InfoHub Logo

Ol bir Polonskııdiń, Maıkov pen Apýhtınniń óleńderi, Pýshkınniń qarapaıym áýezdi jyrlary kóbirek aıtylatyn shaq edi, osy romanstyń sózin shyǵarǵan Pýshkın ekenin Levıtan tipti bilmeýshi edi.

Ol kúnde keshqurym dýal syrtynan áıel ánin tyńdaıdy, sóıtip "mahabbat zary" jaıly taǵy bir romans jadynda saqtalyp qalady.

Ol qaıǵyly ándi shyrqaı salǵan áıeldi kórgisi keledi. Qyzdarmen birge kroket oınap, aıǵaı sap, aǵash dopty soqqanda sonaý temir jol jıeginen bir-aq shyǵaratyn gımnazısterdi kórgisi keledi. Ol balkonda otyryp, taza staqannan shaı ishkisi keledi. qasyqpen lımon ezip, sol qasyqtan saǵyzdaı sozylyp sary órik shyrynynyń aqqanyna beı-jaı qarap otyrǵysy keledi. Ol oıyna ne kelse, sony isteýge, jadyrap kúlýge qushtar, jasyrynbaq oınap, tún jarymǵa deıin óleń aıtýǵa qushtar, aıaǵyn arshyndap basyp, senzýra tyıym salǵan "Tórt kúp" degen áńgimeni jazǵan jazýshy Garshın týraly gımnazıserdiń áserli sózin estýge qushtar. Ol on salǵan áıeldiń kózine baıyptap qaraǵysy keledi - án shyrqaǵan adamnyń kózi jumýly tursa da, bir muńly sezimge toly bolady ǵoı.

Biraq, Levıtan kembaǵal kedeı, tipti ony qaıyrshy dese de bolǵandaı edi. Torkóz pedjagi ábden tozǵan. Jáne ózine kishireıip te qalǵan-dy. Onyń maıly boıaýǵa battasqan qoly qutannyń sıraǵyndaı bolyp, jeńinen soraıyp shyǵyp turady. Levıtan ala jazdaı jalań aıaq júredi. Osy sıqymen ol kóńilin kirbiń shalmaǵan saıajaılyqtarǵa qalaı kórinsin!

Sonymen Levıtan ózinen-ózi qorynyp, boı tasalap júrdi. Qaıyqqa otyryp, saıajaı mańyndaǵy qarasýǵa ósken ný qamysqa sińip ketedi de, etúdter jazady — qaıyqta oǵan eshkim bóget bolmaıtyn.

Ormanǵa nemese jazyq dalaǵa baryp. etúd jazý qaterlirek. Munda tosynnan qaıyń saıasynda Albovtyń kitabyn oqyp jatqan sánqoı bıkeshterdiń alabajaq qolshatyrlarynyń ústinen shyǵasyń, bolmasa, balalardy shúpirlete ertip alyp, mekıen taýyqtaı qyt-qyttap júrgen gývernantkamen kezdesip qalasyń. Al, kedeılikke murnyn shúıirýge kelgende gývernantkalar aldyna jan salmaıdy.

Levıtan saıajaılyqtardan jasyrynyp, túnde on salatyn áıeldi ańsap, etúdter jazyp júrip jatty. "Óz úıi — orman tóseginde", sýret pen músindeý ýchılıshesinde Savrasovtyń áli Korodaı dańqty sýretshi bolasyń degenin, al eń jaqyn dos-jarandary — aǵaıyndy Korovınder men Nıkolaı Chehovtyń onyń sýretterin kórgen saıyp, shynaıy orys peızajynyń tamasha sulýlyǵy jaıly ózara aıtysyp-tartysyp jatatynyn ol umytyp ta ketti. Jyrtylǵan jeńi men tesilgen ultanynan qorynyp júrgende bolashaq Koro bolam degen armany ǵaıyp bolady. Sol jazda Levıtan dalada kóp sýret saldy. Savrasov ta solaı degen. Ótken kóktemde bir kúni Másnıskaıa kóshesindegi sheberhanaǵa mas bolyp kelgen Savrasov áldekimge ashýlanyp, shań-tozań basqan terezeni syndyram dep qolyn jaralap alǵan.

Neni jazyp jatyrsyńdar! — dep aıqaı saldy ol jylamsyrap, kir-kir bet oramalymen qolynyń qanyn súrtip jatyp, — temeki tútinin be! Kúl-qoqysty ma? Byljyraǵan batpaqtardy ma?

Synǵan terezeden ashyq aspanda mańyp bara jatqan aqsha bult kórinip tur, kúmis kúmbezderge kún shaǵylysyp, myń qubylady, sheshek tókken baqbaq úpelekteri burqyraı ushady - so kezde kúlli Máskeý aýlalaryn baqbaq basyp ketken edi.

— Kún shuǵylasyn holstqa túsirińder, túge, — deıdi Savrasov áýlikkende, esikten kári kúzetshi — "jyn soqqan" kelip, jaqtyrmaı qarap turǵan. — Aýyzdaryń ańqıyp júrip, kóktem shýaǵyn kórmeısińder! Qar erip, jylǵa-jylǵany qýalap, syldyraı aǵyp ketti, senderdiń holstaryna men sony nege kórmeımin? Jóke aǵashy japyraǵyn jamyratty, jańbyrdyń móldirligi sondaı, aspannan sý emes, tap bir kúmis jaýǵandaı — osynaý ǵajap qubylystar qaıda senderdiń holstaryńda? Uıat, masqara!

Osy bir qatty sózden keıin-aq, Levıtan dalada jumys isteı bastaǵan. Áýelgi kezde jańa boıaýlarǵa kózi úırenýi qıyn boldy. Temeki tútini basqan bólmelerde ashyq ta aıqyn kórinetin sýret dalaǵa shyqqanda bir túrli semip, kúńgirt tartady eken.

Levıtan óz sýretterin árbir tal shóp pen dirildegen japyraqty, maıa-maıa pishendi aıalap, qorshap turatyn móldir aýany kózben kórip, kóńilmen sezetindeı etip salýǵa tyrysty. Tóńirektiń bári bir kógildir munarǵa bógip, maýjyrap turǵandaı. Levıtan osy bir munardy aýa deıdi. Biraq ol biz biletin aýa emes edi. Biz aýamen tynystaımyz, onyń ıisin, ystyq-sýyǵyn sezemiz. Al Levıtan bolsa. ony shetsiz-sheksiz móldir tuńǵıyq dúnıe ǵyp beıneleıdi, osy bir móldir munar onyń sýretterine jibek samaldaı maıda, ǵajaıyp bir sulýlyq bergendeı edi.

Jaz ótti. Beıtanys áıeldiń áni de sırek estiletin boldy. Bir kúni ymyrtta Levıtan óz úıiniń qaqpasy aldynan jas áıeldi jolyqtyrdy. Onyń súırikteı saýsaqtary qara shilter astynan aǵaryp kórinedi. Kóıleginiń jeńi qara shiltermen kómkerilgen eken. Aspandy túbitteı ushpa bult jaılaǵan. Jańbyr sirkirep tur. Úı irgesindegi baýdan ashqyltym gúl ıisi keledi. Temir jol boıynda shamdar jaǵyldy.

Beıtanys áıel qaqpa aldynda, kishkentaı qolshatyryn asha almaı, áýre bolyp jatyr eken. Aqyrynda, ashyldy-aý, áıteýir, so zamat jańbyr jibek qolshatyrdyń tóbesin tyrs-tyrs sherte jóneldi. Áıel jaıymen stansıaǵa qaraı júre berdi. Levıtan áıel júzin kóre almady — ony shatyr tasalap qalǵan edi. Levıtannyń júzin ol da kóre almady, tek onyń kús basqan aıaǵyna ǵana kózi tústi. Levıtanǵa tımesin dep ol qolshatyryn kóterińkirep ustady. Alageýim beıýaqta jigit aǵarańdaǵan áıel júzin ǵana baıqady. Ol buǵan ári tanys, ári sulý bolyp kórindi.

Levıtan kúrkesine kelip, jatyp qaldy. Shyraǵdan pyshyrlap janady, jańbyr tysyrlap, jaýyp tur, stansıa jaqtan mastardyń barqyraǵan daýsy keledi. Mine, osy sátten bastap, ana meıirimin, apa meıirimin, áıel mahabbatyn ańsaǵan bir muńly sezim Levıtannyń júregine urlana kirdi de, ómiriniń aqyrǵy saǵattaryna deıin uıalap qaldy.

Sol jyly kúzde Levıtan "Sokolnıkıdegi kúz kúni" degen sýret saldy. Bul kóńilsiz kúz beınesin salǵan birinshi kartınasy edi, sol kezdegi orys ómiri sıaqty, Levıtannyń óz ómiri sıaqty, muńly kúz holstan jumsaq samaldaı esip, kórermender kóńilin eljiretip jiberetin.

Sokolnıkı baýyndaǵy jolmen, atkópir bolyp saýdyraı túsken japyraqty keship, qara kıingen jas áıel keledi. Daýsy Levıtannyń qulaǵynan ketpeı qoıǵan baıaǵy beıtanys áıel. "Nazdy qońyr daýsym jetsin ózińe..." Ol meńireý, kúzgi toǵaıdyń ishinde japadan-jalǵyz, osy bir jalǵyzdyq ony qalyń oıǵa shomǵan muńly jan etip kórsetedi.

"Sokolnıkıdegi kúz kúni" — Levıtannyń kisi kórinetin jalǵyz peızajy, al sol adamnyń ózin salǵan da Nıkolaı Chehov edi. Osydan keıin sýretshiniń kartınalarynan kisi qarasy kóringen emes. Adam ornyn ormandar men egindikter, tuman tutqan jaıylma sý men Reseıdiń jadaý-júdeý úıleri basty, so bir zamanda adam ataýly qandaı jalǵyz, únsiz de tilsiz bolsa, úıler de sondaı jetim, meńireý, mylqaý edi-aý.

Sýret pen músindeý ýchılıshesindegi oqý merzimi de bitti. Levıtan eń sońǵy dıplom jumysynda bultty kúndi, egisti, orylǵan egin shómelelerin beıneledi.

Savrasov sýretti kózimen bir sholyp shyqty da, onyń syrtyna bormen: "Úlken kúmis medal" dep jazdy.

Ýchılıshe oqytýshylary Savrasovtan ımenetin. Únemi masań júretin, shaldýar minezdi Savrasov shákirtterimen teń adamdaı sóılesetin, al araqqa sylqıa toıyp alǵan kezderi jurttyń bárin joqqa shyǵaratyn, abyroı-ataqqa ıe bolǵan sýretshilerdiń kóbi qara dúrsin qaraǵymdar ǵoı dep ózeýreıtin, holsty móldir aýa, shalqar keńistik jaılasyn dep shart qoıatyn.

Savrasovtan ala almaǵan óshin oqytýshylar onyń súıikti shákirti Levıtannan alatyn. Onyń ústine daryndy evreı balasynyń keıbir muǵalimderdiń shamyna tıetini bar. Olardyń oıynsha, evreı orys peızajyna jolamaýǵa tıis, bul baıyrǵy orys sýretshileriniń menshigi bolmaq kerek. Levıtannyń kartınasy medal alýǵa laıyqsyz dep tabyldy. Ol sýretshi ataǵyn da ala almady, oǵan tek kórkem jazý muǵaliminiń dıplomy ǵana berildi.

Óz zamanynyń eń názik syrshyl sýretshileriniń biri, Chehovtyń keleshek dosy, orys tabıǵatynyń eń tuńǵysh, arly jyrshylarynyń biri osy bir dáıeksiz dıplommen ómirge qadam basyp edi.

Levıtan jaz boıy meken etken Maksımovka derevnásyndaǵy lashyqtyń mańdaıshasyna aǵaıyndy Chehovtar: "Saýdager Isaak Levıtannyń alys-beris kasasy" degen jarnama ilip qoıdy.

Sýretshiniń qannen-qapersiz erkin ómir súrsem degen armany aqyrynda júzege asty. Levıtan sýretshi Nıkolaı Chehovpen dostasyp ketti, Chehovtardyń úı-ishimen aralasyp, úsh jyl udaıy jazda solarmen kórshiles turdy. Ol kezde Chehovtar jyl saıyn jaz boıy Jańa Ierýsalım túbindegi Babkıno aýylynda bolatyn.

Chehovtar otbasy shetterinen daryndy, júrgen jeri toı-dýman, ázilkesh jandar edi. Ázil-qaljyń erteli-kesh bir tolastamaıtyn. Árbir bolmashy oqıǵa, máselenkı, balyq aýlaýǵa barǵany da, ormanǵa sańyraýqulaq terýge shyqqany da kóńildi bir kóriniske aınalyp ketetin.

Erteńgilik ústel basyna shaı ishýge otyrǵannan-aq qısynsyz qyzyq áńgimeler, tapqyr da utymdy sózder, oıyn-kúlki bastalatyn da, ol kún batyp, el orynǵa otyrǵanǵa deıin bir basylmaıtyn. Bireýdiń orynsyz qylyǵyn, kúlkili sózin bári taban astyńda qaǵyp alyp, taýsylmas qaljyńǵa, oıyn-kúlkige aınaldyratyn.

Jurttyń bárinen de kóbirek tilge tıek bolatyn Levıtan. Onyń, kisiniń ishek-silesi qatatyn nebir qısynsyz isterine aıyp taǵylatyn, aqyrynda, bir kúni ony sotqa tartty. Prokýror bolyp boıanyp alǵan Anton Chehov aıyptaý sóz sóıledi. Ony tyńdaǵandar ishin basyp, kózinen jas aqqansha kúldi. Nıkolaı Chehov áńgúdik kýáni beıneledi. Ol óz sózine ózi qaıshy kelip, shatasa berdi, joqty-bardan úrkip, qorkaqsoqtaı berdi. Chehovtyń "Qaskúnem" degen áńgimesindegi álgi qarmaqqa saldaýyr jasaımyn dep temir joldyń gaıkasyn burap alatyn mujyq bar ǵoı, tap sodan aınymaı qaldy. Qorǵaýshy Aleksandr Chehov taqpaq aıtqan akterdeı-aq lepirme sózdi góıitip óte shyqty.

Levıtan, ásirese, arabtardan aınymaıtyn sulý júzine bola, talaı ret talqyǵa tústi. Chehov hattarynda Levıtannyn sulýlyǵyn san ret sóz etken. "Men saǵan Levıtan sıaqty sulý bolyp kelermin" dep jazdy ol "Ol Levıtan sıaqty seri edi".

Biraq, Levıtan esimi kórkem jigittiń beınesindeı bolyp qana qoıǵan joq, ol orys tabıǵatynyń ózgeshe sulýlyǵynyń da beınesine aınaldy. Chehov "levıtandaý" degen sóz shyǵaryp, ony tapqyrlyqpen qoldanyp júrdi.

"Bul jerdiń tabıǵaty sizdiń jaqpen salystyrǵanda, áldeqaıda levıtandaý ma, qalaı" dep jazdy bir hatyńda. Tipti Levıtannyń sýretteriniń ózi saralanyp, suryptaldy — olardyń keıbireýleri basqalaryna qaraǵanda, levıtandaý bolyp shyqty.

Áýelgi kezde bul ázil bolyp kóringenimen, júre kele osy bir oınaqy sózdiń maǵynaly sóz ekeni aıqyndaldy — ol Ortalyq Reseı tabıǵatynyń jan súısiner jaqsy qasıetin bildiredi eken, osy ózgeshe qasıetti so kezdegi sýretshiler ishinde tek Levıtan ǵana polotnaǵa sheber túsire bilgen. Babkınodaǵy úıdiń janyndaǵy shalǵynda keıde bir qyzyq oqıǵalar bolady. Aqsham kezinde bádáýıshe kıingen Levıtan kári esekke minip, osy shalǵynǵa keledi. Eseginen túsip, júresinen otyryp alyp, shyǵysqa qarap aıat oqıdy. Ol qolyn jaıyp, daýsyn hıraǵattap, Mekke jaqqa qarap, basyn sájdaǵa qoıyp, jyǵylyp jatady. Bul musylmansha namaz qaıyrǵany.

Qolynda kóne berdańqasy bar Chehov buta arasynda buǵyp otyrady, myltyq qaǵazben, shúberekpen oqtalǵan. Ol Levıtandy kózdep turyp, shúrippeni basyp qalady. Shalǵyn ústinde tútin búrk ete túskende, ózendegi kólbaqa bitken baqyldaı jóneledi. Levıtan jan daýsy shyǵyp, murttaı ushady. Ony zembilge salyp, qolyna eski uıyq kıgizip, baýdy aınaldyra kóterip júredi. Chehovtardan quralǵan hor daýys qylyp, oıyna kelgen bále-máterdiń bárin aıtady. Levıtan kúlkisi kelip, selkildep jatady da, birazdan soń shydamaı, ornynan atyp turyp, úıge qaraı tura qashady.

Tań syz bere, Levıtan Anton Pavlovıchpen birge Istra ózeninen balyq aýlaýǵa ketedi. Qarmaq salýǵa toǵaıly jarqabaqty, lálek gúli sheshek atqan jáne jyly sýynda qyzylaıaq batpaqshylar qaptap júretin shúńeıtterdi tańdap alady. Levıtan kúbirlep Túchevtiń óleńderin oqıdy. Chehov kózin alartyp, jaıymen keıı bastaıdy — keıimegende qaıtsin, qarmaǵyn qapqan balyq kisi daýsynan shoshyp ketedi emes pe.

Levıtannyń Saltykovkadaǵy arman etken kroket oıyny aýyl baǵyndaǵy toǵaı ústinde qalqyǵan bilezik aı, keshki shaı ústindegi aıtys-tartys, jas áıelderdiń bıazy kúlkisi, uıalshaqtyǵy, madaq sózderi, súıkimdi qylyqtary, toǵaı ústinde dirildegen juldyzdar, beımezgil shaqyrǵan qus daýsy, túngi dalany oıatqan arba syqyry, daryndy dostardyń aralas-quralas júrgeni, ataq-dańqtyń aýyl-úı qonǵany, ón boıyn, jan saraıyn jaılaǵan bir sergektik — bár-bári júzege asty.

Jaz kúnindeı jaıdary ómirde saýyq-saıran salyp júrse de ózi kóp eńbektenedi. Onyń lashyǵynyń — burynǵy taýyq qoranyń dýaldary edennen tóbesine deıin ilingen etúdterden kórinbeıdi. Syrttaı qaraǵan kózge munda eshbir jańalyq joq sıaqty: muǵar tóbelerden asyp baryp, joǵalatyn baıaǵy bir tanys joldar, shoq-shoq ormandar, alys kókjıek, derevná aspanyndaǵy jaryq aı, jazyq dalada sharýa shárkeıimen taptalǵan súrleýler, ala bult, aqyryn aqqan ózen.

Holstardan baıaǵy tanys dúnıe kórinedi, biraq osylardyń bárinde aıtýǵa adamnyń olaq tili jete bermeıtin bir ózgeshe qasıet bar. Levıtannyń kartınalaryn kórgende sonaý alys zamanda ótip ketken, biraq sonshalyq qyzyqty balalyq shaq eske túskendeı júrek eljirep sala beredi.

Levıtan muńly peızajdyń sýretshisi boldy. Adamnyń qaıǵyly shaǵynda peızaj da qaıǵyly bolady. Orys ádebıeti men orystyń kórkem sýreti ǵasyrlar boıy surǵylt aspandy, jadaý dalany, japyraıǵan úılerdi jyr etti. "Reseı, sorly Reseı, seniń júdeý úıleriń, seniń zarly ánderiń tuńǵysh mahabbatymnyń kóz jasyndaı qasterdi".

Urpaqty-urpaq qýalap, ýaqyt óte berdi, al, adam tabıǵatqa ashtyqtan qaraýytqan buldyr kózin qadaı berdi. Tabıǵat oǵan óziniń ashshy taǵdyry sıaqty, bir japyraq qatqan qara nan sıaqty, ashshy bolyp kórindi. Ash adamǵa qońyrjaı úıektiń kógildir aspany da tunjyr kórinedi emes pe.

Sóıtip sary aýrýdaı jaıylyp, sary ýaıym jaılaǵan ǵoı dúnıeni. Ol tabıǵatty bar tamashasynan — qubylmaly nur-shuǵylasynan, ajar-kórkinen, oınaqy minezinen aıyryp, tas kereńge aınaldyrǵan. Reseıdiń alýan syrly uıań tabıǵaty júzdegen jyldar boıy jala-páleniń kesirinen bulyńǵyr da dymqyl bolyp eseptelgen. Sýretshiler men jazýshylar ne aıtyp, ne qoıǵanyn baıyptamaı, oǵan jalany jaba bergen.

Levıtan bar quqyǵynan, bolashaǵynan jurdaı bolǵan gettonyń, Batys ólkeniń — shaǵyn qalalar eliniń, qurt aýrýly qol ónershiler, qara sınagogtar, tarshylyq torap jaılaǵan jarly-jaqybaı eliniń perzenti edi.

Levıtandy ómir boıy quqyqsyzdyq ókshelep qýdy da júrdi. Bútkil Reseıge dańqy jaıylǵan sýretshi bolsa da, 1892 jyly ony Máskeýden ekinshi ret aıdap shyqty. Dostary jer aýdarý týraly jarlyqtyń kúshin joıǵyzǵanǵa deıin, ol Vladımır gýbernıasynda jasyrynyp júrdi.

Týǵan halqynyń, ata-babasynyń tarıhy qýanysh degendi bilmese, Levıtan da qýanysh degendi bilmedi. Ol Babkınoda erkin oınap-kúldi, qyzdar men boıaýlarǵa qumartty: biraq men elden alastalǵan bir ǵarippin ǵoı, jábir-japa shegip, qorlanǵan násildiń sor mańdaı ulymyn ǵoı degen oı kóńiliniń bir buryshynda shemen bolyp qatady da jatady.

Keıde osy bir oı Levıtandy bılep alady. Sol kezde bir keseldi dertke shaldyǵady ol. Óz jumysyna kóńili tolmaýdan, ushqyr qıaly baıaǵyda, kesip-piship qoıǵan nárseni, qoly-kózi qajetti boıaýyn taýyp, kemeline keltire almaıdy degen oıdan álgi keseli kúsheıe túsedi.

Mundaı kezde Levıtan elden bezip ketedi. Jurt oǵan jaý sıaqtanyp kórinedi. Ol ashýshań, yzaqor, dóreki bolyp ketedi. Jyny qaınap, kartınalaryndaǵy boıaýdy qyryp tastaıdy, jurt kózinen jasyrynady, Vesta degen ıtin ertip, ańǵa shyǵady, biraq ań aýlamaıdy, bet aldy qula dúz orman kezip júrgeni. Osyndaı qıyn kúnderde tabıǵat qana ony týǵan baýyryndaı mápeleıdi — ol sýretshini ýatady, ananyń aıaly alaqanyndaı, jumsaq jelimen mańdaıynan sıpaıdy. Túnde dala múlgip, maýjyrap jatady, mundaı túnderi Levıtan adamdardyń áńgúdik aqymaqtyǵy men áýesqoılyǵynan ada-juda arylyp, seıilip, serpilip qalady.

Osyndaı ustamaly keselge dýshar bolǵan kezde Levıtan eki ret ózin-ózi atady, biraq aman qalady. Ekeýinde de ony qutqarǵan Chehov bolatyn.

Keselden aıyǵyp, Levıtan qaıyra el qataryna qosylady, sýret salady, bireýdi súıedi, bireýge senedi, áıteýir, álgi kesel qaıta ustaǵanǵa deıin, jurtpen jaqsyly-jamandy qarym-qatynas jasap júrip jatady.

Chehov Levıtannyń osy bir muń-sherin jyndanýdyń basy dep esepteıdi. Biraq bul, bálkim, ózine de, ózgege de qatal talap qoıatyn aqyldy jannyń aıyqpas derti shyǵar, kim bilgen.

Jazǵanynyń bári oǵan dármensizdiń dalbasasy bolyp kórinedi. Polotnoǵa túsken boıaýdyń tasasynan ol basqa, odan da góri ashyq, odan da góri qanyq boıaý kóredi. Qyrkúıek aýasyndaı móldir, sary ala japyraqtar saýdyrap túsip jatqan kezdegi toǵaı sıaqty, saltanatty Reseı peızajyn ol fabrıkada jasalǵan kınovarmen, kobáltpen, kadmıımen emes, sonshalyq jarqyn da aıqyn boıaýmen salǵysy keledi.

Biraq onyń qusa bolǵan kóńili jumysqa da qolbaılaý. Levıtan uzaq ýaqyt ashyq, nurly sýretter sala almaı-aq qoıdy. Holstary munarlanyp, kúńgirt tartady da turady, boıaýlarynyń qabaǵy bir ashylmaıdy. Ol solardy bir jadyratyp, kúldire almaı-aq ketti.

1886 jyly Levıtan tuńǵysh ret Máskeýden ońtústikke, Qyrymǵa ketedi.

Máskeýde ol qystaı opera teatry oıyndarynyń dekorasıasyn jasady, bul jumystyń oǵan kóp paıdasy tıdi. Ol boıaýlar syryna qanyǵa tústi. Sýret salǵanda da erkin kósiledi. Shyn sheberge tán qasıettiń keıbir belgileri kórine bastady — ol materıaldy qalaýynsha, batyl "ólshep-pishetin" boldy. Kókeıkesti oıy men obrazdaryn aıqyn beınelegisi kelgen adamǵa mundaı qasıet qajet-aq. Jazýshy sóz saralap, baıqaǵanyn-kórgenin suryptaǵanda, músinshi saz ben mármár tasty qolyna alǵanda, sýretshi boıaýlar men syzyqtarǵa kelgende, batyl bolmasa bolmaıdy.

Levıtannyń ońtústikten tapqan eń úlken oljasy — ashyq, jarqyn boıaý. Qyrymda ótken kúnder oǵan jarqyrap atqan tańdaı, máńgi sónbes kúndeı kórindi, tań atar shaqta túni boıy tamyljyp tunyp qalǵan aýa taýly alqaptardaǵy shalqar qol sıaqty móp-móldir bop jaltyrap jatady, sonda japyraqtary aýnap túsken shyq-monshaq qıadan kózge túsedi, jartasty jaǵaǵa qarap, birin-biri qýalap kele jatqan aqjal tolqyndar kópirship, otaý-otaý bolyp, ondaǵan shaqyrymnan kórinedi.

Kúngeı ólkeniń shetsiz-sheksiz dalasy men aýasy boıaýlardyń "syr-jyrlaryn" asha túskendeı.

Boıaýdyń ámirshisi kún ekenine Levıtannyń kózi osy ońtústikte ǵana aıqyn jetti. Kún shuǵylasynda ǵajaıyp sýretshilik shabyt bar, al, kúlli orys tabıǵatynyń surqaılaý bolsa da, kóz qýantatyn sebebi, ol da sol kún nurynyń dál ózi, biraq munda ol dymqyl aýa men torǵyn bult shatyrynan jerge jumsaryp, kómeskilenip jetedi.

Kún men qara boıaýdyń basy pispeıdi. Qara tús — boıaý emes, ol boıaýdyń sadaǵasy. Osyny sezgen Levıtan, Qyrymǵa baryp qaıtqan soń, óz holstarynan kúńgirt tústi qýalap-aq baqty. Biraq, bul kóbine qolynan kele bermedi de.

Sóıtip sýretshiniń de talaı jylǵa sozylǵan jaryq jolyndaǵy kúresi bastaldy.

Sol kezde Fransıada Arliniń júzim baýlaryn sap-sary altynmen boıap ketetin alaýlaǵan kún shuǵylasyn polotnoǵa qaıtsem jaqsy kórsetem dep, Van-Gog beınet keship júrgen. So shamada Mone Reım shirkeýinde shaǵylysqan kún sáýlesin zerttep júrdi. Ol nán shirkeýdiń alystan kógildir munarǵa malynyp, jep-jeńil bop qalqyp turatynyna qaıran qalady. Sonda shirkeý tastan emes, móp-móldir aýadan jasalǵan sıaqty bolyp kórinedi. Kóńil kúdigin seıiltý úshin, oǵan taqap kelip, tas qabyrǵany qolmen sıpap kórmek kerek.

Levıtan jumys istegende áli ımenshek. Al, fransýzdar erkin, batyl qımyldaıdy. Jeke bas bostandyǵy, ejelgi mádenı dástúr, aqyldy joldas-joralar ortasy olarǵa zor demeý edi. Levıtan bolsa, munyń bárinen de quralaqan. Ol qara bastyń bostandyǵy degendi bilgen de, sezgen de emes. Bostandyqty ol tek oı armanynan ǵana kóredi, so zamandary Reseıdiń meńireý de mylqaý tirligine zyǵyrdany qaınap júrgen kisiniń arman degen ne teńi. Sol sıaqty aqyldy, janashyr joldas-joralar ortasy degennen de maqrum.

Ońtústikke baryp qaıtqaly beri Levıtannyń úırenshikti keseline shańqan da shyńyltyr boıaýlar jónindegi oılar, adam tirliginiń árbir kóńilsiz kúnin shadyman-shatyqqa aınaldyratyn nurly kúnder jaıyndaǵy oılar kelip qosylyp, janyn jegideı jeıdi.

Máskeý kúni tunjyr. Levıtan Tver kóshesindegi "Anglıa" meımanhanasynda turyp jatty. Qas qaraıa álemdi surǵylt sýyq tuman basady, qystyń qysqa kúninde ol seıilip te úlgirmeıdi. Nómirde jer maı shamy jypylyqtaıdy. Syǵyraıǵan sham jaryǵy dymqyl syzdy kúńgirt kún sáýlesine qosylyp, adamdardyń júzin, salyna bastaǵan sýretterdi alabajaq etip kórsetedi.

Az ýaqytqa bolsa da, joqshylyq qaıta kelip qońsy qondy. Ol bólmeniń aqysyn úı ıesi áıelge aqshamen emes, etúdterimen tóleıtin boldy.

Úı ıesi áıel pensnesin kıip, eń bir ótimdisin tańdap alý úshin, "kartınalardy" qaraı bastaǵanda, Levıtan uıalyp, jerge kirip kete jazdaıdy. Bir ǵajaby áıeldiń kúńkili gazet synshylarynyń jazǵandarymen úndesip jatady.

— Levıtan myrza, — deıdi úı ıesi áıel, — siz myna kókoraı shalǵynǵa bir asyl tuqymdy sıyrdy nege salyp qoımaısyz, al myna arsha aǵashynyń túbine eki ǵashyqty otyrǵyzyp qoısańyz qaıtedi? Munyń ózi kórer kózge de jaqsy bolar edi-aý.

Saıyp kelgende, synshylardyń da aıtatyny osy. Olar Levıtan peızajdaryn úıir-úıir qaz-úırekterdi, jylqylardy, qoıshylar men áıelderdiń beınesin salyp, jandandyryp qoısa deıdi.

Synshylar qaz-úırekterdi sal dese, Levıtan erte me, kesh pe, áıteýir, bir kezde onyń polotnolarynda Reseıdi nur-shuǵylasyna bóleıtin, sóıtip árbir qaıyńdy injý-marjandaı qulpyrtyp, qubyltyp jiberetin qudiretti jaryq kún jaıyn oılaıdy.

Qyrymnan keıin Levıtan ómirinen uzaq tıanaqty oryn tepken Edil edi.

Sýretshiniń Edilge barǵan alǵashqy sapary sátsiz boldy. Sylpyldap jańbyr jaýyp, ózen-sý laılanyp ketti. Jel azynap, darıa sýyn sapyrdy. Tynymsyz sibirlegen jaýynnan Edil jaǵasyndaǵy Levıtan jatqan japyraıma úıdiń terezelerinen jas sorǵalady, alys aımaq tumandanyp, tóńirektegi dúnıeniń óńi surlanyp, qýqyl tartty.

Levıtan dymqyl syzdan, Edil jaǵalaýynyń jylpyldaq saz balshyǵynan japan túzge shyǵyp, erkin sýret sala almaı, kóp qapalandy.

Onyń kózinen uıqy qashty. Shymyldyq ishinde jatqan kempir qorylǵa basady, Levıtan onyń uıqysyna qyzyǵady, osyndaı kóńil kúıin ol Chehovqa jazdy da. Jańbyr úı shatyryn tynymsyz tópeleıdi, Levıtan jarty saǵat saıyn shyrpy jaǵyp, saǵatyna qaraıdy.

Yzǵarly jel jaılaǵan, qulazyǵan meńireý túnniń alys bir qoınaý-qoltyǵynda tań shapaǵy adasyp júrgendeı. Levıtandy úreı qamaıdy. Oǵan tún aptalarǵa sozylyp, taýsylmastaı seziledi, ol osy bir las derevnáǵa jer aýyp kelip, sýly qaıyń butaqtarynyń bóreneden qıylǵan úı qabyrǵalaryn sabalaǵan daýsyn ómir boıy tyńdaýǵa jazǵandaı bolyp kórinedi.

Keıde ol túnde esik aldyna shyǵady, sonda butaqtar ony bet-júzinen, qolynan shapattaı bastaıdy. Levıtan yzaǵa býlyǵyp, shylym shegedi, shegedi de laqtyryp tastaı salady — ashshy temeki tútini tamaǵyn tyrnaıdy.

Edil aıdynynan keme dońǵalaǵynyń tynymsyz tarsyly estiledi — sary shamdaryn jypylyqtatyp, býksır sasyq barjalardy joǵaryǵa, Rybınskige qaraı súırep barady.

Uly darıa Levıtanǵa jahannamnyń jan túbine aparatyn darbazadaı elesteıdi. Tań atsa da kóńil shirkin selt etpeıdi. Teristik-batys betten qaptaı shyqqan qara bulttar býdaq-býdaq bolyp, jańbyrdy etegi dalaqtap, jóńkip ótip jatady. Qısyq terezelerden jylandaı ysqyryp, salqyn jel kiredi, odan qol jaýrap, qyzaryp ketedi. Boıaý salynǵan jáshikten taraqandar tym-tyraqaı qashyp jatady.

Levıtan bolǵan iske berik, kónbis jan emes-ti. Kóńilindegi kórikti oıy júzege aspaıtynyn kórgende janyn qoıarǵa jer tappady. Ol kún shýaǵyn tilep edi — kún kórinbeı qoıdy; Levıtannyń jyny ustap, áýelgi kezde jaýyn-shashyndy kúnge tán surǵylt, boz tústiń ǵajaıyp ereksheligin ańdamaı júrdi.

Aqyrynda, ashýshań-tyrysqaq minezin sýretshi minezi jeńdi-aý, áıteýir. Ol jaýyn-shashynǵa tamashalaı qarap, óziniń "Jaýynnan soń", "Máńgi tynyshtyq qushaǵynda" sıaqty, áıgili "jańbyrly sýretterin" saldy.

"Jaýynnan soń" atty sýretin Levıtan tórt saǵatta saldy. Tunjyraǵan qara bult pen Aq Edildiń bozǵylt sýy úılese úndesip, jumsaq bir jaryq tógip tur. Onyń bir sátte ǵaıyp bolýy yqtımal. Levıtannyń asyǵatyny da sodan.

Levıtan sýretterin aspaı-saspaı, baıyptap qaraý kerek. Olar jarqyrap kózdiń jaýyn almaıdy. Chehovtyń áńgimeleri sıaqty, jupyny da jup-jumyr keledi, baıyptan qaraǵan saıyn, alys qystaýlardyń tanys ózenderi men aýyl joldarynyń maýjyraǵan tynyshtyǵy kózińe jyly ushyrap, kóńildi qýantady.

"Jaýynnan soń" atty sýrette Edil mańyndaǵy qalanyń jańbyrly keshiniń ózgeshe sulýlyǵy beınelengen. Onda shalshyq sýlar jyltyraıdy. Ala bulttar kólbeı ushqan tútindeı bop, Edilden ári qaraı mańyp barady. Keme murjalarynan shyqqan bý sý ústine shógip jatyr. Jaǵalaýdaǵy barjalar dymqyl syzdan qaraıyp ketken.

Jaz aıynyń osyndaı bir beıýaqyt ymyrt shaǵynda qurǵaq senekke, edeni jaǵa ǵana jýylyp, shamy jańa ǵana jaǵylǵan, al ashyq tereze syrtyńda jańbyr shýlap, ıesiz qalǵan baqtyń ıisi ańqyp turatyn alasa úıge kirgenge ne jetsin. Osyndaıda eski roıál únin tyńdaǵanǵa ne jetsin. Onyń bosań ishekteri gıtaradaı kúmbirleıdi. Roıál qasynda, kespek ishinde qalqıyp qara fıkýs turady. Gımnazıs qyz kresloda tizesin búgip, Týrgenevti oqyp otyrady. Kári mysyq qulaǵy eleńdep, bólmelerdi kezip júredi, as úıden ydys-aıaqtyń dybysy shyqpas pa eken dep tyń tyńdaıdy.

Kósheden kendir ıisi keledi. Erteń — jármeńke, sol sebepti de shirkeý alańyna baryp, arbalar toǵysyp jatyr. Keme ózenmen tómen yldılap, áýeniń jartysyn japqan sonaý bir qara bultty qýalap barady. Gımnazıs qyz keme sońynan qaraıdy, onyń kózi bir túrli kireýkelenip, úlkeıip ketedi. Keme tómengi jaqtaǵy teatry, kitapty, qyzyq tirlikti qalaǵa qaraı tartyp barady.

Qala tónireginde uıpa-tuıpa bolǵan qara bıdaı egistigi kúndiz-túni jaýynǵa malshynyp tur.

"Máńgi tynyshtyq qushaǵynda" kartınasynda jaýyn-shashyndy kún kórki budan da keremet sheberlikpen beınelengen. Bul sýret Tver gýbernıasyndaǵy Ýdomlá kóliniń jaǵasynda salynǵan edi.

Qatty jeldiń yǵyna qaraı maıysyp, qaraýytqan qaıyńdar men sol qaıyń arasyndaǵy eski aǵash shirkeý turǵan qyrqa basynan shalǵaı ózenniń bir shyǵanaǵy, munar kúnnen kúńgirt tartqan shalǵyn, bulyńǵyr bult basqan aspan kórinedi. Qorǵasyndaı aýyr bulttar sýyq jańbyryn saýlatyp, jer ústine tunjyraı tónip tur. Kólbeı jaýǵan jańbyr perdesi keń jazyqty jaýyp tastaǵan.

Levıtanǵa deıingi sýretshilerdiń birde-biri orystyń surqaı kúniniń shalǵaı shetin tap osyndaı muńly qalpynda, kemeline keltire beınelep kórgen emes. Onyń osy bir saltanatty mańǵaz keıpi ózgeshe bir qudiret kúshindeı seziledi.

Edilge jasaǵan ekinshi sapary birinshiden góri sáttirek boldy. Levıtan bu joly jalǵyz emes, sýretshi áıel Kývshınnıkovamen birge attanǵan. Levıtandy janyndaı jaqsy kórgen osy bir ańqaý áıel Chehovtyń "Ushqalaq" degen áńgimesinde sýretteledi. Osy áńgimege bola Levıtan Chehovpen qatty arazdasty. Dostyq pyshaq keskendeı úzildi de, tatýlasý asa qıynǵa tústi. Ómiriniń aqtyq saǵattaryna deıin Levıtan Chehovtyń bul qylyǵyn keshirgen joq.

Levıtan Kývshınnıkovamen birge Rázanǵa deıin kelip, so jerden kemege otyryp, Oka boıymen Chýlkovo qystaǵynan baryp, bir-aq túspek edi. Osy qystaqta ol qalmaqshy bolǵan.

Qumdaýyt qyrqanyń ar jaǵyndaǵy keń jazyqta kún uıasyna eńkeıip barady. Balalar shýlasyp, kún shapaǵyna boıalǵan qyzyl kepterlerdi qýalap júr. Kókoraı shalǵyn jaǵada ottar alaýlaıdy, balshyqty kólden áýpildek ýildeıdi.

Oka dańqyn asyrǵan bar sulýlyq — "mýrom qumynyń keń jazyǵymen, jarqyn jaǵany janaı, qulpyra qubylyp, ker maraldaı kerilip, manaýraı aǵatyn, shalǵyn-shabyndyqty, ný-toǵaıly ózenniń" tańǵajaıyp tamasha kórki Chýlkovomen kelip toǵysqandaı edi.

Jalqaý Okanyń ǵajaıyp kórkin Iazykovtyń osynaý sózderinen artyq beınelegen eshkim bolǵan emes.

Chýlkovo aılaǵynda Levıtanǵa bir kózi aǵyp túsken myrtyq shal kezikti. Ol Levıtannyń túkti pıdjaginiń jeńinen julqylap, matany túrpideı qolymen ýqalap kórdi.

— Ata, sizge ne kerek? — dedi Levıtan.

— Shuǵa ma, — dedi shal yqylyq qaǵyp. — Shuǵany kóreıin degenim edi. Áıeldiń shashy sıaqty sýsyldaýyn. Qudaı-aı, keshire gór, myna bireýiń kim, áıeliń be? — Shal Kývshınnıkovany megzedi. Onyń kózi qantalap ketti.

— Áıelim, — dedi Levıtan.

— Colaı de, — shal tistenip jylystaı berdi, — ne istep júrgenderińdi shaıtan bilmese, adam bilmes, neǵyp sandalyp júrsińder.

— Bul kezdesýden eshbir jaqsylyq kútýge bolmaıtyn edi. Erteńine tańerteńnen Levıtan men Kývshınnıkova tóbe basyna shyǵyp, boıaý salynǵan jáshikterin asha bergennen-aq, derevnáda bir dúrbeleń bastaldy da ketti. Qatyńdar sýmańdasyp, úıden-úıge júgirdi. Shashtaryna shóp-shalam jabysyp qalǵan, belderin shart býynyp alǵan mujyqtar jaýar kúndeı túnerisip, dóń basyna jınalysty, sosyn alysyraq otyrysyp, ún-túnsiz sýretshilerge qaraı bastady.

Tici túsip qalǵan qyzyl ıek qatyn bir búıirden taıaý kelip, Levıtanǵa qarap, kóp turdy da, bir kezde shaıan shaǵyp alǵandaı:

— Sýse Hrıste, qudaı-aı, saqtaı gór, ne istep otyrsyń, dinsiz? — dep baj ete tústi.

Mujyqtar dý etti, Levıtan qany qashyp, sazaryp otyr, biraq ózin-ózi tejep, áńgimeni ázilge aınaldyrǵysy keldi.

— Qarama, kempirim, kóziń shyǵar, — dedi Levıtan qatynǵa.

— Ý-ý-ý, uıatsyz, — dedi áıel shańqyldap, etegimen murnyn bir súrtip, mujyqtarǵa bettedi. Jel aıdaǵan qańbaqtaı, Chýlkovoǵa qańǵyp kelip, osyndaǵy shirkeýdi panalap qalǵan bir sýdy kóz dıýana bardy, sol mujyqtar arasynda taıaǵyna súıenip, qalshyldap ázer turǵan.

— Ant atqandar! — dedi ol sharyldap. — Ne istep jatqanyna tiri jan túsinbeıdi. Jasaǵan jaratqan shabyndyqtyń sulbasyn salyp jatyr. Órtenemiz áli, aq sıraq bop mujyqtar, aıtpady deme, bir bálege urynamyz!

— Jınadyńdar, túge! — dedi jalǵyz kóz shal bajyldap. — Qatyndarmen birigip, sýret salatyn jer bul emes. Jınalyńdar, túge!

Boıaýlardy jınap, taıyp turýǵa týra keldi.

Levıtan men Kývshınnıkova sol kúni derevnádan ketip qaldy. Olar aılaqqa qaraı kele jatqanda shirkeý aldyna jınalǵan halyq jón-josyqsyz shýlasyp jatty, olardyń arasynan manaǵy dıýananyń :

Ant atqandar. Dinnen bezgender. Qatyn jalań bas júrdi degen ne sumdyq! — degen shańqyly estiledi.

Kývshınnıkova qalpaq ta kımeıtin, oramal da tartpaıtyn.

Levıtan Okamen tómen qaraı júrip, Nıjnııǵa deıin keldi de, sodan Rybınskige deıin baratyn kemege otyrdy. Uzaq kúnge Kývshınnıkova ekeýi palýbadan shyqpaı, jaǵalaýǵa qaraıdy — etúd jazatyn qolaıly jer izdeıdi.

Biraq ondaı jer tabylmady, Levıtannyń qabaǵy salynyp, sharshap-shaldyqqanyn aıta beredi.

Kóńilsiz de kóriksiz jaǵa baıaý jyljyp qalyp jatyr, kórikti aýyldarymen de, múlgip, tamyljyp turatyn shyǵanaqtarymen de kóz tartpaıdy.

Aqyrynda Pleske kelgende Levıtan palýbada turyp, qaraǵaı bórenelerinen qıylǵan kishkentaı eski shirkeýdi kórdi. Barqyn aspan aıasynda ol qaraıyp kórinedi, onyń ústinde jańa týǵan jalǵyz juldyz jyltyrap, jymyń qaǵyp tur.

Osy bir shirkeýden, maýjyraǵan ymyrttan, aılaqta sút satyp júrgen qatyńdardyń syńǵyrlaǵan úninen Levıtanǵa janǵa jaıly bir raqat samal eskendeı kórindi, ol Pleste qalýǵa uıǵardy.

Osy sátten onyń ómiriniń eń bir jarqyn shaǵy bastaldy.

Shaǵyn qaladan dabyr-dúbir daýys, tars-turs júris estilmeıdi. Tamyljyǵan tynyshtyqty kúńgirlegen qońyraý, sıyrdyń móńiregeni, al túndi kúzetshiler daryldaǵynyń daýsy ǵana buzady. Oıly-qyrly kóshelerde qalaqaı gúldep, alabuta basyp ketken. Úı-úıdiń terezesi aldynda, shilter perde tasasynda jóke gúli keptirilip qoıylǵan.

Shýaǵy mol ashyq, qurǵaq kúnder ótip jatty. Orys jazy kúzge salym sarǵaıyp, tolysyp pisedi ǵoı. Tamyz aıynda alma baýlary qyzǵylt reńdenip, egistik sarǵaıyp, qýqyl tartady, al keshqurym Edil ústinde órkesh-órkesh aqsha bult shoǵyrlanyp, órtteı alaýlap turady.

Levıtan kesirli keselinen de aıyqty. Ony eske alýdyń ózi uıat.

Árbir kún kútpegen qyzyqtar tartady — birde kóziniń múkisi bar kempir Levıtandy tilenshi dep oılap qalyp, syr jáshiginiń ústine mújik teńge tastap ketse, birde birin-biri túrtpektep ıtermelep: bizdiń sýretimizdi sal, bizdi sal dep balalar keledi, sosyn jamyraı kúlisip, japa-tarmaǵaı tura kep qashady, al endi birde kórshidegi dindar kelinshek jasyrynyp kelip, áýezdi únimen óziniń baqyty qara baıǵus ekenin aıtyp, shaǵyna bastaıdy. Levıtan ony

Ostrovskııdiń "Naızaǵaıyndaǵy" Katerına dep atap ketti. Ol Kývshınnıkovamen birigip, Katerınanyń Plesten, jeksuryn otbasynan qashyp qutylýyna kómektespekshi boldy. Qashýdyń jón-jobasy qala syrtyńdaǵy toǵaıda talqylandy, al Levıtan bolsa, toǵaı shetinde kúdikti birdeńe kórse, jaıymen ysqyryp, áıelderdi eskertip otyrdy. Katerına, aqyrynda qashyp qutyldy da.

Pleske kelgenge deıin Levıtan orys tabıǵatyn ǵana jaqsy kóretin, al, osynaý úlken eldi jaılaıtyn halyqty bilmeıtin. Onyń biletini kim deseń, ýchılısheniń dókir kúzetshisi "Jyn soqqan", sharaphanalardyń daıashylary, tósek-oryndy qonaqjaılardaǵy keńkeles kútýshiler, Chýlkovonyń taǵy mujyqtary. Ol qaskóı qastyqty, kir-qoqysty, topas tózimdi, ózine — evreıge degen qorlyq-zorlyqty kóp kórgen edi.

Pleste bolǵanǵa deıin ol halyqtyń meıirimdiligine, onyń aqyl-parasatyna, kóp dúnıeni túsinetinine shák keltiretin. Plesten keıin Levıtan Reseıdiń tabıǵatyna ǵana emes, jańa bir aýyr kúızelistiń aldynda ma, álde bir uly azattyqtyń aldynda ma, áıteýir bir qubylystyń aldynda demin ishine tartyp, tynyp qalǵandaı bolyp kórinetin, onyń jábir-japa shekken talantty halqyna da jaqyndyǵyn sezdi.

Edilge shyqqan ekinshi saparynda Levıtan kóptegen som sýretter saldy. Onyń osy sýretteri jaıynda Chehov oǵan: "Seniń kartınalaryń kúlimsireı bastady" degen kórinedi.

Levıtannyń "Edil jaıly" eńbekterinde — "Altyn Ples", "Samal jel", "Keshki qońyraýlar" sıaqty sýretterinde tuńǵysh ret jaryq pen nur-shuǵyla paıda boldy.

Japyraq tóselgen orman alańdary, týǵan jerdiń shaǵyrmaq kúnimen munarlanyp, jelsiz kúngi tunyq sýdaı jarqyrap, tizile qaıtqan qus ánindeı tamyljyp turatyn, muń-syrǵa toly kórikti jerleri bizdiń árqaısymyzdyń jadymyzda bala kúnnen saqtaýly.

Ulǵaıǵan shaǵynda osy este qalǵan eski jaıttar bolmashy bir sebepten — máselenkı, vagon terezesinen jalt etip, bir kórinip joǵalǵan tabıǵat sýretiniń ózinen — aıdan anyq bolyp kóz aldyna kep tura qalady, sóıtip, seni ózin túsine bermeıtin bir baqyt pen qýanyshqa bóleıdi, sondaı sátte dúnıeniń bárin — qalany, kúndelikti tirlik tyrbanysyn, úırenisken tamyr-tanystaryńdy talaq etip, alys bir túkpirge, belgisiz kólder jaǵasyna, jynys toǵaılardaǵy bilte súrleýlerge tartyp ketkiń keledi, ondaı jerlerde, meıli, parovoz daýsy bolsyn, álde, búrgen butasynyń arasynda ushyp-qonyp júrgen qustyń shyryly bolsyn, áıteýir, kez kelgen dybys, tay shyńdaryndaǵy sıaqty, jańǵyryp, sańqyldap aıqyn estiledi ǵoı.

Levıtannyń "Edil" men "Kúz" kórinisterine arnalǵan kartınalarynan ózin bir kezde kórip, kóńiline uıalap qalǵan jerlermen qaıyra kezdeskendeı bolasyń.

Levıtan ómirinde qyzyq oqıǵalar az bolǵan. Ol kep saıahat jasamaǵan. Ol ortalyq Reseıdi ǵana jaqsy kórgen. Jat jerlerge sapar shegýdi esil ýaqytty qor qylý dep uqqan. Shetelderge barǵan kezin de ol osylaı dep eseptegen.

Ol Fınlándıada, Fransıada, Shveısarıa men Italıada boldy.

Fınlándıanyń granıt tastary, tunyq sýly ózenderi, yzǵarly aspany men tunjyr teńizi kisini jabyqtyryp jiberedi. "Taǵy da kóńilim qarańǵy, — dep jazady Levıtan Chehovqa Fınlándıadan. — Munda tipti tabıǵat ta joq".

Shveısarıada ol Alpige qaıran qaldy, biraq bul taýlardyń túri Levıtanǵa alabajaq boıaýmen battastyra boıalǵan qaǵaz maketter sıaqty bolyp kórindi.

Italıada oǵan kúńgirt tústi kólshikterden aýa kúmisteı jyltyrap, qubylyp turatyn Venesıa ǵana unady.

Parıjden Levıtan Moneniń sýretterin kórdi, biraq onyń birde-biri esinde qalmady. Ol ımpressıonıster sýretiniń qadirin tek óler aldynda ǵana bildi, óziniń olardan burynyraq ómir keshken orys áriptesi ekenin túsindi, túsindi de olardyń esimin yrzalyqpen esine aldy.

Ómiriniń sońǵy jyldarynda Levıtan kóbine-kóp Vyshnıı Volochek mańyndaǵy Ýdomlá káliniń jaǵasynda ómir keshti. Sol jerde, pomeshık Panafınderdiń otbasynda, ol taǵy da pendeshiliktiń shyrmaý-shataǵyna túsip, ózin-ózi atty, biraq jurt ony ajaldan qutqaryp qaldy...

Kárilik jaqyndaǵasyn kóńili kúzdi qalaıtyn boldy.

Ras, Levıtan birneshe tańǵajaıyp kóktem sýretterin saldy, biraq munyń bári derlik kúz tárizdes kóktem edi.

"Tasqyn sýda" jaıylma sý basyp qalǵan toǵaı qara qatqaq kúz kúnindegideı jalańash sıdıyp tur, aǵash búrshik jararda kógiljim tartar edi, onysy da baıqalmaıdy. "Erte kóktem" atty sýretinde naýryz qary kete qoımaǵan jar astyńdaǵy shúńeıitte qarasý aqpaı tunyp qalǵan, tek "Mart" kartınasynda ǵana erip jatqan oppa qar ústindegi kóktemniń zeńgir aspany, maıda shýaqty kúni, taqtaı úıdiń basqyshynan tamshylaǵan móp-móldir qar sýy meılinshe aıqyn beınelengen.

Orys aqyndary men jazýshylarynyń, sýretshileriniń eń áýezdi, názik syrly óleńderi, kitaptary men sýretteri qońyr kúzge arnalǵan.

Pýshkın men Túchev sıaqty jáne basqa kóptegen aqyndar sıaqty, Levıtan da kúzdi jyldyń jalt etip bir kórinip, qas qaqqansha joq bolatyn, eń bir jaqsy mezgili dep esepteıtin de, ony saǵyna kútetin.

Kúz orman-toǵaıdyń, saı-salanyń, kúlli tabıǵattyń qanyq, qoıý boıaýyn ońdyryp, jaýyn-shashynymen onyń jasyl túsin jýady. Orman ishi azynap ketedi. Jazdyń barqyn boıaýy túsin berip, sarǵysh, surǵylt, bozǵylt reń tabady. Jerdiń óńi ǵana ózgermeıdi, biraq aýasy ózgerip, burynǵydan tazaryp, salqyndaı túsedi, al sonaý kóz ushyndaǵy kókjıek jazdaǵydan da alystaı túskendeı. Ádebıet pen sýret óneriniń asqan sheberleriniń jas kezdegi jarqyn boıaýlary men sulý sózderi, egde tartqan shaǵynda tap osyndaı saralanyp, suryptalyp, salmaqtana túspek.

Levıtan sýretterindegi kúz kórki alýan-alýan. Ol polotnoǵa túsirgen kúz kúnderin túgel sanap shyǵý múmkin emes. Etúdterin eseptemegenniń ózinde, Levıtan bizge júz qaraly kúz sýretin qaldyrdy.

Bul sýretterde: jaýyn-shashynnan qaraıyp ketken maıalar, uıań ıirimderinde sarǵysh japyraqty úıirgen ózekter, japyraǵyn jel jula qoımaǵan qaıyńdar, juqa-shytyrlaq muz tárizdes aspan, qyrqylǵan orman ústindegi qara jańbyr sıaqty, bala kúnińnen tanys dúnıeler beınelengen. Biraq osynaý peızajdarda beınelengen dúnıeniń bárinde ýaqyty jetip, kúni ótkenniń muńy — sýdyraı túsken japyraqtyń, shirigen sheptiń, yzǵarly sýyq túserde yzyńdaǵan aranyń, jerdi jaıymen shym-shymdap jylytatyn qys aldyndaǵy shaǵyrmaq, jasyq kúnniń muny ǵajaıyp sheberlikpen berilgen.

Jyl ótken saıyn Levıtannyń júrek aýrýy eleýsiz asqyna berdi, biraq sol kesel kúsheıip kep tuńǵysh ret alyp-soqqanǵa deıin, ony sýretshiniń ózi de, dos-jarandary da bilgen joq.

Levıtan aýrýynan emdelmedi. Ol dárigerge barýdan taısaldy, qalǵan ómiriń qysqa dep aıta ma dep qoryqty. Árıne, dárigerler oǵan tabıǵat aıasynda kóp júrýge ruqsat etpes edi, al, bul oǵan ólimmen para-par bolar edi.

Levıtan jas kúndegisinen beter jabyǵyp, sary ýaıymǵa salyndy. Jıi-jıi orman kezip ketetin boldy, qaıtys bolatyn jyldyń jazynda ol Zvenıgorod mańynda turady, sonda jurt onyń unjyrǵasy túsip, egilip jylap júrgenin talaı kóredi. Eshkim de, eshteńe de — dárigerler de, jaıbaraqat ómir de, janyndaı jaqsy kóretin tabıǵat ta tónip kelgen ajalǵa ara tura almaıtynyna onyń kózi jetedi.

1899 jyldyń qysynda dárigerler Levıtandy Ialtaǵa jiberedi.

Ol kezde Chehov Ialtada turatyn. Eski dostardyń ekeýi de qartaıǵan, burynǵydaı emes bir-birin jatsynyp qalǵan edi. Levıtan taıaqqa súıenip, entigip ázer júredi. Kez-kelgen kisige uzamaı úziletinin aıtady. Ajal dese záre-quty qalmaıdy, onysyn ózi jasyrmaıdy da. Júregi kúni-túni syzdap aýyrady.

Chehov Máskeýdi, soltústikti ańsaıdy. Chehovtyń ózi aıtqandaı, teńizdiń "úlkendigi" sonsha, ol shalqyp dúnıeni taryltyp jibergendeı bolady. Múlgigen Ialtada qystyń kúni teńizden basqa dúnıede eshteńe qalmaǵandaı kórinedi. Sonaý shalǵaı shette, Harkovtyń, Kýrsk men Oreldiń ar jaǵynda qar bar, aq tútek boran arasynan kedeı aýyldardyń soqyr shamdary syǵyraıady, ol beklerdiń kıparısterinen de, teńiz jaǵalaýynyń jupar aýasynan da, janǵa jaqyn, kózge ystyq. Osy aýadan kisiniń basy aýyrady. Sondaı shaqta dúnıeniń bári — orman-toǵaılar, Pehorka, Vertýshınka sıaqty ózensheler, qulazyp jatqan keshki dalada kúńgirt aı sáýlesine shomylyp, jurt birjola umytyp ketkendeı jetimsirep turatyn pishen maıalary da kózge ottaı basylady.

Aýrý Levıtan Chehovtan bir paraq qatty qaǵaz surap alyp, jarty saǵat ishinde oǵan maıly boıaýmen maıa-maıa pisheni bar keshki dalanyń sýretin saldy. Chehov bul etúdti jazý ústeliniń tusyna, pesh ústine ilip qoıdy, jumys istep otyrǵan kezde oǵan jıi-jıi qaraıdy eken.

Ialta qysy qurǵaq, kún shýaqty boldy, teńiz jaqtan jyly jel soǵyp turdy. Bir kúni Levıtannyń esine Qyrymǵa kelgen alǵashqy sapary tústi, onyń taǵy da taýǵa barǵysy keldi. Aı-Petrı shyńynyń basynda turyp, alabult basqan sheksiz aspandy týra aıaǵynyń astynan kórgen sol bir sapar onyń esinen shyqpaı qoıǵan. Tóbeden shaqyraıyp kún tónip tur, taý basynan qaraǵanda ol jerge áldeqaıda jaqyn kórinedi eken de, nur shuǵylasy naızadaı shanshylyp, tik túsedi eken. Bult búrkegen aspan tómende, shyńyraý qoınaýlarynda byqsyp, býdaqtap, qaraǵaı toǵaılaryn kúngeılep, Levıtan turǵan jerge qaraı órmelep keledi.

Aspan tómennen joǵary qarap jyljyp keledi, taýly jerdiń qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyǵy sıaqty, bul qubylys ta Levıtannyń úreıin ushyrdy. Osy bir tylsym tynyshtyqty sýsyp túsken tas qıyrshyqtyń tysyry ǵana buzady. Baýraıdan yldıǵa syrǵyǵan kum qý tikenekterdi terbeıdi.

Levıtannyń taýǵa barǵysy keldi, tanystarynan Aı-Petrıge aparyńdar dep ótinip edi, biraq oǵan ruqsat bolmady — bıik taýdyń seldir aýasy oǵan ajal bop jabysar edi.

Ialta shıpa bolmady. Levıtan Máskeýge qaıtyp kep, Trehevátıtelsk tyǵyryǵyndaǵy úıinen shyqpaı jatyp aldy.

Ol 1900 jyly 22 shildede qaıtys boldy. Bul — Máskeý aspanynyń shyrqaý bıiginen jyltyrap juldyz kóriner shaq, aǵash japyraqtary cap tozań men sóner kúnniń shapaǵyna malynar shaq — qyzyl ińirdiń kezi edi.

So jyly jaz keshigip shyqqan-dy. Shildede áli sheshek atyp jatqan sıren qaýlap ósip úı mańyn qaptap ketken. Japyraq ıisi, sıren men maıly boıaý ıisi Levıtan qaıtys bolǵan sheberhana ishinen ańqyp turdy, osy ıis orys tabıǵatynyń kúlli muń-sherin polotnoǵa túsirgen sýretshi sońynan ómir boıy ókshelep qalmap edi, osynaý tabıǵat ta, adam sıaqty, basqa bir qýanyshty kúnderdi kútkendeı edi.

Kútken kún Levıtan qaıtys bolǵannan keıin uzamaı-aq keldi, onyń shákirtteri ustazy kórmegen nárseni kórdi: tabıǵatyna deıin jańǵyrǵan jańa eldi kórdi, óıtkeni adam ózgerse, tabıǵat ta ózgeredi ǵoı; olar bizdiń jomart kúnimizdi, baıtaq dalamyzdyń ǵajaıyp kórkin, ashyq aspan kógin, Levıtanǵa beıtanys mereıli boıaýlardyń jarqylyn kórdi.

Levıtannyń muny kórmegen sebebi. adam azat ta qýanyshty bolsa, tabıǵat ta qýanyshty bolady ǵoı.

Levıtannyń emin-erkin kúlgisi kelgen edi, biraq ol ózi túgil sýretterin de jymıtyp, kúlgize almady.

Ol meılinshe adal edi, sol sebepti de halyq qasiretin kórmeı tura almady. Ol apaıtós alyp eldiń, qaıyrshy eldiń jyrshysy, onyń tabıǵatynyń jyrshysy boldy. Ol osy tabıǵatqa qasiret shekken halyqtyń kózimen qarady — onyń kórkemdik kúshi de osynda, onyń ǵajaıyp qudiretiniń kilti de osynda.

1931 jyl

Aýdarǵan Ábilmájin Jumabaev

---