InfoHub Logo

1. Kóktem

Kóktem! Aınala jupar atyp, tirshilik ataýly túlep tur. Ajarynda myń arýdyń syny bar, keýdesinde myń aqynnyń tunyp jatqan jyry bar, kómeıinde sulýlyqtyń úni bar, kókireginde tabıǵattyń taýsylmaıtyn jan tebirenter kúıi bar. Bul — bizdiń kóktem.

Bulaq syldyrap aǵady, bulbul tamsana, tamyljyta, úzilte án salady. Aq baltyr qaıyńdar, tákappar, boıshań terekter japyraǵyn jaıyp, samal jelmen sybdyr qaǵady. Dalaǵa shyqsań, gúl ısi, nuryn tókken kún ıisi. Jer-ana óziniń apaı tósindegi alyp anarymen Tirshilik atty perzentin emirene emizip jatqandaı. Bári mamyrlap, bári balbyrap, tamyljyp tur.

Kóktem kórki osyndaı. Ony kórikti jyrǵa da, kúıge de syıǵyza alarsyń ba! Bul kórik qansha qarasań da toıǵyzǵan ba! Tarıh qartaıyp, zamana jańarǵan saıyn ol tirshilikke degen yntyzarlyqty, bolashaqqa degen úmit otyn laýlata beredi.

Kóktem kórkine adam eńbeginiń shabyty, adam kóńiliniń qýanyshy kelip qosylǵandyǵy sýret — keremet sýret. Ol qýanysh arnasynan asa shalqysa, birinen-biri bıiktep án de aspanda qalqysa, bolaty men shoıyny marteninde balqysa, dalasynda egini tolqyn bolyp týlasa, óńirinde san túlik shubyryp - shubap shýlasa, shyrq úıirip barlyǵyn, adamy qarap turmasa! Baqyt degen osy emes pe!

Áli esimde, budan shırek ǵasyr buryn, 1945 jyldyń maıy bolatyn. Aýyldyń kúnshyǵys jaǵynda qońyr jota bar-dy. Sol jotanyń arǵy astyndaǵy jazyq egindik edi. Ógiz jegip soqa salyp júrgenbiz. 14-15 jastaǵy balalar ógiz aıdaıdy, soqany ustaıtyn — ylǵı jesir áıelder.

Kún quryq boıy kóterilisimen qyzýyn molynan shashyp, denemizdi balqytty. Osy qyzý arqasynan ótip, súısingen keıbireýler ógiz ústinde uıqysy kep qalǵı beredi. Keıde tipti qulap kete jazdap baryp oıanady. Ógizderdi túgel doǵaryp tastap, jańa jyrtylǵan mamyq qara buıra jerge jata qalyńdar dese, qus tósekke qulaǵandaı bolar edi bári de. Kún sondaı bir shýaqty edi.

Osylaı balqyp, balbyrap kele jatqan ógiz aıdaýshylar men soqa ustaýshylardy qońyr jotadan kóringen salt atty selk etkizdi. Soqashylarǵa qaraı shaýyp keledi.

Alystan kóringen atty ol kezde árkimniń úreıin alatyn. Osy egindiktiń basynda maıdanǵa ketken san bozdaqtyń qaza bolǵanyn estirtip, qaraly qaǵazdy tapsyrǵanyn kergenimiz bar. Sýyq habardy ákelgen adamnyń aldyna minip, joqtaý aıtyp eńirep kete barýshy edi jurt. Ezilip qalýshy - ek. Ógiz ekesh ógiz de moınyn salbyratyp tapjylmaı turyp qalatyn. Ia jary, ıa baýyry, ıa ákesi, ıa aǵasy qaza boldy degender úsh kún jumysqa shyqpaıdy. Eń úlken jeńildik — sol.

Álgi attyny kórisimen «qaısymyzdyń sorymyz qaınady eken» dep tórt-bes soqanyń tóńireginde júrgender qalshıyp - qalshıyp turyp qaldy. Balanyń da, úlkenniń de ónderi qup-qý bop ketken.

Áskerden bir aıaǵynan aırylyp kelgen Asqarbaı degen azamat bar edi, sol eken. Aǵyp jetken boıda aldyndaǵy áıeldiń oramalyn julyp aldy. Sosyn ógiz ústindegi balanyń qalpaǵyn qaqty. Ekinshi soqaǵa, úshinshi soqaǵa barǵandaǵy istegeni de sol. Shaýyp júrgen attydan seskengen ógizder borazdadan shyǵyp ketti. Eki aıaǵyn bir jaqqa salyp, bul kóriniske ańyrap qarap otyrǵan keıbir balalar top-top etip jerge tústi. Asqarbaıdyń til-aýyzy baılanǵan adam sekildi. Sol aradaǵy on shaqty kisiniń basyndaǵy oramal, qalpaqty túgel sypyryp alǵansha birese olaı, birese bulaı shapty da júrdi.

— Aınalaıyn - aý, aıtsańshy! Bárimizdi de qudaı jarylqady ma? Qýanysh pa?

— Bárindi de, bárindi de! Soǵys bitti!

— Jeti shelpek, aqsarbas!

— Ras pa, ótirik pe!

— Atyńnan aınalaıyn. Aman qalǵan jalǵyz aıaǵyńnan aınalaıyn!

Asqarbaıǵa osyndaı alǵystardy jaýdyryp jatty áıelder.

Ógizdiń bári doǵaryldy. Bala da, áıel de birin-biri súıip júr, álden ýaqytta bir-bir ógizge minip aýylǵa qaraı jarysa jóneldi olar. Atty Asqarbaıdan da ozyp ketkender boldy. Ógiz ekesh ógiz de sóıtip óner kórsetti.

Sol bir kóktem, sol bir sýret kúni búgin kóz aldymda. Sol bir kóktem shýaǵy arqamdy áli jylytatyndaı.

Mynaý búgingi ásem kórinis, kerikti de kóńildi ómir shabyt otyn tutatqanda, kóńil qusyn ushyrǵanda sol kóktemmen jalǵasyp jatqandaı. Ol kezde bala edik. Kóp jaıdy ańǵarmappyz. Qazir jigit aǵasymyz. Baıqaımyz, barlaımyz.

Balalyq shaqtyń oıynsyz, kúlkisiz ótkeni de umyt bolǵandaı. Biz asyr sap oınar shaǵymyzda alasa júrdik. Muń muhıtyn kórdik. Fýtbol oınap, dop teptik. Eńbek ettik, ógiz aıdadyq. Aıaǵymyzǵa báteńke kıgenimiz joq, ony shóńge men tiken josa qyp jaralaıtyn. Biz lagerge barǵanymyz joq, aq shatyrlar astynda emes, saban - topan arasynda jattyq. Jarym qursaq, uıqysyz túnder, kúlkisiz kúnder ótti. Osyndaı ómir erterek eseıtti de. Muń degen ne, qýanysh degen ne, ony biz jaqsy bilemiz.

25 beıbit kóktem kelipti. Jıyrma bes jasampaz jyl ótipti. Shırek ǵasyr ishinde óńirim qalaı túlegen, elim qalaı baıyǵan, adamdar qalaı jańarǵan! Keýdemdi keremet sezim kernep tur.

Ol — qýanysh! Sol qýanyshtyń qyzýymen aralap ketkendeı álemdi. Mynaý túlegen óz óńirindegi sulý tabıǵat kórkine súqtanam.

Kórem, kórem de shattanam! Baıtaq respýblıkamnyń bar túkpirine baryp qaıtqym keledi. Tústigine jaz kelgende, teristiginde qys jatatyn netken keń edi seniń jeriń! Alataýdyń alqaby masatydaı qulpyrdy. Al, Arqanyń tórine egin jańa ǵana salynýda. Bereke, yrys, negizi ol. Erteń-aq kóktep, kóktemniń nurly kúnimen, kóktemniń dúbirli únimen kól-kósir dáýlet kózine aınalary sózsiz. Elimdi maqtan etem, qoıny qazyna jerimdi maqtan etem! Shalqar shabyt, erlik eńbek dańqymyzdy alysqa, ǵaryshqa aparady. Mynaý jaıdary kóktem kóńilge osyndaı kúı quıyp, júrekke nur quıyp tur. Kúıdiń aty - jasampazdyq, nurdyń aty — Oktábr!

Bizdiń úmitimiz — shyndyq. Shyndyǵymyz — úmit. Júrgen jolymyz — ózgege ónege, jer sharynda áli de ezilgen halyqqa shamshyraq. Úmit deıtinimiz sondyqtan.

Úmitimizdiń shyndyq bolýy — bolashaqqa degen zor senim árqashan da alǵa jetekteıdi. Búgingi kóktem kelbetinen ol senimdi ańǵarý kıyn emes. Kim bolashaqqa sense, sol jeńimpaz. Kim bolashaqty kórse, sol qaıratty. Senim men qaırat qosylyp qandaı bolsa da aldyrady, qandaı bógeýdi bolsa da talqan qylyp, mazaǵyna qaldyrady.

Jaısań kóktem! Seniń jasyl tórinde, seniń ashyq kóginde adam kúlip júrse, ózińniń baqytty ekenin bilip júrse. Ózegi onyń talmasa, qara bult basyn shalmasa. Aq tileý adamzattyń armany osy - aý, shirkin. Ómir kóktemdeı kórikti, kóktemdeı nárli bolsa!

... Japon áıeli kóp ortasynda sóılep tur. Sózi bitken soń qoınyńdaǵy kishkene qutyny aldy da ondaǵy sýdy kórsetti.

— Mynaý sý, Okınava aralynyń bir qudyǵynan alynǵan, — dedi. Sóıtti de sirińke shaqty. Sý benzınshe jana bastady. Álgi áıel sıqyrshy emes, beıbitshilik jolyndaǵy kúresker edi. Okınava aralynyń qudyǵynyń sýy da qazir osyndaı bolǵanyn dáleldedi ol. Iá, bul aralda Amerıkanyń 140 áskerı bazasy bar. Vetnamǵa ajal bombasyn alyp ushatyn samoletter osy aradan attanady. Aral sýynyń ot bop janýy endi tań emes.

...Jas qyz sahnaǵa taǵy shyqty. Konsertiniń sońynda ádettegi áni. Onyń aty — «Iá bostandyq, ıá elim!». Bul endi Gresıanyń ataqty kompozıtory Mıkıs Teodorakıs túrmede otyryp jazǵan-dy. Oryndap turǵan jas qyz Melına Merkırý. Talant ıesi, daryn ıesi. Biraq óz elinen opa tappaı ózge eldi panalap júr. Onyń jańaǵy salǵan áni Gresıanyń bostandyq súıgish uldary men qyzdaryna arnalǵan-dy. Ózge jerde júrse de únim jetedi, úmitim jetedi dep shyrqaıdy. Kózine jas, júregine qan tolady. Biraq qazir qaıraty az. Týǵan eli qara polkovnıkterdiń fashısik qursaýynda. Ol qursaýdy julyp tastaýǵa shamasyz. Melına bolashaqqa senedi, halqynyń qaharyna senedi. Kóktem kúnderi ol taǵy da shyrqap júr, konsertiniń sońyn ádettegi ánmen, ádiletsizdikke degen aıbatpen bitiredi.

Jas daryndy jat elde júrip zarly ún shyǵarýǵa májbúr etken kim? Bul — ımperıalızmniń soıqany. Qara polkovnıkterdiń fashısik otyna maı quıyp, qara nıetin júzege asyrýǵa «qamqorshy» bolǵan muhıttyń ar jaǵyndaǵylar. Halyqtyń qandy jasy olar úshin túk emes. Qara nıeti júzege assa bolǵany. Ár jerden sum qarmaǵyn salyp, ár eldi osyndaı jaǵdaıǵa dýshar etkisi keledi.

Esh ana jas sábıin terbetkende, sen tósińdi oqqa tos dep tilemeıdi. Esh áke jas sábıin ósirgende, qolymnan seni kórge salaıyn, artynda men qalaıyn dep tilemeıdi. Muny istetetin — soǵys. Endeshe, soǵys tabıǵattyń bolmysyna qarsy.

Mynaý kórikti kóktemniń saz berip kele jatqan samańdy tańynda osy ún óktem estilgendeı.

Adal júrekter lúpildep birge soqsyn! Dúnıe júzinde ol myń, mıllıon, mıllıard! Kóktemge jupar ısi ańqyǵan gúl jarasqan, kóktemge tirshilikke tirlik bergen nur jarasqan.

Kóktem kórki tamyljyǵan beıbit jyrda, kóktem kórki sheshek atqan qyrda, kóktem kórki jarastyǵy kelisken ul men qyzda. Ol bul dúnıeni júdetem dep kelmeıdi, túletem dep keledi, ómir kóshin ilgeri súıretem dep keledi.

Ómir kóktemi, óz shejiresin osylaı shertedi. Onyń gúlinde — sulýlyq, nurynda — tirshilik. Sondyqtan da gúl kóktem, sondyqtan da nur kóktem. Kóktem saıyn kósegeń kógersin, adamdar. Gúlge oranyp, jyrǵa oranyp jańara ber, jasaı ber!

2. Kúz.

Tún. Jańa ǵana tósekke tompıyp jata qalǵan balalardyń murny pyshyldap ketti. Balkon ashyq qalǵan eken. Terezeniń aldyndaǵy úlken terektiń tórt-bes japyraǵy sýdyrlap úıge kirdi. Kóbelekshe qalyqtap júr. Kádimgi sary kóbelek sekildi. Dalada uıytqyp soqqan jelden boı tasalaý úshin kelgendeı. Osy japyraqtardy qýa kirgen jeldi oıaý otyrǵan men de, uıyqtap jatqan balalar da jaqtyra qoıǵanbyz joq. Jazdaǵy jan jadyratar samaldan múlde basqa. Sezimdi tyrnaıdy, zárli. Japyraqtardyń qashyp júrgeni de sodan bolsa kerek. Balalardyń muryndarynyń jybyrlaǵan ushy da tez kebe qalypty. Álginde ǵana býsanyp jatyr edi, endi jıyrylyp jaqtyrmaıdy birtúrli. Sábıdiń uıqysynan súıkimdi uıqy bar ma teginde. Sol tátti uıqyny ojar jeldiń búldirgenin kórdiń be. Men aldymnan jel ala qashqan bir paraq aq qaǵazdy stol ústine kóterdim de, balkonǵa bettedim. Jappaqpyn. Jaz boıy ashyq turǵan balkondy endi jappaqpyn...

...Uzaq turyp qalyppyn. Tabıǵat qyzyq - aý. Kúni boıy aspanda oımaqtaı bult joq edi. Endi shortan laılaǵan sýdaı burqan-talqan. Tóńirek bir túrli susty. Jazdaı jasyl jelek jamylǵan aǵashtar sıdıtyp júdeý tartqan. Terezeden túsken jaryq projektordaı bárin kórsetip tur. Kúndiz mán bermeıdi ekensiń. Sary tús dendep qalypty. Sary japyraqtar kóbeıgen. Sonyń ezin qımaǵandaı jańaǵy ojar jel oıyn bilmes jigit sekildi julqylap ala - ala qashady. Kúz. Kádimgi sary kúzdiń ózi. Kári quda — qystyń habarshysy.

Talaı aqynnyń tiline tıek, jyryna ózek bolǵan kúz bul. Abaıdan bastap jyldyń osy mezgili jóninde qalam tartpaǵan aqyn ataýly qaldy ma eken?! Mana kúndiz ǵana balamnyń Aleksandr Tvardovskıı jazǵan kúz týraly óleńdi jattap otyrǵany endi esime tústi. «Ózen sýy kúreńitip, tik shyǵady tútinder!» dep bastalatyn sekildi edi-aý. Kúzdiń mundaı qyry qazir kóz aldymda joq, biraq Abaı aıtqan «Súr bult, túsi sýyq, qaptaıdy aspandy» kórip turmyn. Bir ǵana jolǵa qanshama sýret syıǵyzǵan shirkin! Osy joldyń ar jaǵynda sol zamannyń aýyr kúrsinýi de jatqan sekildi. Tabıǵat sýretine qoǵam halin qosa kirgizý ekiniń biriniń qolynan kele bere me? Ol Abaı ǵoı! Bizdiń búgingi kúzdi qalaı sýretter edi uly aqyn, eger qazir bar bolsa?

Osy oı jetektep aldy da ketti. Keshe Taldyqorǵan oblysyndaǵy bir dosymnan alǵan hat esime tústi: «Qyzylshanyń shyǵysy bıyl eresen. Jyl boıy qurǵaq boldy deıdi jurt. Biraq qyzylshashylar úshin ol qurǵaqshylyq bolmaǵan sekildi. Shirkin, tehnıkanyń, ony bul kúnde tizgindep mingen adamnyń kúshi! Áıtpese bıylǵydaı peıili tar jyl, kenezesi kepken aýa raıy bolmaǵan shyǵar. Sonyń ózinde tabıǵattyń bermesin tartyp alǵaly otyrmyz. Ataqty qyzylshashy Aqyn Nurmaǵambetovtyń murageri bolyp, ornyn basqan Shaıgúl Syzdyqbaevanyń zvenosyna kel! Naǵyz keremetti kóresiń. 500 sentnerden ónim aldy. Qoıshy, bárin jazýǵa ýaqyt joq. Kúz biz úshin murynǵa sý jetpeıtin kezeń. Eńbek maıdanynyń kelbetin kóremin deseń, bizge kúzde kel».

Bul joldardyń ar jaǵynda qýanysh bar, maqtanysh bar. Bir adamnyń ǵana emes, búkil aýyl eńbekkerleriniń qýanysh sezimi kernep turǵandaı. Kúz olar úshin, ıaǵnı meniń búgingi zamandastarym úshin qýanysh mezgili, bereke, yrys, baılyq jemisin terer kezeń.

Bul hattyń esime túsýi kóp kórinistiń kóz aldymnan ótýine túrtki boldy. Qara túndi qaq jaryp, shamdaryn mazdatqan mashınalar keledi. Olardyń rýlinde otyrǵan anaý adamdar sondaı súıkimdi. Nege? El baılyǵyn eselep artyrýǵa esil-derti aýǵandardyń tap ezi. Mashınalarynyń qorabynda astyq, júgeri, alma, júzim, qyzylsha, maqta. Uıqy kórmegenderi, kishireıgen kózderinen ǵana bolmasa, bilinbeıdi. Myzǵyshy dep mamyq tósegimdi berer em - aý, dál bul sátte demalýdan ózderi bas tartar edi. «Kúzdiń buıyǵy uıqysy tyrnaǵyna bir ilse, boıyńdy bosatyp jiberedi» degendi shopan dostardan san estigenim bar. Bular da solardyń aıtqanyn qaıtalap, jeter jerge asyra, qaǵylez kele jatqan sekildi. Osy eńbek adamdaryn qazir esime alǵanda uıqym ashylyp tur, al birge bolsam she!

Birge bol dep ońtústiktiń maqtashylary da shaqyrar edi. Tyń tósinde tabıǵattyń asa qolaısyz jaǵdaıyna qaıratyn qarsy qoıyp, astyq úshin aıqastyń qaq ortasynda júrgender de qushaǵyn jaıary sózsiz. Jyl boıǵy eńbeginiń eń túıini sheshiler sátte olar eshnárseden aıanbaıdy.

İshim jylyp, kúzdi birtúrli jaqsy kórip baram. Jyldyń ár mezgiliniń orny bólek qoı. Degenmen kúzdiń bereri kóp pe deımin. Qol bylǵap, bizge kel dep, shopandar da shaqyryp turǵandaı. Qotan-qotan qoıy jansyz dalany shýǵa, dúbirge bólepti. «Malym aryp shyǵatyn kóktemnen, jony domalanyp túsetin kúzim artyq» deıdi shopan. Bul — onyń óz fılosofıasy. Dese de jany bar, dáleli bar. Qansha tol, qansha jún alǵanyna da dál osy mezgilde naqty jaýap beredi ol. Qapyryq ystyqta qapy qalǵan jaıymdy qońyr salqyn kúzde toltyramyn dep, otaryn erte órgizip, kesh jýsatady. Dál seber kóktemim dep osy mezgilde uryqtandyrady. «Kúz bolsa, qoıshy kóńili jadyraıdy» degen óleń joly da sodan qalsa kerek.

Kórip otyrsyz, kúz beregen, kúz myrza. Kúz — úlken kúres alańy, kúzdiń peıili keń. Men de osynysy úshin jaqsy kórip baramyn. Sarǵaıǵan japyraqty, qýraǵan shópti kórip kúzge ókpeleıtinderge qosylǵym kelmeıdi. Bul syrty ǵana, al kúzdiń ishi — maı. Kúz kóńili — keń. Biraq, onyń tarylatyn jeri de bar. Aldaǵysyn oılamaı, abaısyz júrgenderge, jylda keler qystyń qysymyn umytatyndarǵa qabaǵyn túıip - túıip alady. Habarshymyn, qamdan dep qamshysyn úıiredi. Dalada bol, qalada bol, qamdan dep qamqor bolǵan mundaı jyl mezgilinen, kúreń qabaq kúzden aınalmaısyń ba!

Meniń esime jas kezimdegi bir úlken adamnyń minezi oraldy. Ol susty edi. Balalardy jumys istetse, shashaý jibermeıtin. Qabaǵyna qarap tapsyrǵanyn qalt etpeıtinbiz. Bastaǵan isti tyndyrýdy súıetin. Tıanaqty isteseń, saǵan onyń kóńili jaz. Syrty sýyq bolǵanmen ishi jyly adam edi. Biz onyń bul minezin bara-bara uqtyq. Keıin keremet jaqsy kórip kettik.

Kúz minezinen de sondaı kelbet kórem. Óstip turǵanymda kúz jónindegi kórikti oılar tipten kóbeıip ketti. Mektepke sen kúzde barasyń. Stýdent bop sen kúzde atalasyń. Instıtýtta oqyǵanyńdy eske alsań, oqýǵa pálen jyldyń kúzinde túsip edim ǵoı deısiń. Osyndaı kúzder jaman ba! Jýyrda bir shildehanada boldyq. Jańa týǵan sábıge nebir ıgi tilekter aıtyldy. Sonda bir joldastyń: «Jas sábı kúndeı meıirli, kúzdeı peıildi bolsyn» degen sózin bloknotyma jazyp aldym. Munyń uıqasy ǵana ádemi emes, mazmuny da ádemi. Bar jemisti kúzde teremiz, bar salada jyl boıǵy tókken terdiń bererin kúzde kóremiz. Kúz peıili degenimiz — osy.

Oı qushaǵynda, balkonda kúz týraly tolǵanyp turyp, boıym tońazyp qapty. Biraq, ishim jyly, ishim nurly. Úıge kirdim. Balkondy qaıtadan ashyp tastap kúzdiń «qońyr» jeliniń ózine - aq kókiregimdi tosqym keldi. Surǵylt kúz, súreńsiz kúz, qońyr kúz, qońsyly kúz degen uǵymdardyń bári yǵysyp, aýzyma altyn kúz, aıaly kúz degen sózder túse berdi. Osy kúz — meniń kúzim, elimniń kúzi!

---