InfoHub Logo

Úrkinshilik

Mynaý uıqy-tuıqy dúnıe ne bolyp ketti? Dámeliniń esine bári túsip jatyr...

1

«Murager, murager» dep er balany tileıtin qazaqtyǵyna basyp, bul týǵanda áke-sheshesi tipti qýanbapty da. Dúnıege úshinshi qyz keldi degende, ákesi kimge ókpelegenin qaıdam, aýylyna eki kún boıy jolamaı qoıypty. Sheshesi de aıypty adamdaı qatty qysylǵan eken. Amal ne, aqyry taǵdyrdyń jazǵanymen bári de kelisedi. «Ul kórýge jazsyn» dep munyń atyn Dámeli qoıǵany da sol edi. Birjarym jasqa kelgenshe ákesi munyń, betinen de ıiskemegenin anasy talaı aıtyp otyratyn. Aqyry baqytyna artynan úsh ul birdeı erip, Dámeli degen atyn aqtaǵan eken. Ul bolǵanda qandaı, birinen-biri ótip, balýan, batyr, mergen bolyp ósedi. Osynaý Qarmys aýylyna olar úlken ataq ákeledi. Turǵanbektiń úsh arysy atanady — Narǵazy, Janǵazy, Erǵazy. Onyń esesine boı jetip, tolyqsı otyrǵanda, eki ápkesi de dúnıe salady.

Narǵazynyń el aýzyna ilikkeni sonsha, Dámeli tórkininen jyraqta júrse de, «a, qudaı-aý, til-kózden saqtaǵa» basyp, aınalasyna túkirinip otyratyn. Sonaý úrkinshilik jyly, aq pen qyzyldyń alma-kezek aıqasynda, osy Narǵazy bolmaǵanda Qarmys aýylynyń qyrylyp qalýy da sózsiz edi. Aqylyńnan aınalaıyn azamat, áıteýir, qıyn kezeńnen alyp shyqty ǵoı. Jaǵdaı aýyrlap bara jatqan soń, ol jyldary Dámeli bala-shaǵasymen tórkinin panalaǵan-dy. Alty jasar Aqyljannyń qudaı saqtap aqtyń qylyshynan aman qalǵany da esinde.

Osy sát kóz aldyna kelgende, bireý qoınyna muz tastap jibergendeı dir ete qalady.

Jaılaýdan túsip kele jatqan betteri. Kósh úzdik-sozdyq shubalańqy bolatyn. Aıaqasty aıqaı-shý kúsheıdi de ketti. Búıirden atty ásker kelip tıdi deısiń. Bódene basyna, turymtaı tusyna. Aldynda Aqyljany, onyń ústine, ózi aýzy-murnynan shyqqan ekiqabat, aldyńǵy túıeni jetektep kele jatqan-dy. «Oıbaı da attan» bolyp, kóshtiń byt-shyty shyqty. Túıelerdiń ústindegi júkti baılaǵan arqandardy soldattar qylyshpen qıyp-qıyp jibergende, teńder top-top etip jerge tústi. Kebejeler qırap, ydys-aıaq shashylyp jatyr.

Jetektep kele jatqan túıeni tastaı salyp, Dámeli de qula bıemen basy aýǵan jaqqa qaraı shaba jóneldi. Ózi sekildi tura qashqan eki áıeldi jendetter qýyp jetip qylyshtap ketti, ózi sekildi ekiqabat bireýi shar etip baryp qulap tústi, endi birin aıaǵy úzeńgige ilinip qalǵan boıy aty súırep bara jatty. Erler qonar jerdi anyqtaýǵa ilgeri ketip qalǵanda, kóshke tıisken myna sumyraılar...

Dámeliniń esil-derti kóziniń tirisinde aldyndaǵy Aqyljandy jaý qylyshyna bermeý. Shaba-shaba uzańqyrap kettim-aý degende, kókten túskendeı búıirinen bir soldat shyǵa keldi. Endi saýdamyz bitti ǵoı dedi ishinen. Aqyljandy tars qushaqtaǵan kúıi shapqan attyń ústinde, keýdesimen jaba berdi. Shapsa meni jotamnan shapsyn, qylysh baladan góri ózime tısin degendegisi... Álgi soldat jaqyndap kelip qaldy, ózi yrjıyp kúlgen sıaqty boldy. «Tyshqanǵa ólim kerek, mysyqqa oıyn kerek. Mynaý bosyp bara jatqan jurttyń kúıi oǵan oıyn sıaqty ma, nemene? Qorǵansyz kóshti, áıelder men balalardy qorqytqanyna máz be sonda?» Quıǵytqan kúıi kımeleı keldi de, Dámeliniń astyndaǵy qula bıeniń júgenin sypyryp kep jiberdi. Sóıtti de, jyndy adamsha burylyp shaba jóneldi. «Bastan qulaq sadaǵa, bári sol júgenmen ketsin». Qula bıe júgensiz quıǵytyp keledi. Jalyna jarmasyp toqtataıyn dese, aldynda bala, onyń ústine shermıgen ishi jibermeıdi. Endi ne de bolsa qulamaý kerek, balany qulatpaý kerek. Bıe ózi toqtar. Tizgin degen úlken súıeý eken ǵoı. Qashanǵy shaba bersin, baryp-baryp bir zırattyń túbine kelgende qara tutty ma, toqtady-aý áıteýir janýar. Zırattyń oń jaǵy úlken ózek eken. Sol ózekten attaryn jetektep kele jatqan eki áıeldi kórdi. Olardyń da balalary bar sıaqty. O dúnıeden kelgendeı olarmen qushaqtasyp kóristi. Bári qosylyp, ý-shý boldy da qaldy. Basý aıtqan — Dámeli. Qaırat kórsetip, qalǵandaryn sabyrǵa shaqyrdy.

— Qaıta shapqan jaý jaman. Álgi ońbaǵandar osy tóńirekten alys emes. Káni, myna balalardy tyǵa turaıyq!

— Qaıda?

— Myna zırat ishine. Nebir dinsiz bolsa da zıratqa kirmes.

— Attardy qaıtemiz?

— Ana ózektiń tabanyna aparyp, shiderlep tastaıyq.

Úsh áıel júrekteri lúpildeı-lúpildeı balalaryn jetektep, zırattyń ishine kirdi. Arýaqtan keshirim surap, jalbarynady, jaýdan saqtaýdy tileıdi.

— Bismilla, bismilla! A qudaı, a qudaı!

Alystan zeńbirek doby jarylǵandaı gúrs etti. Balalar selk ete qalyp, baqyryp jiberdi. Osy kezde bir top atty tóbeniń arǵy jaǵynan shyǵa kelsin. Zırattyń úńireıgen esiginen jasyryna syǵalap turǵan áıelder sheginip ketti de, balalarynyń aýzyn basa qoıdy. Dámeliniń esine belindegi Aqyljannyń qanjary tústi. Byltyr kóp ustanyń biri syıǵa tartyp, óteýine bir taıyn alǵan edi.

Kúıeýi Malybaı taıdy qımaǵanda Narǵazy qoımaı bergizgen-di. Jezdesimen kóp oınamasa da, anda-sanda: «Osy bizdiń Dámeli bolmasa, dalada qalatyn ba ediń, qaıtetin ediń» dep qaljyńdaıtyn...

Ol óz aldyna bir hıkaıa. Qalyń maly qurǵyr Dámeliniń de ákesi men sheshesin qyzyqtyryp, ony alpystan asqan shalǵa, osy Malybaıdyń aǵasyna aıttyrǵyzǵan-dy. Aýyzǵa úrip salǵandaı úkideı kezinde áıelinen bes balamen qalǵan shalǵa toqal bolyp kelgeni bar. Balam degenderiniń eń kishisi ózimen jasty. Bul tuqymnyń, azdy-kópti maly bolǵanmen, uqsatýy joq, irkiti irip, terisi shirip degendeı, júdeýleý turady eken. Qaınysy Malybaıdyń ózi qalyń mal berýge haly bolmaı, otyzǵa deıin boıdaq júripti, Baqytyna kóp uzamaı aǵasy ólip, ámeńgerlik tártibimen osy Dámelini jeńgedeı alyp, qudaı jarylqaǵan-dy. Dámeli úshin Malybaı alpystaǵy qarttan góri qatary sekildi kórindi. Qan jylaýdy qoıyp, shúkirlikke keshti. Jas ta bolsa shal kúıeýinen qalǵan shıetteı jetim bala-shaǵaǵa bas bolýǵa, analyq meıirimmen qaraýǵa tyrysty.

Aǵasynan qalǵan balalardy alalamaǵany úshin Malybaıdyń da jeńge alǵan áıeline kóńili toq. Momyndaý tegine basyp, aldynan kóp shyǵa bermeıdi. Sóıtip júrgende óz kindiginen Aqyljan týdy. Osy tarıhtyń bárin biletin ári kezinde ápkesin qatty aıaǵan Narǵazynyń «seni adam etken Dámeli ǵoı» deıtininiń syry osynda.

Aqyljan týǵan soń, Dámeli Malybaıdy tórkinderi turǵan sonaý Qyshqashtaǵy Qarmysekeńniń aýylyna kóshýge úgittedi. Ondaǵysy — Aqyljannyń naǵashylaryndaı eti tiri bolyp óssin degen esebi edi. Malybaı aǵaıyn-týǵanynyń ruqsatyn, batasyn alǵan soń, kóshirip áketýge Narǵazynyń ózi kelgen bolatyn. Aǵaıynnyń kóńilinde dyq qaldyrmas úshin bir jylqy soıyp, eki-úsh kún dýman jasady. Qyz uzatqandaı bári jylap-syqtap shyǵaryp saldy. Dámeliniń jas ta bolsa aǵaıyn arasyna qadiri ótip qalǵanyn Narǵazy sol joly ábden ańǵardy ári ápkesiniń boıynan buryn kórmeı júrgen bir erlikti baıqady. Shalǵa berip, jasytyp aldyq pa degen bir kúdik keýdesin kemire berýshi edi, joq, jaratýshy qur alaqan qaldyrmapty, ózinde ot bar sekildi.

Malybaıdyń shyn baqyty bar eken. Qaınysy degenniń ózinde Dámeliden on úsh jas úlken. Biraq aqyry ala jipti attap baspaıtyn, momyndyqty qudaı aıamaı-aq bergen pende bop shyqty. Sonysymen de qaıyn jurtyna sýdaı sińdi. Eshkim ony «kúshik kúıeý» dep kózge túrtken joq. Bir tútindeı orta aýqaty bar, el qatarly Qarmys aýylymen jaılaýǵa shyǵyp, etekke túsip júrip jatty. «Paıǵambar da kúıeýin syılaǵan» dep eshkim munyń betinen qaqqan joq. Jylqynyń babyn bir adamdaı biledi. Ózine de bir úıir jylqy bitti. Aqyljanǵa qanjar soǵyp ákelgen ustaǵa qımaǵanyna qaratpastan bir taıdy Narǵazy sol úıirden bergizgen-di. Aqyljannyń sadaǵasy... Mynaý meńireý zıratta osy oqıǵany esine túsirgen Dámeli qanjardy qolyna aldy. Jańaǵy qylt etken attylar buryla qalsa, balalardyń ómirine qaýip tónse, boıynan ál ketip kózin jumǵansha osy qanjarmen qaırat qylmaqshy. Ashýǵa minip kektengeni sonsha, ar jaǵynan ábjylan ysqyryp turǵandaı, áıel ekenin de umytyp ketken sıaqty. Bala shirkin adamdy qandaı kúıge túsirmeıdi, arystandaı aıbarly da etedi, dáneńe qoldan kelmeıtin dármensiz de qylady. Qasyndaǵy eki áıel de surlanyp qaharǵa minip alypty.

Úsheýi birin-biri úndespeı-aq uqqandaı.

— Ólispeı berispeıik!

— Torǵaı qurly joqpyz ba, ol da shyr-shyr etip balapanyn qorǵaıdy ǵoı!

— Mynalardyń qylyshtaǵanyn kórgenshe, aldymen ózimiz týralaıyq!

Baǵanaǵy bosańdyq endi qaıratqa aýysqandaı. Shesheleriniń osy bir jankeshti táýekelin balalary da sezgendeı me, áldenege olar da tistendi. Qaryndary ashqan bolar-aý, biraq qorqynysh bárin býyp-túıip tastaǵan sekildi. Baqtaryna perishte qaqty ma, attylar bul jaqqa kózin salmady. Taǵy da kimderdi sorlataıyn dep barady eken? Asynǵan myltyqtary da, qoqań-qoqań etken júristeri de jıirkenishti-aq, sýyq-aq.

Aıdaladaǵy mola ishinde ańyryp otyrǵanda kún batty.

Dámelige sol uıasyna kirip bara jatqan kúnde búgingi qyrǵynnyń qyp-qyzyl qandy sýreti turǵandaı kórindi. Mana kóz aldynda ishi jaryla attan qulaǵan ekiqabat áıeldiń jalbyraǵan shashy sol kún betin japqandaı bolyp ketti. Shoshynǵanynan eki kózin alaqanymen basyp qalǵanda, munyń aıaǵy aýyrlyǵyn biletin qasyndaǵy áıel:

— İshiń aýyryp ketti me? — dedi.

— Joq, ánsheıin.

Qanjardyń sabyn qoly qattyraq qysa tústi. Eńsesin ezgen oıdan selt etkizgen myna baıǵusqa kóp raqmet. Onyń da qaı shekesi qyzyp tur deısiń.

Qasyndaǵy eki áıel Dámeliden jas. Ekeýi de Dámeliniń aýzyna qaraıtyn sekildi. Búgin kúni boıy aınaladaǵy antalaǵan jaýdyń kózinen tasa qylǵan arýaqtarǵa myń da bir raqmet. Endi bulardy da qorlap, ústin taptaı bermeýi kerek qoı. Qareket jasaıyn dese jaý aldynda ma, artynda ma, ońynda ma, solynda ma - eshbir habary joq, dúnıe ataýly túp-túgel osy moladaı meńireý sekildi. Budan shyqsa, qaıda barady? Onyń ústine, úıirilgen qarańǵymen birge qaptaǵan úreıdi de kórgendeı. Jaraıdy, jaý túnde tynystady deıik, sonda qaıda barady? Dámeliniń bar úmit artqany baýyry Narǵazy. Sol ǵana esine túsip bir qareket jasamasa...

Narǵazy keshe aqtar tıdi degendi estisimen, astyndaǵy Qudaıtorysyn aıamastan, Antonovkidegi qyzyldarǵa shapqan edi. Mysyn qurtqańda alǵashqy kúzette kezdeskenge oıyndaǵysyn oryssha aıta almaı, ashý ústinde aıqaıǵa basty. Anaý da qyzba neme eken, adyrańdap turǵan qazaqty myltyǵyn kezep, attan túsirdi, aıdap shtabqa ákeldi. Baǵyna áskershe kıingen qazaq shyqty aldynan.

Barlyq áńgimeni estisimen ol bastyq sekildi bireýine baryp, qas qaǵymda sol jerde jatqan attylardy kóterdi. Mańdaıyna bes buryshty qyzyl shúberek tigip alǵan shoshaq qalpaqtylar qaıysyp sapqa turǵanda Narǵazyǵa joıqyn bir kúshteı kórindi.

— Jergilikti halyqty bizge qarsy qoıý úshin aqtardyń ádeıi jasaǵan áreketi, - dedi shtabta kezdestirgen qazaq Narǵazyǵa. - Káne, kóshteriń qaı jerde shapqynǵa ushyrady? Basta.

Mana tóbeniń ar jaǵynan Dámelilerge kóringen attylar solar edi. Onyń ishinde Narǵazynyń bar ekenin bilse, aıǵaı salmaı ma? Sodan qyzyldar sol mańaıdy súze qarap, kóshtiń qalaı tas-talqan bolǵanyn kózderimen kórdi. Naǵyz aıýandyq! Narǵazynyń eseıgeli birinshi ret jylaǵany, qolqasy sýyrylyp, keýdesin áldebir belgisiz kúsh qazir byt-shyt eterdeı. Aýyly, búkil Qarmys aýylynyń jıǵan-tergeni shashylyp jatyr. Dúnıesi qurysyn, bárinen adamdardy qorlaǵanyn aıtsańshy. Kim bar, kim joq, túgendeýge mursha qaıda? Aqtardyń qımylyna qaraǵanda, bir jelik bitkendeı. Áneý kúnderi Alakól jaqtan ozbyrlyqtary jaıly jaman habar jetken-di. Osynaý tusta bir qyrǵyn, teketires bolmasa jarar edi.

İńirde at sabyltyp, kóshtiń keshki qonar jeri dep kelisken Qarabógetke kelse, ular da shý, azaly aıqaı. Erkekter jaǵy aman, eki áıel, úsh balany óltirip ketipti. Úsh áıel, úsh balanyń óli-tirisi belgisiz. Onyń ishinde Aqyljanymen qosa óz ápkesi Dámeli bar. Malybaı jezdesi basyn toqpaqtap, jylap otyr. «Sor mańdaı, sor mańdaı» dep ózin-ózi urǵylaı beredi...

Eki kózine áli kelgen Malybaıdan aıyrmashylyǵy — bul sulyq úndemeı júrdi de, aqyry Dámeli men Aqyljandy izdeýge qareket jasady.

Aqtardyń keıin shegingenin keshe óz kózimen kórgen. Kósh qıraǵan Shatyrbaı betkeıine qaıta attandy. Qasyna ertken Malybaıdyń qanjyǵasyna qorjynǵa salyp bir torsyq qymyz, bir dorba baýyrsaq baılatty.

Kósh qıraǵan jerden tómenirekte, jyraqta Táýipmolanyń qasynda áldekimder qarańdaǵan sekildi boldy. Shoqytyp jaqyndaı bergende, ózekten kisinegen jylqynyń daýsy estildi.

— Mynaý qula bıeniń daýsy ǵoı.

Malybaıdyń qoryqqany da, qýanǵany da belgisiz, Narǵazyǵa údireıe qarady. Kisinegen jerge kelse ertteýli, qalmaqsha baılanǵan, búıirleri ábden qabysqan úsh jylqy tur, ıeleri joq. Ashyqqan jylqylardy sheship alyp, betkeıge shyǵaıyn dese, jer tistep janýarlar ólip barady.

— Sen kishkene ottata tur. Men anaý zırattyń tóńiregin sholyp qaıtaıyn.

Narǵazy shoqyta jóneldi. Álden ýaqytta zırat ishinen úsh áıel, úsh bala ýlap-shýlap shyǵa keldi. Dámeli Qudaıtorynyń júrisinen-aq tanyp, «a, qudaılap» umtylǵan. Narǵazy mol denesin aýdara-maýdara attan qulaı túsip, myna beıbaqtardy kezek-kezek qushaqtap jatyr. Jer tistegen jylqylardy tastaı salyp, Malybaı da tura shapty. Dámeliniń baıqaýynda, eki kún molada túnegen bulardan góri Malybaı júdeý kórindi. Tipti «aqsarbastan» basqa aýzyna da eshteńe túspeıdi.

2

Aqyljandy oqýǵa ózim aparyp beremin dep júretin Narǵazy. Sol sózinde turdy da, qalaqtaı juqa aqquba balany Súzegen moldaǵa ózi ertip keldi. Narǵazydaı azamattyń aldyna kelgenine moldekeń razy sekildi. Biraq ony syrtqa bildirgen joq. Jıenine de, naǵashysyna da biraz súze qarap otyrdy da:

— Bismilla, rahmanı rahım, tilekteriń qabyl bolsyn! - dep betin sıpady. Narǵazy men Aqyljan qosa sıpady. Moldekeń alarǵan kúıi qasynda uzynsha astaýǵa salynǵan bylqyldaq kók shybyqtarǵa kózin tastady. Ne oılap otyrǵanyn Narǵazy aıtqyzbaı-aq uqqandaı. «Oqysa, ózine paıda, oqymasa, mynany tanyp qoısyn» degendegisi ol. Aqyljannyń bulardyń ishteı ózara ańdysynda sharýasy joq. Moldanyń mynaý jasaýly úıine qaraı beredi. İshi tap-taza, artyq turǵan eshteńe joq. Moldekeńniń tula boıy qandaı jınaqy bolsa, úıi de sondaı jınaqy. Bala oqıtyn úı osyndaı bolady dep turǵandaı. Úndemegen kúıi qońyr kebejeniń ústindegi ádemilep aq shúberekpen tystalǵan qalyń kitaptyń qasyna bardy da:

— Quran aldynda jaqsy oqımyn dep ant et, - dedi Aqyljanǵa burylyp, Aqyljan naǵashysyna qarady.

— Bala dáret alyp pa edi?

Narǵazy myrs etip kúldi.

— Moldeke-aý, bul áli sábı ǵoı.

— Qurandy ustar sábıdiń de tazalyǵyn qalaıdy allam. Anaý qumandy alsyn da, dalaǵa baryp qolyn jaqsylap jýyp kelsin.

Naǵashysy Aqyljanǵa ym qaqty. Óziniń de alǵash moldaǵa qalaı barǵany esine tústi. Biraq ol molda dáret alǵyzǵan joq bolatyn. Anadaı sýǵa salynǵan shybyqtary bar-dy. Narǵazy alǵashqy aptada-aq, alǵashqy dúreni jesimen sabaqqa kelmeı qoıǵan-dy. Ákesi atpen qýyp sabasa da, aqyry oqýdy tastap ketti. Shúkirshilik, eshkimnen kem bolǵan joq, úsh arystyń biri Narǵazy atanyp júr ǵoı. Degenmen eseıe kele sol tentektigine ókinetin sıaqty. Óz kindiginen ul bolmaǵan soń, Aqyljandy oqysyn dep júrgeni de sol edi. Odan bir zerektikti baıqaǵandaı.

— Naǵashysyna tartyp júrmes pe eken?

Súzegen molda qýlana kúlgen boldy. Narǵazy sóz tórkinin túsine qoıdy.

— Bári moldasyna baılanysty ǵoı, — dedi ózin emes, kináni din ıesine aýdara sóılep.

— Bul zaman ne bolyp barady? Mynaý teketires nemen tynar eken? Qudaıym aq batasyn berip, atam zamannan arýaqty etken aq patshaǵa qarsy shyǵý degen ne? Budan ótken kúnáharlyq bola ma? Kedeıler qutyryp barady deıdi ǵoı. «Qum jıylyp tas bolmas, qul jıylyp bas bolmas...»

Narǵazynyń ańsaryn baıqaǵysy kelgendeı, Súzegen molda ádemi býryl saqalym shoshaıta ıegin kóterdi. El azamatysyń ǵoı, sen ne deısiń degendeı. Kirshiksiz aq jaǵasy, ıneden jańa shyqqandaı jarasymdy qara shapany, tórt saı ǵyp tigilgen qara taqıasy, tipti keńirek etip taza qyrylǵan murtynyń sýaǵaryna deıin osynaý adamda bilimdiliktiń bólek bir bitimi bardaı etip kórsetti. Narǵazyǵa ol óte qıyn suraq qoıdy. Onyń ózin de dal qylyp júrgen máseleni bajaılap ber deıdi.

— Kedeıler de adam ǵoı, — deı saldy Narǵazy óz jaýabyna ózi asa qanaǵattanbaı.

— Sen kedeıge jatpaısyń. Turǵanbektiń tuqymy búkil Qarmys áýletin shyrq úıirip turǵan joq pa? Qyzyldyń kúshi bul jerge jetse aldymen senderdi járkemder.

— Moldeke! Týramyz jetpeıtin máselege týra umtylyp qaıtemiz? Bárin ómir kórseter. Kinási joq kóshti shapqan aqtaryńyz da ońyp turǵan joq qoı. Ekiqabat áıeldiń ishin jaryp ketý degen ne degen haıýandyq!

— Iá, Alla jazasyn bersin. Pendeden kúter qylyq emes ol.

Ekeýiniń sózin eltip tyńdap qalǵan Aqyljandy moldekeń endi baıqady.

— Myna kitapqa mańdaıyńdy úsh tıgiz de, ishińnen «ant etemin, ant etemin, ant etemin» dep qaıtala.

Bala moldanyń barlyq aıtqanyn istedi. Narǵazy odan kóz almaı qarap tur. Juqa mańdaıy Quranǵa tıgende, ezýi jańa týǵan qozynyń erinindeı jybyr-jybyr etti. Esil-derti, bar yqylasymen jasap tur. Qudaı aldynda ǵana emes, jaqsy oqýǵa ózi de janyn úzetin mynaý naǵashysynyń aldynda da ant etkendeı. Ózgesiniń bárine jas bala uıyp tur-aý, biraq moldanyń súze qaraıtyny birtúrli qorqytatyn sekildi. Súzegen molda atanyp ketkeni de sondyqtan shyǵar.

— Mynaý jıenińniń ákesi, anaý Malybaı namaz oqymaıdy deıdi ǵoı. Ózi namaz oqymaǵannyń balasy dindi qaıtip qurmetteıdi?

— Moldeke, barlyq jurtty bir kúnde tártipke salyp qaıtemiz? Mynaý dúrbelende baıtal turǵaı, bas qaıǵy demekshi, namaz turǵaı, jan qaıǵy bolyp ketken joq pa?

Manadan beri omyraýlap otyrǵan moldany Narǵazy bir tuqyrtyp alǵandaı boldy.

— Seni qyzyldarmen baılanysyń bar deıdi ǵoı?...

Myna sóz Narǵazyny tipti shamdandyryp jiberdi.

— Kóshińe shaýyp, qatyn-balańdy aqtar týrap jatsa, qyzyldar turǵaı, basqaǵa baryp tyǵylarsyń.

— Iá, ıá, bir zulmat zaman boldy ǵoı!

— Bıyl tynysh qystatsa jarar edi. Qaısysy bolsa da malǵa tımesin dep, olardy ilgerirek jiberdik.

Narǵazy Súzegen moldanyń odan ári daýlasýyn qalap otyrǵan joq. Oraq tiline keıde ıe bola almaı qalatyny bar.

— Moldeke, úılerińizdi erterek jyǵyp, kóshtiń aldyńǵy jaǵynda bolǵaısyz. Kim biledi, ne taǵdyrdyń kútip turǵanyn!

— Iá, ıá, raqmet, qaraǵym, táńir jarylqasyn. Bir jerde baıyzdap otyrmaıtyn ýaqytqa tap boldyq qoı!

Narǵazy Aqyljandy jetektep shyǵyp ketti.

3

— Attan! Attan! Jaý shapty!

— Jyǵyńdar úıdi, kóshińder!

Turaqtaǵanyna úsh-aq kún bolǵan aýyldy myna aıqaı astań-kesteń etti. Shapqynshy úı-úıdi aralap, oıbaı salyp júr. Bireýdi bireý bilip bolmaıdy, ala shapqyn, arly-berli júgiris bastaldy da ketti. Úıler jyǵylyp, shók-shóktiń astyna alynǵan túıeler baj-baj etedi.

Dámeli daýystap, kúıeýin izdep júr. Jer jutyp ketken be, joq. Úıdi jalǵyz ózi jyǵyp úlgere alatyn emes. Eń bolmasa anaý turǵan túıeni aıdap ákelse ǵoı.

Osy mańdy kóriktendirip turǵan kıiz úıler tús aýa daýyl urǵandaı boldy. Jyǵylmaǵan jalǵyz Malybaıdyń úıi ǵana.

— Malybaı, a, Malybaı! Oıbaı, qaıdasyń?!

Mana jeliniń qasynda qazyq shaýyp otyr edi. Dámeli júgirip sonda bardy. Kómerinde túk joq, qazyǵyn áli ushtap otyr.

Oıbaı-aý, keýdeńde janyń bar ma? Álde tas kereńbisiń? Jaý shapty dep jatqan joq pa? Kórmeısiń be, jurttyń bári úıin jyǵyp tastady.

Kóne, qaıdaǵy jaý! Osy óz qutymyzdy ózimiz qashyryp boldyq qoı. Kórsetshi maǵan!

— Seniń esiń durys pa? Jurttyń aldy áne túıelerine artyp ta úlgerdi.

Malybaı máý degen de joq, qazyǵyn jonyp otyra berdi. Jalbaqtap taǵy bir atty jetti.

— Kóshpesin, qoryqpasyn dedi. Kele jatqan qyzyldar eken.

«Bul — Narǵazynyń sálemdemesi» dep jetkizdi shapqynshy. Úsh kúnnen beri aýylda joq bolatyn. Ne istep júrgenin eshkim bilmeıdi. Myna shapqynshyny eldi tynyshtandyrý úshin jiberse kerek.

— Narǵazy sonda qyzyldarmen birge me?

Osy suraqty syzdana qoıǵan Súzegen moldaǵa shapqynshy jaýap bere alǵan joq. Moldanyń úıi jyǵylyp, bir túıege júkti artyp ta qoıypty.

— Aıtpadym ba, ne kep, qazir laqap kóp. Sabyr túbi — sary altyn. — Endi ǵana qabalanyp kele jatqan qara saqalyn sıpap, Malybaı áıeline qarady.

— Seniń sabyryń kisi óltiredi, bildiń be? Baqytyna habar ótirik boldy ǵoı, áıtpese jaý tabanynda aldymen qalatynnyń ózi edik.

— Jaý, jaý! Myltyq asynǵannyń bári jaý ma senderge? Qyzyldar kedeılerge tımeıdi deıdi, - dedi Malybaı.

— Myna álem tapyraqta kedeı, baıdy kim aıyryp jatyr? Ana azyn-aýlaq malyndy sypyryp alyp ketse, tımegenniń kókesin sonda kórer ediń. Etek-jeńińdi bylaı jımaısyń ba.

Dámeli eriksiz kúlip jiberdi. Jurt jyǵyp tastaǵan úıin qaıta tigip áýre. Malybaı solarǵa kúle qarady da.

— Er adamnyń ustamdy bolǵany durys qoı, tegi, — dedi.

Áıeli ol maqtaýǵa qosyla qoıǵan joq. Kúni boıy bitpeıtin kúıbeń tirshiliktiń ýysynda taǵy kete berdi. Eki kúnnen beri sheshesi otyrǵan ortanshy baýyry Janǵazynyń úıine de soqqan joq. Úlken qyzynyń shoshyp uıyqtaı almaı júrgeni esine tústi.

4

Dámeliniń budan ary shydaı alatyn túri joq. Eki inisin alyp, Narǵazy ushty-kúıli joǵaldy da ketti. Bireýler aqtar jaǵynda eken desip gý-gý etedi. Biraq bátýaly bir habar joq. Bári deıdi, deıdi ǵana. Áıteýir jaman attan ázir aman. Úsheýiniń birdeı joqtyǵy aýyldy keremet jetimsiretkenin kórdiń be? Kádýilgi bir tireginen aıyrylǵandaı shetinen qońq-qońq etedi. Malybaıǵa bir-eki ret habaryn bilmeısiń be dep kórip edi, ol baıǵus soǵys júrip jatqan jaqqa tipti bettegisi kelmedi. Qaraýsyz qalady ǵoı dep malyn syltaýratty. «Narǵazy jaýǵa aldyrýshy ma edi? Ári qasynda Erǵazy men Janǵazysy». Jaýdyń ózin óńgerip ákeler. Áıelin osylaı jubatpaq bolyp edi:

— Oıbý, ańqaý baıǵus-aı, bul soıyldyń soǵysy dep pe ediń, myltyq degen pále qaptap ketti emes pe? Bir-bireýin moıyndaryna asyp alyp, qoqań-qoqań etedi, — dedi Dámeli.

— Qoı, senen qaıyr joq eken. Sózińniń túri jaman.

Aqyljandy Janǵazynyń úıindegi sheshesine tastap, Dámeli táýekelge bel býdy. Áıelsiń ǵoı degen anasynyń eskertýine:

— Úsheýinen janym artyq pa, nede bolsa birge kóreıin, — dedi Dámeli. — Eń bolmasa, bar-joǵyn bileıik. Sorymyz qaınaǵanda túgel qyryp júrmesin olardy.

Cherkeshke jaqyndaǵanda Dámelige úreı kire bastady. Atys-shabys, dúńkildegen zeńbirek úni. Astyndaǵy qula bıe de eleńdep, ilgeri basqan saıyn úrke berdi.

Jaılaýǵa arly-berli ótkende jún, teri tastap ketetin Narǵazynyń Shodyr degen bir tamyry bar edi. Sonyń úıine soǵý kerek shyǵar. Mynaý aınalasyndaǵy alasapyrannan ne habar bar eken? Qazaqsha jylmaı sóıleıtin Shodyrdyń Cherkeshke jaqyn osy Antonnyń (Antonovka) qalaı paıda bolǵanyńnyń ańyz bolsa da estigeni bar. Sonaý erterekte, bular bul dúnıede áli joq kezde, ishten jer aýyp kelgen Anton degen orys bir qazaq baıyna jumysqa jaldanady. Qolynan kelmeıtini joq, arba da, shana da jasaıdy eken, at ta taǵalaıdy, dalaǵa ádette ıtke tastaıtyn jylqynyń, sıyrdyń terisinen bylǵary jasaıdy. Qyzmetine ábden rıza bolǵan baı kóńili túsken bir kúni:

— Osy sen menen bir nárseni qalashy, — depti.

Osyndaı sátti talaıdan kútip júrgen orys: «Maǵan sıyrdyń terisindeı ǵana jer berseńiz boldy», — deıdi.

Qarq-qarq kúlgen baı áýeli onyń ózin mazaq etip:

— Sen bireýin surasań, men ekeýin bereıin, — deıdi.

Sodan álgi orys eki sıyrdyń terisin jip-jińishke etip, taspalap tilip, bir-birine jalǵaǵanda osy Anton mekenin oraýǵa jetken eken deıdi. Baıǵa kelip:

— Taqsyr, berer jerińizdi ólshep qoıdym, — depti. — Nanbasańyz, kórińiz. Eki sıyrdyń terisinen aspaıdy. Myrzaǵa eki sóılemegen jón bolar.

Jeńilgen baı ishi ýdaı ashysa da sózinde turyp, osy arany túgel sol orysqa bergen eken deıdi. Sodan bul jer Antonovka atanyp ketken. Úrim-butaǵyna deıin ol mynaý shuraıly jerde ábden baıypty. Ne de bolsa, bir aqyldy orys eken degen Dámeli ishinen. Alǵan jerin kórdiń be, tústigi taý, eki jaǵy ózen, úzilmeıtin samaly mynaý, shybyq shanshysań, syryq ósedi. Áne ózin de ný aǵash etip jibergen. Jaılaýǵa bararda, túserde Qarmys aýyly osy jerge bir tynystaıdy. Onyń ústine, Narǵazy Shodyr degen tamyr taýyp aldy. Munda turǵan orystar kúzde Antonnyń almasymen-aq qazaqtardy biraz maldanyp qalady. Dámeli bólke degen nandy da alǵash sol Shodyrdyń úıinen jedi. Kókem-aý, neǵylǵan ǵajap, jeseń toımaısyń, arasy mamyqtaı jup-jumsaq. Shodyrdikine baram dese, Dámeli Narǵazyǵa ylǵı bólke nan ákelýdi tapsyratyn.

Shodyr úıinde bolmaı shyqty. Shashtary uıpalaqtanǵan sary bas eki bala qyr qazaǵyn kórip, alǵashqyda úrpıisip qalsa da, birte-birte jýysa bastady. Dámeli olarǵa irimshik, baýyrsaq berdi. Tań kórip jep jatyr. Ne de bolsa kúnniń batqanyn kútti.

— Bul úıdiń áıeli qaıda?

Balalar eshteńe bilmeıdi. Úmit artqany osy Shodyrmen tildesý edi. Tuıyqqa birjola tirelgen sekildi. Ymyrt jabylyp, qarańǵy túskende eki jaıaý keldi. Biri — Shodyr, biri — Narǵazy. Dámeli baýyrynyń moınyna asyla ketti. Ol ápkesin jerden tik kóterip aldy. Saǵynyp qalypty. Búkil aýyldy saǵyndy.

— Shodyrdyń úıine barý basyńa qaıdan keldi? Aqylyńnan aınalaıyn. Aýyl aman ba?

— Dámeli, jaraısyń. Qazaqtyń qyzdary batyl keledi degendi kóp estýshi edim, — dedi Shodyr týra ana tilinde sóılegendeı.

— Úsh baýyryń birdeı joq bolyp ketse, májbúrlik qoı.

— Qalaı degende de jaraısyń. Kelgeniń ǵajap boldy.

— Janǵazy men Erǵazy qaıda? Aıtam, bárin de aıtam.

— Ol ekeýi qazir urys shebinde.

— Urys deıdi, atysyp júr me sonda?

— Atysýy bar, ańdysýy bar. Qoryqpa, qazir bárin aıtam.

— Meniń baıqaýymda, qazir qyzyldar qysylyp jatqan sekildi.

Anaý Semeı jaqtan joryǵyn bastaǵan aqtardyń Annenkov degen atamany osy arada qyzyldardy jáýkemdemekshi. Áneýkúni jergilikti jerdiń adamdaryn kómekke tartyp jatyr. Myna Shodyr osyndaǵy kedeılerdi uıymdastyryp júrgende, odan osy mandaty yqpaldy degen azamattardyń atyn surapty. Shodyr meni aıtypty. Sodan osy Shodyrdyń úıine sońǵy kelgenimde meni ustap aldy. Keshke kómekteskenin aldyma tartty.

— Bizge azyq-túlik jaǵynan kómek kerek, — dedi. - Uıat qoı, almaqtyń da salmaǵy bar. Anada bulardan qoryqpaǵanda, aqtar búkil aýylymyzdy typ-tıpyl etip ketetin edi ǵoı. Amalym joq, kóndim. Janǵazy men Erǵazyny bir túnde aýyldan alyp ketkenim, bularǵa azyq-túlikti tabý úshin Shatyrbaıdyń jylqysyn shabý kerek boldy.

— Oıbaı-aý, ol senimen endi birjola jaýlasatyn boldy ǵoı. Munda ekenderińdi bilip pe?

— Bilgende qandaı, Turǵanbektiń úsh qýy kúni úshin qyzyldarǵa satylyp ketti dep laqap taratyp júrgen kórinedi.

— Al, erteń sol qudaıdaı sengen qyzyldaryń jeńilip qalsa she? Ózi qorshaýda kórinedi. Onda tuqymymyz tuzdaı qurydy deı berseńshi. - Dámeli eńirep jylap qoıa berdi.

Áńgimege Shodyr aralasty. Dámelini jubatyp jatyr.

— Búkil elde Keńes ókimeti ornap jatyr. Qyzyldar jeńilmeıdi. Mynaý bir ýaqytsha qyspaq qoı. Biraq aqtardyń ólispeı berisetin túri joq. Anadaǵy senderdiń kóshterińe tıisip júrgeni de sol qaskóıligi. Osynaý Anda, Mámbeteı, Ershi, Aqynaı, Shúıe, Shárjetim rýlarynyń ishindegi adasyp júrgenderi Narǵazy qyzyldarǵa qosylypty degen soń, aqtarǵa kómektesýin qoıypty. Baýyryńnyń bedelin kórdiń be?

Qazaqtyń osy mandaty rý, tobyn óziniń jekjat-juraǵatyndaı saralap turǵan Shodyr Dámelini tań qaldyrdy. Sóıtip, «Narǵazy senderge qalqan eken ǵoı, azamattyń atyn da paıdalanyp... qýlaryn qarashy ózderiniń. Basqasha aıtqanda, qurbandyq deseńshi. Kedeı deıtindeı sińiri shyǵyp turǵan eshteńesi joq. Shirigen baı bolmasa da ezine jeterligi bar». Osy oılar kelgende Dámeli sup-sur bop ketti. Ony baıqap qalǵan Narǵazy:

— Qoryqpa, qoryqpa, qudaı saqtasyn. Bir apta qarasynda aýylǵa kelemiz. Mynaý Shodyrdan, anada kóshti qutqaryp qalǵan Júsipten uıat qoı. Olar qolushyn bergende, biz nege bermeımiz?

— Qol ushy dep júrgende mert bolsańdar qaıtesiń? Men Janǵazy men Erǵazynyń tiri ekenine kózim jetpeı ketpeımin. Kónse, olardy alyp ketem.

Selodan úsh atty tún jamylyp shyqty da, shyǵys jaqqa qaraı bettedi. Dámeliniń oıynsha, anada aqtar kóshti shapqandaǵy ózderi attaryn qaldyrǵan tereń ózekti boılap kele jatqan sıaqty. Ár-ár jerden top-top bolyp kezdesken adamdar oryssha sóıleıdi, ony bul túsinbeıdi. Báriniń de asynǵany myltyq. Qarańǵyda eshkimdi bilip bolmaıdy. Eger qasynda Shodyr men Narǵazy bolmasa, bóten bir álemge kelgen sekildi. Bári únsiz, bári qatýly.

— Qazir osynda shaqyrtaıyq.

Áńgime Janǵazy men Erǵazy jaıynda ekenin Dámeli aıtpaı-aq sezdi. Júregi lúpildep birtúrli bolyp tur. Álden ýaqytta Janǵazy jalǵyz keldi. Munyń aıyrmashylyǵy — ózgelerdeı áskershe kıinbegen. Basynda sol alty saı bórki, ústinde belin býǵan jeńil shapany. Narǵazydan sál alasalaý, biraq palýan pishininde tórtbaq, kózinde muń bar sekildi. Endi ǵana kóterilip kele jatqan aı jaryǵy Dámelige baýyryn aınytpaı tanytty. Biraq inisiniń túsi nege tunjyr?

Betinen súıdi de:

— Erǵazy qaıda? — dedi. Janǵazy úndegen joq.

Áldeneden sekem alǵan Narǵazy:

— Mana birge edińder ǵoı, — dedi.

Shodyr da áldeneden shoshynǵandaı myna jaıdyń syryn tezirek bilgisi keldi.

— Nege úndemeısiń? Tiri me ózi?

Dámeliniń daýsy ashyraq shyqty.

— Osydan azǵana ýaqyt buryn Shatyrbaıdyń jigitteri baılap alyp ketti. Sońynan qýyp jete almadyq, sumyraılar júırik attarmen kelse kerek. Báriniń de myltyǵy bar.

Daýys sala bergende Dámeliniń aýzyn Narǵazy basa qoıdy. Aıypty adamdaı Shodyr da tómen qarady.

— Ittiń balasy, muny ádeıi jasap otyr. Onyń bizdi ańdyǵanyna biraz bolǵan, — dedi Narǵazy qatýlanyp. — Osydan shybyn janym keýdemde bolsa...

Janǵazynyń ishindegi arystan aǵasynikinen de aıbarly sıaqty. Dámeli de eki kózge erik bergennen góri bekingendi maqul kórdi.

5

«Shatyrbaı degenine jetipti, Turǵanbektiń bir arysyn qolǵa túsiripti» degen laqap el arasynda dúr ete qaldy. Bul oqıǵaǵa jurt aq pen qyzyldyń shaıqasynan góri de kóbirek eleńdedi. Dámeli aýylǵa kelgende aldynan shyqqan habar da osy boldy. Jurt ortaǵa alyp, ony bir kesh bosatqan joq. Erteńgi azan-qazanda da biraz basyn aýyrtqan- dy. Taǵy da bári telmirip aýzyna qaraıdy. Ásirese, bala da bolsa Aqyljannyń yqylasy tipti bólek. Ol óziniń naǵashylaryn eshbir jaý ala almaıdy dep sanaıtyn. Anasynyń aýyl arasyndaǵy san soıyl soǵysty aıtqany bar. Sonda naǵashylary ylǵı jeńip shyǵatyn edi ǵoı. Endi qaıdaǵy bir Shatyrbaı degenniń kógenine túsip qalǵany nesi? Kógendep qoıatyn ol sonsha qozy ma eken?

— Kógen-mógenińdi bilmeımin, biraq Erǵazynyń qolǵa túskeni ras. Janǵazynyń óz aýzynan estidim.

Bul sózderdi Dámeli qatýlana aıtty. Byrs-byrs jylaý áıelder arasynan taǵy shyǵa bastap edi, Baljan báıbishe aıqaı saldy.

— Táıt, jaman yrym bastamaı túge. Men qolǵa tússin dep ul tapqanym joq. Áı, Dámeli, min atqa, ana Narǵazyǵa aıt, ne degen qorlyq mynaý, baýyryn kógendetip qoıyp jer betinde qalaı júr ol?

Anasynyń ashýǵa bir minse, myqtap minetinin Dámeli biletin-di. Biraq mundaı qaırat shaqyrǵan qalpyn birinshi ret kórýi. Uldarymen qosa, dármensizdikteri úshin osyndaǵylardyń bárin aıyptap otyrǵandaı.

Mundaıda quryqqa syryq jalǵanyp, el arasy gý-gý áńgimege tolyp ketedi ǵoı. Erǵazymen birge tórt orys ta kógendeýli deıdi, «jylqymdy shapqan Narǵazynyń jazasy bul, onyń ezi de aldyma keledi áli, qyzyldy jaqtaǵan satqynǵa kórseteıin» dep Shatyrbaı shalqyp júr eken dep gýleıdi. Túnde tutqyndardy ózi kúzetedi eken. Ne kerek, áıteýir qabaryp qaýlap, «deıdi, deıdi» kóbeıip ketti. Osy «deıdiler» eń aldymen Qarmys aýylynyń, odan soń Narǵazynyń janyn jegideı jep barady. Erǵazy qolǵa túskennen beri, shynyn aıtqanda, Narǵazynyń da ishkeni iriń, jegeni jelim. Onyń ústine, Dámeli anasynyń aıtqanyn aýdyrmaı jetkizdi.

Bir top soldatpen baryp Shatyrbaı aýylyn shaýyp qaıtýǵa oqtalǵanda, ták-ták dep Narǵazyny Shodyr toqtatty.

— Óıtsek, ol ıt Erǵazyny óltirip jiberýi múmkin. Basqa jolyn qarastyraıyq. Esirip otyrǵany mynaý aqtardyń bas kóterýi ǵoı. Shaýyp alam deısiń, óziń qolǵa túsip qalsań she? Shatyrbaı qalpaǵyn aspanǵa sonda laqtyrar, — dep ol basý aıtyp. — Amal kerek, amal.

Shatyrbaı da bul áreketke barýyn baryp alsa da, qorqyp júrgen-di. Óıtkeni uıalas qasqyrdaı Turǵanbektiń úsh ulynyń birin-biri ońaılyqpen bermeıtinin jaqsy biletin. Áıteýir bir soǵary sózsiz, qalaı soǵady, ol jaǵy áli beımálim. Qapy qalmaý kerek. Osy oılar ony da biraz áýrege saldy. Mana kúndiz kógen qasyna baryp edi, Erǵazynyń betine qaraı almady, bátshaǵardyń kózi ne degen susty edi, yzbarlanǵany sonsha, tipti jep jibere jazdady ǵoı. Bostandyq alsa, munyń qaharynan tiri qalý joq. Qasyndaǵy orystardyń saqal-murty da ósip ketken. Bulardy ustatqanyna da qazir ókingendeı. Qyzyldarmen shatasyp nem bar edi, ustassam, osy Narǵazymen nege ustasa bermedim? Bir aýyldy ǵana emes, dúıim ókimetti óshiktirdim-aý, tegi. Aǵaıyndarym da sýsyp qashyqtap barady.

— Ol zaman da bul zaman kógendegendi kim kórgen? — dep ózimdi aıyptaıdy áýeli. Olar bulardy kúzetýden de qasha bastady. Qaı shekemniń qyzǵandyǵynan ózim túnde kúzette júrmin. Oılanbaı urynǵan pále opyq jegizip júrmese jarar edi. Solar alǵan bes-alty jylqyǵa bola munshama nege tereńge kettim? Tań qalatyny, bir apta boldy, bulardy izdeýshi joq. Álde amaly ma, álde aqtardyń qorshaýynan shyǵa almaı, mystary quryp jatyr ma? Erǵazyny kógendegeni alǵashqyda ataǵyn shyǵarǵan sıaqty bolǵanymen, bara-bara bir pálege ushtasaıyn dep turǵan sekildi.

Aıdyń ortasynan aýǵany bolý kerek, úlken bop qyzaryp kesh týdy. Shatyrbaı myltyǵyn jambasyna basyp, kúndegi ádeti boıynsha dalaǵa saldyrǵan qus tósektiń ústinde qor etti. Onyń osy qoryly Erǵazynyń janyna tıip, júrek-qolqasyn túgel astań-kesteń aýdaryp jibergendeı boldy. Átteń, átteń... qoryldap jatqan jerinde jýan alqymnan alar ma edi? Qol da, aıaqta baılaýly, onyń ústine, kógendep qoıǵany mynaý. Mundaı qorlyq bolar ma?

Sál esin jıyp, aınalaǵa qarady. Áýpildep osy jerden shyqpaıtyn eki qarala tóbet te kórinbeıdi. Shatyrbaı olarǵa tún bolsa qudaıdaı senetin. Mana bir qanshyrdaı qanshyq kelip júr edi, sol páleni kórisimen ekeýi de odyrańdap, quıryqtaryn bulǵaqtatyp mynaý dúnıeni umytqan-dy. Artynan taǵy bir ala qanshyq ol jetti. Tórt ıttiń toıy sekildi birdeńe bastalǵan-dy. It ekesh ıtter de erkindikte. Osy bir adamdar birin-biri talap, birin-biri qorlap jatqan jerden aýlaq bolǵysy keldi me eken, kórinbeıdi, áıteýir qulaqqa urǵandaı bir tynyshtyq. Shatyrbaı bolsa qatty uıqyda, ıtter bolsa joq. Shirkin-aı, qandaı qolaıly sát. Mana aı týa anaý aq úıden jas toqal shapanyn jamylǵan kúıi bir-eki ret sylańdap syrtqa shyǵyp edi, qoryldaǵan kúıeýinen erkektik ıis biline qoımaǵan soń, qaıta kirip ketken-di. Sol qanshyq dóńbekship uıyqtaı almaı jatpasa...

Janǵazynyń eptiligin ózara ańyz etip júrýshi edi, bul saýysqannyń da jumyrtqasyn urlaıdy dep. Mynaý tynysh túnde qaıda sol eptilik, qaıda munyń osy mańǵa ańyz bolyp júrgen baýyrlary? Narǵazynyń qyzyldary qıyn kezeńde kómek bere almaıtyn ánsheıin birdeńe bolyp shyqty ǵoı. Solarǵa tamaq tabamyz dep osy Shatyrbaıdyń qytyǵyna tıip aldyq emes pe? Álde qazaqtardy ózara toqaılastyryp qoıyp, qyzyǵyna bular da batqysy kele me? Buǵan deıingi gýbernatorlar solaı istedi ǵoı. Aı, ańqaý basymyz-aı, aldanyp júrip qurımyz ǵoı, tegi! Nemiz bar qyzyldarda, nemiz bar aqtarda, nemiz bar? Malymyzdy baǵyp júre bermedik pe, Narǵazy, seni túrtken qandaı shaıtan?

Eńsesin ezgen osyndaı oılardan sharshap baryp kózi ilinip ketken eken, aıaǵyn birdeńe jybyrlatady. Selt etip oıana ketse, senerin de, senbesin de bilmedi, buǵyp jatqan Janǵazy. Tús shyǵar tegi. Joq, ol aıaǵyndaǵy qyl arqandy qıa bastady, tys... s... s... dep qolyn shoshaıtty, ózin bosatty.

Qasyndaǵy qaba saqal da kózin ashyp qarap qalypty. Mundaıda únsiz, ishteı túsinip qımyl jasaý kerek qoı. Shatyrbaıdyń qoryly ǵana alańdatady. Eki qarala tóbetke tutqyndar búgingideı rıza bolmas-ty. Jer jutqandaı joq áıteýir. Kógendeýli jatqandardyń bári bosandy.

Bir ýaqytta aq úıdiń kóleńke jaǵynan eńgezerdeı bireý kórindi. Tutqyn soldattar shóke túsip otyra qaldy. Janǵazy selt etken joq. Óıtkeni qarańdaǵannyń aǵasy Narǵazy ekenin jaqsy biledi, birge kelgen. Narǵazy mysyqsha basyp, qoryldap jatqan Shatyrbaıdyń tósegine qaraı jaqyndady. Myna qazaqtardyń taǵy ne pále oılaǵanyn bilmeı orystar ań-tań. Nede bolsa kútýli. Aı jaryǵymen álgi eńgezerdeı qazaqtyń uıqyly qazaqqa qalaı tónip kele jatqany saırap kórinip tur. Bir kezde ol mysyqsha atylyp, qoryldaqty tarpa bas saldy. Aıqaılaǵysy kelip edi, qyr-qyr etip aýzyna tyǵylǵan oramalǵa qaqaldy da qaldy. Osy kezde qyl shylbyrdy alyp jetken Janǵazy da Shatyrbaıdyń eki qolyn aıamaı artyna qaıyrdy. Kóz ileskenshe túni boıy osy mańdy qorylymen kóshirip jatatyn Shatyrbaı tutqyn boldy da shyqty. Aıaqasty ol úshin sý keri aǵyp, dúnıe keri ketti. Ashýly Erǵazy Shatyrbaıdy maı quıryqtan bir tepti. Kóılek-dambalshań, jalań aıaq, kúni keshe ıen tóńirekti dúbirletken baı tutqyn bolyp, dedek qaǵyp bara jatty. Búkil aýyldan bul oqıǵany bir adam sezbeı qaldy, maldyń ıis-qonysy bolady dep úıin udaıy jarty shaqyrym jyraq tikkizetin baıdyń óz qylyǵy, sóıtip, óziniń túbine jetti. Tóńbekship jatqan toqal da tún jarymynda silesi qata uıqyǵa ketken bolsa kerek. Tobymen qashqan tutqyndardy sezgen de joq. Kúndesteriniń qolyna izdese tappas ilik ustatty ol. «Tiri adam bilmeı qala ma eken?! Turǵanbektiń úsh arysynyń birinde kóńili bolǵan ǵoı, áıtpese sonshama tutqyn qashyp bara jatqanda túk sezbeý... olaı bolý úshin ólip jatý kerek qoı».

6

Shatyrbaı masqara bolyp, Narǵazy inisin bosatyp qana qoımaı, baıdyń ózin tutqyndap, sheshesi Baljannyń aldyna dambalshań aıdap kelipti. Endi onyń óz istegenin ózine jasap, kógendeıtin kórinedi...

Ertesine-aq alyp qashpa osy sóz el arasynda gý ete qaldy. Narǵazymen barǵan toptyń ishinde Dámeli de bar-tuǵyn. Ol kórgen-bilgenin jyrdaı qyzyq etip aıtyp, bolǵan oqıǵany jurtqa jaıyp jiberdi. Bular Shatyrbaıdyń aýylyna óte bir qıyn jolmen, tý syrtynan barǵan. Qarsy mańdaıynan barsa birneshe jerde kúzet bar ekenin jaqsy biledi, odan ótý qıyn. Janǵazy ań aýlap júrip baıqaǵan jyqpyldarymen alyp júrdi. Aýyldyń syrtyna kelgen soń Dámeli attarmen saıda qaldy. Narǵazy men Janǵazy baryp tutqyndardy bosatyp alyp keldi, olardyń arasynda dambalshań dedek qaqqan Shatyrbaı bar. Ár atqa eki-ekiden mingesip, tań qylań bere qyzyldardyń shtabyna jetedi. Orystardy sol araǵa tastap, Narǵazy myna tutqyndy sheshesine kórsetý kerek ekenin aıtady. Eki baýyryn, áskerlerge tamaq tasyp berip júrgen ápkesin eki kúnge surap alady.

«Shatyrbaıdy Qarmys aýyly tutqyn qypty. Qyzyldar ony neǵylsańdar da ózderiń bilińder depti».

Burynǵy uzynqulaqqa endi osyndaı habar qosyldy. Aýyl adamdary kúpildesip máz bolyp júr. Eń qýanyshtysy, balalar. Olar bir-birine kórgenderin ósirip aıtady.

— Erǵazy aǵamdy bir apta kógendepti, óltire jazdapty.

— Óziniń qarny jýan eken. Óz kózimmen kórdim. Eńk-eńk etip jylaıdy.

— Shirkin-aı, bizge berse, ıt qosyp qýalar edik. Men kórseter edim oǵan.

Al biz nege ony kógendep qoımaımyz?

— Baljan apam obal bolady dep ruqsat etpepti deıdi ǵoı.

Basqalar qýanǵanmen, Baljan báıbishe bul oqıǵaǵa qýana qoıǵan joq edi. «Nesine ul týdym» dep qaıraǵan, qarymta qaıyrýǵa shaqyrǵan ózi. Uldary kútken jerden shyqty, qorlaǵan adamdy qolǵa túsirdi, ony eki ese, úsh ese artyq jazalaýǵa ázir. Tek sheshesi emeýrin bildirse boldy. Keshe aldyna aıaǵyna jyqqanda ánsheıinde kúpingen baıdyń qalt-qult etken beıshara kúıin de kórdi. Jany qurǵyr qandaı tátti, uldarynyń tiri jibermesin sezgen baı anaǵa ólerdegisin aıtyp jalyndy.

— Menen qatelik boldy. Endi jaýlaspaýǵa ant eteıin. Shybyn janymdy olja etińiz, meıirli ana!

— Qatelik emes, aqymaqtyq demeısiń be?

— Solaı-aq, bolsyn, báıbishe, uldaryńyzdy raıynan qaıtara kórińiz!

Baljan báıbishe tańdap qosylǵan jary Turǵanbektiń erte ólýine osy Shatyrbaı eliniń sotqarlary sebep bolǵanyn esine aldy. Ózine uryn kele jatyp, kúzeýdegi aýyldarynyń tusynan ótkende olar basyndaǵy qundyz bórkine qyzyǵyp, qalyń shıdiń arasynda eleń-alańda soıylǵa jyqqan. Sodan aýrýǵa shaldyqqan, aqyry erte 45 jasynda dúnıe saldy. Mynaý uldarynyń nar atanǵan kemeldi shaǵyn kóre almaı ketti. Ólerinde «páleniń basy sondaǵy Mámbeteı — sotqarlarynyń soıylynan boldy ǵoı» degeni áli esinde. Mámbeteı osy Shatyrbaıdyń eli. Qazir sol Shatyrbaı ne istese de qolynda. Beıshara tutqyn bolyp otyr. Óler shaly óldi ǵoı. Ýaqyt ony eskirtti. Balalarynyń jetilgeni jegideı jegen jarasyn da qara qotyrlandyrǵan edi. Turǵanbek ólgendegi Baljannyń joqtaýy degen osy óńirge ańyz bop ketken joqtaý bar, ekiniń biri ony jatqa biledi. Qudaı bergen abyroıdyń arqasynda Baljan báıbishe atandy, Qarmys rýyn erkekten arman ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustap otyr. Eski ókpe, eski jara umytylǵan sekildi edi ǵoı. Erǵazyny tutqyndap, onysy az bolǵandaı qozydaı kógendep, páleni bastaǵan ózi. Anadan týyp, ananyń júregin jaralar sondaı áreketke barar bolar ma! Naǵyz qatygezdik. Qatygezdikke qatygezdikpen jaýap berem dese, qazir bári qolynda. Balalary da sony talap etip otyr. Biraq...

Biraq bul ana ǵoı. Onymen qosa, mynaý eki rý — Mámbeteı men Qarmys tipti jaýlasyp ketpeı me? Alaýyzdyqtan ne barhadar taýyp júrmiz. Talaıdyń túbine jetti, talaıdyń qany sol alaýyzdyqtyń moınynda emes pe, osy egesti endi analar qozdyrǵanda ne bolmaq? Keshe balamdy kógendedi degende aıaǵam joq edi ony, búgin aldyma kelgende aıanysh sezimi qaıdan paıda boldy?

Osy suraqqa jaýap taba almaı Baljan báıbishe qatty qınaldy. Aqyry balalaryn shaqyryp, tutqyndy aldyna aldyrdy.

— Balalarym, rızamyn, namystaryńdy jibermedińder. Qorlaǵan adamdy aıaǵyma ákep jyqtyńdar. Biraq munyń aram qanymen qoldaryńdy bylǵamaı-aq qoıyńdar. Jazasyn táńirim bersin. Osy masqara bolǵany da jeter. Men eki eldi ómir boıy jaýlastyrǵym kelmeıdi. Túsinse ózinen, túsinbese qudaıdan, qolyn baılap, atqa mingizip, aýylyna qaraı jolǵa salyp jiberińder, — dedi Baljan báıbishe.

Erǵazy ornynan atyp turdy.

— Apa, munyńyzǵa men kónbeımin! — Jaǵasyn tartyp qaldy da, qyl kógen qıǵan moınyn kórsetti. Qyp-qyzyl bop qantalap, kádimgi qyzyl maqtadan taqqan qarǵybaý sıaqty bop tur. Narǵazy men Janǵazy da anasyna adyraıa qarady. Bul sheshimniń tórkinine tipti túsinbegendeı.

— Adyraımańdar, uldarym, adyraımańdar! Ar jaǵyn, artyn oılańdar. Eldikti ekiniń biri bop buza bersek, ne bolamyz? «Taspen atqandy aspen at» degende ata-babalaryń tatýlyqqa shaqyrǵan. Shatyrbaı da anadan týǵan adam ǵoı. Ol da bireýdiń perzenti ǵoı, onyń perzentteri de búgin qan jylap ákesin izdep otyrǵan shyǵar.

— Olar bizdi aıaǵan joq qoı.

— Jaýdy jaqynnan izdep qaıtesińder, jarqyndarym!

Baljan báıbisheniń kózi Shatyrbaıǵa túsip edi, eki kózinen alty taram jas aǵyp, býyrlanǵan saqalyn shaıyp tur eken. Keshe kelin-qyzdardan uıat shyǵar dep, kóılek-dambalshań denesine shapan japtyrǵan. Eki jaǵy sýalyp, eki kúnniń ishinde keneýi ketip qalypty sorlynyń. Kórdińder me, osy da jetpeı me degendeı Baljan báıbishe uldaryna oıly kózin tastady. Sheshimniń nyq ekenin endi olar sezdi. Sóıtip, dala soty bolyp, dala úkimi shyqty. Bostandyq alǵan Shatyrbaıdy at ústinde eki qoly artyna baılanǵan kúıi aýylyna qaraı Malybaı jetektep bara jatty. Baljan báıbishe onyń qasyna úsh ulynyń eshqaısysyn ádeıi qosqan joq. Óıtkeni ishterinde qandary qatyp, kektenip alǵan nemeler jolda mert qyp jiberýi de múmkin. Malybaı mejeli jerde qolyn bosatyp qoıa bermek. Kúıeýdiń tártipti, aıtqandy eki etpeıtinin Baljan báıbishe biletin. Osy bir bitim sharanyń oǵan tapsyrylýy da tegin emes-ti.

Jaǵdaıdyń bárin Narǵazynyń óz aýzynan estigende Shodyr kúlip, basyn shaıqady.

— Dala soty, dala úkimi! Objalovanıý ne podlejıt!

Onyń oryssha aıtqan tusyn Narǵazy túsinbeı qaldy.

— Nemene dediń?

— Ony buzýǵa, joǵaryǵa shaǵym jasaýǵa eshkimniń qaqysy joq.

— Iá, biz aqsaqaldardyń, bı sheshelerimizdiń aıtqanyn eki etpeımiz.

Shodyr oılanyp qaldy. «Mynaý qorshaý barǵan saıyn qylǵyndyryp qysyp barady. Azyq-túlik taýsylýǵa jaqyn. Aldymyz qys. Aýyldarǵa shyǵyp, sol bedeldi aqsaqal, analardy kómekke shaqyrsa... Myltyq asynǵandardan ábden zárezap bolyp qalǵan qyr qazaǵy bulardyń ózi barsa shoshynýy múmkin. Sondyqtan osy Narǵazy sekildilerdi salý kerek. Onyń anaý Dámeli degen ápkesi de eti tiri, pysyq áıel». Aldyńǵy kúni osy oıyn mynaý qorǵanys bastyǵyna aıtqanda, ol qýanyp ketken-di.

«Bizge jergilikti halyqpen jumys isteý kerek, olardy óz jaǵymyzǵa tartý kerek». Júsip te osyndaı usynys jasaǵan edi.

7

Osynaý alasapyran oqıǵanyń qyr-syryn qazaqtardyń ishinde anyq biletin Júsip qana. 1918 jyldyń kókteminde Jetisý óńirinde ornaǵan Sovet ókimetine aıaqasty qaýip tóndi. Úlken kúshke túsken beıbit tynystaý uzaqqa barmady. 1918 jyldyń martynda Rossıanyń soltústik jaǵyna aǵylshyn, fransýz, amerıkan áskerleri túsirildi de, Qıyr Shyǵystan japon, aǵylshyn áskerleri lap berdi. Sóıtip, ımperıalısik ıntervensıa bastaldy. Olardyń maqsaty — jas Sovet elin jórgeginde tunshyqtyrý. Osy ıntervensıanyń aıtaqtaýymen Sibirde Chehoslovak korpýsy búlik shyǵardy. Olar ózderine kontrrevolúsıalyq kúshterdi qosyp, batysqa qaraı jyljydy. Jol-jónekeı jańa ǵana kúsh alyp kele jatqan sovet organdaryn joıdy, bólshevıkterdi atty, shapty. Ataman Annenkovtyń buıryǵymen Óskemen sovetiniń predsedateli Ia.V. Ýshanovty paravozdyń ottyǵyna tastap jaǵyp jiberdi. Sovet ókimetin jaqtaıdy degenniń bárin qyryp-joıyp kele jatty.

Osyndaı jaǵdaıda ne isteý kerek? Jaý tylynda astyrtyn kúres júrgizip, partızan qozǵalysyn uıymdastyrý kerek. Jolyndaǵynyń bárin jaıpap kele jatqan ataman Annenkov osyndaı kúshke tań boldy. Barǵan saıyn onyń batysqa qaraı jyljýy báseńdep, nebir qarýly tosqaýyldarǵa tap boldy. Osyndaı qarsylyq Alakólden asqan soń tipti kúsheıdi. Jergilikti sovetterdiń, bólshevıkterdiń bastaýymen Lepsi ýeziniń 13 selosy ashyq kúreske shyqty, úlken bekinis jasaldy, onyń qorǵanys shebi 200 kılometrge sozyldy. Bul bekinistiń ataqty Cherkassk bekinisi atanatynyn ol kezde eshkim bile qoıǵan joq. Bólshevıkter de, olardy qoldaǵan jergilikti halyq ta qalaıda Sovet ókimetin qorǵap qalýdy, ıntervensıaǵa, aq gvardıashylarǵa soqqy berýdi maqsat etti. Qorǵanysqa qamtylǵan halyq sany 50 myńǵa jetse, jasaqtalǵan ásker sany 10 myńdaı boldy. Mundaı qarýly kúshti azyq-túlikpen, qarý-jaraqpen jabdyqtaý ońaıǵa túsken joq.

Mine, bul kúrestiń osyndaı syry ishten ádeıi jiberilgen bólshevıkten Júsip Esbergenovke ǵana málim. Al jergilikti qazaqtar úshin bul arpalys aq pen qyzyldardyń alma kezek ıtjyǵysy. Osynaý mań birese aqtardyń, birese qyzyldardyń qolyna birneshe ret ótti. Jylǵa tarta ýaqyt aýmaly-tókpeli áýre-sarsań oqıǵalarǵa toly boldy. Sol sebepti de bul jyl qazaqtar úshin «úrkinshilik jyly» atandy. Óıtkeni aýyl-aýyl bolyp, úrkip kóshe berdi, kóshe berdi. Ne jaılaýda, ne qystaýda mán bolǵan joq. Osyndaı aýyr sátte Júsip Esbergenov jáne búkil partızan qozǵalysy tek kedeılerdiń ǵana emes, sonymen birge orta sharýalardyń da kómegine súıený qajet dep tapty. Olardy óz jaǵyna shyǵarmaı bolmaıdy.

8

Sol bir alasapyran kúnderdiń birinde baýyrlaryn ǵana izdep shyqqan Dámeli qym-qýyt oqıǵanyń ıirimine tústi de ketti. Eki aı boıy okop aralap, tamaq, sýsyn tasýdan moıny endi ǵana bosap, Shodyrdyń úıine damyldaýǵa, reti kelse, bala-shaǵasyn kórip qaıtýǵa kelgen edi. Aldynan Narǵazy shyqty.

— Dámesh, seni soldattar tipti jaqsy kórip alypty. «Dasha» dep at qoıypty.

— Men sender birdeńege ushyrap kete me dep jan ushyryp júrmin ǵoı, áıtpese áıel júretin jer me bul. Eń bolmasa sýsyndaryń qansyn dep. Mynaý bitetin pále me ózi. Soǵys tipti kúsheıip barady ǵoı.

— Ózim de bilmeımin. Ana joly aýyldy aqtardyń qyryp tastaýynan aman alyp qalǵany úshin qaryzdar bolmaıyn degenim ǵoı. Qol ushyn ber dedi, berdik, endi jabysyp aıyrylar emes.

— Súzegen molda bizdiń osy júrisimizdi jaqtyrmaıtyn kórinedi. Áneýkúni aýylǵa barǵanda bala da bolsa Aqyljan biraz áńgime aıtty. «Moldekeń bizdi kápirlerge, dinsizderge kómektesip júr, adasty olar» deıtin kórinedi. Shynynda adasyp júrgen joqpyz ba?

Narǵazy ápkesiniń sózine oılanyp qaldy. Aýyldaǵy eń zıaly degen adamymyz bizdi qoldamaıdy eken, á. «Kómektesseń ǵaripke, joqqa kómektes» dep ózi eki sóziniń birinde aıtpaýshy ma edi. Qyzyldar kedeılerdiń joǵyn joqtasa, biz olarǵa qol ushyn bersek, ǵaripke kómekteskenimiz emes pe. Munyń nesi aıyp? Dinsizder deıdi, búkil kóshti shaýyp, tuqym-tuıaǵymyzben qurtyp jibere jazdaǵan aqtar dińdi bolǵany ma? Osy tóńirektegi aýyldardy aýyq-aýyq shaýyp zar ıletip júrgen joq pa?

— Moldekeń Aqyljanǵa áýeli bylaı depti.

Dámeliniń daýsynan qalyń oıǵa shomǵan Narǵazy selk ete qaldy.

«Sen ana shesheń men naǵashyńa aıt, qyrsyqtary búkil aýylǵa tıip júrmesin, olardyń qyzyldarǵa kómektesip júrgenin bilse, aqtar bir kúni bárimizdi qyryp ketedi. Myna seni tirsegińnen joǵary asyp qoıady».

— Ah, surqıa, qarashy, qarshadaı balanyń mıyn ýlap júrgenin! Narǵazy bul sózderdi tistene aıtty.

— Tek, moldekeńe til tıgizip qaıtesiń. Sonyń sózinde shyndyq bar ma deımin.

— Bolary boldy endi. Molda quı quptasyn, quı quptamasyn, qudaı aldynda biz aıypty emespiz. Kedeılerge ish burǵannyń nesi aıyp?

Dámeli jymıyp kúldi. Saqaly ósińkirep, júzi qońyrlana túsken baýyrynyń betine oılana qarady da:

— Sen óziń bólshevık bolyp ketkensiń-aý deımin, — dedi.

— Sen bólshevık emessiń be, kúni-túni tamaq, qymyz tasyp júrsiń ǵoı qyzyldardyń soldattaryna, — dep Narǵazy rahattana qarq-qarq kúldi. — Mynaý teńizdeı teńselgen ómirdiń tolqynyna jaǵada jatqan jańqadaı iliktik te kettik. Aman bolaıyqshy. Álgi Aqyljannyń oqýy qalaı eken?

— Oqýy jaman emes sekildi, Súzegen molda razy. Bala óte zerek deıtin kórinedi. Biraq birese ákesiniń namaz oqymaıtynyn, birese bizdiń osynda júrgenimizdi betine salyq ete beretin sıaqty. Bir kúni Aqyljan Baljan ájesine jylap barypty. «Molda meni shoqynshyqtyń balasy dep aıtty, ákeń namaz oqysyn dep aıtty» dep. Apamnyń minezin bilesin ǵoı, moldanyń apshysyn biraz qýyrypty.

— Balanyń júregin nege jaralaısyń? Aıtatynyńdy maǵan aıtshy! Ákesine de namaz oqytaıyn, sheshesin de shaqyrtyp aldyraıyn.

Sonda Súzegen molda bylaı depti:

— Baljan báıbishe, bul balany sizdi syılaǵandyqtan ǵana oqytyp júrmin. Ári ózi óte zerek, aıtqandy birden qaǵyp alady. Áıtpese... kúshik kúıeý anaý ákesi men shoqynǵan sheshesinde qudaı súıer qylyq bar ma? O zamanda bul zaman áıeldiń qolyna qarý alyp soǵysqa qatysqanyn kim kórgen? Sizden týǵany ras pa óziniń?

Apam shydaı almaı ketse kerek: «Eı, moldeke, sen kúshik kúıeý dep Malybaıdy kemitpe, qudaı adaldyqty súıedi deısiń ǵoı, bir adal adam bolsa sondaı-aq bolsyn. Urlyq qylyp, namaz oqyp júrgender de bar ǵoı. Olardan góri sol Malybaıdyń qulshylyǵy durys. Óz balamdaı bolyp ketkeni de sol adaldyǵynan. Adal pıǵyldydan adal áreket shyǵady. Aram pıǵyldydan qansha namaz oqysa da aram áreket shyǵady. Qudaıǵa keregi qaısysy ózi? Al Dámelim bolsa, jan-júregi eljirep, baýyrlary úshin sondaı kúıde júr. Ólip bara jatsa, aýzyna sý tamyzbaıtyn talaı tasbaýyrlardy kórip júrmiz ǵoı. Olar munyń sadaǵasy ketsin. Qyzyldar da adam eken, olarǵa qol ushyn berse nesi aıyp? Adamshylyqty shoqynshylyq demeńiz. Sol qyzyldar emes pe, jaılaýdan túskende aqtardyń aldynan kese turyp, osynaý aýyldy, onyń ishinde sizdi de aman alyp qalǵan. Eger qyzyldar bolmaǵanda, olardan der kezinde kómek suraǵan Narǵazy bolmaǵanda, búkil Qarmys aýylynyń ornyn qalaı sıpap qalatyn edik. Qyrylǵandardyń namazyn shyǵaratyn Súzegen molda da bolmaıtyn edi. Aqtardyń qandy qylyshyna tap bolǵan tórt tútinniń qaıǵysyna kúni búginge deıin qan jylap otyrǵan joqpyz ba? Moldeke, almaqtyń da salmaǵy bar. Asharshylyqta jegen quıqanyń dámi ketpeıdi, qysylǵanda qol ushyn bergen, qyrylýdan aman alyp qalǵan qyzyldarǵa qaryzdarmyz. Ekiqabat áıeldiń ishin jaryp, jas náresteni qylyshtyń ushynda ustaǵan aqtarda ıman bar dep oılaımysyz?

Aıýan da ondaı bolmas».

Shodyrdyń myrs etip kúlgeni bulardy jalt qaratty. Qashan kelgenin qaıdam, bildirmeı aǵaıyndy ekeýdiń áńgimesin biraz tyńdasa kerek.

— Senderdiń analaryń naǵyz úgitshi. Moldekeńdi qalaı tyǵyryqqa tiregen, — dedi qazaqsha taza sóılep. — Áne, aqtar ózderiniń bir aıýandyǵymen halyqqa qansha jeksuryn boldy. Áreket, jaqsy áreketpen ǵana biz halyqty óz jaǵymyzǵa tarta alamyz. Oılanbaǵan oqys qadam qashan da opyq jegizedi. Osydan saq bolý kerek. Moldańyz da ońaı adam emes. Qalaı-qalaı jymyń bildirmeı jylansha ishke kiredi. Sizderge bala arqyly, onyń balǵyn sanasy arqyly yqpal etpek. Shirkin, osyndaı názik perdeni basa alatyn jaqtastarymyz bolsa, mynaý aýyldardyń bárin baıaǵyda óz jaǵymyzǵa shyǵarar edik-aý. Aqtar barsa — aqtardy qoldaıdy, qyzyldar barsa — qyzyldardy qoldaıdy. Qoldaǵysy kelgendikten emes, qoryqqanynan qoldaıdy. Qarańǵylyq ne istetpeıdi, áli kúnge dosyń kim, dushpannyń kim ekenin aıyra almaı dal bolýda. Olqy-tolqylyq bizdiń de kúresimizdi qıyndatyp tur. Áli kóp jumys isteý kerek. Ana moldekeńderdeı jan perdesin basyp sóıleý jetpeı jatyr ǵoı. Orystyń poptary da aqtarǵa ish burady. Al halyq arasyndaǵy yqpaldy kúsh solar. Bizdiń «din adamy» deýimizdiń ózi qarańǵy jurtty qatty shoshyndyrady. Qazir dinge tıispeý kerek. Olar op-ońaı buryp áketedi.

Shodyrdyń myna sózderi Dámeli men Narǵazyny biraz oılantyp tastady.

— Kúshteý — dushpandy kóbeıtý. Myltyqtyń dúbimen emes, bedeldilerdiń únimen, úgitimen alýymyz kerek. Ár aýyldyń syılaıtyn, pir tutatyn adamdary bar. Solarǵa súıenip, solarǵa jol tabý kerek. Anaý sizderdiń Baljan analaryńyz ne iste dese, búkil aýyl sony isteıdi. Aqtarǵa kómektes desinshi, aqtarǵa kómektesedi, qyzyldarǵa kómektes desinshi, qyzyldarǵa kómektesedi. Ol kisiniń biraq aqtardan ábden kóńili qalǵan eken. Qyzyldarǵa neni surasań da bergizedi. Áreket, áreket arqyly deıtinim osy.

— Ózińniń kelgeniń de jaqsy boldy. Káne, aqyldasaıyq, — dedi Narǵazy Shodyrǵa qarap. - Áneýkúngi azyq-túlik jóninde. Men óz aýylyma baram. Biraz soıystyq mal, tary, irimshik-qurt ákelem, oǵan senýińe bolady, tamyr. Al myna Dámelini anaý Ajy aýylyna — kúıeýiniń eline jibersek deımin. Olar muny shetinen qurmetteýshi edi jáne kópten kórgen joq.

— Mynaý tabylǵan aqyl, Narǵazy. Áıteýir jurtty shoshytyp almaıyq. Tek jergilikti halyqtyń kómeginen basqa ıek artar eshteńe qalmady. Shynyn aıtsaq, tiske jumsaq bola qoımaspyz. Ylǵı bir saıdyń tasyndaı jigitter jınalýda ári aqtarǵa degen óshpendiliginde shek joq. Aqtardyń soıqandary, aıýandyǵy ózderine qarsylyqty kúsheıtýde. Osyndaı kezde beıbit halyqqa jasaǵan tıtimdeı qıanatymyz ózimizge soqqy bolyp tıedi. Bólshevıkter bizge osyny qatty eskertýde. Keıbireýler ádeıi arandatýy múmkin, qaqpanyna túsip qalmaý kerek. Al, Dámeli, saǵan oń sapar, kádimgi qazaqsha, aǵaıynshylap sura maldy. Qansha berse, sonsha al. Soıdyr, etteı ákel. Jylqysyna tıme, sıyr, qoı-eshki degendeıin... Qymyzdy tastama. Mundaǵylardyń onyń jaqsy sýsyn ekenine kózi jetti. Qaıran sary qymyz...

Shodyr jymıyp kúldi. Dámeli buryshtaǵy torsyqqa júgirdi. Shóppen bastyryp qoıǵan eken.

— Bárekelde, mynaýyń keremet boldy ǵoı.

— Shóldep qalasyńdar ma dep...

Úsh baýyry úshin úzbeıtin qymyzyna endi Shodyr da ortaq boldy-aý dep Dámeli qyzǵanǵan joq. Dini bólek bolsa da, osy bir adamnyń nıeti aq. Narǵazymen túıdeı qurdas ári ekeýiniń arasynan qyl ótpeıdi. Al qazaqsha sóılegende endi túbin túsiredi. Kóziniń shegirligi, shashynyń sarylyǵy bolmasa, sózine qarap ony orys deı almaısyń.

Qymyzdyń bir sharasyn tastap jiberdi de, murtyn súrtip Shodyr:

— Osy torsyǵyń maıdan dalasynda taptyrmaıtyn ydys bolyp shyqty. Áneý kúni soldattar sýǵa toltyryp, jerge kómip qoıypty. Kádimgi bulaqtan shyqqan kúıi sýy tastaı. Tabylsa, osynyń birazyn jınaı kelseńdershi.

— Torsyqtyń jarasy jeńil ǵoı, — dedi Dámeli kóńildenip.

— Al, mes she?

Narǵazy ne de bolsa úlkeni bolsyn degendeı, Shodyrǵa kúlimsireı qarady.

— Mes úlkendeý bolar. Ol shirkinniń orny kıiz úıdiń bosaǵasy ǵoı. Kúrp-kúrp pisip, maıy qalqyǵan sary qymyzdy myna Dámeliler burala basyp, tegenesimen aldyńa ákep tursa...

Keregeni túrip tastap, jaılaýdyń tórinde, marqanyń jumsaq eti aldynda, shamyrqana tartsa ǵoı, shirkin.

— Ol kúnder kózden bulbul ushty emes pe, — dedi Dámeli kúrsinip. Bulbul ushpaıdy, áli qaıta saıraıdy, shyda, shyda, Dasha. Osy Annenkov ıtti qurtaıyqshy. Sosyn ókirtip bir toı jasaımyz.

— Toı demekshi, meniń baıqaýymda, osy Júsip Esbergenov aýyl tamaǵyn saǵynyp júr. Sonaý 1916 jyldan at ústinde kórinedi. Al endi ózi naǵyz bólshevık, oryssha qalaı ádemi sóıleıdi. Vernyıda gımnazıada Frýnzemen birge oqypty.

— Prýnzeń kim? — dedi Narǵazy.

— Frýnze — ózimizdiń jerles. Myna Annenkov ıt jalǵyz emes qoı. Ol sekildi Keńes ókimetin qurtqysy kelgender batystan da, ońtústikten de, soltústikten de shyqty. Bir-birimen túıisip, toı jasamaqshy. Sol batys pen soltústikten shyqqan pálelerdi ókirtip qýyp, sazaıyn berip kele jatqan sol. Qyzyldardyń keremet áskeri de jasaqtalypty. Ony da basqaratyn sol. Sol Frýnzeden kómek kelgenshe biz myna Annenkovty jyljytpaýymyz kerek. Bulardy bir-birimen túıistirmeı dińkesin qurtý kerek. Túıisse kúsh alyp ketedi.

— Prýnzeń qazaqsha bile me ózi?

Dámeli kúni erteń onymen tildesetindeı-aq bul suraqty tipti qyzyna qoıdy.

Shodyr myrs etip kúldi de:

— Qyrǵyz ben qazaq arasynda ósken deıdi ǵoı. Júsiptermen birge oqysa biletin shyǵar, — dedi.

— Ózimizdiń Shodyr deseńshi.

Narǵazynyń bul sózine úsheýi qosyla dý kúldi.

— Áńgime neden shyǵyp ketti ózi? Álgi Júsiptiń aýyl tamaǵyn saǵynyp júr degenimnen eken ǵoı. Zaman ońalsa, sony seniń aýylyńa bir qonaq etsek, Narǵazy.

— Men búgin de daıynmyn.

— Joq, búgin ol onymyz jetektep, júzimiz súıresek te barmaıdy. Myna qıyn jaǵdaıda maıdan shebin qalaı tastasyn? Biraq aýyldy saǵynyp júrgeni haq. Qoı, biz birdi aıtyp birge ketip qaldyq. Áńgime buzaý emizer, buzaý taıaq jegizer.

Shodyr silkine ornynan turdy. Dámeli syrtqa shyqsa, kún eńkeıip qalǵan eken. Qarańǵy túspeı aýylǵa jetip alǵany maqul bolar. Narǵazydan arqandaýly turǵan qula bıeni erttep berýdi surady. Qulynynan bólgeli bir jeti bolyp edi, jaryqtyq, jelini syzdap áreń shydap júr. Er qasyna ákelgende emsheginen sút tamyp-tamyp ketti. Aqyljany esine túsip ketken Dámeliniń de kózinen eki-úsh móldir monshaq ytqyp, ytqyp shyqty. Obal bolmasyn dedi me, dýaldyń bir qazyǵynda turǵan temir shelekti ala salyp, qula bıeni saýa bastady. Tyrsyldap turǵan emshekten shyqqan sút shelektiń túbin teserdeı tyz-tyz etip, aınalaǵa estilip turdy. Jelini bosaǵan saıyn boıy jadyrap, qula bıe áýeli kúńgirlete kisinep jiberdi. «Qulynym qaıda?» degeni me eken?

— Qazir, qazir janýar, men de baram, sen de barasyń. Ekeýmizdi qulynymyzdan bólgen mynaý qıly kúnder ǵoı.

Dámeli tilsiz qula bıemen ózinshe sóılesip júr. Saýylǵan sútti ol torsyqqa quıýǵa áketkende, Narǵazy da qula bıeni erttep úlgergen edi.

Dámeliniń úzeńgige aıaǵyn salǵany-aq muń eken, áreń turǵan janýar aýyl qaıdasyń dep tartyp otyrdy.

9

Qalaı qabyldaıdy, áńgimeni neden bastaǵany jón, qaı úıge túskeni maqul bolar eken? Onsyz da berekesi kirmegen aýyl mynaý «úrkinshilik» jyldary tipti beıshara bolyp qalǵan shyǵar. Qorqatyny — Qospanbet. Adyrań minezdi tótesinen qoıyp qalatyn neme edi. Búkil aǵaıyn-týǵannan ruqsat alyp, tórkinine kóship bara jatqanda osy ǵana «Aqyljandy jat baýyr etip jiberme, qatyn bılegen soń Malybaı baıǵusqa ne shara» degen bolatyn. Al qyzyldarǵa qol ushyn berip júrgenimdi estise she? Bul habar olarǵa da neshe qubylyp jetken shyǵar. Qaıran aýylda bas biriktiretin, basalqy aıtatyn adam bolmaı júr-aý. Árkim óz tirligimen, óz betimen. Birin-biri tyńdap, birine-biri súıeý bolý degen joq. Sodan da shyǵar, dúnıe beı-bereket, bardyń ózi uqsamaıdy. Anaý Bımendiniń balalary tuttaı jalańash. Al qoı degeniń otar-otar bolyp myńǵyryp bosqa jatyr. «It basyna irkit tógilip» degendeı. Sony qur jıa bergenshe satyp, aıyrbastap, pul qylyp, balalaryn kıindirmeı me? Oshań eter bireýi joq.

Ásirese, aıaıtyny boı jetip kele jatqan Bátıma. Qandaı sulý! Shirkin, jutyndyryp kıindirip qoısa. Ákesi tyshqaq toqtyny qımaı, maldy jıyp-jıyp bir juttyń aýzyna ustaǵaly otyr ǵoı. Baıǵus bala jamaý-jamaý kóılekpen jerge kirgendeı bolyp júr me eken. Baýyrlary erteli kesh jıǵannan basqa paıdasy joq maldyń sońynda, aýrýshań sheshesin aıap Bátıma otpen kirip, sýmen shyǵyp, júnjip ketti-aý tegi. İzettigimen, synyqtyǵymen qosa, boıynda bir órliktiń de ushqyny bar sekildi edi. Sol ot óship qalmasa boldy, áıteýir. Ákesi sorly ony malǵa satyp, baılyqqa baılyq qosamyn dep qana júrgen shyǵar. Myna qıyn-qystaý kezeńde qudalyq jasaýdyń ózi de qıyndap ketti emes pe. Barar jeri táýir bolyp baǵy ashylsa jarar edi. Qalyń maldy alýdy oılaǵanda, jaqsy jasaýymen shyǵaryp salýdy da oılaý kerek qoı. Aýrý shesheniń áli kelmeı, jastyǵymen ózi eshnárseniń paryǵyna bara almaı, erteń bári qysyltaıań, qyzyl keńirdek bolyp júrmese jarar edi. Jasaýsyz qalyń — jasyq qalyń. Barǵan jerinde basqany bylaı qoıǵanda, aýyl qatyndarynyń ózi-aq ǵumyr boıy kózge shuqyp kóz túrtki etpeı me? Uldaryna áıel alyp berýge maldy qımaı júrgen Bımendi qyzǵa jasaý jınaýǵa ony qaıdan qısyn? Qurysyn búıtken maly da, baılyǵy da. Qyzyǵyn kórmegen soń ne kerek ol. Malyna qarap jurt ony kúpıtip «baı» deıdi. Jalǵyz qyzynyń jalańash júrgeni anaý.

Bular Qarmys eline kóship bara jatqanda Bátımanyń solqyldap jylaǵany esinde.

— Táte, seniń arqanda etimizge bóz tıip, esimiz kirip qalyp edi. Malybaı kókem bul baqytty bizge qımaı, ózinen artyltpaıyn dedi ǵoı. Reńimiz kóship bara jatqandaı bolyp tur. Endi aqyldasatyn kim bar?

Jas ta bolsa úlken adamnyń sózin aıtyp, óstip eńirep edi-aý. Mynaý Erǵazynyń áıeline tikkizgen qorjynyndaǵy batsaıy kóılek onyń tóbesin kókke jetkizedi deseńshi. Qyr zańy boıynsha aýyldyń úlkeni osy Bımendi aqsaqaldyń úıine túsýi kerek. Biraq Qospanbettiń byltyr qaıtys bolǵan ákesine bata oqyp barýǵa mynaý topalań jyl mursha bermep edi. Osyny syltaý etip sol adyrańnyń áýselesin baspasa bolmas. Táýekel, attyń basyn sol úıge tiregen jon bolar. Úıine kelgende úıdeı daýyn aıta qoımas. Aldynan daýyl kóterer adamnyń qybyn osylaısha bir basyp qoıǵan jon shyǵar. Jylt etken myna oıy ózine unap ketti.

Tóbege shyǵa kelisimen Ajy aýyly kórindi. Jypyrlaǵan qońyr kıiz úıler, ara-arasyndaǵy qostar kádimgi qoı janyndaǵy túrtinshek qozylar sekildi. Keıbiriniń tóbesinen syzdyqtap tútin shyǵyp tur. Qarmys aýylymen salystyryp bola ma, ol syrtynan appaq shańqandaı bop kórinedi. Kıiz basar kezde Baljan báıbisheniń ózi úı-úıdi aralap, júnderin kóredi. Týyrlyq bastyrýǵa qońyr qoıdy qyryqtyrmaıdy, ádeıi aq qoılardy tańdatady. Aýyl alystan qaraǵanda kóz tartsyn deıdi eken-aý.

Al endi anaý qońyr úılerdiń kóńildi birden júdetip jibergenin kórdiń be. Ortasyndaǵy úlken segiz qanat úı, sóz joq, Bımendi aqsaqaldiki. Eń bolmasa osy úıdiń kıizin aq júnnen bastyrtýǵa bolady ǵoı. Baı degen aty bar emes pe. Aı, bilmestik degen de jaman-aý. Búkil aýyl kórkinen quntsyzdyq ta, bilmestik te kózge uryp tur.

Dámeli óz-ózinen myrs etip kúlip jiberdi. Anaý úı aıtpaı-aq belgili, týra Qospanbettiki, túndigine álemish-álemish bir nárseni japsyryp tastapty, óıtpese onyń kóńili kónshimeıdi. Durys jolǵa salsa, osy Qospanbettiń ózinen-aq biraz nárse shyǵar edi, juǵymdy, sóıler sózi de bar, tipti orystardyń ózimen baılanysyp júr deıdi. Áýeli orystan qatyn alam dep birde qıǵylyq salypty. Búkil aýyl ákelep-kókelep áreń toqtatqan kórinedi. «Bul óńirde alǵash araq ishken de Qospanbet» degen sóz sońynan ergeli qashan. Molda kórse, aıqasa ketetin jyny jáne bar. Sol sebepti de bul aýylǵa molda qutaımaıdy. Olardy Qospanbet shydatpaıdy. Tegi jasynda moldadan kórgen qysymy kóp bolsa kerek. Qysqasy, osy aýyldaǵy aǵashqa bitken qısyq butaq bul. Biraq qısyq butaqtar tegi myqty bolady ǵoı. Onyń oraıyn taýyp aldyn kespeseń, óziń arandaısyń.

Dámeli qula bıeniń basyn solaı qaraı burdy. Arsyldap qarsy shyqqan ıtterden qula bıe úrke berip edi, tizgindi shırata ustap, jibere qoımady. It úrse syrtqa top-top bolyp shyǵa keletin aýyl adamdarynyń ádeti emes pe, ár úıdiń qasynan úlkendi-kishili úrpıisken jandar kórindi.

— Dúldúl tátem!

Osylaısha aıqaı salyp, tura umtylǵan Bátıma eldiń eń aldynda. Qulyn jondanyp músindene túsken sekildi. Biraq oılaǵanyndaı ústi júdeý eken. Boıjetken qyzdy kıindirip qoımasa, japyraǵy túsken kúzgi aǵashtaı kóriksiz kórinedi ǵoı. Bala-shaǵanyń, aǵaıyn-týǵannyń qaýmalaýymen Dámeli attan tústi. Bireý qula bıeni jetektep alyp ketti. Bátıma qýanǵanynan jylap júr. «Dúldúl tátem dúnıeni keńeıte keldi ǵoı» degen sózin qulaǵy shalyp qaldy. Yqylasyńnan aınalaıyn, qoıǵan atyńnyń ádemisin qarashy. Dúldúldik maǵan qaıdan kelsin.

Qospanbet úıde joq bop shyqty. Biraq búginder kelip qalatynyn bildi. Ol ornynda bolǵanda «ákeme daýys salyp kelmediń» dep te daýlasatyn ba edi, qaıtetin edi. Bul jaıly mana jolda ózi oılaǵan-dy. Alaıda qazir at ústinen jylap shapqan daýys eldiń úreıin alady, «jaý keldiniń» habary sıaqty bop ketti. Úrke-úrke úreılengen eldiń onsyz da ushyp júrgen záresin odan ári alýy múmkin. Sony eskerip, tek úıge kire bergende ǵana Dámeli ún shyǵardy. Qospanbettiń áıeli Aıǵanym «qaıran atam-aý» dep jattap alǵan joqtaýyn biraz suńqyldatty. «Sabyr, sabyr» degen sózge de jibermeı, ekeýi ońaı basyla qoıdy. Eki abysyn ózderin asa qınamaı, bul shalǵa osy da jeter degendeı, kózderiniń jastaryn súrte bastady. Jaryqtyq kóp aýyryp, bulardy biraz áýre etken-di. Onyń ústine, ýaqyt bolsa mynaý. Obaly ne, kelini óle-ólgenshe ábden kútipti. Atasy qaza bolarynan bir kún buryn oǵan razy bolǵanyn aıtyp, batasyn beripti. «Qospanbet tentek bolǵanmen, seni qudaıym maǵan sabyrly ǵyp, meıirli ǵyp berdi» depti. Qyzmetińe razymyn, menen qaıtpaǵan jaqsylyǵyń qudaıdan qaıtsyn depti.

Bul aýyldyń bala-shaǵasyna deıin túgendep bilip júretin Dámeli barlyǵynyń amandyǵyn surap shyqty. Batalyqqa ala kelgen dúnıesin, Baljan báıbisheniń jibergen sálemdemesin berdi. Bala-shaǵa Antonnyń almasyna jabylyp máz-máıram bolyp qaldy. Shaldyń shapany dep 10 kez barqytty sýyryp bir tastady. Bul aýyldyń kózinen kezdemeniń bulbul ushqany qashan. Barqytty kórgende áıelder tańdanysyp, ishegin tartty. Dámeliniń kózi Bátımaǵa túsip edi, qyz emes pe, barqytqa tipti tónip tur eken. Súırikteı ádemi saýsaqtarymen ustap, arly-berli aýdarystyryp qoıady. Bul aýyldyń túsine de kirmeıtin kezdemeni osy Qarmys aýyly qaıdan tabady degen suraq tur kózinde.

Dámeli bar yqylasymen Bátımanyń dál qazirgi alaı-túleı oıyn uqqysy keldi. Kıse kóriktendirip jiberetin mynaý bul kózine ottaı basylsa, azabynan basqa ájetke jarary joq ákesiniń anaý maly kóńilin ottaı órtep tur. Jún tútip, kıiz basyp, jip ıirip shekpen toqıtyn, qys boıy ton tigip, teri ıleıtin osy aýyldyń áıelderinen sorly eshkim bar ma eken. Sheshesin de aýrý qylǵan sol aýyr jumys-aý. Osy aýyrlyq birte-birte endi óz moınyna aýyp barady. Onyń ústine, ákesiniń soıylǵan bir qoıdyń terisin, bir laqtyń júnin shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı jınaıtynyn qaıtersiń. Keı kúnderi talsha beli synyp, eki aıaǵy tyz-tyz etip, tósekke áreń jetedi. Tósek degende tósek bar ma. Jalańash denesimen kıizdiń ústine qulaı ketip, ústine bóstek jamylady. Jasaýy dep sheshesiniń tikkizgen úsh-tórt kórpesin bul úıden attanǵansha ustaýyna tyıym salynǵan. Baı atanyp, kedeı turǵannan asqan ne qorlyq bar. Bardyń uqsamaıtyny janyna batyp, sarańdyqtyń qyl arqany barǵan saıyn qylqyndyryp bara jatqan sıaqty. «Qyz erte eseıedi» deıdi ǵoı qazaq. Bátımany eseıtken tarshylyqtyń tanaby sekildi. Mal bola turyp ózderiniń elden sorly kıinetini, elden tómen turatyny san márte júregin janyshqan. Baılyqty, maldyń sany emes, onyń rahatyn kórgen jany anyqtasa kerek. Al munyn jany janshýly. Raqatsyz jıǵan bul qý mal ne ushpaqqa ushyrar deısiń.

— Áne, anaý Dúldúl tátemniń ústine qarashy. Osqyrta kıgen túndigi, oqaly jaǵaly kımeshegi, qara batsaıy shapany — bári-bári jarasyp turǵan joq pa. Osy Qarmys aýylynyń maly bizdiń aýyldikinen az bolmasa kóp emes. Biraq ujymy jarasqan soń, uqsatýy basqa, malǵa adam tabynbaǵan, mal adam úshin jınalǵan. Zaman qandaı, zań qandaı, úıirip aıdaı bergenshe, osy maldyń birazyn satsaq, aqsha etip alsaq, myna shıetteı bala-shaǵany, aýyldy kıindirsek, degende ákesi tyjyrynyp, úlken ulynyń betin qaıyryp tastaǵan-dy.

— Satqan soń maldan qut ketedi, nemene bylshyldaısyń? — dep aqyrǵan.

Ákesiniń ústindegi kózge túser kıimderi — súıekke túsip alǵandary. Qaza shyqqan jerden qalmaıtyn Bımendi baıǵa ata uly dep bir jol tıedi, «súıekshiniń» biri bolady, bir jaǵaly kıim alyp qaıtady. Bátıma birde ákesiniń súıekke túsip alyp kelgen shapanǵa masattanyp otyrǵanyn kórip, qulazyp ketken-di. Osylaısha jınaǵan jaǵaly kıimniń ózi bir sandyq boldy. Qyzynyń kıiminen qysylyp, toı-tomalaqqa bara almaı júrgeni onyń káperine de kirip shyǵatyn emes. Mynaý qyrýar malyn baǵysyp júrgen aǵaıyn-týmanyń rızashylyǵy da shamaly tapqandary tamaǵyna áreń jetip, ólmeı júrgen ıt tirshilik. Bıekeńnen mal shyqqannan góri, keýdemizden jan shyǵar dep muryndarynyń astynan kúńkildesedi. Bul aýylǵa «Kenje aǵa» atanǵan Malybaıdyń haliniń ózi Qarmys eline sińgenshe qandaı edi. Kıse kıimge, ishse asqa jarymady. Al endi anda-sanda aǵaıyn-týǵanyna sálem bere kelgende jylqyshy emes, kádimgi bir eldiń begi sıaqty. «Aǵash kórki — japyraq, adam kórki — shúberek», kórmeısiń be, ana Dámeliniń ózi de bólektenip turǵan joq pa! Qarmys aýylynyń qoıshysynyń ózi bul aýyldyń baıyna bergisiz. Bereke qonǵan bir tuqym ol, áıteýir. Malybaıdyń mańdaıy qandaı kere qarys. Anaý Aqyljan da biz sekildi buıyǵy emes, naǵashylary sekildi eńseli bolyp ósetin shyǵar.

Bátıma «Dúldúl tátesine» jalt qaraǵanda, onyń ezine kópten qadala qarap otyrǵanyn baıqap qaldy. Kıbijińdep qysylaıyn dep edi, Dámeli «seniń de sybaǵań bar» degendeı kóńildene kózin qysty. Ony bul jerde bireýdiń úıinde berý yńǵaısyz. Qaınaǵasy men aýrý abysynyna sálem bere kiredi ǵoı, sonda beredi. Dúldúl tátesiniń osy bir ymynyń ózi aýyr oı basqan Bátımany sý búrikkendeı sergitip jiberdi.

Shaı ústinde áńgime alýan saqqa soqty. Oıysyp kelip, aqtar men qyzyldardyń arasyndaǵy shaıqasqa tireldi. Bireýler qyzyldardy kóbirek kinálaı berdi.

— Bárimizdi shoqynshyq etedi deıdi ǵoı.

— Mynaý jaılaýǵa eki jyldan beri kóshe almaı otyrǵanymyz solardyń qyrsyǵy emes pe.

— Birin-biri meıli pisirip jesin, myna jerimizden ketse eken.

— It minip, ırek qamshylaǵan kúnimizdiń ózine zar bolyp qaldyq qoı.

— Orysqa tabynsaq ońarmyz, onsyz da jylaǵan qazaqta ne sıyq qalar deısiń.

— Assalaýmaǵaláıkúm!

Kıiz úıdiń aǵash esigin syqyrlata ashyp Qospanbet kirip keldi. Ózi qandaı tentek bolsa, kirisi de sondaı odyrlaý. At aǵashta baılaýly turǵan qula bıeni kórisimen-aq ol Dámeliniń kelgenin birden bilgen-di. Nege ekeni belgisiz, munyń da boıyn qýanysh bılep, kórýge asyqty. Bul aýylda áıelge «assalaýmaǵaláıkúm» dep sálem bermeıdi, ol sózdiń aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin ózi de baıqamaı qaldy.

Dámeli ornynan turyp, Qospanbetti qushaqtady. Syńsyp daýys saldy. Munda shalǵa degen kóńil aıtýy da, taǵdyr óziniń mańdaıyna birjola jazǵan osy aýylǵa degen saǵynyshy da bar edi. Aldymen qolyn Qospanbet aıyrdy. Kózin súrtken boldy, biraq jas joq. Dámeli kádimgideı-aq jylapty. Jez legen men jez quman ustap, qoldaryn shaıdyrýǵa aldynda daıyn turǵan Bátımaǵa kózi tumandana qarady. «Kókeńe quı aldymen» degendeı ol Qospanbet jaqty nusqady. Jol seniki dep Qospanbet oǵan ym qaqty.

— Joldy bilgen — jóndi biledi. Raqmet, tentegim.

Dámeliniń daýsy kóńildi shyqty ári bir nárseni emeksitip, alysqa qarmaq tastaǵandaı. Jańaǵy jylaǵan kóńili myna qurǵaǵan kózindeı tez tazaryp ketti-aý deımin.

— Jol, jol deısiń-aý, — dedi Qospanbet ustadym ba degendeı qýlana kúlip, — Bıaǵanyń úıine túspeı, munda at basyn tiregenińe jol bolsyn.

— Batanyń joly qashan da úlken. Tirige sálem berip úlgerermiz. Aldymen óliktiń ornyna quran oqý kerek deıdi ǵoı sharıǵat.

Qospanbettiń alǵash qurǵan qaqpanyna sóıtip ol túse qoıǵan joq. Sóz taýyp shyǵyp ketti.

— Osy anaý qyzyldarǵa Qarmys aýylynyń ishi burady deıdi, ras pa?

Bul kezde gúj-gúj qaınap, qaıta qoıylǵan samaýryn da kelgen edi.

Dámeli aldyndaǵy kesesin shaı quıýshyǵa ysyra berip, «qyzylynan kóbirek» dedi. Sol eki ortada aıtar jaýabyn da saraptaǵan syńaı tanytty. Úı ishi túgel ne der eken degendeı eleń ete qaldy. Báriniń de anyqtaǵysy kelgen aqıqat qoı bul.

— Qarmys aýylyn bilmeımin, ózimniń ishim burady, — dedi Dámeli Qospanbetke tesireıe qarap.

Otyrǵandar ishegin tartty. Dámeli aınalasyndaǵylardy súze sholyp shyqty. Mynaý «Dúldúl tátemiz be» degendeı, keıbireýler tipti tańyrqap qapty. Bári ań-tań.

— Bólshevık boldym deseńshi!

Qospanbettiń sózinde mysqyl da, ázil de jatty. Jeńeshem ustaldyń ba degendi aıtpasa da, kúlim-kúlim kózi ańǵartyp tur.

— Onyńnyń da kim ekenin bilmeımin. Biraq kóshimizdi shaýyp, aýylymyzdy qyryp kete jazdaǵan aqtaryńa ishimde meniń qan qatqan. Olardyń qanypezerligin óz kózimmen kórip, óz janymmen sezgen adammyn.

Budan soń Dámeli kóshtiń qalaı shabylǵanyn, Aqyljan men ekeýin júgensiz qula bıeniń qalaı alyp qashqanyn, molaǵa qalaı tyǵylǵandaryn túp-túgel aıtyp berdi.

— O zamanda bu zaman ekiqabat áıelge tıiskendi kim kórgen? Qarny jarylyp qulap túsip, týmaǵan perzentin aqtyń soldaty qylyshynyń ushymen kótergen kezde esim aýyp men de qulap túse jazdadym. Osy kórinis jıi-jıi túsime kirgende aıqaı salyp shoshyp oıanam.

Otyrǵandar yshqyna taǵy da ishegin tartty. Egde áıelder jylap ta jiberdi. Qarasa, Qospanbet te tunjyrap tómen qarap otyr eken.

— Syrttan ton pishý ońaı, janymen sezgen myna menen surańdar. Eger qyzyldar bolmaǵanda, Narǵazynyń áreketi bolmaǵanda, búkil Qarmys aýylynan múlde aırylyp edińder. Ana Malybaı aǵalaryń da, myna «Dúldúl» táteleriń de, Aqyljan baýyrlaryń da búgin senderge joq edi.

— İshim ǵana burmaıdy. Bul kúnde men okoptaǵy qyzyldarǵa sýsyn, tamaq tasyp berip júrmin. Aqyljanymnyń janyn aman alyp qalǵany úshin men olarǵa ǵumyr boıy qaryzdarmyn. Aqyljan úshin sonaý molanyń ishinde-aq jaý qolynda ólýge bar edim. Biraq áıteýir aldymen qudaı, odan keıin qyzyldar saqtady.

— «Jaqsylyqqa — jaqsylyq» degen ǵoı, — dedi otyrǵandardyń biri.

— Áńgime sonda. Sol qyzyldar búginde azyq-túlikten tapshylyq kórýde. Salmaq sala keldim, meıirli aýyldar qolushyn berip, mal bólýde.

— Bata oqı keldi eken desem.

Qospanbet tobyqtan taǵy bir qaǵyp qaldy.

— Tentegim, segi meniń aýzymdy qyshytpa. Nege deısiń ǵoı. Eger seniń ornynda bolsam, erkek bolyp jaralsam, qolyma qarý alyp, anaý okopta jatar edim. Jaryq dúnıeni kóre almaı ketken tuqymyńnyń kegin alar edim.

— Ol kim? - dedi Qospanbet shoshyna.

— Ol — Muqajan. Aqyljanymnyń artynan eretindeı ul eken.

Men sol sumdyqtan shoshynyp, túsik tastadym emes pe. Seniń tuqymyń emeı kim ol? Endi bala kóterem be, joq pa, ol bir qudaıdyń isi. Anaý Aqyljandaryń jalǵyz dese, ony endi aqtardan kórińder. Múmkin, Malybaı aǵańa toqal áperersiń, tuqymyńdy sóıtip kóbeıtersiń, — dep Dámeli sózdiń aıaǵyn qaljyńǵa burdy.

— Toqal deısiń, saǵan qoly áreń jetken joq pa!

Otyrǵan jurt dý kúldi. Biraq Qospanbet qalyń oıǵa ketip qalǵan sekildi. Myna Dámeli aldy-artyn túgel tuıyqtap tastady ma, nemene? Munyń qyzyldar degende ishken asyn jerge qoıýy jón sıaqty-aý, tegi. Tuqym, tuqym. Azaıyp bara jatqan ajy rýy birde sheshekke, birde obaǵa qurban bolsa, endi mynaý dúrbeleń qatyndaryna bala tapqyzbaıyn dedi me, nemene. Tuqym ósýi kerek. Aqyljandy jazym qylǵanda Malybaıdyń tuqymy da tuzdaı qurıdy eken ǵoı. Myna jeńgesi endi shynymen bala kótermes pe eken?

— Salyǵyń qansha sonsha?

— Kemi elý qoı! Teń jartysyn Bıaǵańnan alsaq...

Qospanbet úndemeı basyn ızeı berdi. Oıly júzi osy aýyldyń ár úıin, ár otaryn tintip otyrǵandaı. Kimde qandaı múmkindik bar.

— Ári qaınyń, ári qaınatań. Bıaǵańmen óziń sóıles, qalǵan jaǵyn men óz moınyma aldym.

Naǵyz qıyn jerge kelgende Qospanbettiń tárkilespegeni Dámelige unady. Sirá, jandy jerine tıdi-aý deımin. Tuqym jóninde aıtqany túp tamyryn syzdatyp jiberdi me, qalaı? Endigi shaıqas Bımendimen. Onyń sarańdyǵy qısyn ataýlynyń bárin ysyryp tastaýy múmkin. Qospanbettiń ári qaınyń dep otyrǵany Dámeliniń alǵash shyqqan kúıeýi osy aýyldyń úlkeni bolatyn, ol jaǵynan qaınysy ekeni ras, qazirgi kúıeýi Malybaı Bımendiden kishi, osy bir tuqymnyń kenjesi, ıaǵnı qara shańyraq ıesi, bul jaǵynan qaıyn aǵa. Ajy aýylyndaǵy bul jaǵdaıy Dámelige qolaıly-aq. Sózin ótkizem dese, jeńge bolyp óktem sóıleýine bolady, ese jibermeımin dese, qara shańyraqty kóldeneń tarta qalady, kelinmen kerisýdi uıat kóretin qaınaǵalardyń aldynda bul bir úlken tosqaýyl. Bımendige jeńge bop barý jón be, kelin bop barý jón be?

Aýylda sóz jatqan ba, áldeneni qulaǵy shalyp qalǵan Bımendi Dámelimen salqyn amandasty. Aýrý abysynynyń haly tómendep bara jatqanǵa uqsaıdy, demigip, hal-jaıy týraly úzip-úzip aıtty. Quraq ushyp shaı qoıyp júrgen Bátımaǵa áldene degisi keledi, shamasy kelmeıdi. Amandyqtan keıin únsiz qalǵan Bımendige ala kózimen bir qarap, ashýlanǵysy keldi me, kórpesin ashyp edi, qolańsa ıis búrk ete qaldy. Dámeliden uıalyp, kózi jasaýrap, kemseń-kemseń etti. Tósek-ornynyń aýystyrylmaǵanyna biraz bolǵan sekildi.

— Aqyljan aman ba? Kenjem qalaı? — dedi álden ýaqytta.

— Qudaıǵa shúkir. Jyl boldy Aqyljannyń molda aldyn kórgenine.

Tóbeden ashylǵan túndikke tesile qarap jatqan abysyny álemtapyryq bir oı qushaǵynda. Onyń sarǵaıǵan óńine telmirgen kúıi Dámeli de kóńildiń kók dónenimen biraz jerdi sharlap qaıtty.

— Maǵan janaza shyǵarýǵa jarady deseńshi!

Bul sózdi qulaǵy shalyp qalǵan Bátıma:

— Qaı-qaıdaǵy sumdyqty qalaı aıtasyń, apa. Ózińdi óziń ólimge daıarlamaı tura tursańshy — dedi.

— Men endi bul dúnıeniń adamy emespin. Kelgeniń jaqsy boldy Dúldúlim. Malybaı ekeýiń elge nege qaıtpaısyńdar? Myna boqtashaqty qoldaryńa nege almaısyńdar? Bárinen janyma batatyny Bátımam, seniń yǵynda bolsa, ómir órtinen aman bolar ma edi degen dalbasam ǵoı.

Dámeli eki kózine erik berdi. Sorǵalaǵan jasty súrtken de joq. İshin bosatyp alǵysy keldi me, áıteýir abysynynyń sherine atyn qosty da jiberdi. Bátıma da ózin-ózi ustaı almapty. Dastarqan jasap júrip kózi botalap júr.

Bul kórinisti únsiz baqylap jatqan Bımendi ǵana. Tunjyraǵan kúıi shyntaǵynyń astyndaǵy jastyqty baýyryna tartyp qoıady. Jaryqtyqtyń sarańdyǵy osy aýyldy ózderine salqyndatyp jibergen be, Qospanbettiń úıindegideı abyr-dabyr munda joq. Qalyń aǵaıynnyń ortasynda otyryp, jalǵyz meken sekildi mynaý úıdiń ishi nege muzdaı? Aýrý abysynyn da, qulyndaı oınaqtaǵan Bátımany da, ózin de tońdyryp bara jatqan ne nárse? Eń bolmasa, daıyn shaıdy bir jylýmen ishken jón bolar edi-aý.

Dámeli bosaǵaǵa qoıǵan qorjyndy dastarqan janyna ákep, ashylmaǵan basynyń aýzyn sóge bastady. Bımendi oǵan da qulyqsyz sekildi. Jarq etkizip on kez batsaıyny sýyryp aldy da, Bátımaǵa usyndy.

— Kóılek tigip kı, mynaý dúrbeleń ýaqytta saǵan budan laıyq eshteńe taba almadym.

Álginde ǵana jas parlap júrgen Bátımanyń kózderinde nur oınap shyǵa keldi. Kúlim-kúlim etip, kezdemeni keýdesine basty. Ákesine de, sheshesine de bal-bul janyp qaraı berdi. Ornynan atyp turyp, boıyna ólshep kep jiberdi. Dámeliniń kózi tústi, alma tóstenip, bókse jaǵy da dóńgelenip kádimgideı boı jetipti. Urshyqsha eki-úsh aınaldy da, ornyna shaı quıýǵa qaıta otyrdy. Otyrysynda da bir oınaqylyq bar sekildi. Dámeli Bátımanyń jastaıynan tanadaı eki kózine ylǵı tań qalýshy edi. Óse kele naǵyz sulý bolarsyń dep qoıatyn. Sol kózderden shydamsyz jigitterdiń júregine shoq tastaıtyn otty kórdi. Osy otty janardy qor qylyp, malǵa bola ákeń áldebir shalǵa matastyryp júrmese jarar edi. Bul oılary júregin zý etkizdi. Jastaıynan shalǵa pende bolǵannyń shataǵy óz basynan otty emes pe. Áıteýir aqyry qaıyr, ámeńgerliktiń arqasynda Malybaıdyń qolyna tıip, qataryn tapty. Jaratýshynyń ornynda bolsa, Dámeliniń aldymen shyǵarar úkimi zar ılegen qyzdardyń jasyn tyıý bolar edi, ashylmaǵan gúlderdi qatygezdiktiń úsigine uryndyrmaý bolar edi. Mine, sondaı bir gúl mynaý Bátıma.

Bımendi qaınaǵasynyń júzinen sál-pál jylý kórdi, on kez batsaıy shaqyrǵan jylý bolar. Muny ózim ápersem keminde úsh qoıymnyń basy keter edi, mynaý olja boldy-aý dep jatyr ma eken? On kez shıbarqytty sýyryp taǵy tastady. Qaınaǵasyna ákelgen shapany. Bul kezde Bımendi jymyń-jymyń etti. Basyn jastyqtan julyp alyp, kezdemege qolyn sozdy. Óńin, tysyn úńilip kórdi. Ózi buryn-sońdy kórmegen mata sekildi. Murty jybyrlap, qaltasyndaǵy kiltti aldy da, Bátımaǵa sandyqty nusqady. Sal da, kiltti qaıta ózime ber degeni. Kózi qorjynnyń túbindegi tompaıyp jatqan taǵy birdemeni tesip barady.

— Táńir jarylqasyn, Malybaıdyń haly qalaı, Baljan qudaǵı aman ba?

Dámeli úıge kirgeli Bımendiniń tis jaryp aıtqan sózderi bul. Ar jaǵyndaǵy toń jibigendeı, basyn kóterip, maldasyn qura dastarqanǵa jaqyndady. Dámeli osy kezde qorjyn túbindegi abysynǵa arnalǵan syıdy taǵy shyǵardy. Ol da on kez, zaty jibek. Sýdyratyp julyp alǵanda Bımendi shıyq etti. Tósekte jatqan aýrý áıeli kúlip jiberdi. Bátıma ákesiniń syr berip qoıǵanyna namystanyp, qyzaryp ketti. Sýdyraǵan jibekti Dámeli abysynynyń kórpeden ashyq jatqan bilegine ildi.

— Jibek meniń ne teńim. Bátıma kısin. Maǵan ana batsaıy da jaraıdy. Súıegime túsken bireýdi rıza eter, — dedi kózi mólt-mólt etken abysyny.

— Táıt, o zamanda bul zaman súıekke túskende ustalmaǵan buldy bergendi kim kórgen? Sharıǵat kıilgen kıimdi bergen saýap deıdi.

Bımendi bul sózderdi tútigip, qazynasy ortaıyp bara jatqandaı ashýly aıtty.

— O, beıbaq, maǵan on kez batsaıyny da qımaıdy ekensiń ǵoı. Aqyretsiz kómseń de meıliń.

Teris qarap solqyldap jylap jatqan abysynyn Dámeli aıap ketti. Bátımadaı ajarly, qoly uzyn, ústinen túıe júrip jatsa myńq etpeıtin keń adam edi. Qudaı bergen keńdikti adamnyń tarlyǵy jeńedi eken-aý. Bımendiniń ǵumyr boıy syǵymdap ustaýy ábden tıtyǵyna jetken sıaqty. Jańaǵy jerde de ashýly eshteńe aıta almady ǵoı. Aýrý adamnyń ashýy kimge kerek. Onyń ústine betiń beri qarap emes, ary qarap bara jatsa... Teris qarap kózine erik bergeni de jón shyǵar, eń bolmasa sherin shyǵarsyn. Qysqa jip kúrmeýge kelmese bir sári, myńǵyrǵan qoı aıdap, qoldy ózińdi-óziń baılaǵannan artyq ne sor bar? Oıpyrma-aı, qaınaǵasynyń jańaǵy sózi abysynyn tirideı kómýmen teń boldy-aý. Munshama dúnıeqońyz, maljandy bolar ma adam. Myna kúıinde 25 qoı bermek turǵaı, mańyna jolatpas.

Dámeli Bátıma quıǵan shaıdy urttap otyrsa da, aýzy temir tatyp, oıy oıran, júregi talqan boldy. Qaınaǵasy birdeńe degisi kelip umsynyp otyr. İshinde jańaǵy túıdek-túıdek matalar úshin Dámelige degen jylýlyq bar ma, nemene? Biraq mal jınaı kelipti degen el sózi búkil qazynasyn taqyrlap ketetindeı qaıta tyjyryntatyn sekildi. Bımendiniń sýǵa salǵan kóndeı bir bosap, kúıgen terideı bir qurap otyrǵanyn úı ishindegilerdiń bári de sezip otyr. Eki jaq birin-biri ańdýly. Sarańdyq jeńe me, jomarttyq jeńe me, ázirge ishteı arbasý. Únsizdikti abysyny buzdy. Sherin jaspen jýyp bolyp, ózin-ózi qolǵa alǵan sekildi.

— Dúldúlim, bizde enshileriń bar edi ǵoı, kózimniń tirisinde alyp ket, qaryz bolmasyn. Ósimimen endigi elý tuıaqqa jetken shyǵar.

Bımendiniń kózi shatynap ketti. Malybaılar bul aýyldan keterinde qara shańyraq ıesi retinde «25 qoı bizden enshi» degen sóz Bımendiniń óz aýzynan shyqqany ras bolatyn. Qanshama jyl boldy, umytyp ketken shyǵar dep júrgende myna ólermen qatynnyń tıysh jatpaı, qaı-qaıdaǵyny eske salǵany nesi-eı...

— Enshi ósimimen beriledi degendi saǵan kim aıtty? Kezinde aıdap ketpegen ózderinen kórsin. Alatyndary tý basta aýzymnan shyqqan 25 qana.

«Buǵan da shúkir» dedi Dámeli ishinen.

— Áke-aý, sol 25-i nesheme jyldan beri tipti bir otar qoı bolǵan joq pa?

Áreń shydap otyrǵan Bátıma aralasty sózge.

— Maldy sen baǵyp júrgen joqsyń. Ana aýrý sheshendi kútip al! Mynalar qaıtedi-eı, osylardyń qamy úshin men jıyp álek, al bularǵa salsań qazir qasqyrdaı talaýǵa ázir.

Bımendi selkildep, qolyndaǵy shaıdan bosaǵan keseni laqtyryp jiberdi. Áńgimeniń nasyrǵa shaýyp bara jatqanyn baıqaǵan Dámeli:

— Bıeke, sol ataǵan jıyrma besti-aq aıdap qaıtaıyn, — dedi. Jeńgelik turǵydan emes, kelindik turǵydan bıazylaý sóıleýdi jón kórdi. Jeńgeı bop júrgende qoıǵan aty «Qyrnys qaınym» edi. Qazir olaı dese múlde búldirip alýy múmkin. Sol sebepti de kelindik jaǵyna qaraı burýdy jón kórdi.

— Sen, Dámeli, enshi daýlaýǵa kelip pe ediń, qyzyldarǵa jylý jınap júr dep edi ǵoı.

— Joq, enshimizdi daýlaýǵa emes, alýǵa keldim. Daýǵa salatyn bolsańyz, onda nesine enshi dep atadyńyz? — Dámeliniń úni qatqyldaý shyqty.

— Ataǵanyńyz ras pa, ras. Kim sizdi zorlady? Ol áýeli qudaı aldyndaǵy sózińiz. Qara shańyraqty syılamaımyn deseńiz, ózińiz bilińiz, odan biz kedeı bolyp qala qoımaspyz. Shúkir, qudaıǵa, ishsek asymyzǵa, kısek kıimimizge jetetin kúıimiz bar. Biraq enshini bermegenińizdi búkil Sadyr taıpasyna jaıam.

— Astapyralla, astapyralla, senen shyǵady ol.

— Shyqsa, nesine sonsha tálkekke saldyńyz. Atadyńyz, bermeısiz be?

— Qadalǵan jerden qan alatynyń áli qalmapty ǵoı. Bul Baljan báıbisheniń uldary da — qasqyr, qyzdary da — qasqyr.

Bımendiniń sál jibıin degen yńǵaıy baıqaldy. Osy aýylda aǵasy Shoıboldyń áıeli bolyp, jeńgelik quqynda júrgen kezinde júz qoıyn sattyryp, Bımendiniń bala-shaǵasyn bastan-aıaq kıindirgeni bar edi. Esterin jıyp, el qataryna qosylǵanyn sezse de, Bımendi satylǵan malǵa ishi ýdaı ashyp, kópke deıin tunjyrap júrgen-di. Ataqty «Jibek jolymen» saýdagerler el mańyna jaqyndaǵanda múıizi syrqyrap maza ketetin. Dámeliniń baýyrlaryna qosylyp, sol maýsymda erekshe shıryǵatynyn ishteı jaqtyrmaıtyn. Malybaıdy tórkinine alyp ketkenine qarsy bolmaǵanynyń bir ushy da sonda jatyr edi. Qadalyp otyryp alatyn «páleden» qutylǵandy jón kergen-di. Dúldúl táteleriniń arasynan ketkenine aýyldyń qan jylaǵany Bımendige shybyn shaqqandaı bolǵan joq. «Maldy sat, sat, balalardy kıindir, ne úshin jınaıdy osy adam» degen yzyńnan qutylǵanyna máz. Sol qanjar endi tý syrtynan taǵy qadalyp otyrǵanyn kórmeısiń be?

— Assalaýmaǵaláıkúm!

Qospanbet kirdi úıge. Sálemine sálem qaıyrmaǵanyna qaraǵanda, nemere aǵasy qyrtystanyp qalsa kerek. Dámeli aınalasyna bildirtpeı ǵana kózin qysty. Bul ymdy túsine qoıǵan Qospanbet aýrý jeńgesiniń qasyna otyra qaldy da:

— Baqsylyǵym qysyp tur, tamyryńdy ustaıyn ba? — dedi.

— Perileriń kelip qalsa, sóıleı ǵoı, ne habary bar eken? — Erkeleı kelgen qaınysyna ezý tartty.

Qospanbet eki kózin shart jumyp jiberip, kúbirleı ala jóneldi. Birte-birte daýsyn shyǵara bastady.

— Aq qoıdyń terisi, qara qoıdyń terisi, kelip qapty bul úıge Qospanbettiń perisi. Minezi jibek jeńgemniń syrqatyn qý boıynan, perim menen perishtem shyǵa kórgin oıymnan, aýylymnyń quty edi, sarańdyqtyń juty edi, qyryq shilten ǵaıyp eren, qaıdasyń qaıda qoldashy. Aınalaıyn jan jeńgem, aýrýǵa bolmashy. Osy aýyldyń bar malyn qurbandyq qyldym jolyńa, Dámeli de kep qapty, ony da túıshi oıyńa, kıeli jerdiń qyzy edi, jeńil bolsyn aıaǵy, saǵynsa kóristik tatýlyqpen baıaǵy. Jelpinshi jeńgem, jelpinshi, periler tur aınala, Dámelijanyń kelgende, jarylqashy káne, qaınaǵa. Áıelińnen sadaǵa, aýylyńnan sadaǵa, súfe, 25 tuıaq qudaıǵa!

— Táıt, bulardyń qysqany azdaı, sen qaı jaqtan kelip ediń suńqyldap? Jeńgendi jazam deseń, óziń de jerge qarap otyrǵan joqsyń ǵoı.

Bımendi ornynan atyp turdy.

— Biriń enshi surap, biriń sadaqa surap. Túgel qurtaıyn degen ekensińder!

Qospanbet myrs etip kúldi de, sarnaı berdi.

— Maldy da berer qudaıym, maldy da alar qudaıym. Jandy da berer qudaıym, jandy da alar qudaıym. Kúpirlik bolyp júrmesin, qudaıǵa etpe sarańdyq. Bergenińdi qaıtarar, myń mártebe adal ǵyp. Jalǵyz jeńgem jany úshin, bala-shaǵa qamy úshin, súfá, 25 tuıaq!

Sylq-sylq kúlip jatqan aýrý abysynyna qosylaıyn dese, Dámeli uıalyp barady. Sonymen birge kúlkisi qysyp ólip te barady. Qospanbettiń san tentektigin estise, de, baqsylyǵyn bilmeıtin. Eki kózi alaryp, qos qolymen keýdesin toqpaqtap, aýrý jeńgesin shyr aınalyp júgirip júr. Bátıma buryshta jıýly turǵan júkke súıengen kúıi shıyq-shıyq etedi.

Túnerip turǵan Bımendi ǵana. Enshini qımaı turǵanda, sadaqa dep sarnaýy júregin mysyqsha tyrnap, qanyn sorǵalatty. Ekeýiniń bir nysanaǵa uryp turǵanyn bul arada ol ańǵara alǵan joq.

— Tentegim, jeńgeńe tym qabyrǵań qaıysqan eken. Enshime alatyn 25 tuıaqty qıdym saǵan. Qudaı taǵalanyń qulaǵyna sybyrlaǵany sol jıyrma bes bolsa!

Dámeli kúlkisin áreń ustap, áreń aıtty bul sózderdi.

— Enshige berer mal basqa, sadaqa bolar mal basqa. Jınaı bergen qý baılyq, shirimeı me jambasta. Ákem óldi meniń de, áketti me ózimen, jınaǵan boq dúnıeni. Jaratqan da biledi, suramaıdy joq dúnıeni. Jeńeshemniń jany úshin, bala-shaǵa qamy úshin, súfá, aıt, aǵataı, arýaq, arýaq, qazir, qazir!

Qospanbet aýzynan kóbigi burqyrap, shalqasynan tústi. Qol-aıaǵy dirildep, sereń-sereń etti.

Mundaıdy buryn kórse kózi shyqsyn. Shoshyp ketken Bımendi:

— Qıdym, qıdym. Sadaqa, sadaqa! — dedi.

Sulq qalǵan Qospanbet sálden keıin mańdaı terin súrtip ornynan turdy. Údireıisken aınalasyna múláıimsı qarady da:

— Oı, jyndarym myqty qysty-aý, altyn jeńeshem, endi táýir bolasyń. Perishteler jolyńa aıtylǵan tuıaqtyń sanyn aıǵaılap jarıa etip bara jatty. Jaratýshynyń qulaǵyna jetti endi.

Eskileý tymaǵyn basa kıip, qamshysyn eki búktegen kúıi Bımendi dalaǵa shyǵyp ketti.

Úıde qalǵandar ishek-silesi qatyp taǵy da kúlsin.

— Myń jasa, tentegim. Aýrýymdy shynynda julyp aldyń-aý deımin. Qaıdan keldi bul oıyńa?

— Qysylǵanda soqyr kózden jas shyǵady. Myna Dámeliniń salyǵy ǵoı, bárimizdiń janymyzdy murnymyzdyń ushyna keltirgen. Keshe 25-ti ózge elden tabarmyn, 25-ti qaınaǵańnan óziń surap al degem. Qystasam, alar túrim bar. Biraq kedeıler renjıtin boldy. «Baıdyń myńy turǵanda, kedeıdiń birin kórdiń be» dep qaldy bireýi. Sosyn baqsy bolmaı qaıteıin.

— Óziń de enshim dep jandy jerden ustaǵan ekensiń, — dedi Qospanbet Dámelige kúle qarap.

— Jıyrma besti qımaı otyrǵan jaryqtyq elýden qalaı aırylǵanyn baıqamaı da qaldy-aý.

— Sarańdy qudaı da aıamaıdy, adam da aıamaıdy degen sol. Qorqa soqtap kelgen Qospanbeti ózine úlken kómekshi boldy-aý.

Tipti jınalǵan maldy aıdap jetkizip berýdi de óz moınyna alǵanyna Dámeli myń da bir rıza.

Úlken bir tapsyrmany oryndaǵanyna kóńili tolyp, ol qula bıeni josylta jolǵa shyqty. Úsh kún arqasy erden bosap, janýar tynyǵyp qalypty. Ádetinshe, qamshy saldyrmaı, sý jorǵasymen jaıqalyp kele jatty.

10

Nege keshikti dep alańdaǵan Narǵazy Dámeliniń oljaly qaıtqanyna qatty qýandy. Endigi oıy — kópten esinde júrgen Shodyrdyń tilegin júzege asyrý, Júsip Esbergenovty aýylynda qonaq etý. Aqtar jaǵy burynǵydaı emes, saıabyrsyǵandaı, ózderine degen qysym báseńsigen sekildi. Múmkin, myna qys kele jatqan soń qoralanyp alý qamynda shyǵar. Taǵy bir yshqynyp, qorǵanysty qalaı da buzyp shyǵýdyń aılasyna kirisetin bolar. Bul jaıdy tereń biletin adam Júsip Esbergenov qana. Áńgime ústinde osy bir jaıǵa qanyǵý da oıynda boldy Narǵazynyń. Bul teketires uzaqqa sozyla ma? Halyq qajýǵa aınaldy ǵoı.

Shodyr ekeýi izdep kelse, Júsip aldynda jazyp qoıǵan kókala qaǵazǵa úńilip tur eken. Ústinde sholaq bylǵary pıdjak, butynda eki jaǵy ustanyń kórigindeı deldıgen shalbar, aıaǵynda jyp-jyltyr qara bylǵary etik. Sýaǵaryna ǵana shaǵyn murt qoıǵan. Kirpideı tikireıgen shashy bar. Júzi solyńqy, uıqysy qanbaı júrgen adamnyń keıpin ańǵartady. Biraq qımyly shıraq, sózi nyq. Birese orysshalatyp, birese qazaqshalatyp jiberedi. Ol orysshalaǵan kezde Shodyr qazaqsha jaýap beredi.

— Shynymdy aıtsam, siz menen qazaqshany jaqsy bilesiz. Molodes, qalaı qatyryp úırengensiz?

— Ómir degen mollanyń qysymy bárinen de qatty ǵoı, - dep kúldi Shodyr.

— Feodor Afanasevıch, sizge kóp raqmet, azyq-túlikti jaqsy uıymdastyrdyńyz. Biraz qor bar endi. Bul jaǵynan kóńilim sál ornyna túskendeı boldy.

Shodyr kúlimsirep, Narǵazy jaqqa ym qaqty. «Men emes, mynalar ǵoı» degendeı. Ony birden túsingen Júsip aldyndaǵy alpamsadaı, qara murtty kelisti qazaqqa tesile qarap qalypty. Buryn kórip júrse de, taǵy da tanı túseıinshi degendeı syńaıy bar. Ústindegi bıazy shekpeni, belindegi jalpaq kúmis beldigi, aıaǵyndaǵy saptama etigi — bári-bári jarasyp tur. Shodyr ekeýi alasa jigitterdiń qataryna jatpaıdy, sonyń ózinde Narǵazynyń ıyǵynan ǵana keldi. Narǵazy dep atyn da taýyp qoıǵandaı.

— Nákeń sizdi aýylǵa júrip, aýnap-qýnap qaıtsyn deıdi. El dámin saǵynǵan shyǵarsyz. Qazir sál saıabyr ǵoı.

Narǵazy Shodyrdyń sózin qostaı, kúlimsireı basyn ızedi.

— Saıabyrlyq syrttaı ǵana. İshteı maǵan kóp jaılar unamaıdy. Baılar qarańǵy halyqty qaıtadan aınalasyna jınap júr degen derekter bar.

Bári únsiz qaldy. Árkim óz oıymen áýre. Tynyshtyqty Shodyr buzdy.

— Kúrestiń aty kúres qoı, Júke!

— Onyńyz ras, Feodor Afanasevıch, kúres qıyndyqsyz, kúres shyǵynsyz bolmaıdy. Osydan bir jeti burynǵy aıqas eń bir aýyr aıqastyń biri boldy. 19 aı qorǵaný ońaı ma! Aqtar baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan. Al biz bolsaq... Tek sińirimizdiń jýandyǵynan shydap júrmiz. Kedeılik shirkin tózimdilikke úıretken ǵoı ábden. Sodan keıingi úlken súıeý jergilikti halyqtyń kómegi. Myna Nákeń sıaqty azamattarǵa myń da bir raqmet. Shyn partızandar dep osylardy aıtý kerek.

— Partızan degen ne, Júke, uıatta bolsa suraıyn.

— Partızan degen, Náke, halyqtan shyqqan jasaq. Jaýdy tý syrtynan soǵatyn kúsh. Rossıanyń tarıhynda olardyń san erligi ańyzǵa aınalǵan. Tipti basqasyn bylaı qoıǵanda, Fransıanyń ataqty ımperatory Napoleon Máskeýge deıin alyp, endi jeńdim ǵoı degende áskermen qosa búkil halyq bolyp kóterilip, fransýzdardyń byt-shytyn shyǵarǵan. Sonda jaý alyp qoıǵan jerdegi qozǵalystyń, ıaǵnı partızandardyń tegeýrini kúshti bolǵan.

Narǵazyǵa fransýz, ımperator, Napoleon degen sózder tosyn bolǵanymen, áńgimeniń sarynyn jaqsy túsindi.

— Onda bizdiń qazaq týmysynda partızan eken ǵoı. Jasaqty áskeri joq, qanshama shapqynshylyqqa búkil halyq bolyp jumylyp, jaýyn talqandap otyrdy ǵoı. Ol kezde búgingideı myna gúrsildegen zeńbirek, myltyq degen pále joq. Sadaq, shoqpar, soıylmen-aq jaýyn ákesine tanytty-aý babalarymyz.

— O, Náke, dál taýyp aıttyńyz. Meniń aýzyma túspeı tur edi. Partızan qozǵalysy degenińiz — búkil halyq bolyp jumylý. Mine, mine, tabylǵan sóz.

— Sizdiń halyq jasaǵy degenińiz de jaqsy sóz, — dedi Shodyr óziniń ańǵarǵysh ádetine basyp. - Al endi soıylǵa salsa, bizdiń myna Nákeń talaıdyń kókesin kózine kórseter edi.

— Anaý Áneńkovyń (Annenkov) soıylǵa shyqpaı ma eken ózi? Eki jaqty beker qyrǵynǵa ushyratqansha ekeýmizdiń qaı jeńgenimiz alaıyq, - dep Narǵazy qarq-qarq kúldi.

Úsheýi de rahattana máz boldy. Júsip aldyndaǵy kókala qaǵazǵa qarady da:

— Jyl jarymnan astam ýaqyt shydaǵanymyzǵa tańym bar. Aqtardy biraz júıkelettik. Ózimizden de talaılar sheıit boldy. Mine, myna kartaǵa da «Cherkasskaıa oborona» dep jazyp qoıdym. Bul jerdiń qazaqsha aty qalaı, Náke?

— Qazaqtar bul arany buryn Qarǵaly deıdi eken, endi Cherkesh dep ketti ǵoı.

— Qarǵadaı qaptap kelgen aqtardyń qadam attap basa almaı, qansyraǵan jeri deseńshi.

— Solaı deýge jazsyn.

Shodyrdyń qaljyńǵa súıeı aıtqan sózine Júsip osylaı jaýap qatty da, biraz oılanyp qaldy.

— Biraq tolyq jeńis jóninde aıtý áli erterek. Vernyıdan shyqqan Qyzyl ásker jetkende ǵana «úh» deýimizge bolady. Oǵan deıin tizgindi myqtap ustaýymyz kerek.

— Sonymen, aýyl jaqqa baryp qaıtý jaǵy qalaı boldy? — dedi Narǵazy. — Birer kún eshteńe etpes.

— Qazaqtyń dámge shaqyrǵanynan qolqa joq. «Shaqyrǵanda kelmeseń, syǵalaýǵa zar bolarsyń» dep beker aıtpasa kerek.

Júsip Shodyrǵa qarady.

— Jaılaýdan túsip kele jatqanda aqtardyń qandy tyrnaǵynan ezińiz aman alyp qalǵan aýyl, — dedi Shodyr shaqyrýdyń baǵasyn arttyra túsip.

— Biz úrim-butaǵymyzben sizge qaryzdarmyz, Júke, — dedi Narǵazy.

— Baljan báıbishemen sóılesýdiń ózi bir ǵanıbet. Narǵazydaı azamattyń anasy. «Alyp — anadan» degenge kózińiz jetedi.

— Oı-oı, Shodyr, sen meniń maqtaýymdy tipti asyryp jiberdiń ǵoı. Tamyr bolǵan soń solaı etesiń, á.

— Iá, soǵys tilimen aıtqanda, sizder meni myqtap «qorshaýǵa» aldyńyzdar. Qol kóterýge týra keledi-aý deımin. Bekinisterdi kórip qaıtaıyn. Sosyn qolbasymen aqyldasaıyn.

Bul jerde Júsipten de joǵary bar ma degendeı Narǵazy Shodyrǵa qarady. Júsip kartaǵa qaıta tesile bergende, Shodyr Narǵazynyń qulaǵyna sybyrlady:

— Bul — komısar, budan basqa komandır degen bolady. Egizdiń syńaryndaı, birinsiz biriniń kúni joq.

Osy bir qysqa áńgimeniń ózinen Narǵazynyń biraz saraıy ashylyp qalǵan sekildi. Shirkin, uzaǵyraq áńgimelesip, eki jaq sherin tarqatsa, talaı-talaı syrǵa qanyq bolar edi-aý. Nege ekeni belgisiz, kóz aldyna jalǵyz jıeni Aqyljan elestep ketti. Ol tap osy Júsipteı azamat bolsa... Áı, qaıdam, Súzegen molda dininiń ýymen janshyp tastap júrmese... Bulardyń uǵymynda bul dúnıede moldadan zıaly eshkim joq sıaqty kórinýshi edi. Al myna azamattyń órisi tym keń jatyr. Onyń qasynda bizdiń bilemiz degenimiz ánsheıin zańǵardyń etegindegi tóbeshik sekildi eken ǵoı. Yqylasy aýyp, Júsipti tipti jaqsy kórip ketti. Anaý meniń Shodyr dosymnyń da munyń aldynda quldyq uratyny beker emes eken. Bilimdige kim shulǵymaıdy. Biraq ol shirkin de qazaq arasynda júrip-aq kóp nárseni qarmap qalǵan. Negiz bar ǵoı, negiz. «Bilegi jýan birdi jyǵady, bilimi jýan myńdy jyǵady». Áı, qazekem-aı, qalaı taýyp aıtqansyń. Kúshi jaǵynan áldeqaıda basym jaýdyń jyldan asa tapjylmaýy da osylardyń bilimdiliginen shyǵar.

Tegi bilimdi bolǵanǵa ne jetsin. Manaǵy Ánenkovyńdy soıylǵa shaqyrshy degen sózine ózi uıalyp ketti. Tym qara dúrsindeý qoıyp qalǵan ba, qalaı?

Júsip pen Shodyr biraz ýaqyttan soń oraldy. Kóńildi, bekinistegi jaǵdaılar jaman bolmaý kerek. Komandır eki kúnge kelisim beripti. Ári tapsyrmasy da bar kórinedi. Mańaıdaǵy aýyldardyń kóńil kúıin zertteý. Shodyrdy qosa surap alypty.

— Náke, siz aýylyńyzǵa júre berińiz. Biz Feodor Afanasevıch ekeýimiz erteń kelemiz. Mundaǵy biraz jaıdy pysyqtap ketýimiz kerek. Bir tilek, bizdiń keletinimizdi kóp eshkim bilmesin. «Jaý joq deme, jar astynda...» degen ǵoı. Ýaqyt syry ózińizge málim.

Aýyl arasynda sóz jatqan ba, «oıbaı, Narǵazy qyzyldardyń eń dókeıin qonaqqa shaqyrypty, erteń keledi deıdi» dep jurt gý ete qaldy. Onyń ústine, jańadan úı tigip, mal soıyp, baýyrsaq pisirgen ábiger de esh nárseni jasyrta almady. Kúzden habar mol bolsa da, Lepsi ózeniniń osynaý qoınaýy kópke deıin kók-jasyl túsin bermeıdi. Áýdem jerdegi toǵaı da, ondaǵy shýlaǵan qus, syńsyǵan aǵash sybdyry — ol da bir ádemilik. Osy arada qar alǵash túskenge deıin Qarmys aýylynyń otyratyn ádeti.

Malybaı jańa ǵana jaryp salǵan azban óte semiz shyqty. Tegenege salǵan quıryǵynyń ózin eki áıel áreń kóterip bara jatty. Baljan báıbishe dónen, azban qoılardy ádette Malybaıǵa soıǵyzady. Kúıeý balasynyń terin kespeı, shel jibermeı soıatyny qashannan unaıtyn. Tondyq teri ılegen kezde mynaý Malybaıdyń soıǵany ǵoı dep buljytpaı tanyp otyratyn. Taıynshadaı qoıdy áp-sátte járkemdep tastaǵan Malybaı «úh» dep belin jaza berdi de:

— Bákem, qonaǵyńyz nıeti durys, adal adam bolsa kerek. Teriniń bir jeri kesilmeı, taza soıylǵanyn qarańyzshy, — dedi.

Malybaı enesin ylǵıyn da «Bákem» deıtin.

— Qonaqtyń da jaqsylyǵy shyǵar. Seniń sheberligińniń arqasy ol. Mal úshin týǵansyń ǵoı, mal úshin.

— Iá, apa, maqtańyz, maqtańyz. Qazyq jonyp jaý qolyna tastap kete jazdaǵanyn qalaı umytasyz.

Dámeli kúıeýin maqtaǵanyn ishteı jek kórmese de, ólerdeı qoryqqan sonaý bir kezeńdi eske saldy. Baljan báıbishe qyzyna kúlimdep qarady da:

— Ol oqıǵany osynda jyr ǵyp jiberdińder ǵoı. Ne zıan shektiń? Malybaıdyń sabyrlylyǵynyń arqasynda úıiń jyǵýsyz turdy.

— Jurt qusap qaıta áýre bolǵan joqsyń. Maqtaýymdy jaman qatty jek kórip turǵan shyǵarsyń, — dep keńk-keńk kúldi. — Sen kúıeýińdi qaǵytqansha, bar ana jańa tikken úıdi qarap shyq.

Sheshesiniń ázili aralas buıryǵyn oryndaýǵa Dámeli Narǵazynyń, Janǵazynyń, Erǵazynyń kelinshekterin de shaqyrdy.

— Káne, otaý tikkendeı oń kózderińmen qarańdar. Qarmys aýylynda qatyn joq eken dep júrmesin.

Dámeli ádetinshe baýyrlarynyń áıeline buıyra sóıledi.

— Narǵazynyń qonaǵyn jańa kútip júrsiń be? Tipti úrpıe qalypsyń ǵoı. Álde mynaý «úrkinshilik» ózderińe qonaq qabyldaýdy umyttyryp jibergen be?

— Táte-aý, shynymdy aıtsam, tula boıym dir-dir etedi, — dedi Narǵazynyń kelinshegi Zeınep.

— Nemene, tajal ǵoı deısiń be, ol da sen sıaqty adam. Sen sıaqty anadan týǵan. Men birneshe ret kerdim ol jigitti. Bylaı túsi jyly. Qaıta kúıeýińniń ondaı azamattarmen dostasqanyna qýanbaısyń ba?

— Táte-aý, anaý Qanjyǵalyńa qyzyldarǵa ish burǵan dep biraz adamdy atyp ketipti ǵoı.

— Táıt, jaǵyń qarysqyr. Qaı-qaıdaǵy keledi basyńa. Shatyrbaıǵa satylǵan seniń tórkinderińniń isi shyǵar. Keleshek qyzyldardiki. Seniń baıyń birdeńe biledi, shurq etpe.

Osy kezde aq shapanynyń etegimen jer syzdyra úıdiń qasynan Súzegen molda ótti.

Dámeli ıilip sálem berdi. Qolyn keýdesine basqan kúıi moldekeń:

— Baqytty bol, qaraǵym, táńir jarylqasyn! — İle-shala: — Otaý kóterip jatqan kim? — dep surady.

— Úrke-úrke esimiz shyǵyp boldy emes pe. Ózimizdiń kóńil kótereıik degenimiz ǵoı, moldeke.

— Narǵazy aýylda joq pa, nemene?

— Qońyr kúıshini alyp kelýge ketti.

— Ondaı kúıshi bar ma edi?

— Ári kúıshi, ári ánshi, bar bolǵanda qandaı!

— Bularyń jaqsy yrym eken, táńir qoldasyn.

Dámeli Súzegen moldanyń shyn yqylasy ma, álde aýzynan túspeıtin táńiriniń taǵy bir shyǵa salǵany ma, ol jaǵyn ajyratyp jatpady. Kelinshekterge tapsyrma berip shyrq úıirdi. Kelinderi tátesiniń syryn jaqsy biledi. Bir nárseni qolǵa alsa, jerine jetkizbeı qoımaıdy. Baljan enelerinen keıingi Dámelini osy aýyldyń ámirshisi dese de bolǵandaı. Bári qaımyǵatyn Narǵazy da ápkesiniń aldynda qurdaı jorǵalaıdy. Bul táteleriniń keı áreketteri tipti erkekke uqsap ketedi. Qudaı bergen órligi bolmasa, qaı áıel okopqa baryp, soldattarmen birge soǵysyp júr. Qý baýyr ne istetpeıdi. Úsheýi birdeı kómekke ketkende bul da qarap otyra almady. Mine, endi sol qyzyldardyń dáýin qonaq etýdi de quptap, quraq ushyp daıyndyq jumysynda júr.

Keshki mal kelip, aýyl azan-qazan boldy da ketti. Túıe bozdap, jylqy shurqyrap, qoı mańyrap degendeı. Osydan sút pisirim buryn Narǵazy Qońyr kúıshini óz úıine túsirip, jańa tigilgen úıdi tóńirektep júrgen-di. Shodyr el kózi etpeı, Júsipti apaq-sapaqta ákelýdi jón kórgen. Bóten ıisti sezip, aýyl ıtteri shý ete qaldy. Sol-aq eken, toǵaıdyń ar jaǵynan qylt etip eki atty kórindi. Narǵazy óziniń qonaqtary ekenin aýmaı tanydy.

— O, azamattar, ýádelerińe bolaıyn, — dedi Narǵazy óz-ózinen sóılep. Kerip tastaǵan at aǵashtyń qasyna jaqyndady. Úıdeı bolyp turǵan Narǵazyny da olar birden baıqady. Abalaǵan ıtter attylarǵa jaqyndap, tipti taqymdaı tústi.

— Táıt, ket Taýsoǵar!

Narǵazynyń aqyrǵan daýsyn estigen úlken aq tóbet jym bolyp, abalaǵanyn kúrt tyıa qoıdy. Basqa ıtter de basyla qaldy.

— Assalaýmaǵaleıkúm!

— Ýalıkemássalam!

Narǵazy Júsiptiń shylbyryna umsyna berip edi, ol Shodyr jaqqa qarap ym qaqty.

— Siz aýyl kórmegen qonaqsyz, Shodyr — ózimizdiń tamyr, — dedi Narǵazy.

Osy kezde Shodyrdyń shylbyryna Erǵazy kelip oraldy. Attan túsisimen Shodyr ony qushaqtaı aldy.

— Batyrym-eı, sen neǵyp kórinbeı kettiń? Ózińdi bizdiń soldat-partızandar saǵynyp qaldy.

— Ózderiń ǵoı, qystaýǵa kóshetin aýylǵa kómektes dep jibergen.

Dabyrlasa bári úıge bettedi. Júsip kireberiste aldyna Shodyrdy saldy. Qarańǵy qoıýlanysymen úıge pázirli kerosın sham jaǵylǵan-dy. Onyń qasynda tikesinen tik turǵan áıel Dámeli edi. Mana kelinderiniń birin de qonaqtar kelgende úıde bolýǵa kóndire almaı Dámeli:

— O, endi eń sý júrek, baryńdar endeshe qazannyń qasyna, — dep úıde ózi qalǵan-dy.

— O, Dasha, sen de osynda ekensiń ǵoı, onda sharýa túgel, — dep Shodyr onyń arqasynan qaqty. Amandasqany. Júsip kúlimsirep basyn ızedi. Qonaqtar tórge qaraı jyljydy da, Shodyr kerege basyna myltyǵyn, Júsip qamshysyn ildi. Osy kezde Dámeli ári bıazy, ári pań basyp kelip, tirele jınaýly turǵan júkten tórt jastyq aldy da, eki-ekiden tór aldyna tastady. Qonaqtarǵa jantaıyp, demala turyńdar degeni. Olardyń syrt kıimderin Narǵazy esik aldynda kerege basyna ilgen-di. Júsiptiki — shınel, Shodyrdiki syryǵan kádimgi kelte beshpet.

Kıiz úıdi Júsip kópten kórgen joq edi. Birtúrli ishi-baýyry eljirep, aınalasyna qaraı berdi. Umytyp qalǵanyn esine alǵan adamsha ár nársege suqtana kóz tastaıdy. Esik jaqta úlken mes, aýyz baýyn kótere keregege baılap qoıypty. Soraıǵan pispegi qymyz mundalap aıqaılap tur. Keregege ustap tastaǵan kilemderdiń arasynan ar jaǵynda kóringen oraýly shı de ismer qoldyń taby. Ásem jınalǵan osynaý úıdiń olar da kórik berer jıhazdary sekildi. Jibekpen, batsaıymen tystalǵan kórpeler súıek shapqan tósekshiniń ústinde tekshe-tekshe bolyp tur. Shańyraqtan alty saı bolyp tartylǵan basqurlardyń ózinde bir sándik bar. Kerege basyna dóńgelente júrgizgeniniń anaý shańyraqtan týra tartylǵandarynan túsi basqa. Esikti de keregelerge jińishke basqurmen ádemi bekitken.

Túndigi ashyq shańyraqtan tóbege qarap edi, jymyńdap juldyzdar kórindi. Mynaý keýdeni jaryp bara jatqan dalanyń darý aýasy sol aradan ústi-ústine quıylyp turǵandaı. Júsiptiń birtúrli saraıy ashylyp, eńsesi kóterilgendeı boldy. Qulaǵyna irgede aǵyp jatqan Lepsi ózeniniń saryly keldi. Dalada týyp, dalada ósse de, mynaý kórinistiń bári dalany qatty saǵyndyryp jibergendeı. Shynynda, ólerdeı saǵynyp qalypty. Bárine tańyrqap, bárin júreginiń túbindegi asa bir ystyq yqylaspen qabyldap otyr. Qazaqtar aýnap-qýnap qaıt degende osyndaı saǵynyshty jazsyn deıdi eken ǵoı. Ádette bul sezdi tórkinin kópten kórmegen qyzǵa aıtýshy edi. Meniń de uzatylǵan qyzdan qandaı aıyrmashylyǵym bar? Ushqan uıanyń mynaý jylýyn kórmegeli qashan. Dúrsil-gúrsil, okop, oqqa ushqan azamat, jaraly jandar, andý, atý. Sonaý 1916 jyldan beri ózine osyndaı áreketti tańdapty. Jas jany tipti qasańdanyp ketpedi me eken? Ýaqyttyń tarlyǵy men dalanyń kendiginiń túıisken jerin kórdiń be? Biraq sol kendik jurttyń bárine birdeı me!

Oıyn esikten kirip kele jatqan mol deneli báıbishe bóldi.

Aldymen qolyna ustaǵan asa taıaǵy kórindi. Shapanynan oza shyqqan kóıleginiń etegi jer syzady. Basyndaǵy shańqandaı aq kúndigi ana degen osy dep aıǵaılap turǵandaı. Oqaly kımesheginiń salbyraǵan ushy aldy.

— Bularyń jaqsy yrym eken, táńir qoldasyn.

Dámeli Súzegen moldanyń shyn yqylasy ma, álde aýzynan túspeıtin táńiriniń taǵy bir shyǵa salǵany ma, ol jaǵyn ajyratyp jatpady. Kelinshekterge tapsyrma berip shyrq úıirdi. Kelinderi tátesiniń syryn jaqsy biledi. Bir nárseni qolǵa alsa, jerine jetkizbeı qoımaıdy. Baljan enelerinen keıingi Dámelini osy aýyldyń ámirshisi dese de bolǵandaı. Bári qaımyǵatyn Narǵazy da ápkesiniń aldynda qurdaı jorǵalaıdy. Bul táteleriniń keı áreketteri tipti erkekke uqsap ketedi. Qudaı bergen órligi bolmasa, qaı áıel okopqa baryp, soldattarmen birge soǵysyp júr. Qý baýyr ne istetpeıdi. Úsheýi birdeı kómekke ketkende bul da qarap otyra almady. Mine, endi sol qyzyldardyń dáýin qonaq etýdi de quptap, quraq ushyp daıyndyq jumysynda júr.

Keshki mal kelip, aýyl azan-qazan boldy da ketti. Túıe bozdap, jylqy shurqyrap, qoı mańyrap degendeı. Osydan sút pisirim buryn Narǵazy Qońyr kúıshini óz úıine túsirip, jańa tigilgen úıdi tóńirektep júrgen-di. Shodyr el kózi etpeı, Júsipti apaq-sapaqta ákelýdi jón kórgen. Bóten ıisti sezip, aýyl ıtteri shý ete qaldy. Sol-aq eken, toǵaıdyń ar jaǵynan qylt etip eki atty kórindi. Narǵazy óziniń qonaqtary ekenin aýmaı tanydy.

— O, azamattar, ýádelerińe bolaıyn, — dedi Narǵazy óz-ózinen sóılep. Kerip tastaǵan at aǵashtyń qasyna jaqyndady. Úıdeı bolyp turǵan Narǵazyny da olar birden baıqady. Abalaǵan ıtter attylarǵa jaqyndap, tipti taqymdaı tústi.

— Táıt, ket Taýsoǵar!

Narǵazynyń aqyrǵan daýsyn estigen úlken aq tóbet jym bolyp, abalaǵanyn kúrt tyıa qoıdy. Basqa ıtter de basyla qaldy.

— Assalaýmaǵaleıkúm!

— Ýalıkemássalam!

Narǵazy Júsiptiń shylbyryna umsyna berip edi, ol Shodyr jaqqa qarap ym qaqty.

— Siz aýyl kórmegen qonaqsyz, Shodyr — ózimizdiń tamyr, — dedi Narǵazy.

Osy kezde Shodyrdyń shylbyryna Erǵazy kelip oraldy. Attan túsisimen Shodyr ony qushaqtaı aldy.

— Batyrym-eı, sen neǵyp kórinbeı kettiń? Ózińdi bizdiń soldat-partızandar saǵynyp qaldy.

— Ózderiń ǵoı, qystaýǵa kóshetin aýylǵa kómektes dep jibergen.

Dabyrlasa bári úıge bettedi. Júsip kireberiste aldyna Shodyrdy saldy. Qarańǵy qoıýlanysymen úıge pezirli kerosın sham jaǵylǵan-dy. Onyń qasynda tikesinen tik turǵan áıel Dámeli edi. Mana kelinderiniń birin de qonaqtar kelgende úıde bolýǵa kóndire almaı Dámeli:

— O, óńsheń sý júrek, baryńdar endeshe qazannyń qasyna, — dep úıde ózi qalǵan-dy.

— O, Dasha, sen de osynda ekensiń ǵoı, onda sharýa túgel, — dep Shodyr onyń arqasynan qaqty. Amandasqany. Júsip kúlimsirep basyn ızedi. Qonaqtar tórge qaraı jyljydy da, Shodyr kerege basyna myltyǵyn, Júsip qamshysyn ildi. Osy kezde Dámeli ári bıazy, ári pań basyp kelip, tirele jınaýly turǵan júkten tórt jastyq aldy da, eki-ekiden tór aldyna tastady. Qonaqtarǵa jantaıyp, demala turyńdar degeni. Olardyń syrt kıimderin Narǵazy esik aldynda kerege basyna ilgen-di. Júsiptiki — shınel, Shodyrdiki syryǵan kádimgi kelte beshpet.

Kıiz úıdi Júsip kópten kórgen joq edi. Birtúrli ishi-baýyry eljirep, aınalasyna qaraı berdi. Umytyp qalǵanyn esine alǵan adamsha ár nársege suqtana kóz tastaıdy. Esik jaqta úlken mes, aýyz baýyn kótere keregege baılap qoıypty. Soraıǵan pispegi qymyz mundalap aıqaılap tur. Keregege ustap tastaǵan kilemderdiń arasynan ar jaǵynda kóringen oraýly shı de ismer qoldyń taby. Ásem jınalǵan osynaý úıdiń olar da kórik berer jıhazdary sekildi. Jibekpen, batsaıymen tystalǵan kórpeler súıek shapqan tósekshiniń ústinde tekshe-tekshe bolyp tur. Shańyraqtan alty saı bolyp tartylǵan basqurlardyń ózinde bir sándik bar. Kerege basyna dóńgelente júrgizgeniniń anaý shańyraqtan týra tartylǵandarynan túsi basqa. Esikti de keregelerge jińishke basqurmen ádemi bekitken.

Túndigi ashyq shańyraqtan tóbege qarap edi, jymyńdap juldyzdar kórindi. Mynaý keýdeni jaryp bara jatqan dalanyń darý aýasy sol aradan ústi-ústine quıylyp turǵandaı. Júsiptiń birtúrli saraıy ashylyp, eńsesi kóterilgendeı boldy. Qulaǵyna irgede aǵyp jatqan Lepsi ózeniniń saryly keldi. Dalada týyp, dalada ósse de, mynaý kórinistiń bári dalany qatty saǵyndyryp jibergendeı. Shynynda, ólerdeı saǵynyp qalypty. Bárine tańyrqap, bárin júreginiń túbindegi asa bir ystyq yqylaspen qabyldap otyr. Qazaqtar aýnap-qýnap qaıt degende osyndaı saǵynyshty jazsyn deıdi eken ǵoı. Ádette bul sózdi tórkinin kópten kórmegen qyzǵa aıtýshy edi. Meniń de uzatylǵan qyzdan qandaı aıyrmashylyǵym bar? Ushqan uıanyń mynaý jylýyn kórmegeli qashan. Dúrsil-gúrsil, okop, oqqa ushqan azamat, jaraly jandar, andý, atý. Sonaý 1916 jyldan beri ózine osyndaı áreketti tańdapty. Jas jany tipti qasańdanyp ketpedi me eken? Ýaqyttyń tarlyǵy men dalanyń kendiginiń túıisken jerin kórdiń be? Biraq sol kendik jurttyń bárine birdeı me!

Oıyn esikten kirip kele jatqan mol deneli báıbishe bóldi.

Aldymen qolyna ustaǵan asa taıaǵy kórindi. Shapanynan oza shyqqan kóıleginiń etegi jer syzady. Basyndaǵy shańqandaı aq kúndigi ana degen osy dep aıǵaılap turǵandaı. Oqaly kımesheginiń salbyraǵan ushy aldy ashyq shapanynyń óńirinen qıadan qulaǵan aq shýda sýdyń aǵynyndaı bolyp kórindi.

Júsip pen Shodyr oryndarynan atyp turdy.

— Armysyńdar, qaraqtarym! Narǵazymnyń qonaqtary degen soń, júzderińdi kóreıin dep keldim. «Alystan alty jasar bala kelse, alpystaǵy aqsaqal sálem beredi» degen atam qazaq.

— Raqmet, apa. Mynaý Júsip degen balańyz. Men Shodyrmyn ǵoı, umytqan joqsyz ba?

— Senimen qan-jynymyz aralasyp ketti emes pe? Nege umytaıyn. Úıdiń ishi dý kúldi.

— Álgi mátróshkeń aman ba?

Jurt taǵy kúldi.

— Nege ala kelmediń? Álde qazaqtan toqal tańdap keldiń be?

Júsiptiń ishek-silesi qatyp qalypty. Basqalar da máz: mynaý qasıetińnen aınalaıyn ananyń saǵynyp kelgen uıany tipti ystyq etip jibergenin kórdiń be. Anamen birge bir kóńildilik, qyzyq qosa kirgendeı bolǵan joq pa! Júk jınalǵan tósekshege súıene baryp otyrǵan Baljan báıbishege Júsip rahattana qarap qalypty. Ájim ala bastaǵan nurly júzinde mol bir meıirim bar. Qabaǵy, ıegi Narǵazy men Dámelige keledi.

Kúlki-dabyr basyla bergende:

— Toqal alsa nesi bar? Toıyn ózimiz jasap beremiz. Biraq qalyń malyndy daıynda, — dedi Baljan báıbishe ózi de qosa kúle.

— Apa, Narǵazyǵa Shatyrbaıdyń bir úıir jylqysyn shaptyryp ákelsem, qalyń malǵa jaraı ma? Tamyryna kómektesý kerek qoı.

Manaǵy, manaǵy ma, shyn qyran-topan kúlki endi boldy. Júsiptiń tań qalǵany, Shodyrdyń qaljyńynyń qazaqtardykinen asyp ketkeni. Ózi de taýyp ketkenine ishteı razy keıip baıqatyp, qaba saqalyn sıpaǵan kúıi sylq-sylq kúlip otyr.

— Myna balańyz ruqsat etse, toqal alýǵa meniń qarsylyǵym joq, — dep Shodyr Júsipti nusqady. — Bolmasań da uqsap baq, meniń de bir jerim qazaqqa kelýi kerek qoı.

— Táńir jarylqasyn, qaljyńyń qandaı súıkimdi edi?!

Baljan báıbishe esik aldynda dastarqan ustap turǵan úlken kelini — Narǵazynyń áıeline ym qaqty. «Qolyńdaǵyny jaı, tamaq beretin ýaqyt boldy» degeni.

Kúlimdegen Júsip bárin-bárin múlt jibermeı baıqap otyr. Uzyn boıly, aqquba, ústine kıgen kıimderi quıyp qoıǵandaı óńdi áıel ustap turǵan dastarqandy jaıyp jiberip, jańa pisken baýyrsaqty tóge bastady. On saýsaǵynyń tórteýinde jarq-jurq etken saqına. Maıysqan qoldarymen úıilgen baýyrsaqty arly-berli shaıqady. Qazaq áıelderiniń ishinde mundaı boıshańy sırek kezdesedi. «Sirá, Narǵazynyń áıeli shyǵar» dedi Júsip ishinen. Júzinde bir kirbiń bar. Eńkeıgende tómen túse bergen burymdaryn sypaıy ǵana eki-úsh ret arqasyna laqtyrdy.

Shodyr da Zeıneptiń bıazy qımylyna súısine qarap qalypty. Osynaý ádemi áıeldiń uzaq ýaqyt bala kótermeı júrgeni-aı deseńshi. Narǵazydaı azamattyń muragersiz qalǵany ma, joq, bular áli qartaıyp turǵan joq qoı. Zeınep bolsa, perzentsizdikke kináli tek ózi dep biledi. Shodyr onyń muńdana aıtqan áńgimesin san ret estigeni bar. Narǵazyǵa tipti ekinshi áıel al dep te usynys jasapty. Shodyrdyń bir túıgeni: qazaq áıelderi úshin bala kótermeýden asqan baqytsyzdyq joq. Bala týmasa, olar eń aldymen ózderin aıypty sanaıdy. Kinániń, múmkin, erkekten de bolýy. Táńiri degenińizde de ádilettilik joq, Narǵazydaı jigittiń tóresine bárin — qaıratty da, symbatty da, serilikti de, myrzalyqty da qıǵanda bir perzentti nege qımady eken, qysyp qoıǵanyn kórmeısiń be. Zeıneptiń júzindegi kirbiń, múmkin, sol jegideı jegen oıdyń taby shyǵar. Bul qupıadan bul aradaǵy beıhabar adam Júsip qana.

Erǵazy kúrpildetip pisip jibergen mesten Dámeli bir tegene qymyzdy quıyp aldy da, eki basty ojaýdy ishine saldy. Qonaqtar aldyna qoıǵan qymyzdy endi urttaı bergende:

— Assalaýmaǵaláıkúm! — degen daýys estildi.

Qolynda úkili dombyrasy bar, orta boıly, kúmis belbeýli, otty kezdi jigit aǵasy kirdi. Artynda bala jetektegen Narǵazy. Dý-dýmen otyrǵanda Narǵazynyń úıden shyǵyp ketkenin eshkim ańǵarmaı qalypty. Kúıshini ózinen joǵary, balany ózinen tómendeý otyrǵyza, Narǵazy Júsiptiń oń jaǵynan kelip ornalasty.

— Júke, myna kisi osy tóńirekke ábden málim Qońyr kúıshi, menimen túıdeı qurdas. Búgin siz jaqsylap bir demalsyn dep, birge otyrýǵa shaqyryp edim, «kúı tartyp, án salatyn ýaqyt pa» dep bálsinedi. Ári qolqaladym, beri qolqaladym, kónbeıdi. Kúıshi bolǵanmen, munda qansha kúsh bar, qurdastyǵyma bastym da, tik kóterip aldyma óńgerip aldym. Batyryńa jan kerek eken.

Narǵazy jurtpen birge ózi de rahattanyp kúldi.

— Qurdastyqtyń paıdasy bir tıgen eken ǵoı.

Júsip sypaıy ǵana kúldi.

Jańaǵy Baljan báıbishe osy shańyraqqa ala kirgen kóńildilikti endi balasy odan ári kóterip jibergendeı boldy Shodyrǵa. Bul tabıǵat sheber-aý, tegi. Birin-biri tolyqtyryp jatqanyn qarashy, ekeýinde de kádimgi qanǵa bitken jaıdarlylyq qoı. Osynyn bárinen osynaý qonaqtarǵa degen rıasyz qurmetti baıqaǵandaı.

Iisi muryn jaryp, saraıdy ashqan sary qymyz, kúzgi káýsardaı taza aýa, qylaýsyz kóńilmen qaýmalaǵan mynaý jandarda jarastyq ta, syılastyq ta tunyp turǵandaı. Júsip ózin tas qapastan jazyq jazıraǵa shyqqandaı sezindi. Ýaqyt qysymymen tarylǵan qan tamyrlary keńip, onda bar jiger tolqyny atoı salǵandaı boıy jadyrap, sergip sala bergenin qarashy. Jan túkpirinde jatqan bula bir sezim týǵan halqynyń tabıǵatyna tán osynaý aqjarqyn ashyqtyqpen qushaqtasyp kóriskendeı boldy.

— Mynaý dáý jigit kimniń qyrany? — dedi Júsip ózinen kóz almaı otyrǵan balaǵa qarap. Komısardyń formasy — aıqysh-uıqysh ón boıyn shandyp tastaǵan qaıys oǵan tań bolyp otyrsa kerek.

— Aýzyńa maı, qaraǵym, — dedi Baljan báıbishe, — «qyran» degen sóziń qandaı jaqsy edi.

— Anasynyń sózin ile:

— Bul — meniń jıenim. Anaý Dámeliniń kóziniń aǵy men qarasy. Osy aýyldyń ortaq balasy. Malybaıuly Aqyljan degen osy bolady, — dedi Narǵazy.

Juqa óńdi, aryq bala uıalyp tómen qarady.

— Aǵasynyń áńgimesin estisin, búgingi keshti kórsin dep ádeıi alyp keldim.

Narǵazynyń kózine kózi túsip ketken Shodyr:

— Jıen naǵashysyna tartady deýshi edi, myna jigit shyńjaý ǵoı ózi, - dedi.

Otyrǵan jurt taǵy bir kúlip aldy.

— Oqý ótip ketken ǵoı, oqý. Súzegen moldanyń aldynda úsh jyl bolsa, Narǵazynyń ózi de sylynyp shyǵar.

Manadan qonaq kútý qamymen áńgimege aralasa almaı júrgen Dámelige de osy tusta bir ese tıip qaldy. Oıyn odan ári jalǵastyryp:

— Sheshesi aıaqasty soldat bolsa, ákesi maldan artylmasa, árıne, bala júdeıdi, - dedi.

— Ádirám qal, ózińsiz osy dúnıe qarań qalatyndaı sarnaýyn, — dedi Baljan báıbishe. — Sharýalaryń bolmasyn, bala ezimdiki, Malybaıdyń da, on boıy oq-dári sasyǵan myna Dámeliniń de buǵan qatysy joq. Osy shelpegimnen kóresińder rahatty. Nemene túgel, báriń birdeı aradaı jabyla qalǵanyń. Kelshi, ózimniń qasyma otyrshy!

Aqyljan ornynan turyp baryp, shapanynyń etegin ashqan naǵashy ájesiniń qasyna otyrdy. «Shelpegim ǵoı, shelpegim» dep qoshaqanyn ıiskegen qoıdaı, Baljan báıbishe Aqyljandy ári qymtap, ári aımalap jatty. Juqalyǵy úshin ájesiniń «shelpegim» dep ketkenin qonaqtar birden túsindi.

— Keńes ókimeti kóp keshikpeı mektep ashady, balany soǵan oqýǵa berý kerek, — dedi Júsip áńgime arnasyn kemeldi basqa bir jaqqa buryp.

— Sóıtip Súzegen moldanyń yzǵarynan qutqaryńdarshy.

Bul sózdi aıtaryn aıtsa da, Narǵazy sheshesine qarady. Jaqtyrmaı qalmady ma eken?

— Ol shirkinde ne kiná bar, estip qalsa, uıat bolar. Táńirdiń osy aýyldaǵy ókili ǵoı, baıqap sóıle, balam. Óziń molda aldyn kórmegen soń, jurttyń bárin dinsiz etkiń kele me?

Narǵazy myrs etip kúldi. Ózge jurt úndegen joq. Baljan báıbisheniń yǵyna qaraı qulaǵandaı.

— Qaraǵym Júsip! Ózińe Júsip paıǵambardyń atyn qoıǵan eken, tegin bolmassyń, sirá. Myna bir jaıdy túsindirshi.

Júsip qolyndaǵy qymyzdy jerge qoıyp, ananyń aýzyna qarady.

— Osy jurt baılar qurıdy, kedeıler qutyrdy dep gý-gý etedi. Shirip jatqan baı bolmasaq ta, qashannan iship-jemimiz bar, óz qolymyz óz aýzymyzǵa jetken aýylmyz. Myna bizdiń kúıimiz ne bolady?

— Apa-aý, — dep sózge aralasty Shodyr, — úsh ulyńyz birdeı, anaý qyzyńyz Dámeli de qyzyldarǵa kómektesip júr, ıaǵnı Keńes ókimetiniń jaǵyndasyzdar, sizdiń qoryqqanyńyzǵa jón bolsyn. Myna Júsip balańyzdyń kelip otyrǵany da tegin emes. Áńgime nıette. Anaý Shatyrbaıdyń nıeti bir basqa da, Qarmys aýylynyń nıeti bir basqa.

— Qaıdam, álde bireý baıǵa jatqyzyp, basymyzdy dań-duń etip júrmese.

— Apa, Keńes ókimeti kedeılerdiń soıylyn soǵatyny ras. Biraq ol baılardyń tuqymyn tuzdaı qurtý degen sóz emes. Jańa ókimetti jaqtasa, ol da ómir súre alady. Biraq bireýdi qanap ómir súrmeý kerek. Bireýdiń eńbegin jemeý kerek. Bireýdiń eńbek etpeı-aq shalqaqtap júrýi, bireýlerdiń erteden qara keshke deıin belin jazbasa da, isher asqa jarymaýy ádildik pe? Jańa ókimettiń maqsaty — eń aldymen ádiletsizdikti joıý.

Júsip otyrǵandarǵa kóz tastap edi, ushqan shybynnyń yzyńy estilmeıdi, bári siltideı tyna qalypty. Sózin odan ári jalǵastyrdy.

— Jańa ókimettiń urany — «Eńbek etpegen iship-jemeıdi». Eńbek arqyly barlyq jaqsylyqty jasaý kerek. Adam jaratylysynda jaqsylyqty ańsap týǵan. Endeshe, sol jaqsylyq jurttyń bárine birdeı bolýǵa tıis.

— E, qaraǵym, mynaýyń jaqsy murat qoı.

Baljan báıbishe ústine jabýly shapannyń shalǵaıyn sypyryp tastap, júresinen otyrǵan Aqyljandy qaıta baýyryna tartty.

— Áje, men kishkentaı bala emespin ǵoı. Qonaq aǵanyń sózin tyńdaıynshy.

— Mine, bolashaq osylardiki. Murat bar da, muratqa jetý bar ǵoı, - dedi Júsip. — Biz sol muratqa negiz qalasaq, myna Aqyljandar ári qaraı jalǵastyryp áketse deımiz. Al aqtar nebir sumdyqty oılap taýyp, eń aldymen bizdiń muratymyzdy qaralaǵysy keledi. «Oıbaı, Keńes ókimeti bárin ortaq etedi eken. Pende ataýly bir qazannan as iship, bir kórpeniń astynda jatady eken. Mal da ortaq, jan da ortaq, áýeli áıel de ortaq bolady eken» dep soǵatyn kórinedi.

Dámeliden bastap otyrǵan áıelderdiń bári betin jyrtty. Jastaý degenderi shuqıyp jerge qarady.

— Ne úshin jasaıdy ony? Keńes ókimetinen bezdirý úshin, ony surqıa etip kórsetý úshin. Áıeliń ortaǵa túsedi degen soń qaı adam qoldaıdy ol ókimetti. Ol ol ma, jaýlar ashyq kúreske shyqty ǵoı. Kóp jerde neshe túrli búlik shyǵaryp, ornaǵan Keńes ókimetin qulatpaqshy. Myna Cherkeshte ekinshi jyl sol búlikshilermen soǵysyp jatqan joqpyz ba? Kúni keshe jaılaýdan túskende búkil aýyldaryńyzdy qyryp tastaı jazdaǵan solar. Nıeti durys bolsa sóıte me?

— Ras, qaraǵym, ras. Táńiri jarylqasyn! Sen bolmaǵanda bitip edik qoı. Ózindeı ul týǵan anańnan aınalaıyn!

— Ol raqmetińizdi Keńes ókimetine, ony basqaryp otyrǵan anaý Lenınge aıtyńyz, apa.

— Basqaryp otyrǵan bireý bar ǵoı, áıteýir.

— Bolǵanda qandaı, apa. Myna Shodyrmen qandas kisi. Óte aqyldy adam.

— E, onda qazaqsha jaqsy biledi deseńshi.

Jurt dý kúldi.

— Kúlseńder, kúle berińder, — dedi Baljan báıbishe ózi de ezý tartyp. Talǵan aıaǵyn sozyp, ekinshi jaǵyna aýyp otyrdy. — Shodyrymdaı bolsa, ol - kirshiksiz taza adam. Onyń nıeti de, áreketi de taza.

— Ras aıtasyz, búkil ǵumyryn eńbekshi halyqtyń baqytyna arnaǵan adam.

— Qudaı tileýin bersin, aldynan jarylqasyn!

Shodyr «áýmın» dep betin sıpady. Jurttyń bári de qoldaryn jaıyp betterin sıpady.

Júsip rahattanyp kúldi de:

— Lenın babamyz Baljan apamnyń da batasyn aldy, - dedi. Buǵan úı toly adam taǵy da máz bolysty.

— Biz osy áńgimemen qonaqtardy ashtan qatyrǵan joqpyz ba?

Dámeli Narǵazyǵa qarady da:

— Shaı daıyn edi, — dedi.

— Mynaý qymyzdyń asyraýy bólek eken, — dedi Júsip osy kezde.

— Baljan ájemniń balalarynyń da, qymyzynyń da asyraýy bólek, — dedi Shodyr Narǵazynyń ıyǵynan qaǵyp.

Shodyrdyń qazaq halqynyń súıkimdi qaqpa qaljyńyna tóselip alǵanyna Júsip tań qaldy. Myń ret shaqyrǵan urannan da revolúsıa isi úshin osyndaı halyq minezin biletin adamdardyń bir ret júrip ótkeni qandaı jaqsy. Ásirese, saýattylary az qazaq sekildi halyqtardyń arasynda osyndaı tulǵalardyń júrgeninen artyq úgit bar ma! Shodyrdy erte kelgenine ishteı dán rıza. Al Feodor Afanasevıchtiń ózi bolsa, Júsiptiń búgingi sózderine tipten arqalana tústi. Báse, komısar degen osyndaı bolsa kerek edi. Onyń oıymen óz oıynyń bir jerden shyqqanyna ishteı qýanýly. Narǵazy da kóp jaıǵa qanyq bolyp qalǵandaı mańǵazdana ornynan bir qozǵalyp qoıdy.

Gújildegen úlken sary samaýryn qonaqasynyń ekinshi kezeńi bastalǵanyn habarlaǵandaı. Shaı quıýdy Erǵazynyń kelinshegi Gúlsim qolǵa aldy. Oǵan qasynda otyrǵan kúıeýi kómektesýde. Bosaǵan shynylardy birinen soń birin samaýryn qasynan jyp-jyp etkizip qoıyp otyr.

— Dasha, Bımendi baıdan 50 qoıdy qalaı aıdap kelgenińdi aıtshy. Ásirese, Qospanbettiń baqsy bolǵan jerin, — dedi Shodyr shaı babymen sál ornaı qalǵan tynyshtyqty buzyp.

Úıdiń ishi bir dúrligip qaldy. Óıtkeni ol áńgimeni bul aýyldyń bári estigen-di. Júsip qana Dámelige qadala qarap qapty. Qoılardyń jetkizilgenin, áskerlerdiń azyq-túlik qoryn kóbeıtýge onyń kóp septigi tıgenin jaqsy biletin. Biraq basqadaı da bir syrdyń barlyǵyn bilmeıtin.

Dámeli ózi de kúlip jiberip, shaıyn aldyna qoıdy. Bımendi aýylyna barǵannan bastap, qaıtqanǵa deıingi saparyn jyr ǵyp aıtyp shyqty. Eldiń ishek-silesi qatyp, shaı jaıyna qaldy. Júsip pen Shodyr da kózderinen jasy aqqansha kúldi.

— Qospanbetgi salshy, Qospanbetti! — Kúlkisin tıa almaǵan kúıi Narǵazy Dámelige ústi-ústine qolqa saldy.

Yńǵaıly bola qoıar ma eken degendeı, Dámeli Júsipke qarady.

— Dáke, Dáke, Qudaı tileýińizdi bersin, salyńyzshy, salyńyzshy, — dedi ol.

Dámeli samaýrynnyń ar jaǵyndaǵy bostaý jerge shyqty da, eki bilegin túrindi.

— Ol ózi meniń qaınym, — dedi Júsip túsinsin degendeı. - Sosyn eki kózin alartyp: «aq qoıdyń terisi, qara qoıdyń terisi, kelip qapty osy úıge, Qospanbettiń perisi...» — dep, julynyp ala jónelgende jurt qyran-topan bolyp, kúlkiden qyryldy da qaldy. Júsip ishin basyp, qasyndaǵy qos jastyqqa qulaı ketti. Shodyr ózdiginen otyra almaıtyn kisishe Narǵazyny tars qushaqtap alypty. Bárinen máz Aqyljan, ornynan turyp ketken. Shıyq-shıyq etip sheshesiniń qımylynan kóz almaıdy.

— Já, bolar endi, — dedi Baljan báıbishe eńkildeı kúlip. — Qaınyń qusap sen de baqsy bolyp ketersiń.

— Ózim de entigip qaldym ǵoı, - dep Dámeli dastarqan basyna kelip otyrdy.

Quıylǵan shaılar sýyp qalǵan. Ár-ár jerden sylq-sylq etip, kúlki áli basylmaıdy.

— Shaı ishińizder, shaı ishińizder!

Eń aldymen kelinder ózderin qolǵa aldy.

— Feodor Afanasevıch, mynaý týra spektákl boldy ǵoı.

— Bolǵanda qandaı!

Úı ishi eki qonaqtyń ózara áńgimesine qulaq túrdi. Túsiniksiz úsh sózdiń mánisin uǵýǵa yntyqqandaı. Sony seze qoıǵan Júsip:

— Sizder Shodyr deısizder. Bul kisiniń shyn aty Feodor, ákesiniń aty — Afanasıı. Qazaqtardyń «Náke», «Jáke», «Sáke» dep qurmetpen ataıtyny sekildi orystar syılap, jańaǵy ózimiz sóz etken Lenın babamyzdy «Vladımır Ilıch» deıdi. Óz aty — Vladımır, ákesiniń aty Ilá!

— Al sonda Lenın degen ataý qaıdan shyqqan?

Narǵazy Júsiptiń aýzyna qarady.

— Onyń kóp syry bar. Osy búgingi kúnge jetý úshin, myna eńbekshi halyqtyń jańa ókimetin qurý úshin ol kúresti sonaý ótken ǵasyrdyń aıaq kezinen bastaǵan adam. Óziniń jaqtastarymen birge san ret túrmege túsip, san ret aıdaýda boldy, shetelge shyǵyp ketti. Onyń jaqtastaryn bólshevıkter deıdi. Aq patsha bólshevıkterdiń qyr sońynan qalmaı, qýdalady, qýǵyndady. Biraq olar alǵan betinen taımaı, eńbekshi, qanalǵan halyqty tóńiregine jınaı-jınaı kúsh aldy. Aqyry aq patshany qulatty. Biraq aq patshany da qoldaǵandar, tipti oǵan jan-tánimen berilgender boldy ǵoı. 300 jyl boıy ústemdik etý ońaı ma? Olar ólispeı beriskisi kelmeıdi. Onyń ústine, shetelden qoldaý taýyp otyr. Shetelderdiń qoldaıtyny úkimetti qulatý degen páleni bizdegiler de úırenip ala ma dep qorqady. Onda da ezilgen, ókpeli halyq bar ǵoı. Sol sebepti de qyzyldardy, Lenındi óz halqyna qubyjyq etip kórsetkisi keledi. Álgi bizdiń jaýlardyń «bir qazannan as iship, bir kórpeniń astynda jatady eken» degeni sıaqty. Jamandaǵany óz aldyna, qarý-jaraq berip, aq patshanyń quıyrshyqtaryn qutyrtyp ta otyr. Biz, bólshevıkter, anaý syrtqy jaýlarmen de, ishki jaýlarmen de kúresip jatyrmyz. Myna Cherkesińizdegi shaıqas sol kúrestiń bir shebi. Myna otyrǵan Shodyr, myna men sol bólshevıkterdiń ókilderimiz.

— Aıtpaqshy, umytyp bara jatyr ekenmin ǵoı, jańaǵy basty suraqqa jaýap bereıin, - dedi Júsip qyzyna sóılep. — Sol aq patshaǵa, dálirek aıtsaq, qanaýshylarǵa qarsy kúreste qashyp júrse de, túrmede otyrsa da Lenın kóp kitap jazǵan, maqala jazǵan. Solardyń birazyna «Lenın» degen jasyryn at qoıǵan. Mine, sodan Lenın bolyp ketken. Aqyry búkil partıa, halyq solaı atap ketti.

— Bizdiń Shodyr dep ketkenimiz sıaqty eken ǵoı, — dep kúldi Narǵazy.

— Iá, súıip aıtatyndyqtaryńyz jóninde solaı.

— Sizge men bir qyzyqty aıtaıyn ba, Júsip Esbergenovıch, — dedi Shodyr, — Men osy Feodoryńyzdan góri sol ataýdy jaqsy kórem. Shodyraıyp turmaǵan eshteńem bolmaǵan soń, oǵan nesine namystanam.

Ózi bastap jurt dý kúldi.

— Osydan eki aı buryn, áýeli osy Cherkesh qorǵanysy jóninde «Tabandylyqtyń tańǵalarlyq ónegesi» degen maqalama «Shodyr» dep qol qoıdym.

— Oqydym onyńyzdy, Feodor Afanasevıch, ana «Jetisý vedomosy» gazetindegini aıtasyz ǵoı. Jazýy oryssha, qol qoıǵan «Shodyr», ádemi.

Ekeýi ózara kúlisti. Qalǵandarǵa bul áńgimeniń syry asa qanyq jetpedi.

Oıly keıipte únsiz otyrǵan Baljan báıbishe sózge aralasty.

— Qaraǵym, jańaǵy sabazyńnyń kórmegeni joq eken, á.

— Lenındi aıtasyz ba, áje?

— Iá, úlken adam umytshaqtaý keledi, atyn basym ustaı almaı qaldy. Sol, sol, sol sabazyńdy aıtam, tegin emes ol adam, tegin adam búkil halyqty sońynan erte me! Meniń qınalyp otyrǵanym, balasy sonsha qýǵynda júrgende anasynyń júregi dal-dal boldy-aý. Tutqyn turǵaı, myna turǵan Serkeshińe meniń úsh birdeı tentegim, anaý jelókpe Dámeli ketkende osynda ólip qala jazdadyq. Qur súlderim júrdi. Búkil aýyldy aqtardyń apanynan alyp qalǵan óziń kómektesip júr degen soń amalym quryp, áreń shydadym. Jaqsylyqqa jaqsylyq degen emes pe. Aı, álgi sabazdyń anasy temir shyǵar, temir...

Bir áńgimeniń ádemi oraıy kelip qalǵanyna Júsip qýanyp ketti.

— Áje, ol ananyń úsh uly, úsh qyzy ózderin osy kúreske arnaǵan. Úlken ulyn patsha darǵa asyp óltirgen. Lenın — uldarynyń ortanshysy. Anasy balalarynyń kúres jolyn quptaǵan.

Úıdiń ishi ishegin tarta gý etti. Bul ishek tartysqa qosylmaǵan Baljan báıbishe ǵana.

— Sorly ana balasynan qaıda barady. Bizdiń qazaqtyń hıkaıalarynda ulyn jaýǵa attandyryp, ólim aýzyna eli úshin bara jatqan perzentine batasyn bergen analar az ba! Sol sekildi de. El úshin, onyń taǵdyry jolynda balasyn da qurban qylatyn analar. Qaharman bolsań da, halqyńmen birge bol deıdi, kóppen birge kórgen uly toı deıdi. Aı, ana júreginen shydamdy ne bar. Sabazyńnyń anasy da sabaz eken. Ondaı ananyń júreginen nege aınalmasqa.

— Já, bolar endi, - dedi Baljan báıbishe eńkildeı kúlip. — Qaınyń qusap sen de baqsy bolyp ketersiń.

— Ózim de entigip qaldym ǵoı, - dep Dámeli dastarqan basyna kelip otyrdy.

Quıylǵan shaılar sýyp qalǵan. Ár-ár jerden sylq-sylq etip, kúlki áli basylmaıdy.

— Shaı ishińizder, shaı ishińizder!

Eń aldymen kelinder ózderin qolǵa aldy.

— Feodor Afanasevıch, mynaý týra spektákl boldy ǵoı.

— Bolǵanda qandaı!

Úı ishi eki qonaqtyń ózara áńgimesine qulaq túrdi. Túsiniksiz úsh sózdiń mánisin uǵýǵa yntyqqandaı. Sony seze qoıǵan Júsip:

— Sizder Shodyr deısizder. Bul kisiniń shyn aty Feodor, ákesiniń aty — Afanasıı. Qazaqtardyń «Náke», «Jáke», «Sáke» dep qurmetpen ataıtyny sekildi orystar syılap, janaǵy ózimiz sóz etken Lenın babamyzdy «Vladımır Ilıch» deıdi. Óz aty — Vladımır, ákesiniń aty Ilá!

— Al sonda Lenın degen ataý qaıdan shyqqan?

Narǵazy Júsiptiń aýzyna qarady.

— Onyń kóp syry bar. Osy búgingi kúnge jetý úshin, myna eńbekshi halyqtyń jańa ókimetin qurý úshin ol kúresti sonaý ótken ǵasyrdyń aıaq kezinen bastaǵan adam. Óziniń jaqtastarymen birge san ret túrmege túsip, san ret aıdaýda boldy, shetelge shyǵyp ketti. Onyń jaqtastaryn bólshevıkter deıdi. Aq patsha bólshevıkterdiń qyr sońynan qalmaı, qýdalady, qýǵyndady. Biraq olar alǵan betinen taımaı, eńbekshi, qanalǵan halyqty tóńiregine jınaı-jınaı kúsh aldy. Aqyry aq patshany qulatty. Biraq aq patshany da qoldaǵandar, tipti oǵan jan-tánimen berilgender boldy ǵoı. 300 jyl boıy ústemdik etý ońaı ma? Olar ólispeı beriskisi kelmeıdi. Onyń ústine, shetelden qoldaý taýyp otyr. Shetelderdiń qoldaıtyny úkimetti qulatý degen páleni bizdegiler de úırenip ala ma dep qorqady. Onda da ezilgen, ókpeli halyq bar ǵoı. Sol sebepti de qyzyldardy, Lenındi óz halqyna qubyjyq etip kórsetkisi keledi. Álgi bizdiń jaýlardyń «bir qazannan as iship, bir kórpeniń astynda jatady eken» degeni sıaqty. Jamandaǵany óz aldyna, qarý-jaraq berip, aq patshanyń quıyrshyqtaryn qutyrtyp ta otyr. Biz, bólshevıkter, anaý syrtqy jaýlarmen de, ishki jaýlarmen de kúresip jatyrmyz. Myna Cherkesińizdegi shaıqas sol kúrestiń bir shebi. Myna otyrǵan Shodyr, myna men sol bólshevıkterdiń ókilderimiz.

— Aıtpaqshy, umytyp bara jatyr ekenmin ǵoı, jańaǵy basty suraqqa jaýap bereıin, — dedi Júsip qyzyna sóılep. — Sol aq patshaǵa, dálirek aıtsaq, qanaýshylarǵa qarsy kúreste qashyp júrse de, túrmede otyrsa da Lenın kóp kitap jazǵan, maqala jazǵan. Solardyń birazyna «Lenın» degen jasyryn at qoıǵan. Mine, sodan Lenın bolyp ketken. Aqyry búkil partıa, halyq solaı atap ketti.

— Bizdiń Shodyr dep ketkenimiz sıaqty eken ǵoı, — dep kúldi Narǵazy.

— Iá, súıip aıtatyndyqtaryńyz jóninde solaı.

— Sizge men bir qyzyqty aıtaıyn ba, Júsip Esbergenovıch, — dedi Shodyr, — Men osy Feodoryńyzdan góri sol ataýdy jaqsy kórem. Shodyraıyp turmaǵan eshteńem bolmaǵan soń, oǵan nesine namystanam.

Ózi bastap jurt dý kúldi.

— Osydan eki aı buryn, áýeli osy Cherkesh qorǵanysy jóninde «Tabandylyqtyń tańǵalarlyq ónegesi» degen maqalama «Shodyr» dep qol qoıdym.

— Oqydym onyńyzdy, Feodor Afanasevıch, ana «Jetisý vedomosy» gazetindegini aıtasyz ǵoı. Jazýy oryssha, qol qoıǵan «Shodyr», ádemi.

Ekeýi ózara kúlisti. Qalǵandarǵa bul áńgimeniń syry asa qanyq jetpedi.

Oıly keıipte únsiz otyrǵan Baljan báıbishe sózge aralasty.

— Qaraǵym, jańaǵy sabazyńnyń kórmegeni joq eken, á.

— Lenındi aıtasyz ba, áje?

— Iá, úlken adam umytshaqtaý keledi, atyn basym ustaı almaı qaldy. Sol, sol, sol sabazyńdy aıtam, tegin emes ol adam, tegin adam búkil halyqty sońynan erte me! Meniń qınalyp otyrǵanym, balasy sonsha qýǵynda júrgende anasynyń júregi dal-dal boldy-aý. Tutqyn turǵaı, myna turǵan Serkeshińe meniń úsh birdeı tentegim, anaý jelókpe Dámeli ketkende osynda ólip qala jazdadyq. Qur súlderim júrdi. Búkil aýyldy aqtardyń apanynan alyp qalǵan óziń kómektesip júr degen soń amalym quryp, áreń shydadym. Jaqsylyqqa jaqsylyq degen emes pe. Aı, álgi sabazdyń anasy temir shyǵar, temir...

Bir áńgimeniń ádemi oraıy kelip qalǵanyna Júsip qýanyp ketti.

— Áje, ol ananyń úsh uly, úsh qyzy ózderin osy kúreske arnaǵan. Úlken ulyn patsha darǵa asyp óltirgen. Lenın — uldarynyń ortanshysy. Anasy balalarynyń kúres jolyn quptaǵan.

Úıdiń ishi ishegin tarta gý etti. Bul ishek tartysqa qosylmaǵan Baljan báıbishe ǵana.

— Sorly ana balasynan qaıda barady. Bizdiń qazaqtyń hıkaıalarynda ulyn jaýǵa attandyryp, ólim aýzyna eli úshin bara jatqan perzentine batasyn bergen analar az ba! Sol sekildi de. El úshin, onyń taǵdyry jolynda balasyn da qurban qylatyn analar. Qaharman bolsań da, halqyńmen birge bol deıdi, kóppen birge kórgen uly toı deıdi. Aı, ana júreginen shydamdy ne bar. Sabazyńnyń anasy da sabaz eken. Ondaı ananyń júreginen nege aınalmasqa.

— Apa, baıqadyńyz ba, myna sizdiń balalaryńyz Lenınge kómektesip júr, — dedi Shodyr qýaqy qaljyńǵa basyp.

— E, qaraǵym, Shodyr, oqýym joq bolsa da, kári júregimmen túıip otyrmyn, ol sabazyńnyń qolǵa alǵan isi zańǵar taý da, bizdiń balalardiki túıir tas qoı. Áıteýir pıǵyly uqsas sekildi.

— Áńgime sol pıǵylda, — dedi Júsip daýsyn sozyńqyrap. — Analardyń pıǵylynda, myna otyrǵan halyqtyń pıǵylynda. Kósem kelisse, kóptiń baqyty, han aqymaq bolsa, halyqtyń sory. Kóbik basylady, kógi batyrady. Kóptiń oıynan shyqqan ǵana kósem bola alady.

Júsip taqpaqtap ala jónelgenin ózi de baıqamaı qaldy. Áńgime arnasyn basqa jaqqa burǵysy keldi. Múmkin, mynaý otyrǵan jurtty zeriktirip alǵan shyǵar.

— Endi osy kúı tyńdasaq qaıtedi? Dombyra únin estimegenime kóp boldy. Tipti saǵynyp kettim.

— Iá, dese-aý. Men bul nemeni bálsindirip nesine ákeldim. Oý, melshıip otyra bermeı, birdeńe deseńshi.

Narǵazy qurdasynyń ıyǵynan qaǵyp qaldy.

— Seniń óziń óz bop aqyldy bir is jasaǵanyń osy búgingi shaqyrǵanyń. Mynaý áńgime bulyńǵyr kóńildiń bultyn biraz seıiltti emes pe. Qulaıtyn qubylamyzdyń qaı jaqta ekenin bilmeı aljasyp qalyp edik. Oı oıran, kóńil kóleńke degendeı. Júsip, inishek, raqmet, qaraǵym.

— Seniń de óziń óz bop aqyldy sóılegeniń osy shyǵar. Al endi ańyrat kúıindi. Sheberdiń qoly - ortaq, ónerdiń ózi - ortaq.

Narǵazy kerege basyndaǵy úkili dombyrany alyp Qońyrǵa berdi. Qulaǵyn burap, kúıin keltirdi de, ol jurtqa qarady. Bul kezde bári shaı ishýdi támamdap, kúı tyńdaýǵa qulaı qalǵan edi.

— Atyraýdyń kúıin tartaıyn ba, Arqanyń kúıin tartaıyn ba?

Suraqty kópke arnap qoısa da, kóńilindegi túıin — Júsiptiń qalaýyn bilý.

— Qalaý qonaqtardiki bolsyn.

Narǵazy Júsipke qarady.

— Qaısysy bolsa da halqymyzdiki ǵoı. Óz qalaýyńyz bilsin.

Qońyr kúıshi «al, kettim» degendeı, shanaqtyń ústindegi oń qolyn kóterdi de, qaǵyp-qaǵyp jiberip sarnata jóneldi. Aqyljannyń kózi pernelerdi jorǵalata bastaǵan sol qoldyń saýsaqtaryńda. Oń qoldyń saýsaqtary shanaq ústinde dir-dir qaǵady. At shabysyn elestetetin bir dúrmek otyrǵannyń bárin ornynda shegelep tastady. Birde kúsheıip, birese saıabyrlap, sıqyrly saz boıdy uıytyp barady. Júsiptiń jas kezinde kóp estigen daýyl kúıleriniń biri sekildi. Onyń ósken aýylynda dombyra tartpaıtyn jan neken-saıaq bolatyn. Taısoıǵannyń qumy da kúımen tynystaıtyn sekildi edi buǵan. Ákesi erterek oqýǵa jibermegende budan da bir kúıshi shyǵatyn ba edi, kim bilsin. Mynaý aǵyndy kúı balalyq shaǵyn eske túsirýmen birge bir sát búgingi dúrbeleń kezendi de kóz aldyna keltirgendeı bop ketti. Bir qutyryp, bir basylyp turǵan teńiz tolqyny da elesteı me, nemene. Álde kúı qozǵalysqa keltirgen kóńil tolqyny ma? «Qaıta» dep qoıa bergende qoıý shandy kótere-mótere bıdaı qýyrǵandaı bytyrlata jóneletin báıge attarynyń shabysy da keldi qulaǵyna.

Zeıini kúıshige aýyp edi, eki kózin tars jumyp, dombyranyń úninen basqany umytqan. Eltip tyńdaǵan júregi, elire oınaqtaǵan saýsaqtary - bári-bári Júsip úshin bir bólek álem sekildenip ketti. San joryqta qıqýlap aqtardy qýǵandaryn da ákeldi kóz aldyna. Anaý 1916 jyldyń alasapyran kúnderi dúrbeleń dúrbegimen, bireýge túsinikti, bireýge túsiniksiz qym-qýyt oqıǵasymen oıǵa oralady. Áıteýir bir arpalys, alasurǵan daýyl bar mynaý sarynda. Kúıshiniń ezin ǵana emes, manadan beri talaı áńgimeniń arqaýyn tartqan osy bir keshke saǵyna jetken úı ishiniń kóńilin de alasapyran etip jibergen sekildi. Bir qulaq úshin báıgeden shoǵyrymen qatar kelgen attardyń bir-birinen ozýǵa yshqynyp, jantalasqan shaqta tuıaqtarynan ot ushqyndap, jerdiń tóbesin tesip jibere jazdaǵan dúbiri bar. Bir sát alystap ketken sol dúbirdi qulaq qaıta saǵynǵandaı bolady. Mine, ekpindetip, daýyldatyp sol shoǵyr taǵy oralǵan sekildi. Anaý shanaqtyń astyna qazaqtyń cap dalasy túgel syıyp, sonyń tósindegi ólsheýsiz arpalys on saýsaqtyń sıqyrly qımyly men osy úıdiń tórine aınymaı jetkendeı. Ár júrekti eriksiz baýrap áketti, tótennen kelgen seldeı qazir bárin bir-aq qylǵyp qoıar ma eken, qalaı? Álgi daýyldy ekpin kelip, dombyranyń ishegi úzilgendeı tartyna qaldy. Kúıshi kózin ashty, otyrǵan jurt ózge dúnıeden kelgendeı bir-birine ajyraıa qarasty.

— Týsań tý, seniń osy on saýsaǵyń da jer astynda shirıdi-aý, — dedi Narǵazy qurdasyna. — Myna otyrǵan bárimizdi áp-sátte ózge dúnıege aparyp, áp-sátte sol ózge dúnıeden alyp qaıttyń ǵoı, mynaý cap dalamdy búkil tynys-tirligimen kóz aldyma keltirdiń-aý!

— Iá, kúıshi bolǵan soń, osylaı bolý kerek. Kúı degen týlaǵan sezimniń seldeı aǵyny ǵoı.

Júsip otyrǵan jurtpen emes, óz júregimen ózi sóıleskendeı boldy. Baljan báıbishe de áldebir sıqyrly oıdyń ýysynda otyr. Aqyljannyń basyn kári saýsaqtary aýyq-aýyq sıpaǵanmen, oıy on taıpa eldi aralap ketkendeı.

— Etterińdi ákeletin ýaqyt boldy emes pe? — dedi Dámelige, kelinderine qarap. Olar oryndarynan tura bergende, Narǵazy:

— Qonaqtar, dalaǵa shyǵyp, kishkene boı jazsaq qaıtedi? Dastarqan jınalsyn, — dedi.

Baljan báıbisheden basqasy oryndarynan turdy. Kıiz úıdiń syqyrlaǵan esigin ashyp qalǵanda-aq kúzdiń qońyr samaly jan saraıyn ashyp jiberdi. Dala tunyp tur eken. Aspanda shókimdeı bult joq, juldyzdar bir-birimen qaljyńdasyp, kóz qysysady. Ózenniń túngi saryly da kúndizgige qaraǵanda anyq estiledi. Qyrǵaýyldyń aýyq-aýyq ádemi shaqyrǵany aýany tilip-tilip jibergendeı. Jaqyn jerde pyryldap jaıylyp júrgen jylqynyń úni. Shodyrdyń esine minip kelgen attar tústi. Qaıda degendeı Narǵazyǵa ym qaǵyp edi:

— Shurq etpe, Dámeliniń kúıeýi Malybaı, meniń jezdem, bárin jaıǵastyrady. Sýydy ǵoı, endigi otqa qoıǵan shyǵar.

Osy kezde:

— Assalaýmaǵaláıkúm! — degen búıirden daýys estildi.

— Ýalaıkemássalam!

— Mine, ózi de keldi. Bul kisi aýylda bolsa, biz malǵa alań bolmaımyz. Qonaqtar kóliginiń de baby tabylady.

Aı jaryǵymen aldynda turǵan alasa boıly, qaba saqaldy, bir bileginde júgen, bir bileginde súıretken shaǵyn quryqshasy bar kisini Júsip pen Shodyr anyq kórdi.

— Qonaqtardan góri, olar minip kelgen at-kólikti aldymen kútkendi jón kórem, — dedi álgi kisi.

— Mine, naǵyz ádemi sóz! Bul kisini soldattarǵa jattyqtyrýshy etý kerek eken. Joryqtan kelisimen attardy baptaıtyn adam tabylmaı qalady ǵoı. Kúni boıy sharshaǵan soldattar qulaı-qulaı ketedi de, keıde attar otqa ýaqytynda qoıylmaıdy.

— Qaraǵym, Júsip, áıelimniń júrgeni azdaı endi ózimdi de tartaıyn dediń be? Mynaý aýyldyń maly, anaý jalǵyz ulym Aqyljannyń haly ne bolady sonda? - Malybaı kúlimsireı qolyn kótergende, qolyndaǵy júgenderdiń aýyzdyqtary syldyr-syldyr etti.

— Bul kisi — Dámeliniń kúıeýi, — dedi Narǵazy taǵy da tanystyryp. — Shydamdynyń shydamdysy.

— Dámelideı adamnyń tańdaýy tegin bolmas, — dedi osy kezde sózge aralasqan Shodyr. — Biz bárimiz dýyldasyp, óz qulqynymyzdy oılap ketkende, bul kisi anaý biz minip kelgen attardy jaılaǵan eken ǵoı.

— Qazaqtyń malsyz kúni bar ma, - dedi Malybaı áńgimege erkinirek aralasyp. — Mal qurydy degenshe qazaqta qurydy deı ber. «Baqpasa mal ketedi, qaramasa qatyn ketedi» dep beker aıtpaǵan.

— Iá, ıá, otaǵasy durys aıtady. Bizdiń halyq úshin mal — ómir súrý kózi. Sol sebepti de onda malǵa degen erekshe súıispenshilik bar.

— Áýeli, — dedi Shodyr kúlimsirep, — amandasqanda da «mal-janyń aman ba» dep, aldymen maldy suraıdy ǵoı.

— Durys ańǵarǵansyz, Feodor Afanasevıch, bizder ábden úırenip ketkendikten be, oǵan mán bere bermeımiz. Shynynda da, aldymen maldy, sodan keıin baryp jandy suraıdy ekenbiz-aý ózi.

Turǵandar Júsiptiń bul sózine dý kúldi. Malybaı kóziniń qıyǵymen aldynda turǵan sıda, aqquba jigittiń boıyna tańyrqap qaraı berdi. Aıqysh-uıqysh asyp tastaǵan beldikteri nesi eken?

Bizder ortan belden bir-aq tartamyz ǵoı. Bul eki ıyǵyna asyra, aldynan, artynan aıqastyra taǵy da tartyp tastapty. Myqynynyń ústińgi jaǵynda bylǵary qaptaǵan birdeńe jáne tompaıady. «Kisi atar» degeni sol shyǵar. Júsip mana úı ishinde ózine osylaısha suǵyna qaraǵan Aqyljandy baıqaǵan edi. Bul aýylǵa buryn-sońdy men sıaqty kıingen adamdar kelmegen-aý tegi.

— Tońazyp qalǵan joqsyzdar ma, úıge kireıik. Tamaqta daıyn bolǵan shyǵar.

— Narǵazy qonaqtardy ishke shaqyrdy.

Esik aldynda qolyńda legeni, ıyǵyna asqan oramaly bar, kisilerdiń qolyna sý quıýǵa Aqyljan ázir tur eken.

— Káne, siz jýyńyz, — dep Júsip joldy Shodyrǵa berdi.

— Joq, komısar turǵanda meniki ábestik bolar.

— Men anaý partızandardyń, soldattardyń arasynda komısar, bul jerde úlkendi syılaǵan qazaqtyń balasymyn. Jol sizdiki.

— Orystyǵymnyń da paıdasyn bir kórip qalaıyn, endeshe. Tileýińdi bergir qazaqtar, áıteýir ylǵı aldyna salady.

— Árkim syılaǵannyń quly. Sen qazaqtardy janyndaı jaqsy kórgeniń úshin syılysyń, — dedi Narǵazy. — Bótensip kór, qazaqtardyń da teris aınala salatyn jyny bar.

— Bilem, bilem! Maǵan osy «Árkim syılaǵannyń quly» degen maqal qatty unaıdy.

— Dáý jigit bol, — dedi Júsip Aqyljandy basynan sıpap.

— Ámın, — dep ana jaqta otyrǵan Baljan báıbishe betin sıpady. Aqyljan myrs etip kúlip jiberdi.

— Sen komısardyń qolyna sý quıdyń, — dedi Shodyr Baljan báıbishege estirte aıtty.

— Qaıysaryń ne, qaraǵym Shodyr, aǵasynyń demeısiń be?

— Áje-aý, komısar degen — eń dáý ulyq degen sóz.

Jurtpen qosa, Baljan báıbishe de kúldi. Óziniń birdeńeni búldirip alǵanyna uıalǵandaı.

Qatar turǵan Dámeli men Malybaı Aqyljannyń ulyq aǵasynyń qolyna sý quıǵanyna máz bolyp jymyń-jymyń etedi. İshteı «a, qudaılap» jaqsy yrymǵa joryp turǵany sózsiz. Narǵazy da jıeniniń basynan sıpap, emirene:

— Aınalaıyn murnyńnan, adam boldy degen osy, — dedi. Aqyljan eki beti qyzaryp, jurttyń mynaý yqylasynan narttana túskendeı. Sý quıǵanǵa da munshama alǵys alýǵa bolady eken-aý. Al osynymdy erteń Súzegen molda estise she! Tula boıyn bireý shybyqpen osyp jibergendeı boldy.

Eki úlken aǵash tabaqqa qaıqaıta salynǵan et býy burqyrap, dastarqanǵa ákelindi. Qaq bólingen quıryq appaq bolyp, ekeýinde de tóńkerilip jatyr. Onyń astyndaǵy sary batsaıydaı jaltyraǵan qystan qalǵan sur qazy bolsa kerek. Bólek bir tabaqpen ákelingen úlken qoıdyń basy Júsiptiń aldyna qoıyldy.

— Qaraǵym Júsip, taı soıýǵa mynaý ýaqyt tapshylyq etti. Amandyq bolsa ony da jersiń. Syıly bir qonaqqa buıyr nemese ul tapqan kelinderimniń birine qalja bol dep aıryqsha asyrap júrgen azban edi, mynaý sol, ózińe buıyrdy. Ózińdi kórip, ózim bir ul tapqandaı bolyp otyrmyn. Bul búgingi meniń qaljam. Al qoldaryńdy jaı, bata bereıin:

Qudaıym ámse qoldasyn,

Qara nıet adamdar,

Qaıda júrse ońbasyn.

Azamaty aýyldyń,

Týysqan barsha baýyrdyń,

Mereıine daq salma.

Qıyndyqta qoldaı júr,

Qısaıǵanda ońdaı júr,

Aq tileýli, ınshalla.

Júsip balam, Shodyrjan,

Aldaryńnan kún týsyn,

Dushpandaryń joıylyp,

Kelinderden ul týsyn.

Kúmbirlegen kúıshim de,

Qudaıym seni ońdasyn,

Bul ómirde ózińe,

Jamanshylyq bolmasyn!

O, táńirim, qabyl ǵyl,

Aq tileýin ananyń,

Jylaǵanyn kórsetpe,

Jetim men jesirdiń,

Qulyn-taıdaı tebisip,

Oınaqtaǵan balanyń.

Aldaryńnan jarylqap,

Báriń de aman bolyńdar,

Birińe biriń aqyl bop,

Birińe biriń jaqyn bop,

Osynaý kúısiz ómirge,

Baqyt bolyp qonyńdar!

«Ámın» dep Baljan báıbishe betin sıpaǵanda otyrǵandardyń bári de qostaı jóneldi.

— Etti kim týraıdy?

— Maldy kim baqsa, sol týraıdy da.

Baljan báıbishe Malybaıǵa qarady. Onsyz da ol úlken qara pyshaqty alyp, tizerlep yńǵaılana berip edi.

— Tezdeteıik. Mynany shaıyp jibershi, — dep Narǵazy qaltasynan tastamaıtyn úlken bákisin áıeline usyndy. Júsiptiń kózi bákiniń sabyna tústi. Kúmis aralastyra kókala múıizden ádemilep jasaǵan eken.

— Náke, myna bákińizdiń ózi bir jylqylyq qoı, — dedi qaljyńdap.

— Júke, osy Qarmys aýylymen qanattas kóp usta degen rý bar. Eńkeıgen shalynan eńbektegen balasyna deıin ustalyq etedi. Áýeli áıelderi de kezdik pyshaqty soǵyp jiberedi. Sol aýyldyń bir aqsaqaly arnap jasadym dep, syıǵa tartyp edi. Osydan biraz jyl buryn qaıtys boldy ol kisi. Kózindeı kórip ustap júrmin. Sizdiń naganyńyz janyńyzdan qalmasa, meniń bul bákim de qaltamnan túspeıdi.

Jurtty sóıtip bir kúldirip aldy da, shaıylyp kelgen múıiz sapty ádemi aq bákisimen tóńkerilgen quıryqty bileýleı bastady. Eki jaqtap týraǵan soń jańaǵy úıilip turǵan ettiń áp-sátte apa-sapasy shyqty.

Basty Júsip Shodyrdyń aldyna jyljytyp edi, ol azar da bezer boldy.

— Munyńyz bolmaıdy, endi, Júke! Men Narǵazynyń talaı qoıyn jáýkemdegem. Bul sizge arnaıy soıylǵan mal. Jańa ájemniń batasynan-aq baıqamadyńyz ba, bir ul tapqandaı boldym dedi ǵoı.

Sol uly - sizsiz. Ózińiz alyńyz!

Baljan báıbishe de, Qońyr kúıshi de baıqap otyr. Júsiptiń bas bólisi ádemi, qazaqtyń balasy emes pe, jón-josyqtyń bárine maıtalman sekildi. Bir qulaq Aqyljanǵa, bir qulaq úıdegi balańyzǵa dep Zeınepke ketti. Onyń beti qyp-qyzyl bop dý ete qaldy. Muny seze qalǵan Baljan báıbishe:

— Yrym bolsyn, yrym bolsyn, al. Qudaı aýzyna salǵan shyǵar, qonaq ta perishte deıdi ǵoı, - dedi.

— Narǵazydaı bir nar ul týasyń. - Shodyr da Baljan báıbisheni qostaı jóneldi.

Sonda ǵana baryp Júsip Narǵazydaı azamattyń áli perzentsiz ekenin sezdi.

Shúıdeni qaq bólip, jartysyn Baljan báıbishege, jartysyn Shodyrǵa usyndy. Munyń da máni bar. Bir taıpa eldiń shúıdesine osyndaǵy bir ulttyń shúıdesine taǵzym degendeı. Otyrǵandardyń bári ony ishteı túsindi. Tańdaıdy sylyp alyp:

— Búgin bir meıirimimizdi qandyryńyzshy, — dep Qońyr kúıshige usyndy.

Eki kózdi oıyp alyp, maıymen Narǵazyǵa berdi:

— Kózdi bólmeıdi deıdi ǵoı. Alakóz bolmaıyq, tatý bolaıyq. Ári osy eldiń kóziniń aǵy men qarasyndaı aǵasy ekensiz.

— Al myna eki ezýdiń biri, — dedi Júsip kóńildene, — jurttyń ezýin jıǵyzbaı júretin Dasha tátemizge, biri — qalaýlysy Malekeńe. Narǵazyǵa jezde bolsa, ol kisi maǵan da jezde.

— Muny jegen soń, men de baqsy bolyp ketermin, — dep Malybaı áıelin shaǵyp aldy.

Jurt dý kúldi. Kúıeý balasynyń dop túsken áziline razy bolǵan Baljan báıbishe de keńk-keńk kúlip otyrǵan edi.

— Úndemeı júrgenmen, munyń tiliniń qotyry bar.

Dámeli ajyraıa kúıeýiniń betine qarady da:

— Osy aýyldyń áıelderine arnaǵan bir-bir aýyz mysqyl óleńderin qaıtesiń.

— O, ony búgin aıtqyzý kerek.

Narǵazy jezdesine «qalaı» degendeı, suraq qoıa kóz tastady.

— Qońyrdaı ónerli turǵanda bizge ne joq.

Sál únsiz qalǵan Shodyr basyndaǵy bir oıdyń ushyǵyn ustap alǵandaı boldy. Qandaı aqjarqyn halyqsyń, qazaq. Bir ǵana astyń, bir ǵana bastyń ústinde qanshama oı, qanshama ázil-qaljyń aıtyldy. Jón-josyq degenniń de nebir jibek jipteri tartyldy.

Ac iship, qaryn toıdyrý ǵana emes, bulardyń qonaq etýi tegi kishigirim toı sekildi, kóńil jazyp, bir sergip qalý ǵoı. Ásirese, mynaý alasapyran kezeńde Júsiptiń bul aýylǵa bir soǵyp ketkeni qandaı jaqsy boldy. İshteı nurlanyp, ózi de bir jasap qalǵan shyǵar.

Kóńildi otyryp jegen as ta dámdi. Dál osyndaı ishteı rızashylyqty Júsiptiń júzinen de baıqaǵandaı. Quıryqtyń maıy kilkitip jibergen sorpany ol da súısine ishti. Baljan báıbishe oǵan qymyz qatyp berýdi usyndy. Qyshqyltym sorpa tipti sińimdi sıaqty bolyp ketti. Kópten mundaı as kórmegendiki me, Júsiptiń mańdaıynan shyp-shyp ter shyqty. Shodyrdyń saqal-murty da maılanyp, etti yqylastana soǵyp otyr eken. Kóziniń kóktigi, saqal-murtynyń sarylyǵy bolmasa, sózi, otyrys-turysy, qaljyńy — bári qazaqsha. Kirigip, úılesip, osynaý qaýymǵa jany ábden jaqyndasyp ketken bir pende. Oǵan qaraǵanda ózi sál oqshaýlaý sekildi me, qalaı? Álde mynaý áskerı kıimi, áskerı ómiri saltynyń taptap tastaǵany ma eken? Joq, kıimi ózgesheleý bolǵanmen, jany osy otyrǵandardyń bárimen birge.

Et jınalyp, qymyz qaıtalandy. Endigi aýyrlyq kúıshige túsetindeı. Ol da qyrandaı qomdanyp, búgingi keshten aıanarym joq degendeı, tas túıin bola qalypty. Jurttyń keý-keýimen dombyrasyn qolǵa ala bergende:

— Manaǵy tartqanyńyz Qurmanǵazynyń «Saryarqasy» emes pe? - dedi Júsip.

— Tap ózi.

— Kúıdiń tóresi ǵoı, shirkin!

— Onyń ras, Júsip qalqam. Qansha tartsam da, bul kúıden jalyqqan emespin. Tartqan saıyn bir jańa bir álemge engendeı bolam da otyram. Óziń tegi kúıshi aýyldan bolmasań jarar edi.

— Ony qaıdan bildińiz?

— Ony kúı tartylǵan kezde ot ushqyndaǵan janaryńnan kórdim.

— Kúıshi aýyldyń balasy ekenim ras, biraq maǵan kúı qonbaǵan. Ony qondyrarlyqtaı ýaqyt ta bolǵan joq.

— O, Júsip shyraq, baıqap otyrmyn, sen tartyp júrgen kúıdiń buraýy basqa. Qaıran Qurmanǵazy babam bolsa, mynaý qos ishekke sol kúıdi qalaı túsirgen bolar edi. «Sary arqanyń» daýyly munyń qasynda daýyl ma?

Óziniń alystap bara jatqanyn baıqady ma, Qońyr kúıshi áńgimeni kilt basqa arnaǵa burdy.

— Endi ánge sóz bersek qaıtedi?

— Bárekeldi.

Jurt eleń ete qaldy. Tek Malybaı ǵana aýyl túbinde jatqan úıirdegi sary aıǵyrdyń kisinegen daýysyn estip, ornynan turýǵa yńǵaılanǵan edi. Biraq qulaǵy Qońyr kúıshiniń sózinde.

— Kempirbaı degen osy naıman eliniń ataqty aqyny bolǵan. Sol aýyryp jatqanda Arqadan áıgili Áset kóńilin suraı kelipti.

Eki dúldúldiń jarysyp, eki talanttyń at basyn jibergen jeri eken deıdi.

Bul aıtysty Malybaı jatqa bilýshi edi, tizerlep qaıtadan ornyna otyra qoıdy. Kúıshiniń kóńilinen, ánshiniń aýzynan qalaı shyǵar eken!

Qońyr shanaqty qaǵyp-qaǵyp jiberdi de, keńirdegin sál kóterińkirep, aıqaıǵa basty deısiń. Ashshy únniń tym shyrqaý shyqqany sonsha tamyry úrlengen ishekteı bileýlenip, moıny qyp-qyzyl bop ketken shaqta keıbireýler tamaǵy jyrtylyp keter me eken dep qoryqty.

— Assalaýmaǵalekúm, nar Kempirbaı!
Naýqasqa shıpa bersin patsha qudaı,
Syrqat dep Saryarqadan estip keldim,
Jaqsyma, qandaı bop tur hal, Kempirbaı?
Aspanda aınala ushqan suńqar ediń,
Kez boldyń jaıǵan torǵa búgin mundaı.
Naýqasyń meńdeý tartty degennen soń,
Jyladym báıit aıtyp úsh kún ýdaı.
Daýysymdy tanımysyń, atym — Áset.
Men keldim ádeıi izdep kóńiliń suraı.
Apyr-aı, jaýap qatpaı ketkeniń be,
Alashqa, atyń shyqqan qyranym-aı!
Sálem al, basyń keter, keshýińdi aıt,
Adamnyń biri emessiń ánsheıin jaı.
Jeti kún jolaýshylap kelip turmyn,
Shyraıly kórkem júziń kórip turmyn.
Bir kóter tym bolmasa basyńyzdy,
İnilik sálemińdi berip turmyn.
Qosylyp júrýshi edik jasymyzda,
Hal surap Áset kep tur qasyńyzǵa.
Bir aýyz tym bolmasa sózińmenen,
Kótershi beri taman basyńyzdy!

Sonda Kempirbaıdyń qaıyrǵan jaýaby eken deıdi:

— Surasań hal-jaıymdy, Áset janym,
Jatyrmyn ushaıyn dep tuǵyrymnan.
Tereńdep Syrdyń sýy qaptasa da,
Sonda da kelmeýshi edi julyǵymnan.
Áı, Áset, osy aýrýdan ólem bilem,
Naýqasym meńdeý tartty burynǵydan.
Ushsań da qanat baılap aspanmenen,
Ajaldyń kim qutylar quryǵynan?
Ásetjan, osy aýrýdan ólem bilem,
Amanyń amanatyn berem bilem.
Keýdemnen kók ala úırek «hosh!» dep ushty,
Sol, shirkin, kári joldas óleń bilem.
Keýdemde biraz turdy qımaı toqtap,
Kete almaı bóten jaqqa aınalsoqtap.
«Serigim hosh, aman bol, Kempirbaı!» dep,
Jylady-aý burynǵy ótken kúndi joqtap.
Ásetjan, osy aýrý qoımas bilem,
Allanyń ámiri eki bolmas bilem.
Qaıǵymen qapalanyp ushyp ketti,
Osy óleń Serkebaıǵa qonbas bilem.

— Góı, góı, góı, góı!

Bul sózderdi ánniń qaıyrmasyndaı Qońyr tipti zarlandyryp jiberdi. Kózin ashyp alsa, Baljan báıbishe aǵyl-tegil jylap otyr eken. Aqyljannyń qulaǵy qalqıyp, aýzy ashylyp qapty.

— Oı-boı, orys ekesh orys meniń de myna án deneme júz ıne shanshyp, júz ıne sýyrǵandaı solqyldatyp jiberdi ǵoı.

— Qandaı ádemi aıttyńyz, Feodor Afanasevıch. Ne derimdi bilmeı otyr edim, bárimizdi bılegen sezimdi siz óte dál jetkizdińiz. Meniń boıym da shymyrlap ketti, — dedi Júsip.

— Kókala úırek óleńim kózden ushty. Netken sıqyrly sóz.

Narǵazy da tamsanyp bir qoıdy.

Malybaı jatqa bilgenimen, murnynyń astynan aıtyp, qor qylyp júr eken ǵoı bul ándi. Ánshiliktiń qudiretin endi tanyǵandaı. Syrtqa shyǵarmasa da, Qońyr talantynyń aldynda ishteı bas ıdi. Ánniń baqyty oryndaýshysynda bolsa kerek. Osy oılardyń sońy úzilip bitkenshe kúńgirlegen sary aıǵyrdyń kisinesi qulaǵyna taǵy keldi. Kempirbaıdyń «góı-góıine» ol da salyp jiberdi me, nemene. Bul aıtystaǵy sózdiń qudiretin Malybaı jan-júregimen sezingendeı bolyp júrýshi edi. Al ánniń qudiretin ańǵarǵany osy. Sol «góı-góı» birese yshqyna ushqan kókala úırektiń qanatynyń sýyly, birese sary aıǵyrdyń kisinesindeı qulaǵynda turyp aldy.

— Jaryqtyq qaıta-qaıta nege kisineı berdi? Mazasyzdaý kisines sekildi me, qalaı?

— Qudaıtory beldeýde me? — dedi Narǵazy Malybaıdyń alańdaýyn ańǵaryp.

— Beldeýde. Oty qanǵan soń mana ákep baılap qoıǵam. Ertteýli tur, — dedi Malybaı.

— Mazasyz ýaqyt qoı. Tún balasy beldeýden eki-úsh at úzbeımiz, — dedi Narǵazy qonaqtarǵa qarap.

Bul sózderge Júsip eleńdeńkirep qaldy.

— Qudaı saqtasyn. Qońyrdyń arynyn basyp almańdar, temirdi qyzǵan kezde soq degen, jiber, qaraǵym, taǵy da.

Baljan báıbisheniń bul sózderi otyrǵan jurtty kóńildi arnaǵa qaıta burdy. Malybaı ǵana etegin beldigine qystyryp, kerege basyndaǵy kónetozdaý malaqaıyn qolyna aldy da shyǵyp ketti. Án taǵy da tolqyp, kúı qaıta bebeý qaqty. Tyńdaýshylaryn jalyqtyrmas úshin ónerdiń eki túrine alma kezek basyp, shólirkep qalǵan osynaý jurtty Qońyr kúıshi ábden sýsyndatty. Narǵazy túndigi túrýli shańyraqtan aspanǵa qarap edi, úrker tas tóbede tur eken. Ýaqyt biraz bolǵan sekildi.

— Qonaqtardy demaldyrsaq qaıtedi?

Uıyp otyrǵan úı toly adam qyzyqty qımasa da, oryndarynan shubatyla túregeldi. Qońyr kúıshi dombyrasyn qasyna qoıyp, bet oramalymen mańdaıyn súrtti. Júsip pen Shodyr da lyp etip otyrǵan jerinen kóterildi.

— Júke, — Narǵazy kóńildene. — Bir tilek bop tur. Atamyz qazaq qoı, jaqsy qonaqtardyń otyrǵan jerine yrym etip, balasyn aýnatyp alady eken. Ruqsat etseńiz, anaý Aqyljandy siz otyrǵan jerge...

— Durys, durys, — dedi Shodyr qarqyldap. — Aǵasyndaı komısar bolsyn.

Narǵazy uıalyp turǵan Aqyljandy qasyna shaqyrdy. Baljan báıbishe qýanyp:

— Bar, bar, — dedi de, kózimen úı-ishinen Dámelini izdedi. Ol da jaqyndap, Narǵazynyń qasyna kelip qalǵan eken. Narǵazy Aqyljandy Júsiptiń ornyna laqsha eki aýnatyp aldy. Túregep turǵandar máz bolyp kúlisti. Qysylyńqyraǵan Júsip:

— Yrymnyń neshe túri bar, á?! — dedi.

— Al osy men kúıshi bolar ma ekenmin, — dep Shodyr Qońyrdyń ornyna otyra ketti. Jańaǵy kúlki kúlki me, kıiz úıdiń qabyrǵasyn qaqyrata keteıin dep turǵan adamdar qarqylǵa basty.

— Tamyr, otyrǵan kisige qonbaıdy. Kel, men seni de aýnataıyn, — dep Narǵazy Shodyrdyń ıyǵynan ustady.

Jurt dýyldaı taǵy kúlisti de, dalaǵa shyǵa bastady. Kúzdiń shárbat samalymen tynystady. Kóbisi «túnniń bir ýaǵy bopty ǵoı» dep úıdi-úıine tarasty. Baljan báıbisheni Janǵazy men Erǵazy kelinshekterimen qosa ertip bara jatty. Aqyljan anasy Dámelige álgi keshten rahattana áldeneni aıtyp kele jatty. Narǵazy men Zeınep qonaqtardy jaıǵastyrǵan soń tap sol úıdiń qasyndaǵy otaýlaryna barmaqshy...

Júsip pen Shodyr jaıly jer tósekte sáskege deıin qatyp uıyqtap qapty. Keshegi kóńildi kesh, mynaý kúzdiń salqyn aýasy, aýyldyń ystyq yqylasy — bári-bári boılaryna bólek ál berip, talaıdan bergi sharshaýdy da sylyp tastaǵandaı. Oryndarynan sergek turdy. Biraq túngi oqıǵadan beıhabar.

Sary aıǵyr álsin-álsin beker kisinemepti. Torýyl bolǵan sekildi. Malybaı seziktenip, jatar aldynda Qońyr kúıshi men qymyz iship otyrǵan Narǵazyǵa keldi. Toǵaı jaqtaǵy jybyrlaǵan eleńnen qorqatynyn aıtty. Narǵazy eki inisine aqyryn kisi salyp, Malybaı tórteýi atqa qondy. Qonaqtar sezbesin, ádemi záýimen ákelgende durystap demalsyn.

Torýly bulardy kórgen soń tura qashty.

— At dúbirin kórsetpeıik. Aýyl shoshynyp júrer. Onyń ústine qonaqtar bar. Sender jele jortyp artymnan kelinder, men ózim-aq túseıin sońdarynan. Qashty ǵoı, qashqan jaýǵa qatyn da qoja, — dedi Narǵazy.

Tymaǵyn basyńqyrap, taqymdaǵy soıyldy túzedi de, Qudaıtoryny tebinip qaldy. Torýylǵa kelgender tórteý eken. Jamyraı qashty. Bireýi záre-quty qalmaı, artynan aǵyp qasyna kelip qalǵan Qudaıtorynyń shylbyryna orala ketti. Esik pen tórdeı atty da, onyń ústindegi batyr beıneli Narǵazyny da alystan tanı ketken-di. Tún ishinde qashqynǵa ol tipti dáý bolyp kóringen.

— Aǵataı, janymdy saýǵa etińiz, bárin aıtaıyn, — dep shyr-shyr etti.

— Qaıdansyń, kim jiberdi senderdi?

— Shatyrbaı baıdyń arandatýyna iligip, aqymaq bolyppyz. Qarmys aýylyna barǵan ulyqtardyń atyn alyp kelinder dep jiberdi. Sóıtip, Narǵazyny qyzyldarmen shatastyryp kóreıik degenin bilem.

— Ah, zalym, ashyq kúresýge dáti barmaıtyn bolǵan soń, oılaǵan pálesin kórdiń be!

— Taǵy ne bilesiń?

— Meni Shatyrbaısha tutqyn etpeı, bosatyńyzshy, aǵataı, bárin aıtaıyn.

— Qanyńdy moınyma júktep qaıtem, aıt shynyńdy.

— Aıtaıyn, aıtaıyn. Shatyrbaı erteń keshke bir pále oılap jatyr-aý deımin. Qonaqtar barda aýylyn shappaqshy degen sózdi qulaǵym shalyp qaldy. Qarǵalyǵa barar jolǵa da tosqaýyl qoıyp jatyr dep estidim.

— Bar, janyń saýǵa! Menimen bulaı sóıleskenińdi estise, basyńdy alady, bildiń be? Qashyp qutyldym de.

Narǵazy túnimen uıyqtaǵan joq. Qonaqqa shaqyram dep qolǵa túsirip berip júrmese jarar edi. Shyn shataq sonda. Onda munyń aty kim bolǵany? Shyǵady, shyǵady ol arandatý Shatyrbaıdan. Qalaı qutqarý kerek, qaıtse qonaqtaryn aman-esen qaıtarady. Júsip pen Shodyrdyń munda ekenin olarǵa kim jetkizdi eken? Súzegen moldadan kelip júrmese...

Ertemen túsken jeńil shyq tez keýip ketti. Júsip pen Shodyr ózen jaǵasynda biraz kerilip sozyldy.

— Tegi jaqsy adamdar eken myna aýyl, Feodor Afanasevıch. Narǵazyńyz barlyq tuqymymen adal jandar ma deımin. Kúıshini alyp kelip keshti qandaı kóńildi etti.

— Shirkin-aı, saýaty bolsa ǵoı, naǵyz el basqarar azamattyń ózi, — dedi Shodyr.

— Bilim de kómektespeıtin kertartpalar bolady. Áńgime adamnyń tabıǵatynda ǵoı. Tabıǵaty túzý bolsa, bilim ony jetekteıdi, jetildiredi. Tamyrdy durys tańdaǵansyz, Feodor Afanasevıch. Sovet ókimeti osyndaılarǵa arqa súıeý kerek.

Bular qaıtyp oralsa, keshegi qalpymen úı-ishi ádemi jınalypty. Gújildep sary samaýyr da keldi. Zeınepten bóten eshkim joq. Keshki dabyrǵa úırenip qalǵan qonaqtar aınalasyna qarap, qońyltaqsıtyn sekildi. Anaý súıek shapqan júk tósekke súıene otyrǵan Baljan báıbishe de, «baqsylyǵymen» jurtty kúlkige bir keneltken Dámeli de, ánimen, kúıimen dúnıe tynysyn keńeıtip jibergen Qońyr da jetpeı turǵandaı. Narǵazy birtúrli abyrjýly. Bildirgisi kelmegenmen syr minez Shodyr áldeneni baıqap qaldy.

— Túndegi sary aıǵyrdyń kisinesi jaı ma eken?

— It úrmeýshi me edi, aıǵyr kisinemeýshi me edi? Kóringen nárseden sekem alyp, ábden úreılenip boldyq-aý, — dedi Júsip.

Bul sózderinen osynaý kúreske toly ómirdiń júregin shaılyqtyra bastaǵany shań berip qaldy ma, qalaı?

— Júke, keıbir aqymaqtardan mal da aqyldy ǵoı. Sary aıǵyrdyń kisinesi beker bolmaı shyqty.

Budan soń Narǵazy aǵynan jaryla túngi oqıǵany aıtyp berdi.

— Shatyrbaı zalymnyń esebi — meni súrindirý. Qonaqqa ákep, ádeıi aldap ustap berdi degizbekshi. Mynaý alasapyran zamanda onyń anyq-qanyǵyna kim jetip jatyr.

— Sonda bizdiń munda ekenimizdi olarǵa kim jetkizgen?

Júsip bul suraqty seziktene, sekemdene qoıdy.

— Ony men áli anyqtaımyn. Endigi qam sizderdiń qalaıda aman-esen qaıtýyńyz. Búgingi kesh munda qalýǵa bolmaıdy.

— Qyzyq boldy-aý, — dedi Júsip sozyńqyrap.

Kesheden bergi ádemi áserdiń bári kúli kókke ushyp, bir surqıa kúdik jylansha ıreleńdep, tula boıyn aralap bara jatqandaı kórindi. Esine ár-ár jerdegi lań, búlik, bólshevıkterdiń keıbirin aldap qolǵa túsirý, keıbirin qurdym etip jiberý tústi. Ózine qurylǵan bir tozaq bolmasa jarar edi.

— Sonda aramyzda bir jansyzdyń júrgeni ǵoı.

Manadan oılanyp qalǵan Shodyr Júsipti tuńǵıyǵyna tartyp bara jatqan surqıa oıdan sergitkisi keldi.

— Júsip Esbergenovıch, qazaq aýylynda qupıany saqtaý qıyn.

Tesik qap sekildi, bir jerin biteseń, bir jerinen tógilip jatady.

Aýyl shetinde qozy baǵyp turǵan balanyń ózi qaı úıde ne bolyp jatqanyn túgel biledi. Ári ony kez kelgen jolaýshyǵa aıta salady.

— E... ańǵal qazaǵym-aı, óz qupıańdy óziń ashyp, óz kórińdi óziń qazýǵa daıyn turasyń-aý. Sol ańqaýlyǵyńdy tarıhta talaı jaýlar paıdalanǵan ǵoı.

Júsiptiń bul sózi Narǵazyǵa aýyr tıdi. Tunjyraǵan kúıi otyryp qaldy. Bárine kináli ózi sekildi. Osy tuıyqtan shyǵýdy da endi ózi oılap tabýy kerek.

— Tamyr, sen muńaıma! Mundaı kezeńde bári jup-jumyr bolsa, ol kúres bola ma? Jaýdan aqyldy asyrý kerek. Aman attanýdyń qamyn oılaıyq.

— Ózim de sony oılap otyrmyn. Búgin bul úıge Zeınepten basqa jan balasy jolamaıdy. Aýylǵa qonaqtar taǵy bir kún aıaldaıtyndaı jaıbaraqattyq syńaı tanytýymyz kerek. Attardy anaý toǵaıǵa, el kózinen jasyryn jerde erttetem. İńir túse serýendegen bop solaı qaraı ketemiz. Qastaryńyzǵa Erǵazyny ertip, qosaqtaryńyzǵa Qudaıtoryny berem. Týra júrmeı, Qoǵaly kóli arqyly aınalyp ketesizder. Ol joldy Erǵazy jaqsy biledi. Alda-jalda qýǵyn bola qalsa, Qudaıtory mingesip qashsańyzdar da jaldy malǵa jetkizbek emes.

Júsip Narǵazynyń aǵynan jaryla aılaly jospar qurǵanyn ańǵarǵandaı. Esil-derti ózderin aman jetkizý sekildi. Manaǵy bir jylansha oqys ırelendep shyǵa kelgen kúdik basylaıyn dedi.

— Mine, naǵyz áskerı strateksiń, — dedi Shodyr qaljyńynan aınymaı.

— Stratek degen ne?

Shodyr Júsipke qarady.

— Osy sózdi qazaqshaǵa qalaı aýdarýǵa bolady?

Qarabaıyr sózge, qaljyńǵa bar bolǵanmen osyndaıǵa irkilip qalam.

— Ne deýge bolady? Áskerı boljampaz degenge kele me? Qalaı?

— Tap ózi. Áskerı boljampazsyń, — dedi Shodyr. — Seniń ózińniń munda qalǵanyń da durys. Aýyl úreılenip júrmesin.

— Bul páleler qaıdan kelip edi dep qarǵap júrer, — dedi Júsip.

— Júke, siz kúdiktiń tuzaǵynan bosanyńyz. Men bul aýyldy, Narǵazyny ózimnen de jaqsy bilem. Shaqyrǵany — bulardyń aq nıeti. Osynda baryńyz, bir-eki kún bolsa da seıilińiz dep túrtpektegen men ǵoı. Kelgenińiz qate bolsa, kiná mende.

Shodyrdyń tamyryn qorǵap, otqa túsip otyrǵanyn Júsip sezdi. Áńgimeni ózge arnaǵa salyp:

— Qymyz ishsek qaıtedi, — dedi.

Narǵazy áńgime basynda ádeıi syrtqa shyǵaryp jibergen Zeınepti daýystap shaqyrdy.

— Qonaqtarǵa qymyz quı!

— Zeınepten jasyryn syryń bolady eken ǵoı, tamyr, - dedi Shodyr.

— «Astyńdaǵy atyńa senbe, qoınyńdaǵy qatynyńa senbe» dep saqtyq qylady da, biraq saqtana almaı qor bolady bizdiń qazaq.

Narǵazy bul sózdi ózin kinálaı aıtqan sekildi kórindi Júsipke.

— Qońyr kúıshiniń keshegi áýenderi qulaǵymnan ketpeı otyr, — dedi Júsip sál kóńildenip.

— Aıtady-aq eken ózi. Búgin osy Zeınepke óleń aıtqyzsaq qaıtedi? - dedi Shodyr.

Zeınep qıyla Narǵazyǵa qarady da:

— Kókesiniń búgin kóńiliniń hoshy joq, — dedi.

— Sen meniń kóńil hoshymdy emes, qonaqtardyń kóńil hoshyn oılamaısyń ba?

— Qonaq kádesi degen bolady. Onda qonaqtardyń ózine aıtqyzaıyq. Búgingi kesh qonaqtardiki bolsyn. Qyza-qyza ara-arasynda biz de qur qalmaspyz.

Janaryn tóńkere Zeınep Júsip pen Shodyrdy sholyp ótti.

— Iá, búgingi kesh keshegiden de ańyzaq bolýy kerek.

Qashyrta aıtqan Narǵazynyń bul sózinde qýlyq bar ekenin Zeınep sezgen joq. Qymyzyn sapyryp, bárine quldyq degendeı basyn ızedi.

— Ana mesti bir bulqyndyryp bershi. Álgi Tetem menen Tentegim áli joq qoı.

Zeınep Narǵazydan keıin kóp keshikpeı týǵan Janǵazyny «Tetem» deıtin de, Erǵazyny «Tentegim» deıtin.

— Olar demalsyn. Mestiń qymyzyn ishýdi bilgende, pisýin bilmeımiz be, káne, men-aq pisip bereıin, — dep Shodyr ornynan turdy.

Narǵazy kóńildenip kúldi.

— Seniń qolyńnan kelmeıtin ne bar, Zeınep qurdasyn ádeıi qurdaı jorǵalataıyn degen shyǵar.

— Qońyr kúıshi qaıtyp ketti me?

— Joq, Erǵazyǵa shaqyrtyp, sonyń úıine jiberdim. Apam da sonda ǵoı. Kenjesimen birge turady. Myna jaǵdaıda aýyldyń nazary sonda bolsyn. Ári apam da bir jasap qalsyn dedim.

— Durys jasaǵansyń, — dedi mes pisip turǵan Shodyr. — Aqyldy sharýa.

Kesh batpaı, kún uzaryp ketkendeı boldy. Alań kóńilge qashan da solaı kórinetin ádeti ǵoı. Túski astyń aldyńda da bular kúbir-kúbir kóp sóılesti. Kirip-shyǵyp júrgen Zeınep bir sózdi estigenmen, bir sózdi estigen joq. Qonaqtar ádeıi eskertip keshkige as saldyrǵan joq.

— Kesheden beri tamaqty kóp ishtik. Kúpti bolyp qalyp júrersiz, — dedi Shodyr.

— Iá, ıá, jeńgeı, — dedi Júsip. — Sizdi de sharshattyq. Myna Nákeń toǵaı jaqqa baryp qus ataıyq dep otyr.

— E... óziniń mergendigin kórseteıin degen ǵoı, — dedi Zeınep nasattana.

— Nákeń ári mergen be? — dedi Júsip.

— Quralaıdy kózge atady. Átteń, ýaqyt tyǵyz boldy, áıtpese tamyrdyń ańshylyǵyn kórýdiń ózi bir ǵanıbet.

— Shodyr ósirip aıtady. Biraq qur alaqan emespiz. Qudaı amanshylyqpen qansonarǵa jetkizsin. Qyzyǵy qasqyr, túlki aýlaý ǵoı, - dedi Narǵazy.

Keshki maldyń kelýimen azan-qazan bastalǵanda bul úsheýi toǵaı jaqqa bettedi. Kún uıasyna áli quryq boıy jetpeı tur. Malybaı men Erǵazy attardy saqadaı saı erttep qoıypty. Bir jarym kún tynyqqan qonaqtardyń attary da reńdenip qalypty. «Saparǵa biz daıyn» degendeı tyqyrshyp, oryndarynda tura almaı tur. Sulyq turǵan Qudaıtory ǵana. Mal ıesine tartady demekshi, ózi de jylqynyń irisi eken. Aty da soǵan oraı qoıylsa kerek. Janýar bir kezde ishin tartty. Bul syrdy biletin Narǵazynyń júregi dir ete qaldy. Bir qıyndyq bolarda tilsiz serigi osylaısha habar berýshi edi. Artynsha kúrsindi. Jylqyny kóp baqqan Malybaı da muny jaqsylyqqa jorı qoıǵan joq. Biraq óziniń salmaqty ádetine basyp tis jaryp eshteńe demedi.

— Qudaıtorynyń qosaqta bolǵanyn meni qastaryńda dep esepteńder, dostarym. Jaǵdaı osylaı boldy, — dedi Narǵazy kináli adamdaı.

— Kóke, sizdiń aýylda bolǵanyńyzdyń ózi olardy seskendirer, qam jemeńiz, — dedi jastyǵyna basyp sóılegen Erǵazy.

— Náke, syı-qurmetińizge kóp raqmet. Bir aptadan soń jolyǵyp ketińiz, - dedi Júsip.

— Amandyq bolsa!

Toǵaı ishinde qarańǵylyq qoıýlana bastaǵan kezde úsh atty, qosarynda Qudaıtory batysqa qaraı jol tartty. Aınalma jolmen Qarǵaly, Cherkesh biraz jer. Esesine qaýipsizdeý, qum arasymen de birsypyra júris bar. «Jarty kúndik joldy myna Shatyrbaı ıttiń bir jarym kúndik jol jasaǵanyn kórdiń be! Qonaqtarym aman jetsin. Aldyńnan bir keltirermin. Aýylǵa óziń kelmeısiń ǵoı. Áıtpese keńirdegińdi sýyryp qolyńa berer edim» dep tistendi Narǵazy. Sóıtip, óz oıymen ózi arpalysyp kele jatty. At ústindegi Malybaı oǵan ún qatqan joq. Kenet sary aıǵyrdyń kúńgirlegen kisinesi estildi. Ekeýi de eleń ete qaldy.

— Kettim men jylqyǵa, Narǵazy!

— Bizdiń úıdiń beldeýinde Kóksadaqty ákep qoıarsyń. Jaman aıtpaı jaqsy joq.

— Janǵazynyń Aqtabanyn da ákep qoıam.

— Onyń da durys.

Aspanǵa kóz salǵan Narǵazy:

— Búgin aıdyń neshe jańasy? — dedi.

— Umytpasam, jańa aı týǵaly on segiz túndi ótkerdik, - dedi Malybaı.

— E... áli biraz qarańǵy bolady eken ǵoı.

Malybaı tasyrlata shaba jóneldi, kún batsa-aq jaǵy sembeıtin baıǵyz aýyq-aýyq shaqyrýǵa basty.

Narǵazy jedeldete úıge bettedi. Keshegi kúı sıaqty bop kúmbirlegen mynaý ózenniń aǵysy da, baıǵyzdyń túngi sándi qıqýy da qulaǵyna túrpideı tıedi. Kúzdiń samaly da yzǵarǵa aınalǵan sekildi me, qalaı? Kóńil oıran-topan bolǵanda kórikti degenniń bárinen sán ketetin bolsa kerek. Mynaý ińir qarańǵylyǵyndaı Narǵazynyń kóńili de qaraýytyp ketti. Úıge, Zeınepke jetýge asyqty. Jamandatqyr sary aıǵyr taǵy da aıdalada adasyp qalǵandaı zarly bir kisinesine basty.

11

Cherkestegi teketires aıaqtalyp, el eńsesin bir kótergen-di. Aqtar jeńilipti, qyzyldar jeńipti degen sózdi kópke deıin bala da, kári de aýyzdarynan tastamaı júrdi. Jaılaýǵa kóship, jaılaýdan túsý burynǵy qalpyna kelgendeı. Zeńbirektiń gúrsilinen qulaq tynyshtalyp, qoqańdap myltyq asynǵannan kóz demaldy. Bala ýanyp, erkek ataýlynyń júregi ornyna tústi. Kúnde beldeýde turatyn attardyń da arqasy bosap, sýǵa salyp qoıatyn soıyldar da endi kerek emes sekildi. Qarýly ásker kelmegenmen, «sen ol jaqsyń, sen bul jaqsyń» dep óz-ózinen kıkiljińdesip qalatyn aýyl arasy da tynyshtalaıyn dedi. Qysqasy, «úrkinshilik» atanǵan jyldar alystap, jańa bir tirshilik bastalǵandaı.

«Sholaq etek», «belsendi» degen shyqty. Ár-ár jerden «jásheıke» quryla bastapty dep gýildesti. Bireý munyń mánin uqqysy keledi, bireý enjar sekildi. «Sholaq etek» dep kıgen kıimniń qysqalyǵyna bola qoıylsa, «belsendi» dep jınalǵan jerde sóılempaz bolǵany úshin atandy. Kedeıdiń kúni týdy, baıdyń kúni qurydy degen sózder jıi estile bastady.

Mámbeteı degen eldiń Básibek degen baıy keshegi alasapyran kezde qyzyldy da, aqty da jaqtamaı, áliptiń artyn baqqan bolatyn. Endi ne bolar eken? «Qum jınalyp tas bolmas, qul jınalyp bas bolmas». Úıinen kóp shyqpaı, estip-bilgenderin ishteı túıip, el jaǵdaıyn syrtynan baqty. Ózi susty adam burynǵydan da sustana tústi. Ústine shaqyrmasa, kóp eshkim kirmeıdi. Zaman qandaı, zań qandaı, ótken jyly qaıtys bolǵan ákesine el aman, jurt tynyshta as berip alǵysy keldi. Sadyr, Mataıdy túgel jınap, bir dúrmek jasaýǵa bel baılaıdy. Báıgeniń aldy — botaly ingen, arty — taı dep, jetige deıin júlde jarıalady.

Eldiń arasyndaǵy eń úlken áńgime endi osy Básibektiń ákesi Málkeniń asy boldy. Rý-rý bolyp, báıgelerin jaratyp, soıystaryn ázirledi, kúni-túni kúrpildep sabalar pisilip jatty. Narǵazy Qudaıtoryny qossam ba, Kóksadyqty qossam ba eken dep kóp oılandy.

Qudaıtory anada Júsip pen Shodyrdy aparyp salǵannan keıin bos jiberilgen-di. Erǵazy ol jolǵy áńgimeni jyrdaı ǵyp aıtyp kelgen edi.

Túnimen júrip otyryp, Shaǵyldyǵa jetkende qatty daýyl kóteriledi. Qarsy soqqan jel qoıny-qonyshyn qumǵa toltyryp, basqan qadamdy muń qylady. Shodyr asynǵan myltyǵynyń uńǵysyna qum tolyp qalmasy úshin kóılegin sheship alyp, orap tastaıdy. Júsip bir sát Taısoıǵannyń qumyna kirgendeı áser alyp, «bir túnde Atyraýdan bir-aq shyqqan joqpyz ba» dep qaljyńdaıdy. Qumdy taýsyp, tań ata Qopaǵa jaqyndaı bergende, aldarynan bir top atty kórinedi. «Bul araǵa da tosqaýyl qoıyp úlgergen be» dep seziktendi Erǵazy. Shamasy on shaqty adam. Narǵazy men Janǵazy qasynda bolsa, kıligip-aq keter edi, myna ekeýi soıylǵa bar ma, joq pa, kim bilsin. Qoı, qonaqtardyń bárin jazym etip alyp júrer. Erǵazynyń esine bir qýlyq túse ketti.

— Shóke, — dedi ol Feodor Afanasevıchke qarap, — Siz myna meniń basymdaǵy tymaqty kıińiz de, Qudaıtoryǵa minińiz.

— Nege?

— Bul óńirde Narǵazy kókemdi, Qudaıtoryny tanymaıtyn adam kemde-kem. Sizdi kókem eken dep qalady, seskensin analar. Ózderi tıispese, biz tıispeıik.

Shodyr Erǵazynyń esebin birden túsine qoıdy. Lyp etkizip atyn aýystyrdy. Janýar shynynda iri mal eken, manadan minip kele jatqan atynan mynaý túıedeı bıik kórindi. Ózi de irilenip ketken sıaqty.

— Men bilsem, bular Ajy aýylynyń adamdary. Shatyrbaı qý aldap, aıdap salýy múmkin. Bizben qudandalas, keshegi Malybaı jylqyshynyń eli ǵoı. Qudaıtorymen Narǵazy kókem ol aýylǵa tynyshtyq kezinde san barǵan, san ret qudalarynyń namysyn jyrtyp soıylǵa da túsken. Júsip myrs etip kúldi.

— Áı, qazaǵym-aı, arazdasýyń da ońaı, tatýlasýyń da ońaı. Osynyń bári el bolyp áli birige qoımaǵandiki-aý. Mynaý Sovet ókimetiniń qol astynda osy dertten endi arylsań jarar edi...

— Iá, — dedi Shodyr áńgimege qosylyp, — baılar osy rýǵa bólinýdi qatty paıdalanady. Ózderi jábir kórsetken kedeılerge «sen qanyń bir, pálen atanyń balasy emessiń be» dese, ol sorlylar sylq etip túse qalady. Rý atymen otqa aıdasa otqa, sýǵa aıdasa, sýǵa kete beredi. Bul tusta Sovet ókimetine kóp jumys isteý kerek.

Erǵazy olardyń áńgimesin birde estip, birde estimeı, eki kózin attylardan almaı keledi. Endi bir jıyrma shaqyrym, ar jaǵy — qyzyldardiki, qaýipsiz. Shodyr men Júsip olardyń arasynda sýdaǵy balyqtaı ǵoı. Attylardyń asynǵan myltyqtary bolmaǵan soń, Shodyr asa qorqa qoımady. Shatyrbaıdyń qarýly jasaǵy tóte joldyń boıynan kútse kerek. Al myna sekildilerge myltyqty bir atsań, ózderinen-ózderi záre-quty qalmaı qasha jóneledi. Biraq aınalmaly jol, túndegi qumnyń daýyly bulardy edáýir sharshatqandaı, ásirese attarǵa obal boldy.

Astyndaǵy Qudaıtory kósile aıańdap kele jatty. Qarýly-aq mal eken, shirkin! Ózgesi munyń aıańynyń ózine jele jortaqtaıdy.

Júsip pen Shodyr Cherkeshke aman-esen jetken soń, Erǵazyny attarymen bir kún damyldatady. Qaıtarda ol «táýekel» dep tóte jolǵa túsedi. Qyzyqtyń kókesi osynda bolady.

Qudaıtorymen uryp kele jatqanda, Kókterek beketiniń túbinen tórt atty shyǵa kelsin, bireýiniń asynǵan myltyǵy bar.

— Eı, Turǵanbektiń kúshigi, toqta, álgi artyn jalap júrgen qyzyldaryń qaıda?

Daýysty birden tanı ketti. Baıaǵyda Shatyrbaıdyń kógeninde jatqanda maı quıryǵynan úsh tepken onyń adyrań inisi Batyrbaı eken. «Jaman ıttiń atyn Bóribasar qoıady» demekshi, kórdiń be, ózine dardaı at qoıǵanyn! Myltyq ta sonyń ıyǵynda.

— Bir qutylyp ketip ediń, endi tústiń be qolyma, qyzyldyń jaldaby!

Kespeltek shoqparyn qoqańdatyp jaqyndaı tústi. Qasyndaǵy úsheýi de muny qorshaýǵa aınaldy.

— Aıt, janyńnyń barynda! Aýylyńa ákelgen orystardy qaıda tyqtyńdar?

Erǵazy syzdaǵan kúıi ashýly kúldi.

— Olardy izdeseń, Cherkeshke bar. Senderdiń osy zalymdyqtaryńdy estip, aýylyńa atty ásker jibereıin dep jatyr. Sen bul arada aýzyńdy ashyp júrgende, men olardy aınalma jolmen aparyp tastap kelemin. Baıqa, bul qylyǵyń úshin artynan barmaǵyńdy shaınap júrme!

— Maǵan seniń basyń da jetedi. Qutyrǵan kúshik! — Taǵy da qoqańdap jaqyndaı bergende, Erǵazy kóz ilespes shapshańdyqpen «tobyqtyń tusy osy-ay» dep taqymyndaǵy shoqparmen qaǵyp kep jiberdi. Qara moıyl shoqpar nyq bilem, asynǵan myltyq-syltyǵymen attyń ústinen Batyrbaı ushyp tústi. Basqadaı jandy jerinen ursa, jaman nemeniń quny úshin erteń búkil aýyldy jyǵyndy etýi múmkin. Batyrbaı baj etip baryp jerge túskende, Qudaıtoryny buryp alyp, aǵyza jóneldi. Kóńilge úlken medeý — myltyqtysyn jamsatty, qalǵany qýyp jetse kóre jatar.

Ekeýi qulaǵan Batyrbaıdyń qasynda qaldy da, bireýi tyrbańdap qýǵan boldy. «Muny da jamsatyp ketsem be eken» degen oı Erǵazyny ýysyna aldy. Qudaıtorynyń basyn tejedi. Anaý adyrańdap jete bergende, attyń basyn kilt buryp, ózine qaraı tura umtyldy. Shyńjaýlaý bireý eken, qoryqqanynan kózi alaqtap, shoqpardy siltetpeı-aq at ústinen óz-ózinen domalap tústi.

Saq-saq kúlgen boıy Erǵazy elge qaraı Qudaıtorynyń basyn túzep tartyp otyrdy. Anaý úsheý qara úzip qala berdi. Tipti myltyq oǵy jeter jerge de jaqyndaı almaıdy. Qudaıtory kósilgen saıyn uzaı tústi...

Narǵazy osyndaı kún týa qalsa, «tórt aıaǵynyń jeli bar janýar alyp shyǵar jaǵdaıdan» dep túıgen-di. Qatelespepti. İshin tartyp Qudaıtory ózi de bir sumdyqty sezgendeı bolyp edi-aý! Jeme-jemge kelgende er jigittiń serigi, namysyn jyrtar jaqyny qasyndaǵy asyl jary men astyndaǵy júırik aty ǵoı. Mynaý Málkeniń asy da namysynyń sarapqa túser shaǵy sekildi. Úrkinshilik jyldary esi ketken halyqtyń ıá biriktirer, ıá arasyn ajyratar bir oqıǵa bolǵaly turǵandaı. Qatardan qalmaýy kerek. Narǵazy at qosa almapty dese, aldymen Shatyrbaı kótin jyrtyp kúledi emes pe! Onyń Aqbereni Qudaıtory báıgege túspegen jerde ese bermeı júretin-di. Bıyl Aqberenniń besti shaǵy, jylqy malynyń naǵyz juldyzdy kezeńi emes pe?! Qudaıtory bolsa odan eki jas úlken. Kóksadaq tym jastaý, biraq mal tanıtyny ras bolsa, budan túbi naǵyz júırik shyǵady.

Osy asta qalaıda Shatyrbaıdyń saǵyn syndyrýy kerek. Qazir soıylǵa jyǵyp, shaýyp alatyn ýaqyt emes. Mynaý Keńes ókimeti ondaıdyń bárin ozbyrlyq sanaıtyn bolsa kerek.

Cherkeshtegi jeńisten keıin Júsip ózin shaqyryp alyp, biraz áńgimelesken-di. Sonda kóp jaılardy ańǵartty. Osy qorǵanys kezinde kórsetken kómegine, azamattyq yqylasyna alǵys aıtty. Ózin Vernyıǵa shaqyrtyp jatqanyn bildire otyryp, endi jańa ókimettiń beıbit isterimen aınalysýy kerektigin áńgime etti. Shodyrdyń da sol jaqqa shaqyrtylǵanyn eskertti. Ózi jalǵyz qalǵandaı Erǵazy qulazyp ketti.

Júsip eldi aralap júrip, Qarmys aýylyna — Janǵazyny, Ajy aýylyna Qospanbetti Keńes ókimetiniń ókili etti. Narǵazyǵa ózińiz basqarsańyz qaıtedi degen ısharat bolyp edi, ol bas tartty.

— Baýyrym Júsip, men ózi qyzbalaý adammyn, bizdiń ishimizdegi minezi ornyqty — Janǵazy. Ári shynymdy aıtaıyn, senderdi qonaqqa shaqyryp, ákimdikti satyp alǵandaı bolmaıyn.

Medet elinde úlken daý bolyp, Shatyrbaı ózim basqaram dep óńmendepti. Shodyr kúlip, qyzyq etip aıtyp kelgen bolatyn.

— Qyzyldarǵa ashyq qarsy shyqqan sizdi qalaı bul aýyldaǵy qyzyldardyń ókimeti qoıamyz? Biraq oılanyńyz, pıǵylyńyz túzelip, Keńes ókimetine shyn berilseńiz, keıin kórýge bolady.

Shatyrbaı Shodyrdy ońasha shyǵaryp alyp, uzaq sóılesipti. Astyna at mingizip, aldyna mal salatynyn aıtypty.

— Aqsaqal, bul aq patshanyń tusyndaǵy bolys saılaýy emes. Keńes ókimeti, bári keńesip sheshiledi. Kóńilińizge kelse de aıtaıyn, myna Medet eli sizdi jek kóredi eken. «Baıaǵy shalqaqtaǵan Shatyrbaı endi jańa ókimet tusynda da shalqymaq pa» deıdi. Qalasańyz, jurttyń talqysyna salaıyn.

— Oıbaı, oıbaı, Shodyr qaraǵym, talqy degen páleńdi aıtpaı-aq qoı! Biraq anaý Qarmys elindegi Janǵazyny da ákim etip qoıypsyńdar ǵoı.

— Qoıǵamyz joq, ózi saılady.

— Turǵanbektiń úsh kókjaly, áıteýir qyptaryńdy tapty senderdiń, — dep maǵan ókpelep qaldy Shatekeń.

— Onyń astyrtyn júrgizgen nebir zulymdyq áreketin biz umytty dep oılaı ma eken?

— Áı, bıliktiń qurty qıyn-aý! — degen sonda Júsip. — Keshegi aq patsha tusyndaǵy nebir bolys saılaýyn estigende júregiń aınıdy. Áıteýir ákim bolý úshin malyn da, janyn da salǵan kórsoqyrlar qanshama! Olardy patsha gýbernatorlary qatty paıdalanǵan. Baılardyń kórsoqyrlyǵy gýbernatorlardyń baıý kózi bolǵan. Barlyq aýyrlyqty halyq kótergen. Kóptegen baılar ish jaqqa balalaryn oqýǵa jibergende, olar bilim alsyn dedi ǵoı deısiń be, erteń ákim bolsyn dep jiberdi. Ataqty Shyńǵys sultannyń Shoqandy oqytqandaǵy negizgi maqsaty da sol bolǵan. Biraq Shoqan ǵalymdyqty, jıhangerlikti qalady ǵoı.

— Al endi osy baı balalaryn oqytýdyń paıdasy kedeılerge de tıip qaldy, — dep kúledi Júsip. — Keıbir erke sholjańdar oqýdan bas tartqanda, solardyń ornyna kedeı balalaryn jiberedi. Nemese tipti jalǵyz balasyn zerikpesin, aýyldy saǵynbasyn dep qasyna qosyp jiberedi. Sondaı qosardyń biri — myna menmin.

Shodyr Júsiptiń biraz syryn bilse de, myna syryn bilmeıtin. Endi túsindi.

— Biz sol gýbernatorlardaı bolyp júrmeıik, Fedor Afanasevıch. Mynaý Aqsý, Sarqan, Alakól óńirine eń senimdi ókilderimizdi qaldyryp ketýimiz kerek. Sovet ókimetiniń buǵanasy áli bylqyldaq. Ár aýyldy, ár rýdy olardyń eń bedeldi degen adamdary basqarsyn. El kimdi tyńdaıdy, soǵan súıený kerek. Kedeılerdiń ishinde de jurt qurmetteıtinder az emes. Aýqattylardyń da adamdary bar. Baılardyń ózi de óresi jaǵynan bir-birine uqsamaıdy.

Júsiptiń mynaý áńgimeleri Narǵazynyń óz oıymen úndes jatqan sekildi. Jalpy, adamgershilik, ádilettik bel alsa, Keńes ókimetiń jaman bola qoımas.

Málkeniń asy — osy jańa zaman tusynda óteıin dep otyrǵan as. Ary oılap, beri oılap, Narǵazy aqyry báıgege Qudaıtoryny qosýǵa bel baılady. Malybaımen aqyldasty, ol da bul oıdy quptady.

— Qaı balany mingizemiz? — dedi Narǵazy.

— Attardy «tym alystan jiberedi eken» dep júr ǵoı. Kón terileý bala bolsa jarar edi.

— Aqyljannyń ózi shapsyn. Taqymy qutty, ári Qudaıtorymen syr minez, ári atqa jeńil.

— Uzaq shabysqa qatalap ketip júrmese. Kúnniń ózi jaz.

— Maleke, shynymdy aıtsam, basqa balaǵa senbeı turmyn.

— Onda ana ápkeńmen aqyldas.

Dámeli qarsy bolǵan joq. Sóıtip, Málkeniń asynda attar egesi ǵana emes, namystar egesi de bezbenge túsetin sıaqty. Narǵazy men Malybaı Qudaıtoryny baptasa, Dámeli Aqyljandy baptady. Súzegen moldanyń aldyndaǵy oqý biraz juqartyp tastaǵan edi. Eń ótip ketkeni - sońǵy jábiri. Zerektigimen aldyna jan salmaı kele jatqan balaǵa moldekeńniń kózqarasy kúrt ózgerdi. Ol Júsiptermen birge bolǵan túnnen bastaldy.

— Tart qolyńdy, shoqynshylyqtyń ornyna aýnap kelip, qaı betińmen ustaısyń Qurandy! — dep aqyrdy erteńine. Balanyń júregin ótkir ustara tilip jibergendeı boldy. Keshegi bir keshten zor lázzat alyp, ánge uıyp, kúı tyńdap, asynǵany myltyq bolǵanymen, jandary nurly adamdardy kórgendeı bolyp qaıtyp edi. Mundaıǵa qarsy bolsa, sharıǵatta ne kún?! Mundaıǵa qarsy pir tutqan moldekeńde ne adamgershilik? Óz júregi ekige bólinip, sol bólinistiń qaqtyǵysynan tutanǵan ot keýdesin órtep bara jatqandaı sezindi. Lám til qatqan joq, sazaryp turyp aldy. Mundaı minezdi Aqyljannyń boıynan esh ýaqytta baıqamaǵan molda taǵy da tikenekteı qadaldy.

— Allaǵa minájat et, kúnámdi keshir dep jalbaryn!

Ol sazaryp turǵan balanyń júrek túkpirinde jylt etken keshegi bir otty qalaıda óshirgisi keldi. Aqyljan miz baqpady.

— Naǵashyńnyń qaryspasy juqqan eken, á! — dep Súzegen molda odan saıyn yzbarlandy.

— Moldeke, naǵashymda neńiz bar? Jazańyzǵa men de jetem ǵoı.

— Jat endeshe, pátshaǵar, ákel ana shybyqty! — dep aıǵaı saldy Súzegen molda.

Bilegin túringen boıy uzyn aǵash astaýda sýda jatqan solqyldaq kók shybyqtardyń birin sýyryp aldy.

Qorqytqany shyǵar dep, oqyǵaly dúre alyp kórmegen Aqyljan melshıgen kúıi tura berdi.

— Jat, shesh kıimińdi! Ókimettiń ornyna aýnaǵysh pátshaǵar, boıyndaǵy kúnáhar rýhty qazir kóreıin.

Aqyljan istiń nasyrǵa shapqanyn sezdi. Jalańashtanyp, syz edenge jatty. Úıdiń búkil tabanyna kıiz tóselgende, kór ornyndaı jer ashyq jatatyn. Qasynda sýǵa salýly shybyqtar bolatyn. Keıde sabaqqa kelgen saıyn balalar:

— Myna kórge búgin kim túser eken? — dep ázildesetin.

Molda tistene jon arqadan tartyp-tartyp jibergende, Aqyljannan ún shyqqan joq. Budan basqalar shyńǵyryp jiberýshi edi.

— Minájat ettim, Alladan keshirim suraımyn, — dedi Aqyljan eki kózi qantalap qyzarǵan kúıi.

Molda mynanyń kózinen jas ta shyqpaǵanyna tańǵaldy. Súzegen molda dúrege sırek baratyn, sol sebepti de bul kúngi sabaq ózine de, shákirtterine de sabaq sıaqty bolǵan joq. Onyń ústine, eń aıtýly, eń zerek shákirtine qol kóterdi. Ne úshin?

Dúreniń ádiletsizdiginen be, álde moldanyń sol bir kúngi qaharynyń qattylyǵynan ba, Aqyljan bir jeti úıde aýyryp jatty. Sheshesi Dámeliden eshkimge aıtpaýdy, ásirese, naǵashysy Narǵazyǵa bildirmeýdi surady. Ańqaý Malybaı sulyq jatyp alǵan balany moınyna burshaq salyp alyp, kúnine jeti aınalady.

— Meni al qudaı, meni al! Jalǵyzdyń jolynda qıdym ózimdi.

Súzegen molda apta boıy sabaqqa kelmeı qoıǵan Aqyljannyń jaıyn bilmekke syzdana bir-eki ret kirip shyqqan-dy. Dámeli de, Aqyljan da sýyq qarsy aldy. Biraq Narǵazyǵa jetkizbegenderine ishteı razy molda.

Qoıshy, bul kúnder de kómeskilenip ketken. Dámeli balasynyń arqasyna qoıdyń quıryq maıyn jaǵyp, ylǵı sylap júrdi. Endi, mine, Málkeniń asynan habar kelgeli beri tamaqty Aqyljanǵa zorlap ishkizip, áldendire bastady. Malybaıǵa arnaıy qoı soıdyryp, úsh ýaqyt qymyzyn úzbedi. Bir mezgil uıyqtatyp alyp júrdi. Aýyl balalary oınaýǵa, asyq atýǵa kelmeı ketken Aqyljandy saǵyndy. Oqýdan demalysqa shyqqandaryna qýanyp, arqalarynan eri alynǵan attaı jandary jaı tapqanda, súıikti dostary qasynan kórinbedi.

Bir kúni Qudaıtorynyń terin alyp júrgende:

— Á, Málkeniń asynda atqa shabady eken ǵoı, — desti. Bir jaǵynan, qyzǵanyp ta ketkendeı boldy balalar. El aýzyndaǵy sózge qaraǵanda, ol bir aıtýly as bolatyn sekildi. «Pálen aýyl pálen soıys ázirlepti, pálen úı tigipti, pálen saba qymyz daıyndapty» degen áńgimeler gý-gý etti. Narǵazy men Malybaı báıgege daıyndap jatqan attar jónindegi derekterge kóbirek qulaq túrdi. Ázirge qaýip qylatyndary -SHatyrbaıdyń Aqbereni men Básibektiń óziniń Qula júırigi. Qudaıtory men Qulajúıriktiń ákesi bir, Mataı elindegi qaınar degen rýda aldyna jylqy salmaǵan Torytóbel aıǵyrdyń tuqymy desedi. Qudaıtoryny qulyn kúninde sol elge jıenshilep barǵanda naǵashylarynyń syıǵa tartqany ras edi. Baljan báıbishe qaınardyń qyzy ǵoı. Al Qulajúırik munymen qalaı qandas bolady? Básibek ury ustap, aýyq-aýyq alystan jylqy aldyryp turady deýshi edi. Múmkin, sol urylary qaınar eline de bir soǵyp, ákelgen úıirdiń ishinen shyqty ma eken? Zárliligi sonsha, Básibek iz qýyp kelgenderge ózderiniń astyndaǵy attaryn soıyp, as berip qaıyrady deýshi edi. Bul da asqandyqtyń bir túri ǵoı. Sol jylqysyn aldyrǵandar Básibekpen daýlasýǵa qorqady eken.

Talaı atqa shaýyp júrip, Aqyljan mynandaı saltanatty kórgen emes. Kókózektiń tabany deıtin jasyl alanda qaptaǵan kıiz úı, túıege minip, jylqy aıdap, qora-qora qoıdy ár-ár jerge ıirip, jan-jaqtan quıylyp jatqan jandar. Olardyń ústinde nebir ádemi kıim úlgileri. Kópten kórmegenderi shurqyrasyp, ázildesip, qaljyńdasyp, máz-meıram bolyp jatyr. Ár ata balasyna bólingen úıler, kútýshiler bar eken. Olar qozy kesh jerden aldynan shyǵyp, qonaqtaryn bólingen úılerge túsirip jatty. Qarmys aýylynan kelgender — Narǵazy, Janǵazy, Dámeli, Malybaı, Aqyljan. Básibek jańa ókimettiń ókilderine arnaıy bir-bir úı tikkizipti. Janǵazy búginginiń bolysy retinde ózine arnalǵan úıge tústi. Terde mańǵazdanyp otyrǵanyna kúlip jibergen Dámeli baýyrynyń myna keıpin kórsetý úshin kórshi úıden Narǵazyny shaqyrdy. Esikten alysyraq turyp:

— Qara, qara bolysekeńniń otyrysyn, — dedi.

— Kádimgideı uqsap qapty. Biraq onyń ónerin erteń daýǵa túskende kóremiz.

— Qandaı daý? Taǵy ne sumdyqty kórip tursyń?

— Astan qazaq daýlaspaı qaıtqan ba? Jańa ókimettiń tusynda typ-tynysh bola qalar deısiń be?

Júgirip Aqyljan keldi.

— Naǵashy, naǵashy! Nege ekenin bilmeımin, Qudaıtory ishin tartyp tur.

— A, onda ol tegin emes.

Narǵazy kelse, Malybaı omyraýynan, kekilinen sıpap:

— Janýarym tıyshtal, tıyshtal, qudaı saqtaı gór, — dep tur eken. Qudaıtory Narǵazyǵa qarap bir oqyrandy. Munyń jaraýy eki apta boıy ıesiniń kóńilinen asa shyqpaǵan-dy. Úshinshi aptaǵa aıaq basqanda baryp at yqshamdalyp, oınaqtaı bastady. Keshki jelisterden, shabysynan Narǵazy babyna túse bastaǵanyn kórdi. Terden ábden arylǵandaı. Kózderi ot jaınap, janýar arýaǵyna mingen sekildi. Sulyny qaınaǵan sýǵa shaıdyryp, sýdy tundyryp ishkizdi. Ár kesh saıyn Aqyljan terin aldyryp kelgen soń, qarańǵy túskenshe ózi aýyl syrtynda jetektep júrdi. Aýyldaǵy ustaǵa tuıaqtaryn tegistetti. Bala-shaǵanyń, aýyl adamdarynyń kózine túspeı, jylqy balasy men adam balasy uzaq ońasha júrdi. Jaratýdyń sońǵy kezeńinde Qudaıtoryny kisi kózine kóp túsirmeý burynnan ádeti edi. Janýar tym sulýlanyp, symbattanyp ketedi. Sol babyna osy joly da kelgendeı.

Baljan báıbishe Qudaıtoryǵa eshqashan ádemi jabý japqyzbaıtyn.

— Kóz tıedi, jurt suqtanady, — dep otyryp alatyn. Bul joly da solaı etti.

Aty bul óńirge áıgili sáıgúliktiń jaraýyn kórýge kelýshiler az bolǵan joq. Olardyń ishinde Shatyrbaıdyń jansyzdary da júrdi. Tyrq-tyrq kúlip, Qudaıtorynyń júdeý jabýmen turǵanyn aıtyp barypty.

— E, ol Narǵazynyń qýlyǵy ǵoı, kedeı ókimetiniń tusynda kedeı kóringisi kelgeni de, — dep tabalapty Shatyrbaı ony.

Aqberenniń jabýy, quıryq-jalyna taǵylǵan úkisi lezde ańyz bop ketti. Shatyrbaı soǵan máz. Malybaı da jurt tamsana bergen soń, jymysqylap baryp kórip qaıtqan. Ol jabýdyń áshekeı-ushqaıyna emes, attyń jaraýyna qulyq qoıdy. Qaıtyp kelip Narǵazyǵa:

— Jaraýynda min joq. Ne de bolsa at syryn jaqsy biletin bir myqtynyń qolyna túsken. Ol janýar da ishin tartyp tur, — dedi.

— Júsip syıǵa tartqan orys er-toqymmen shapsyn Aqyljan.

Malybaı myrs etip kúldi.

— O zamanda bul zaman qazaq er-toqymmen báıgege shabýshy ma edi?

— Attyń arqasynda turǵany bilinbeıdi, sondaı jeńil. Bir-eki ret salyp mingenimde, tipti Qudaıtorynyń ózi súısinip qalǵandaı bolyp edi. Attyń terin alyp júrgende Aqyljan da oǵan úırendi. Eń aldymen sol bala úshin.

«Bala úshin» degen sóz Malybaıdy toqtatqan. Áıtpese qısaıyp alyp, baldyzymen biraz daýlasýǵa bar edi.

Besin aýa Kúshtikúreńmen el ortasyna as ıesi Básibektiń ózi shyqty. Atynyń iriligi me, joq, óziniń iriligi me, qalyń jurttyń arasynda, áıteýir keýdeden joǵary asyp turdy. Malybaı atyn estigeni bolmasa, bul kisini birinshi ret kórýi. Qabaǵy qalyń, túksıgen, mol deneli sary kisi eken. «Kúshtikúreńnen basqa maldyń beli tez talady. Sondyqtan ústinen túspeıtin aty osy» degen alyp qashpa sózdi jıi estıtin. Baı atanǵan soń atyna saı osyndaı kórnekti bolǵany durys qoı. Óz aǵasy Bımendi kóp ortasynda kózge de túspeıdi, kóńilge de tolmaıdy. Astarda onyń at qosqanyn kórgen emes jurt. Jurt aýzyna ilikkeni — myńǵyrǵan malyna qaramastan, bala-shaǵasynyń júdeý júretindigi, ózgeni de jolatpaıtyn, ózine de qımaıtyn sarańdyǵy.

Jurt dabyry basylǵanda Básibek qolyn kóterdi. Tyńdar, aıtar sóz bar degendeı. Sabyrmen ǵana sóılep, at jarysynyń «alaman» bolatynyn, túr-túrimen jeti báıge beriletinin aıtty. Buryn mundaı astarda báıge — úsheý, beseý bolýshy edi, Básibek jetige jetkizipti.

— Sadyr, Mataıdy túgel jıǵan soń, óıtpegende qaıtsin!

— Attyń aty ǵana keletin shyǵar, — desti jurt.

— Jol alys bolǵandyqtan da, — dedi Básibek gújildegen kúıi, - attardy salqynmen búgin aıdap, erteń ertemen qaıta qoıa beremiz. Alpys atanyń arýaǵy shaqyrylaıyn dep tur.

Bul — báıgege alpys at qosylyp otyr degeni.

— A, qudaı, a, qudaı, — dedi Dámeli jurtqa estirte. — Óziń jar bola gór.

Esine bári tústi. Sonaý úrkinshilik jyly Aqyljanmen molaǵa tyǵylǵany da, Súzegen moldanyń kúni keshe renjigeni de, Júsip komısardyń ornyna balasynyń aýnaǵany da, Shatyrbaı baımen qyrǵıqabaq ekendikteri de. Osynaý shym-shytyryq oqıǵanyń Janǵazyǵa kesiri tıip ketip júrmese... Aqyljannyń qaltasyna maıymen qaınatqan bir ýys syqpa saldy. Shóldegende birtindep aýzyna salyp otyrsyn degeni.

Qarmys aýylyna ókpelep, eń aldymen, Narǵazy osy Básibekti panalaǵan Súzegen moldadan keshe bata da suraǵysy kelip edi, Aqyljan sheshesin jibermeı qoıdy.

— Kóńiliń úshin qolyn jaıǵanmen, ishinen qarǵasa qaıtesiń? - dedi balasy.

— Tek, ne kórinipti, aldynan shyqpaǵan shákirtin qarǵap?! Árkim-árkimge seni qashyqtatyp alǵanyna ókinetinin aıtypty. Zerektigińe qyzyǵatynyn jasyrmapty. Aq batamdy berip keter shákirtim edi depti.

Qalaı azǵyrsa da, Aqyljan sheshesin Súzegen moldaǵa jibermeı qoıdy.

Kún eńkeıe bere attar aıdaldy. Narǵazy men Malybaı Aqyljandy Qudaıtorysymen biraz jerge shyǵaryp saldy. Narǵazy atynan túsip, aldymen — Aqyljan, sosyn Qudaıtorynyń mańdaıynan súıdi.

— Qoryqpa, Shelpegim! Qudaıtoryńa amandyq bersin!

Onsyz da et-baýyryn eljiretetin jıenin Narǵazy jaqsy kórgende Baljan sheshesi qusap «Shelpegim» deıtin. Malybaı atynan túspesten qolyn bulǵap, betin sıpady. Ózinshe jasaǵan batasy.

Bular oralǵanda Janǵazy túsken úıge biraz jańa bolystar jınalyp qalypty. Ortalarynda — Qospanbet. Dámeli de olarmen erkin sóılesip, óziniń Cherkesh qorǵanysynda kórgenderin qyzdyra aıtyp otyr eken. Qospanbet aǵasy Malybaımen qushaqtasyp kóristi. Kórmegeli talaı jyl, onyń ústine mynaý alasapyran ýaqyt ózderin tipti alystatyp jibergen sıaqty. Malybaı kózine jas aldy. Sezimtal Dámeli onyń elin saǵynyp júrgenin baıqap qaldy. Qaıtsin-aý, tórkininde júrgen soń ózine asa bilinbeıtin shyǵar. Er-azamat shyqqan uıasyn ańsamaıdy deısiń be. «Er týǵan jerine, ıt toıǵan jerine» dep qazekeń de shegelep qoıady-aý.

Jańalyqtyń kókesin Qospanbet aıtty. Bátıma kúıeýge qashyp ketipti.

— Kimge? — dep aıqaılap jiberdi Dámeli ózderi ǵana ońasha qalǵanda.

Qospanbet qýaqylana kúlip, biraz úzdiktirdi.

— Kimge deısiń be, aıtaıyn ba, aıtpaıyn ba? Aıtaıyn ba, aıtpaıyn ba?

— Bol endi, yndynymyzdy qurtpaı.

Dámeli qaınysyn arqasynan bir qoıdy. Qospanbet qýaqylana Malybaıǵa qarap:

— Myna qatynyńdy tártipke shaqyr. Keńes ókimetiniń bolysyna qol kóteredi ǵoı ózi, — dedi.

Narǵazy, Janǵazy, Malybaı, Dámeli - bári dý kúldi.

— Men ras aıtam, tártipke shaqyrmasań, ústinen ákti jasaımyn.

— Áı, táıir-aı, baqsyny bolys qoıǵan Keńes úkimeti de aljasaıyn degen eken.

Dámeli qoqılana Qospanbettiń ıyǵynan taǵy bir qoıyp qaldy.

— Á, ustaldyń, myqtap ustaldyń. Meni qoıyp otyrǵan Keńes ókimetine til tıgizdiń be? — dedi Qospanbet túsin sýyqqa salyp.

— Mynaý qaıtedi-eı, Keńes ókimetine seniń menen artyq eńbegiń sińgen joq. Keshe Cherkeshte onyń soldattaryn qymyzben sýaryp, oq-dárisin tasyǵan kim? Myna men. Dasha degen dókeı aldyńda otyr. Qolyńa mór tımeı jatyp búıtesiń, erteń bárimizdi qyrarsyń, tegi.

Otyrǵandar dý kúldi. Buǵan arqalana túsken Dámeli:

— Kerek deseń, Júsip komısar men Shodyrǵa baryp, ornyńnan aldyryp tastarmyn, — dedi.

— Aldyrarsyń talaı.

Qospanbet mysqyldaı ezý tartty.

— Júsip bizge endi kúıeý. Aldyńyzda otyrǵan Keńes ókimetiniń bolysy ǵana emes, komısardyń qaınaǵasy bolady. Oınamańyz bizben.

Jurt ań-tań qaldy. Qospanbet ornynan turyp, qoıqań-qoıqań júrdi.

— Sonda ne, Bátımany Júsip alyp qashyp ketti me?

— Iá, myna Jákeńniń qaryndasy sondaı bir azamatqa buıyrdy. Otyrǵan qyz ornyn tabady degen.

— Áı, bárekeldi, baqytty bolsyn! — dedi Narǵazy. Dámeli senerin de, senbesin de bilmeı, ań-tań.

— Seniń kóp ótirigińniń biri shyǵar. Bizdi kústana etý úshin oılap tapqanyń ǵoı. Tipti qısyn joq.

— Nege qısyn joq? Jigit qyzǵa, qyz jigitke qyzyqpaı ma? Bolys saılaýǵa aýylǵa keldi, sulý qyzdy kórdi. Qyz da jutynyp turǵan jigitke arbalǵan boztorǵaıdaı tústi de qaldy. Bir kún kórdi, ekinshi kún sóılesti, bitti sharýa. Tolyqsyp turǵan qyz, tolyqsyp turǵan jigit. Baıaǵydaı qudandalasyp júretin zaman bar ǵoı deısiń be? Bárinen qatyn alý ońaıǵa kóshti, sol jaqsy boldy.

— Ras aıtpaǵanda. Ana qaınyń ba, qaınaǵań ba, Bıekelerińdi aıtam, boǵyn pyshaqtap otyr. Keńes ókimeti ornamaı turǵanda bul qanshyqtyń kózin nege qurtpadym deıdi. Onyń ózegin órtep bara jatqan — qyzynan ala almaı qalǵan qalyń maly.

— Ózine de endi qalyń malsyz toqal alyp berem dep jubatsam, ol ólgen áıelin boqtaıdy.

— Sol ıttiń tez ólmeı uzaq aýyryp jatyp alǵany ǵoı, áıtpese bul qyzdyń kózin baıaǵyda qurtatyn edim deıdi.

— Ol marqumdaı Bıekeme áıel tabý qaıda? Myqtap sorlaǵanyn áli sezbeıdi eken ǵoı. — Dámeli kúrsindi. - Bata oqyp barýǵa da murshamyz bolmady. Ýaqyt solaı.

— Qalyń malsyz toqal alyp berem degende, Bıaǵań eleń ete qaldy. Sondaı zań bar ma ózi dedi.

— Keńes ókimetiniń eń úlken zańy osy. Endi qyz satý joq deımin ǵoı baıaǵy. Óziń ǵana emes, ana otyzdan asqansha úılenbegen úsh ulyń da qatyndy bolady, — deımin.

Otyrǵandar dý kúldi.

— Ras-aý, obal ǵoı, maldy qımaı ákesi osy ýaqytqa deıin qý tizelerin qushaqtatyp qoıdy, — dedi Narǵazy.

— Kenje aǵam men Dúldúl tátem elge qaıtsyn depti Bátıma bizdiń úıdegi jeńgesine. Óz qulaǵymmen estigen joqpyn, biraq aıtqany ras sıaqty. Al endi sendiń be, Dúldeke?

— Sendim, sendim, — dedi Dámeli, — qalyń maly qurysyn, bala baqytty bolsa boldy ǵoı.

Ózi jan-jaqtan qamalap kelgen oı qushaǵyna endi de ketti. Sarańdyqtyń syǵymynan jarymaı ósken, túk kórmegen qyz ben oqyǵan jigittiń arasynda mahabbattyń altyn kópiri bola qoıar ma eken? Ádemiligine qyzyqty-aý, tegi. Móldiregen bota kózi kimdi de bolsa bir tutqyndaýyn tutqyndaıtynyna kózim jetýshi edi. Kózderi jarasqanmen, ózderi jaraspaı júrse qalaı? Biraq Bátımada minez de bar ǵoı, qudaı bergen sulýlyq, anasynan daryǵan keń, keshirimshil minez alyp shyǵar bir jerden. Oqyǵan degender de adamnyń balasy emes pe. Aınalaıyn-aı, Dúldúl tátem elge qaıtsyn depti. Anaý boqtashaqqa bas bolar degeni me eken. Dámeliniń kózine jas keldi. Ony baıqap qalǵan Qospanbet:

— Nemene, sen de qalyń maldan qaǵyldyq-aý dep qaıǵyryp otyrsyń ba? - dedi.

— Qalyń malyń qurysyn, qyz jat jurtqa jaralǵan deıdi ǵoı, áıtpese Bátıma janǵa qıar bala ma edi?

— Sen sonda komısardy qomsynyp otyrsyń ba? Osynyń túbi shıki, sen óziń aıtshy, osy Keńes ókimetine qalaı qaraısyń? — dedi Qospanbet taqymdap.

— «Belsendi» dep jurt senderdi beker keketpeıdi eken ǵoı, osyndaı adyrań minezderińe bola aıtylyp júr-aý, tegi. Abaıla, maǵan jasaǵanyńdy jurtqa jasaımyn dep, astyndaǵy taıyń týlap-týlap tastap ketip júrmesin.

— Myna baýyryń qaıtedi-eı? — dep tunjyrap otyrǵan Malybaıdy túrtti.

Ol qalyń oıdan selk etti. Aǵasynyń haly anaý, mynaý qarbalas zamanda jeńgesine de bata jasap bara almady. Jalǵyz qyzdary qashyp bylaı ketipti. Úsh birdeı uly úılenbeı ol otyr. Munyń týystyǵy sonda qashan kórinedi. Aqyljan bolsa da erjetip qaldy. Myna kúıimen kete berse, ol tipti tegin umytyp ketetin shyǵar. Qarmys aýylynyń buǵan endi ókpesi joq. Otymen kirdi, kúlimen shyqty. Obaly ne, kúshik kúıeý dep kóztúrtki etken eshqaısysy bolmady. Alaqandaryna saldy dese de bolǵandaı. Biraq endi Bımendi aǵasyna obal, qansha aıtqanmen, bir kindikten týǵan emes pe.

Bular dabyrlasyp otyrǵanda túnniń bir ýaǵy bolyp qalypty. Erteń báıge attarynyń keletini, Aqyljandaı aıaýly balalarynyń asa bir qıyn synǵa attanǵany esterine tústi. Bári de qonar jerlerine tarasty. Dámeli men Malybaı tań atqansha kóz ile alǵan joq. Dámeli eleń-alańda syrtqa shyqsa, Malybaı baıǵus shyǵysqa qarap júresinen otyryp oqymaıtyn, oraza tutpaıtyn batyryń sasqanda qudaıǵa qul bola qalypty. Sybyrlaǵan sóziniń kóbin estigen joq. Áýlıe, ámbıeniń birazynyń atyn atap, ara-arasynda Aqyljanyn qosyp qoıady.

Tań silem berip, ár úıdiń tóńireginen qarańdaǵan adamdar kórindi. Narǵazy da turyp ketipti. Attar ketken jaqqa uzaq qarap tur eken. Álden ýaqytta aýmaı tanydy, tańǵy azan shaqyrǵan Súzegen moldanyń daýsyn estidi. Kelgen jerine kóńili toly ma, álde mynaý astyń dúrmegi me, áıteýir daýsy qońyraýlanyp, súıkimdi úni estildi. Dámeli men Malybaı ańyryp tyńdap qalypty.

Abyr-sabyrmen, aıqaı-dýmanmen asqa kelgender sáskeni de ótkerip, kún tóbege taman shanshyla tústi.

— At keledi!

Jaıaýly solaı qaraı jóńkildi. Kúshtikúreńniń ústinde Básibektiń ózi, qasynda jańa bolystardyń birazy. At kelgende eshkimdi de tyńdamaıtyn jelikpe qazaqtyń aldynan qoıǵan tosqaýyldary ózderinshe. A, qudaılap, arýaq uran shaqyryp jurt dýyldady da ketti. Eshkimniń sózin, mynaý basqarýshylardy tyńdar túrleri joq.

Buryn Básibektiń mundaıda Kúshtikúreńmen óńkıip kóringeniniń ózi jetkilikti bolýshy edi. Shý pyshaq keskendeı tyıylatyn. Bul joly olaı emes. Qadirdiń kete bastaǵany ma? «Baı jaman, baı jaman, baı qanaýshy» degen sózder bedeldiniń de irge topyraǵyn shaıyp, juqartaıyn degen be? Álde shynymen kúnderi ótip, osynaý tobyrdyń basynar shaǵy týdy ma? Qos búktegen qamshysyn kókke birneshe kótergenmen, tyńdaı qoıǵan jurt bolmady.

Keshe keshke túgel habarlatyp, bir atty adam báıgeniń aldynan shyqpasyn dep tyıym salyp edi. Muny Keńes ókimetiniń atynan jańa bolystarǵa aıtqyzǵan. Keńestiń jańa tártibi degendeı syńaı bilgizgen-di. Oǵan da halyqtyń qarar túri joq. Qaıdan ekeni belgisiz, bir top atty báıgeniń aldynan tura umtyldy. Oılary ozyp kele jatqandaryn tartý ǵoı. Osy qý tartýdyń qaı zamannan ádetke sińgenin kim bilsin, báıgeniń berekesin ketirip, nebir janjalǵa sebepshi bolatyn sol. Umtylǵandardyń ishinen Básibek Shatyrbaıdyń inisi Batyrbaıdy anyq tanydy. Kúshtikúreńmen yzǵytyp baryp qamshymen bastan tartyp-tartyp jiberdi.

— Jalǵyz men be ekem, - dep oıbaılaǵan kúıi qan josyǵan betin basyp, attyń ústinde búk tústi ol.

Qalǵandar sap tura qaldy. Óıtpegende myna jurtty ustaý qıyn edi. Básibek qatal, susty bolǵanmen, mundaı áreketke barǵanyn jurt estigen emes. Onyń da shydamy taýsylýǵa aınalsa kerek Narǵazy da, Malybaı da, tipti Dámeli de at ústine qonyp úlgergen bolatyn. Básibektiń mynaý qamshysy báriniń de betinen osqandaı boldy.

Osy kezde shań kórindi, quıryq tistesken eki at keledi. Bireýi qylań da, bireýi qońyrqaı. Narǵazyǵa qylań ilgerileý sıaqtandy. Jany shyǵyp kete jazdady. Iá, Qudaıtory men Aqberenniń tap ózderi. Joq, ilgeri emes, qatar keledi. Qarmys rýynyń urany «Aldıar», Medet rýynyń urany «Aqshambet» bolatyn.

— Aldıar, Aldıar!

— Aqshambet, Aqshambet!

Ac berilip jatqan jerdiń kóginde osy sózder qalqyp turdy da qoıdy.

— A qudaı, a qudaı, báıgesi qurysyn, balam aman bolsa eken! — dep Dámeli shyr-shyr etedi.

Qarmys eli men Medet eliniń, Narǵazy men Shatyrbaıdyń egesi óz aldyna, mynaý tilsiz eki janýar da jantalasyp, osynaý kúndes birin-biri kóre almaıtyn adamdardyń arbasýyn ýshyqtyra túskisi kelgendeı birin-biri jibermeı, janýardyń búkil tabıǵatymen ózara arpalysyp, tanaýlary pyr-pyr etedi. Sol kúıleri birin-biri jep, birin-biri taptap keterdeı azan-qazan bolyp aıqaılap turǵan jurttyń arasynan qatarynan zý etip óte shyqty.

— Qudaıtory keldi, Qudaıtory!

— Aqberen keldi, Aqberen!

Jurt gýledi de ketti. Malybaı men Dámeli «a qudaılap» balalaryna júgirdi. Aqyljan qap-qara bop tútigip ketken eken. Sheshesi attyń ústinen julyp alyp, qolyndaǵy tastamaı júrgen shaǵyn torsyqtan salqyn qymyzdy jutqyzyp-jutqyzyp jiberdi. Malybaı Qudaıtoryny jetektep, aıaǵyna qan uıymas úshin arly-berli aıańdatyp júr. Janýardyń eki búıiri solq-solq etedi.

Aqberenniń balasyn da adamdary úımelep qorshap alǵan. Ol jaq ta abyr-dabyr. Aqberendi de bireý jetektep júr. Qalǵan attardan áli habar joq. Bir ýaqytta Malybaı aıańdap júrgen Aqberenniń jótelip-jótelip qalǵanyn baıqady. Júregi zý ete tústi. Janýardyń qolqasy aman bolsa jarady. Ata jaýlaryndaı bop ketken Shatyrbaıdyń qosqan aty bolǵanmen, jylqy balasy ǵoı, túlik dese janyn úzetin Malybaıǵa ol aıanyshty kórindi. Aqberen taǵy da kádimgi adamsha jótelip-jótelip jiberdi.

Bul kezde Básibekti qorshaǵan úlken top naǵyz daýdyń ústinde bolatyn. Kóbiniń óńeshteri qyzaryp, kózderi shatynap ketken. Astyndaǵy attaryn tebinip-tebinip, Básibekke sózderin ótkizýge jantalasady. Shatyrbaı boda-boda bolyp terlegen. Tamaǵy ábjylannyń áýkesindeı isinip ketipti.

— Báıgemdi ber, aldymen kelgen Aqberen! — deıdi óńeshtep. Narǵazy da dúnıeniń bárin umytyp, daýdyń qyzyǵyna túsken. Eki bilegin túrinip, berseń de beresiń, bermeseń de beresiń degendeı keıip tanytady. Ádemi qara murtynyń árbir túgi edireıip aıbat shashyp turǵandaı. Qyza-qyza qolyna alǵan qalpaǵyn bulǵap-bulǵap jiberdi. Jalańashtanǵan qarys mańdaı tershigen kúıi kúnge shaǵylysyp jalt-jalt etedi.

Básibek sheshimi joq bitpes daýǵa qalǵandaı. Myna eki janýardyń eń bolmasa bir-birimen quıryq tistes kelmegenin-aı. Bul ǵumyrynda talaı báıge kórip júrip attardyń tap bulaısha qatar kelýin kezdestirýi birinshi ret. Alysqa aıdatqany da osyndaı pále bolmasyn degen esep edi. Qudaı taǵalanyń, kórdiń be, qyp-qyzyl ottyń ortasynda qaldyrǵanyn.

Daýdyń aıaǵy alpys attyń eń sońǵysy kelgenshe sozyldy. Básibek ábden dal boldy. Qudaıtoryǵa berse, Shatyrbaı: «Ári baýyrymdy taıaqqa jyqtyń, ári báıgemdi tartyp áperdiń» dep qıǵylyq salýy múmkin. Manaty Batyrbaıdy qamshymen tartyp jibergeniniń aldynan kese kóldeneń tura qalǵanyn kórdiń be. Sabyrly basy neǵyp sabyrsyzdyq jasap edi.

Básibek jaıyna qalyp, qyzyl keńirdek daý endi Shatyrbaı men Narǵazynyń arasyna kóshti.

— O zamanda bu zaman, qazaq báıgege er salyp at qosýshy ma edi. Dástúrdi buzǵanyń úshin saǵan báıgeni bermeý kerek. O, neǵylǵany eı, báıgede de orystardyń artyn jalaıtynyńdy kórsetkiń kelgeni me?

Narǵazy shatynap ketsin:

— Er-toqymda ne ákeńniń quny bar? Qalaı bolsa da at shapsa boldy emes pe. Qyzyldarǵa tilińdi tıgizip, moınyń astyńnan kelip júrmesin. Arqa tutqan aqtaryń basyńa kún týǵanda senimen kótin de súrtken joq qoı. Nege qaldyń, ketpediń be solardyń sońynan.

Ekeýi de til tartpady, qamshy úıirisip, bir-birine tura-tura umtyldy. Kúshtikúreńmen aralaryna tura qalǵan Básibek:

— Daýlaryńnyń sheshimin men taptym, — dedi. Ekeýi de oǵan tańdanysa qarasty.

— Eki atty on shaqyrym jerden qaıta jiberemiz. Qaısysy ozady, bas báıge sonyki. Ekinshi báıge sodan keıin kelgenine.

— Attar óledi ǵoı, — dep jurt shý ete qaldy. Ashýly Básibek:

— Endi qaıt deısińder, adamdar birin-biri óltireıin dep turǵan joq pa! Ákem kórde tynysh jatsyn, men bul daýdy tyndyrýym kerek, - dedi.

— Káne, sheshimderińdi aıtyńdar!

— Men kelistim, - dedi Narǵazy.

— Men de kelistim, — dedi Shatyrbaı da qalyspaı.

«Eki ortada shybyn óledi» demekshi, endigi sorlaıtyn jylqydan Qudaıtory men Aqberen, adamnan Aqyljan men Shatyrbaıdyń balasy boldy. Orys eriniń arqasynda Aqyljannyń quıryǵy oıylmapty, áıteýir. Al Shatyrbaıdyń balasynyń artynyń saý tamtyǵy qalmaǵan, ornynan tura almaı jatyr dep estidi.

Daýdyń aty — daý. Qudaıtoryǵa minip, Aqyljan qaıta shyqty. Basyn sheshesi sýly kók oramalmen tas qyp orap tastapty. Qudaıtory ıreleńdeı basyp ketip bara jatty. Janýardyń shaldyqqany birden baıqalady. Bir ýaqytta basyn kóterip, kisinep-kisinep jiberdi. Mynaý arbasqan adamdarǵa aıtqan shaǵymy ma eken?!

— Á, Aldıar, — dedi Narǵazy, — Janýarym arýaq qoldasyn, áliń bar eken áli.

Aqberenniń balasy jaramaı, oıylǵan kótimen atqa otyra almapty. Bóten bala shyqty.

— Dat! — dedi Narǵazy Básibekke qarap, — Báıgemdi berińiz. Ózge bala mingizgeni utylǵany. Tyń balamen nege jiberesiz Shatyrbaıdyń atyn? Qaıta shabys pa, sol balasymen shapsyn. Shaba almaıdy eken, báıgemdi bersin.

— Eı, Narǵazy, - dedi Básibek únin yzbarlandyra. — Ákeń Turǵanbekti, shesheń Baljan báıbisheni búkil Sadyr syılaýshy edi. Ádildigine el bas ıýshi edi. Mynaý meniń ákemniń asynda nege sonsha qyzyndyń? Bala shappaıdy, at shabady ǵoı. İlgishek izdemeı, osynaý daýdy bitireıik te.

Narǵazy Básibektiń taýsyla aıtqanyn sezdi de, odan ári qyzynbady. Aqberen de keshegi oınaqtaǵan qalpynan aıyrylǵan. Súzile basyp bara jatty. Kózdiń jaýyn alatyndaı sulý mal eken. Qalyń toptan shyǵa berip, ol da kisinep-kisinep jiberdi.

Malybaı men Dámeli kózine jas aldy.

— Janýarym-aı, Shatyrbaıdaı ıtke bitetin mal emes ekensiń-aý! Narǵazy jurtqa estirte sulý sáıgúlikke aıaýshylyq bildirdi.

Básibek aýylynyń adamy daý túıinin sheshý úshin qaıta shabysqa eki atty aıdap áketip bara jatty. Olar kóz ushynan jasyrynǵan shaqta Básibek úshten jetige deıingi báıgeni jarıalap, ata uldaryna ony alatyn jerlerin aıtty. Ózi qosqan Qulajúırik ústindegi balasy jyǵylyp, úshinshi bolyp bos kelgen. Bos kelgen atqa báıge joq. Ol qashanǵy dástúr. Biraq muny Básibek jaqsyǵa jorymady. Maıdannan bos kelse, ıesiniń ólgeni dep bilýshi edi. Qara basqyr bala qulap qalyp, shylbyryna súrine oınaqtaǵan Qulajúıriktiń myna kelisi neniń yrymy, osy bir aýyldan baq taıǵanynyń habary ma?

— Qulajúırik bos kelipti. Qulajúırik bos kelipti, — dep asqa jınalǵandar jybyr-jybyr etti.

Aıaǵy janjalǵa aınalyp kete jazdaǵan bir daýdyń otyn Básibek osylaı sóndirgisi keldi. Al, bul joly eki sáıgúlik qatar kelse she? Óz oıynan ózi shoshyp ketti. Endi qaıta shaptyrmaıdy ǵoı. Sonda qalaı?

Jurt dabyr ete qaldy. «Aldıar», «Aqshambet» degen urandar qaıta kóterildi. Biraq atqa minýshi bolmańdar dep eskertken mana Básibek. Jurt ta asa elikpeı, shyn júırikterdiń sońǵy talasyn rahattanyp kórgisi keldi.

Basyndaǵy kók oramaldan Narǵazy Aqyljandy birden tanydy. Mana keterde ırelendeı basqan janýar zymyrap kele jatyr eken. Ústindegi bala artyna álsin-álsin qaraı beredi. Qara úzip ketkenine arqalanǵandaı. Narǵazy jylap jiberdi, qýanǵanda da adam kóz jasyn ustaı almaıdy ǵoı. «Qoltyǵyna bitken qanatyńnan, taqymy qutty Shelpegimnen» dep jylaıdy. Aqberenniń shabysy da shıraq, soǵan qaramastan, ústindegi bala borbaılap qamshylap keledi. Muny da Narǵazy aıap ketti. Jannyń ónerlisin, maldyń ónerlisin egesip júrip óstip qurtamyz ǵoı. Olar bizdiń namysymyzdy jyrtyp álek, al biz bolsaq qataldyqpen qamshylaı beremiz-aý, á!

— Aldıar, Aldıar! — dep urandaǵan Aqyljan qalyń toptyń arasynan zý etip óte shyqty. Oǵan qosylǵandar aınalany azan-qazan etti. Arqan boıy artynan Aqberen de keldi. Biraq janýar jettim be, joq pa degendeı dir-dir etip, tórt taǵandap tura qaldy.

Bas báıgeni daýsyz alǵanyna máz Qarmys aýylynyń adamdary ýlap-shýlap, at pen balanyń aman kelgenine «aqsarbas» aıtyp jatyr.

Yzaǵa býlyqqan Shatyrbaı attyń qasyna kelip, ústindegi balany julyp alǵanda, tórt taǵandap turǵan Aqberen gúrs etip qulap tústi.

Jurt ý da shý boldy.

Básibektiń oıy ákesine as berip, atyn shyǵarý emes-ti. Bul ǵumyryna jeterlik óz dańqy jetip jatyr. Bireý túsinip, bireý túsinbegen mynaý zamanda aǵaıyndarynyń aýanyn baıqap, adamdaryn taný edi. Jańa bolystardyń tamyryn basyp, talaıyna zer kózin salǵysy kelgen-di. Asqynǵan daý, aıqaı-shýda biri sýyrylyp shyǵa almady. Jańǵaqtaı, qylt-qylt etip, eski aǵynnyń yǵymen ketip barady. Bıiktik, parasat kórsetken eshqaısysy joq. Sheni jańaryp, ókimet ókildigimen júrse de, jumyrtqasynyń qaby sol baıaǵy qazekemniń qarańǵylyǵy sekildi. Ony jaryp shyqqan qyrannyń balapanyn kóre almady-aý.

Eki kúnnen beri syrtqa shyqpaı, apıynyn atyp, ádetinshe sáskeden besinge deıin shaıyn ishýmen boldy. Jalǵyz tizesimen qadalyp, qaıyn atasyna shaı quıýǵa shydaıtyn kenje balasynyń áıeli, ıaǵnı kenje kelini atasynyń keýdesinen býlyqqan borandy kórgendeı. Únsizdik bolǵanmen, úskirik aıaz esedi júzinen. İshinde qamalǵan arystan, beıbereket arpalys sekildi. İship otyrǵan shyny aıaǵyn da umytyp, óz-ózinen tunjyrap qalady. Kelin joly jińishke, ishińiz dep qozǵaý salýdyń da, qaıta ysytyp quıýdyń da retin tappaıdy. Ózinshe bergen belgisi, sháınek astyndaǵy shoqty sypaıy ǵana kósep-kósep qoıady. Sonda baryp atasy selt etedi de:

— Qaraǵym-aı, sýytyp alyppyn, — dep shyny aıaǵyn syrǵytady. Apıyndy sorǵan saıyn tership, oıyna oı quıylyp kelip jatqandaı. Mynaý zaman endi ne bolar eken? Shildiń boǵyndaı bytyrap júrgen qazaqtyń basy birikse jarar edi. Ac berilgende aıǵaılasyp, aıtysyp, birin-biri kórmesteı bop, bas berilgende bir-birine jik-japar ıilip, bárin umytatyn ala quıyn minezińnen qutylar ma ekensiń!? Keń oılaı almaı, kemeńgerligińdi ókpeletken, jasytqan, qan jutqyzǵan jaılaryń da az ba? Qaıran Abaı bul «qazaqta ólgenniń jamany joq, tirisinde tabalaýdan amany joq» dep beker zarlamaǵan eken-aý! Ólgennen keıin at qoıyp, ókirip jylaǵanyńdy qaıteıin, tirligimde sózimdi qulaqqa ilmeseń. Keshegi asta saý bolyp kelip, bir-birińe jaý bolyp kettiń. Shatyrbaı men Narǵazynyń arasyndaǵy eges emes, Qarmys pen Medet arasyndaǵy egesti kórgendeı boldym-aý. Bir aýyz sózge toqtap, birigetiniń bar da, bir atym nasybaıǵa ókpelep, irıtiniń de bar-aý. Toptalǵan qoıǵa qasqyr da jemtigin kóbeıtý úshin butarlap, jeke-jeke qýady eken-aý. Jalǵyz-jalǵyz qashqan soń otardan ne qalsyn? Rý-rý bolyp onsyz da rýhymyzdy tómendetip júrgende, endi baı, kedeı bolyp aıtysqa túsetin boldyq pa, odan ne barqadar taptyq? Baıdyń da aqyldysy, kedeıdiń de aqymaǵy bar emes pe. Bolmasa kerisinshe, zábir degen aqymaqtyqtan shyǵady. Jaraıdy, kedeıler búgin kek alsyn. Asqan baılardy aýyzdyqtasyn. Erteń olardyń ózi shirenip ketip, jaýym degendi jábirlese she? Sonda bul dúnıe alma kezek zábirleýmen óte bere me? Odan ne qyzyq boldy? Álde osynaý qý dúnıe adamdy azapqa salý úshin solaı jaralǵan ba? Kúnniń túni bar, ońnyń soly bar, aqtyń qarasy bar, jaqsylyqtyń jamanshylyǵy bar dep ómir keshpekpiz be? Joq, adamǵa kelgende, jaratylystyń bul zańynda, menińshe, ádildik joq. Bul kádimgi eges. Egestiń aqyry, áne, nege ákep soqty? Aqberendeı sáıgúlik daýdyń qurbany bolyp pyshaqqa ilindi. Al sol sáıgúlik kúnde týyp jatyr ma? Ol bıdaı emes qoı, kóktemde septiń, kúzde ordyń, kelesi kóktemde qaıta septiń. Qudaıtory men Aqberendeı jylqyny qudaı júz jylda bir beredi. Egestik, opat qyldyq, ne boldy endi? Qos tulpardy jalqy ettik, qosarlasyp, qol ustasyp júrýge bara alatynymyzdy nege umytamyz.

Aqberenniń basynda Shatyrbaıdan Narǵazy kóp jylapty dep estidim. Eges qysqan qusyq basylyp, esi kirgen shaqtaǵy sezim kórinisi ǵoı. Jylqy tanıtyn azamatty tulpardyń mert bolǵany nege tebirentpesin. Biraq shel qaptasyn kózine, artynan kelgen aqyldyń buty bir tıyn. Eger ol qyzyl keńirdek bolmasa, ata jaýyndaı Shatyrbaımen aıqaıǵa shyqpasa, Aqberendeı júırik aman qalmas pa edi. Medettiń ǵana emes, arysy atam qazaqtyń ataǵyn shyǵaratyn tulpar bolmas pa edi!

Jaılaýǵa san kóship júrgende, quzdy qıalap óter jińishke jol ústinde egesip qalǵan eki tekeniń bir-birine jol bergisi kelmeı súzisip, ekeýiniń de quzǵa qulaǵandaryn kórýshi edi. Biz de sol ólerin bilmeıtin sholaq namysty tekelerge uqsap ketemiz-aý. Jaratylysyńnan aınalaıyn, jylqy maly sondaı joldardan ótkende, nebir shaınasyp júrgen aıǵyrlar bir-birine tıispeıdi-aý! Maıysyp basyp, mańǵaz ótedi. Sol jylqy qurly aqylǵa kele bermeıtinimiz qorlyq.

— Qaıran Aqberen, — dedi Básibek estirte sóılep. Shaı quıyp otyrǵan kelini selk ete tústi. Boıyn ala bastaǵan apıynnyń kúshi me, álde ishinde teńizdeı shýlap jatqan oılardyń bir tepkini me, áıteýir derin dep qaldy. Jypylyq-jypylyq etken kelinine alara bastaǵan kózimen bir shúıildi de, ekinshi jambasyna aýnap, qos jastyqty qoltyǵynyń astyna tarta tústi. Kóz aldyna Qudaıtoryny qoıqańdata jetelep bara jatqan Narǵazy keldi.

Bulardyń da qýanyshy uzaqqa barmap edi. Osydan et pisirim buryn qalyń topty jara «aldıarlap» óte shyqqan Aqyljan basy aınalyp qusyp-qusyp jiberdi. Záresi ketken Dámeli Súzegen moldaǵa júgirdi. Ol bálsingen joq, kelgen betinde Aqyljannyń basyn sıpap, aýzyn jybyrlatyp uzaq otyrdy. Oń qoly balanyń tamyrynda. Tamyrshylyǵy bar adamdaı súırikteı appaq saýsaǵyn Aqyljannyń balǵyn bileginen aıyrmady. Kózderi alaryp, qorqyp ketken týysqandaryna duǵany uzaq oqyǵan sıaqty kórindi. Keshegi solqyldaq shybyq dúreni ustaǵan saýsaq pen mynaý tamyrdy ustaǵan saýsaq eki adamnyń qolyndaı kórindi Aqyljanǵa. Anaý qatygez, qara júrek adamnyń da, mynaý jumsaq, meıirli adamdikindeı.

— Eshteńe etpeıdi, kúnniń ystyǵyna júrektiń lobyly qosylǵan. Shóldegen soń qymyzdy kóp iship jibergen-aý, — dedi Súzegen molda sypaıy ǵana.

— Alla taǵalam jar bolsyn! İshińnen ózim úıretken qulshylyq duǵany qaıtalaı ber. Kishkene kóz ildirip, myzǵytyp alyńdar. Tamyry áli lypyldap tur.

— Qurysyn, búgin túndeletip qaıtpaı-aq qoıaıyq, — dedi Dámeli úreılenip.

Narǵazy oǵan kelisti. Qudaıtoryny sýytyp júrgen Malybaıdyń ǵana bul oqıǵadan habary joq.

— Záresi ushyp keter, balanyń aýyrǵanyn aıtpaı-aq qoıyńdar, — dedi Narǵazy.

Aqberenniń opat bolǵany astyń ajaryn alyp jiberdi. Medet aýylynan kelgender kisi ólgendeı ýlap-shýlap qaıtysty. Mataı jurtynan kelgenderge de mynaý as yryń-jyryńdaý kórindi.

Osynyń bári namysshyl, bul pánı dúnıede áli betine eshkim kelmegen Básibekti ezip-ezip jiberdi. Apıyndy da kúndegiden kóp tartyp qoıǵan sekildi. Qulamaıtyn jartastaı kórinetin qaıynatasynda bir eńseni ezgen quldyraý bar sekildi. Ol kóp tartqan mynaý apıyn arqyly jabysqan dert pe, álde keshegi abyroısyz aıaqtalǵan astyń álegi me, álde mynaý qym-qýyt zamannyń qıynshylyǵy ma, ol jaǵy kenje kelinine beımálim.

12

Aqyljan áke-sheshesimen Ajy aýylyna oralǵanda týra 16 jasta edi. Qashqan qyz Bátımanyń sálemdemesinen keıin Dámeli kóp oılandy. «Elge qaıtsaq qaıtedi?» dep Malybaı da birer ret qyńqyldaǵan-dy. Oǵan Bımendi aǵasynyń jesir qalǵandyǵy, soıtaldaı uldarynyń áli salt júrgendigi batty.

Qarmys aýyly qımasa da, bulardyń júrek lúpilin durys uqqan-dy. Baljan báıbishe aýyldy túgel shaqyryp, toı jasap batasyn berdi.

Aqyljannyń ketetini, ásirese, bolys bolyp júrgen Janǵazyǵa batty. Eskishe oqyǵany bar zerek bala hat tanymaıtyn bolysqa úlken járdemshi edi. Arab árpimen shyǵatyn, Vernyıdan keletin sonaý «Múhbirden» bastap, «Tilshige» deıin zyryldatyp oqyp jiberetin.

Aýylǵa tóte oqýdy úıretýge kelgen Daryn degen muǵalimmen ábden dostasyp aldy. Ol budan az ǵana úlken. Tebindep jer tesip, jańa ǵana tirshilik uranyn salyp kele jatqan ónikteı Aqyljan da ózinshe dalbasa jasaı bastap edi. Mynaý Darynnyń ádemi kezdeskenin kórdiń be, Júsipten keıingi bilimdar sekildendi oǵan.

Aralary bes-aq jas. Sonyń ózinde qansha bilim alyp úlgergen.

«Jaǵrafıa», «Esep sabaǵy», «Ana tili» degen sózderdi alǵash Darynnyń aýzynan estidi. Bir-eki ret sabaǵyna kirip, Súzegen moldanyń sabaǵymen salystyrdy. Moldekeńdiki ylǵı túsiniksiz birdeńe edi. Jattaýǵa tıis bolǵandyqtan jattaıtyn shákirtter. Al myna Daryndiki kádimgi ózderi estip, ózderi qoldanyp júrgen túsinikti sózder. Adamsha uǵynýǵa bolady. Moldekeń bir «álip» degen qaripti «álip kúıkásin án, álip kúıkásin on, án on eń», — dep túsindiretin. Al Daryn bolsa, «A» dep taqtaǵa jazyp qoıady da «Ata», «Ana», «At», «Alma» degen sózder bar ǵoı, sol sózder osy qaripten bastalady dep túsindiredi. Oıbaı-aý, mynany uǵyný ońaı ǵoı. Ózi de eskishe biraz oqyǵan eken, aıtýyna qaraǵanda, jańany tez meńgerip alypty.

Moldanyń ornyna muǵalim kelip, aýyl ómirinde basqasha ózgeris bastady. Ár úıge kirip júrip balalardy tizimge aldy ol. Keńes ókimetiniń alǵashqy qarlyǵashyndaı qarańǵylarǵa sý sebe bastady. Eseıip qalǵan Aqyljanmen ekeýi dostasyp ketti. Janǵazy naǵashysynyń keńse isine kómek berýdi de osy Daryn úıretti.

Bir kúni sálem bere kelgende Baljan báıbishe Daryn men Aqyljanǵa:

— Senderdiń tóte oqýlaryń maǵan janaza shyǵarýǵa jaraı ma? — dedi.

Ekeýi ishek-silesi qatyp kúldi. Daryn dereý boıyn jıa qoıdy da, esine bir qýlyq túse qalyp:

— Al, tyńdańyz, - dedi. Qurannan ózi jaqsy biletin bir súreni zýyldata jóneldi. Aqyljan ony qaıtalady.

— E, mynalaryń naǵyz Qurannyń ózi ǵoı.

— Eki oqýdyń bir-birine bógeti joq.

Al Dámeli, Narǵazy, Janǵazy bolsa, Aqyljannyń Darynmen dostasqanyna ishteı rıza. Daryndaı bolǵanyna asyǵatyn da sekildi. Janǵazy el aralaǵanda jıenin qasyna ertip júretin boldy. Túrli daýdyń, talastyń, tolyp jatqan salyqtyń qaǵazdaryn jazǵyzady. Jazyp bolǵan soń naǵashysyna oqyp beredi. Týmysynan usynaqty, shógel naǵashysy tyńdap otyryp, «bylaı dese, myna jerin bylaı jazsań» dep ózgeris engizedi. Janǵazy ádildigimen kózge túse bastady. Jer daýy, jesir daýy degenin shýlatpaı, dabyrlatpaı sheship júrdi.

Bularǵa eń bir qıyn bolǵan jaıt — osydan úsh jyl burynǵy oqıǵa jóninde Shatyrbaıdyń jazǵan aryzy edi. Ol joǵaryǵa Aqberendi óltirgen Narǵazy, atymnyń qunyn tólesin dep jazypty. Aýdannan GGTÝ- den adam keldi. Úsh aýyldyń — Narǵazy, Básibek, Shatyrbaı aýyldarynyń adamdaryn suraqqa alyp álek-shálegin shyǵardy. Buryn mundaıdy kórmegen aýyl adamdary bir-birine júgirisip, «ne aıtamyz, ne aıtamyz» desip abyrjysyp qaldy. Qarmys aýylyndaǵylardyń júginetinderi — Janǵazy, Aqyljan. Eń záresi ketken Baljan báıbishe men Dámeli boldy. Mynaý shoshaq qalpaq, onyń qaq mańdaıynda besburysh, ón boıyna aıqysh-uıqysh asynyp alǵan qaıys beldikter, belinde kisi atary. Eń sumdyǵy — aýylǵa ylǵı ákesi ólgendeı satyr-sutyr shaýyp keledi. Azan shaqyryp qoıǵan atynyń kim ekenin qudaı bilsin, jurt ony Lepirbaı dep ketti.

Narǵazyny bir kún suraqqa aldy.

— Shatyrbaımen burynnan ósh ekenderiń ras pa?

— Ósh degenińizdi bilmeımin. Araz ekenimiz ras.

— Sol arazdyqpen atyna qantqa ý qosyp bergenderińiz ras pa? — Narǵazy kúldi.

— Nege kúlesiz? Keńes ókimetin kelekelep otyrsyz ba?

Lepirbaı shatynap, kisi ataryna jarmasa ketti.

— Qaraǵym, óıtip qoqańdaı berme. Keńes ókimeti tek qana ádilettilikti jaqtaıdy dep bilemiz. Ádiletin myna elden bil. Sonaý Básibek aýylynan sura, as bergen solar ǵoı. Bir adam Aqberen ý ishkendikten mert boldy dese, men-aq aıypty bolaıyn. Adamdy ý berip óltirdi degendi estýshi edik, atqa ý beripti degendi estisem, qulaǵym tas kereń bolsyn. Qaıta shapqan soń ol zoryǵyp ólgen mal. Osy óńirdegi ataqty júırikterdiń biri edi. Bárimizdiń ishimiz ýdaı ashydy. Báıge báseke ǵoı, qatar kelgen atty qaıta shaptyrǵanymyz ras. Tipti qısyn joq, qaı jerde ý berip úlgergenbiz?

Narǵazy taǵy kúldi. Lepirbaı odan saıyn shatynady.

— Men sizdi qamattyram. Siz Keńes ókimetin kúlki etip otyrsyz.

— Qamattyrmaq turǵaı, atyp jiberseń de budan basqa aıtarym joq. Myna sen sıaqtylar Keńes ókimetiniń soıylyn soǵatyn bolsa, onda shekemiz qyzǵan eken.

— Á, mine, mine. Pıǵylyń jańa kórindi.

— Keńes ókimetine degen pıǵyl menikindeı-aq bolsyn. Sen óziń meniń pıǵylymdy tekserýge keldiń be? Sen, qaraǵym, ózara daýly ekeýimizden de jaýap almaı, ári beıtarap adam, ári asty berýshi ana Básibekten suramaısyń ba?

— Básibek, Básibek! Básibektiń kúni bitti. Ol iri baı retinde kóp keshikpeı konfıskelenedi.

— Konfıskelenedi degen qandaı sóz?

— Tárkilendi degen sóz. Mal-múlki qattalyp, ıtjekkenge aıdalady. Myna sen de baıdyń tuqymysyń. Kózińdi ashyp qara, Keńes ókimeti — kedeılerdiń ókimeti. Senderdiń asqan-tasqandaryń jetti.

Narǵazynyń júregi zý ete qaldy. Myna pále ne dep ketti?

Onyń júzinen azdap abdyraǵandy sezgen Lepirbaı:

— Káne, myna qaǵazǵa qol qoı, qyzǵanyshpen báıge atqa ý bergenińdi rasta, — dedi. Kózi shatynap, jeńdim be degendeı qoqılanyp qarady.

— Qoımaımyn. Sen bir baıdy dattap, bir baıdy jaqtap kelip otyrǵan pálesiń ǵoı. Shatyrbaıǵa nege qımań qyshı qaldy? Ol da baı, jańa ǵana baı men kedeı jaý dep otyrǵan joq pa ediń?

— Shatyrbaıdan aryz túsip otyr, aryz, — dep syzdandy Lepirbaı. — Biz tekserýimiz kerek. Ádilin aıtýymyz kerek. Eki sózińizdiń biri «pále». Keńes ókimeti sizge pále bolǵan eken ǵoı.

— Men pále dep seni aıtyp otyrmyn, Keńes ókimetin emes. Al shaýyp al, budan basqa jaýap bere almaımyn. «Bas kespek bolsa da, til kespek joq». Aqberen óz ajalymen ólgen mal.

Narǵazy silkine ornynan turdy. Biraq birtúrli boıy muzdap, bireý týra júregine atqandaı álsirep bara jatty. Lepirbaı Aqyljandy eki kún áýreledi.

— Atqa shapqan sen be, sen. Ákeń Malybaıdyń báıge bolardyń aldynda Aqberenniń qasyna barǵany, qant bergeni ras pa, ras.

Sen ony kórmedim deısiń be, kórdiń. Sol qantqa ý qosylǵan. Ákeń Aqberenniń qant jeıtinin burynnan bilgen. Mine, Shatyrbaı óstip jazady.

Aqyljan: «Men atqa shapqannan basqa esh nárseni bilmeımin», — dedi.

— Nemene, ákeń Malybaı, naǵashyń Narǵazy birińniń aýzyna biriń túkirip qoıǵansyńdar ma? — dep aqyrdy Lepirbaı. — Osyndaı sumdy bolysqa hatshy ǵyp qoıǵanyn qara. Munyń bári ana naǵashyńnyń isi.

Mundaı qysymdardan soń Baljan báıbishe men Dámelide ne záre qalsyn. Zaman túzele me dese, ne bop barady ózi. Dámeli Júsipti izdegisi keldi. Habarsyz ketti-aý, ózi. Mynaý Lepirbaı sekildi ol da bir jerde zirkildep júr me eken? Onyń ústine asynǵany da aıqysh-uıqysh qaıys beldikter edi ǵoı.

Narǵazy bir kúni Dámelini shaqyryp alyp, Ajy aýylyna kóshýdi usyndy.

— Meni qoıshy, mynaý ákireńdegen pále jas shybyqtaı endi jetilip kele jatqan Aqyljandy qurtar, ne kórsem de ózim kóreıin. Sender bul jerden kóshińder.

Malybaı bala-shaǵasymen elge oraldy dep Ajy aýyly máz. Biraq onyń artynda álgindeı dúmpý bar edi.

Janǵazy aǵasy Narǵazymen aqyldasty, Aqyljanǵa aıtyp otyryp, joǵaryǵa Lepirbaıdyń ústinen shaǵym jazyp jibergen bolatyn. Shatyrbaı daýyna oraı dálelderin keltirip ári Lepirbaıdyń teris tekserip júrgenine qarsylyq bildirgen. Ádil úkim ári tynyshtyq kútken. Bul qaǵazdy jazýǵa Daryn da qatty kómektesken.

Qarmys aýyly sóıtip ózderinshe bir is tyndyrǵandaı bolǵan-dy. Aıaqasty taǵy dúrlikti de qaldy. Lepirbaı kelip Qudaıtoryny tutqyndaımyn degen. Narǵazy aýylda joq bolatyn. Janǵazyny basa-kóktep, jylqydan Qudaıtoryny ustap, jetektep ketip otyrypty.

Narǵazynyń zyǵyrdany qatty qaınady. Átteń, attyń ústinen julyp alyp, ólermen ǵyp tepkiler edi, Keńes ókimetine qarsy shyqtyń dep taǵy pále qylady-aý. Ne istese eken, sóıtip dal bolyp otyrǵanda Aqyljandy ustap áketipti degen habar estidi.

Endigi otyrysta eshbir jón joq. Ol tek dármensizdik qana.

Dalbastaý kerek. Narǵazy Kóksadaqty jolǵa daıyndady. Oıy - jerdiń túbi bolsa da Vernyıǵa tartý. Júsipti izdeý. Múmkin, bir sharapaty tıer. Álde mynaý alasapyran zamanda qyzmetin bir jaqqa aýystyryp jiberdi me eken? Ne de bolsa táýekel, bárin de bara kóredi de. Tabylmasa, sondaǵy eń dókeıdiń ózine kirýge qareket jasamaqshy.

Kóksadaqty báıgege qosýǵa qudaı jazbady. Báıge turǵaı, bas qaıǵy. Turymtaı tusyna, balapan basyna bop bara ma ózi, nemene. Eki qonyp jete alsa jarar edi. Kóńil asyǵady, jer qashyq. Kóksadaq lypyp-aq keledi, bolyssyń ǵoı dep Janǵazyǵa biraz mingizgen, áıtpese bul janýardyń ústine er kóp tımegen-di.

Dám jazyp, buryn kórmegen Jalaıyr elinen bir-aq shyqty. Muqyrty degen tumsyqta bir aýyl otyr eken. Búgin osynda aıaldaýdy jón kórdi. Aýyl shetindegi úı janynda aq taıaǵyna súıenip turǵan aqsaqalǵa sálem berdi. Sálem alysqannan keıin:

— Qudaıy qonaqpyz, qarıa, — dedi Narǵazy.

— Áleı bolsyn, qaı balasyń, qaraǵym?

— Naıman ishinde Sadyr degen el bolamyz. Asyǵys sharýamen Vernyıǵa bara jatyr edim.

— Oý, alystan kele jatyr ekensiń ǵoı. Barar jeriń de áli qashyq eken, úıge tús, qudaıy qonaq bol.

Qarıa kópti kórgen, asa bir áńgimeshil adam bop shyqty. Ekeýi túnniń bir ýaǵyna deıin sóılessin kelip.

— Jańa ókimetteriń qalaı, sender jaqta tynyshtyq pa?

— Tynyshtyq bolsa, aqsaqal, osynsha jer túbine sabylam ba? Lepirbaı degen bir pále shyǵyp, apshymyzdy qýyryp barady.

— Senderde kánfıske bastaldy ma?

Mynaý anada Lepirbaıdan estigen sózi edi ǵoı. Aldynan shyqqanyn kórdiń be.

— Al sizderde she? — dedi julyp alǵandaı Narǵazy.

— Byt-shytymyz shyǵyp jatyr. Qazir ıý da qıý. Biraz baılar arǵy bet asyp, Qytaı ketti. Týǵan jerden qoparylyp ne bereke tabar deısiń. Biraq amaly da joq qoı, malsyz qazaqtyń kúni kún be? Shirigen baı bolmasaq ta, qońymyz tómen emes edi. Júregimiz zý-zý etedi.

— Sonda ol tartyp alǵan maldy kimge berip jatyr?

— Kedeılerge deıdi. Biraq kedeılerińniń ózi baılarmen birge arǵy bet asyp jatyr. Sumdyq bolǵanda áneýkúni senderdiń Lepirbaılaryń sekildi bir aqymaq bir úıir jylqyny ózen boıynda «bul baıdiki» dep qyrǵyzyp tastapty.

— Baıǵa da joq, kedeıge de joq deseńizshi.

— Obal ǵoı, malda ne jazyq bar. Janushyryp kisinegen jylqyny kórgende, jer basyp tura almadyq. «Qulyndar balasha shyńǵyrady eken» — dep keldi kórgender.

Narǵazy basyn shaıqap-shaıqap, kózine jas aldy.

— Ókimet qajetine kerek eken, jaratsyn, alsyn. Yńq demeımin, biraq adamǵa adamsha kelý kerek qoı, — dedi qarıa kúrsinip. - Hal osyndaı, qaraǵym. Joǵary jaǵyńa bizden de sálem aıta bar. Mynaý shash al dese, bas alatyn pálelerin tyısyn de.

Narǵazy uzaqty kún júrgende oıynan túndegi qarıanyń «shash al dese, bas alatyn pálelerin tyısyn de» degen sózi ketpedi. Júsiptiń aıtýynda, Keńes ókimetiniń máni basqa edi, Lepirbaıdyń áreketi basqa. Biraq bul da «men jańa ókimettiń ókilimin» dep keýdesin tóbeleıdi, «GPÝ-min» deıdi, «tártip ornatýshymyn» deıdi. El odan záredeı qorqady, istegeniniń bári astamshyldyq. Aqyljanda ne jazyq bar, Qudaıtoryda ne jazyq bar? Qabyrǵasy qatpaǵan balany mert qyp júrer me eken? Aıaǵy aýyr Dámeli esine tústi. 17 jyldan keıin kótergen balasy. Ekinshi balasynyń túbine aqtardyń shabýyly jetip edi. Endi mynasyna dámelenip otyrǵanda, Lepirbaı jyndynyń kezdeskenin kórmeısiń be? Áı, Shatyrbaı ıt-aı, pálen jyl ótip ketken oqıǵany qaıta qoparyp. Álde myna Lepirbaıdaı áperbaqandy paıdalanyp qalǵysy keldi me eken? Ózime de sol kerek, baıaǵyda Erǵazyny qutqara baryp, baılap ákelgende nege qurtyp jibermedim. Áı, apa-aı, el arasyna jik túsedi dep jibermeı qoıyp ediń, jaýdy aıaǵan jaraly degen osy.

Kóz aldyna Júsip, Bátıma keldi. Quda-aǵa dep Bátıma tarpa bas saldy. Burynǵy burynǵy ma, tipti ádemilenip ketken. Úlken qyzmette turǵan soń berdi me eken, úıleri qandaı keń. Aýlasy alma baq, saıraǵan bulbul qus. Ekeýi birdeı jaıylyp tósek, ıilip jastyq bolyp jatyr.

Selt etse, jol ústindegi jaı eles eken. Oıdyń aparmaıtyn jeri bar ma, jaqsy kóretin adamdaryn shýaq etip kórsetkisi kelgen ǵoı.

Qudaı-aý, mynaý neǵylǵan jalpaq ózen. İle degendi estýi bar edi, biraq mundaı shyǵar dep oılamaǵan Narǵazy. Júregi zý ete qaldy, óte ala ma, joq pa? Buǵan deıingi jol qıyndyǵy degen ánsheıin boldy ǵoı.

Jurt ar jaqqa salmen ótedi eken. Onyń ústine biraz mal da, adam da sıady eken. Biraq sal kúnine bir-aq ret qatynaıdy, Narǵazy jetken kezde ar jaqqa ketip qalypty. Ony sol kúni ózen boıynda taǵy kútý kerek. Eki kúni óledi. Narǵazy ózen boıynda biraz oılanyp otyrdy da, táýekelge bel baılady. Astyndaǵy Kóksadaqtyń aıylyn tartty, tumsyǵynan sıpap, omyraýdan qaqty. «Bul dúnıede Lepirbaılardyń qorlyǵyn kórgenshe, sýǵa ketip ólgenniń ózi artyq». Osyndaı short sheshim oıyna uıalap turyp aldy. Ózenniń arǵy jaǵyna kóz saldy. Qalaı ótýdiń qamy. Aǵysqa qarsy atty qınap almaýy kerek. Qıalap, aǵystyń yǵyna qaraı baryp-baryp ótýi kerek shyǵar.

Mal sýara kelgen bir-eki adamnan jón surap edi, olar:

— Baıaǵyda batyrlar júzip ótipti dep ańyzdan estımiz, bul zamanda İleni kesip ótken attyny kezdestirmedik. Saldy kútý kerek qoı, — dedi.

Batyrlar neden qysylyp ótti eken. Olardy qysqan da namys shyǵar. Al men de óz namysymdy Lepirbaılarǵa taptatyp qoımaýym kerek. Bitimi iri, saqal-murt qoıysy da kisi qyzyǵarlyq myna adamǵa álgi jolyqqandar súısine qarady ári aǵynan jaryla keńes berdi. «Saldy kútý kerek qoı». Biraq Narǵazy ony tyńdaǵan joq.

— Mynaý júrek jutqan ǵoı, - desti jaǵadaǵylar. - Sor aıdap bara jatpasa neǵylsyn.

Kóksadaq pen Narǵazy noqattaı bop ketkenshe, olar kóz almaı qarap turdy. Narǵazy bir adamdaı jylqy syryn jaqsy biledi.

Bul janýar qysylshań sátte ústindegi kisi ıá sassa, ıá qoryqsa, ony tez sezedi de, ózi de sondaı kúıge túsedi. Mundaı uzaq júzýde olaı etý óte qaýipti. Adamnyń senimdiligi atqa kúsh beredi. Osy erejeni buljytpaı saqtaýǵa tyrysyp, at ústinde ózin senimdi ustady. Til biletindeı-aq «janýarym, saspa, Kóksadaǵym, saspa» dep qoıady. Alǵashqyda azdaǵan diril baıqalǵanymen, birazdan soń Kóksadaq qalypty júzýge kóshti. Moınyn sozyp, sý betine basyn salyp qoıyp ketip barady. Narǵazy budan bir ádemilikti kórdi. Anda-sanda pyr-pyr etken tanaýy bulardyń tiri ekendigin, áli aman ekendigin ańǵartqandaı. Et pisirim ýaqyt ótkende arǵy jaǵaǵa aman shyqqan-dy. Qarǵyp túsip, Kóksadaqtyń aıylyn aǵytty, ústinen sý-sý bolǵan er-toqymyn julyp aldy. Sonda janýar silkinip-silkinip, oqyranyp jibergen-di. «Amanbyz ǵoı» degendeı eki kózi ot jaınap, aınalasyna qarady. Aýyzdyǵyn shaınap, aqqýdaı moınyn jerge eki-úsh ret ıdi. Malmandaı bolǵan ústindegi kıimin keptirip, Narǵazy osy arada jarty kún aıaldady. Kóksadaqty da biraz ottatyp aldy, aman-esen ótkenin jaqsyǵa jorydy, joly bolady eken.

Shynynda, joly boldy, ańsaǵan Vernyıyna da jetti. Jarty kún adasyp júrip Júsiptiń keńsesin áreń tapty. Qala ortasynda, ádemi baq qasynda, úlken orys shirkeýiniń túbinde eken. Abyroı bolǵanda, kóshede kezdesken úsh qazaqtyń ekeýine Júsip aty belgili bolyp shyqty.

— Esbergenuly ma izdep júrgenińiz?

Óz atynan góri ákesiniń aty jurtqa kóbirek málim sıaqty.

Bireý kirip, bireý shyǵyp jatqan eki qabat úıge Narǵazy júreksine bas suqty. Ákim bolǵan soń Lepirbaı sekildi kókıip ketti me, kim bilsin. «Semizdikti qoı ǵana kóteredi» deıdi ǵoı. Nesheme kún júrip, júreginiń túbinde tek qana ystyq sezimge bólep kele jatqan adamy jóninde mynaý jaman oı qaıdan kelip edi. Qamalaı bergen ol pálelerdi qýalaǵysy keledi. Záresin ushyrǵany: kireberiste Lepirbaı sekildi shoshaq qalpaqtyny kórdi. Munyń da túsi sýyq sıaqty. Qyr qazaǵyn birden tanydy da, kimge kelgenin surady.

— Esbergenov joldas týysyńyz ba edi?

— Iá, qaraǵym, Júsip baýyrym.

— Júsip Esbergenov joldas deńiz.

— Solaı-aq bolsyn.

— Solaı-aq emes. Sovet ókimetiniń adamdaryn joldas dep sóıleńiz.

— Balamdy da, baýyrymdy da joldas deımin be?

Narǵazy shydaı almaı bir ilip qaldy.

— Bul qaljyńdaıtyn jer emes. Gýbkom.

«Gýbkom», «GPÝ» ózine beıtanys osynaý sózder bir-birine uqsas sıaqty bop ketti.

Shoshaq qalpaqty jón kórsetken ekinshi qabatqa shyǵyp, qatar-qatar bir-birinen aýmaıtyn esikterdiń qaısysyna kirerin bilmeı ańtaryldy. «Besinshi» bólme degeni esinde, ony qalaı tabady. Bir aýylǵa paıǵambardaı bolyp júrgen Narǵazynyń hat tanymaǵandyqtan bıshara bolyp qalǵanyn kórdińiz be.

Ótip bara jatqan bireýden surap edi, ol qarsy aldynda turǵan esikke kirgizdi de jiberdi. Shaǵyn bólmede eskileý stolda qadalyp otyrǵan kelinshek jón surady.

— Atym — Narǵazy, Júsipke kelip edim.

— Famılıańyz kim?

— Ol ne pále taǵy?

Áıel kúlip jiberdi de:

— Ákeńizdiń aty degenim ǵoı, — dedi.

— Ákemniń aty — Turǵanbek. Lepsi, Qapal degen ýezen keldim.

— Sonshama qashyqtyqtan. Oı-oı! — dep áıel ishegin tartty.

— Qysym kúshti bolsa, Qıǵash taýynan da asarsyń deıdi bizdiń jaqta.

Áıel jyly sóılep, áńgimege tartty:

— Qıǵash taýy myna bizdiń İle Alataýynan bıik pe?

— Ony kim ólshepti. Qınalǵan qazaqtyń bir kezde aıtqan sózi de. Qaraǵym, meni Júsipke jolyqtyrshy. Atymdy aıtsań biledi.

Aýyzǵy bólmedegi abyr-dabyrdy estip, búıirdegi esikten Júsiptiń ózi shyqty.

— Náke, óz kózime seneıin be, senbeıin be? Mynaý anyq siz be?

Osy sózderdi aıtar-aıtpastan Júsip Narǵazyny qushaqtaı aldy.

Ekeýi bir-birin jibermeı uzaq turdy. Mynandaı adamdy bógep qalǵanyna uıalǵan álgi kelinshek bir bozaryp, bir qyzardy. Júsip mynaý bitimdi qazaqty báıek bolyp bólmesine alyp ketti.

Ekeýi uzaq sóılesti. Narǵazy barlyq kórgen-bilgenin aıtty. Lepirbaıdyń istep júrgenderin Júsiptiń kóz aldyna qaz qalpynda keltirdi. Júsip basyn shaıqap:

— Áı, qarańǵylyq-aı, qarańǵylyq-aı! Qazaq dese ózimizge tıedi, qaıteıik. Lenın óte durys aıtqan. Sovet ókimetiniń ishki úsh jaýy bar: biri — qarańǵylyq, biri — órkókirektik, biri — paraqorlyq.

— Sol úsh jaýyń túp-túgel Lepirbaıdyń boıynda tur. Ol ózinen basqanyń bárin Keńes ókimetine qarsy sanaıdy.

— Osyndaılar búldiredi ǵoı, osyndaılar.

Júsipti qatty qınap aldym-aý dep oılady Narǵazy. Budan góri jeńildeý aıtýy kerek pe edi? Biraq jaýyrdy nesine jaba toqıdy. Ashshy shyndyq sol, bilsin myna bılik basyndaǵylar.

Narǵazynyń qysylyńqyrap qalǵanyn sezgen Júsip:

— Mundaı áperbaqandar ár jerden kezdesip jatyr. Búgingi eń qaýipti solar dep bilem. Solarǵa qarap Keńes ókimetine baǵa beredi halyq. «Sholaq belsendiler», qandaı qatyryp at qoıǵan halyq, — dedi.

Shynjyr baýly qalta saǵatyn sýyryp alyp:

— Qoı, Náke! Úıge kettik. Qaryndasyńyzdy kórińiz. Búgin Bátımanyń qudaıy jarylqaıtyn boldy ǵoı. Eki jıenińiz bar. Naǵashysynyń batasyn alsyn.

Mana júreksine kirgen Narǵazy bul úıden alshańdaı basyp shyqty. Qasynda Gýbkomnyń bir sekretarynyń ózi keledi. Esik aldynda turǵan sholaq qalpaqty da jalbańdaı qapty.

Bátıma shynynda eldi qatty saǵynǵan eken. Onyń ústine, qashyp ketken aıyby taǵy bar. Narǵazymen kórisip uzaq jylady. Eki balasy sheshesiniń munysyna úreılene qalyp edi:

— Alystan kelgen naǵashylaryń. Mamań ony saǵynyp júrgen. Qazir qoıady, — dep jubatty Júsip balalaryn.

— Báke, sen endi azaıt, men zábir kórsetip júrgendeı sonsha shaǵynǵanyń ne? — dedi Júsip kúlimsirep.

Jylaǵanyn kilt qoıa qoıǵan Bátıma:

— Shaǵynǵanym emes, saǵynǵanym ǵoı, — dedi.

Narǵazy amandyqtan soń aınalasyna qarady. Keshe jolda kele jatyp elestetkendeı keń saraı joq. Saırap turǵan bulbuldy, gúldep turǵan ásem baqty da kóre almady. Keń bir bólme ǵana. Bir jaq qabyrǵasyndaǵy jıhazdyń eń tóresi kitap. Bátımaǵa kóz tastap qoıady. Jumyrlanyp, ádemilene túsipti. Júris-turysynda bıazylyq ta, náziktik te bar. Kádimgi qala tártibi boıynsha kıingen. Uzyn qos burymy ǵana sol baıaǵy qalpy. Tórde Júsip ekeýiniń túsken sýretin kórdi. Júsip qısyq jaǵaly aq kóılek kıip, shoǵy bar jibek belbeý taǵynǵan. Sýaǵaryndaǵy shaǵyn murty qap-qara tanadaı bolyp tur. Oqyǵan jigittiń qasynda aryq ta emes, tolyq ta emes, biraq bota kózderi birden nazar aýdartpaı qoımaıtyn kúlimdegen Bátıma tur. Jańaǵy jylaǵan, tórkindi saǵynǵan Bátıma emes, kúıeýine dán rıza, osynaý qatar turystyń ózin baqyt sanaǵan Bátıma.

Ákesin qaıta-qaıta suraı berdi. Jesir qalǵanda jalǵyz tastap ketkenine ózin aıypty sanaıtyndaı. Malybaı men Dúldúl tátesiniń elge oralǵanyna qatty qýandy. Ortaıǵany tolyp, Ajy aýylynyń aıy ońynan týǵandaı kórindi oǵan.

— El meni qarǵamaı ma? — dep qaıta-qaıta suraı berdi.

— Júsipteı jigit taýyp alǵanyńa qaıta raqmet aıtsyn.

Narǵazy qarq-qarq kúldi.

— Keńes ókimetinen aınalaıyn, eń aldymen qyzdardyń kózin ashty ǵoı.

— Meniń kózimdi ashqan Júsip, — dedi nazdana Bátıma.

— Keńes ókimeti degen endi osy Júsip emes pe.

— Bizdiń Bátekeń gazet, kitapty qazir múdirmeı oqıdy.

— Muǵalimi boldym demeısiń be? — dedi kúledi Bátıma.

Júsip te bir nárse oıyna túsip kúldi. Ony jasyrmaı Narǵazyǵa aıtty da.

— Alǵashqy jyly meniń atymdy atamaıdy. «Sóket qoı, eriniń atyn battıtyp qalaı aıtady» dep uıalady. Sonymen, alǵashqy úıretken sózim «Júsip» boldy.

Bári rahattanyp kúldi. Balalar da kúldi.

— Sender ne túsinesińder eı! — dep Bátıma olardyń murnynan qysty.

— Sodan qoıshy, eki jyldyń ishinde jańasha hat tanyp, bul kúnderi qolynan kitap túspeıdi.

— Júsip aınalaıyn, myna biz sekildi qyryqtan asqan qyrqyljyńdarǵa oqýǵa bola ma? — dedi Narǵazy.

— Bolǵanda qandaı! Saýatsyzdyqty joıýdy ne úshin qolǵa aldyq. Onda jas jaǵynan shekteý joq. Lenın aıtqan úsh ishki jaýdyń biri qarańǵylyqty joıýǵa tek sol jolmen ǵana bara alamyz. Qarańǵy halyqty qamshymen ǵana qaıyrǵysy keletin anaý Lepirbaılardy tezdetip ketirýdiń de joly osy. Qazir azdy-kópti bilimi barlarǵa rabfak ashyp jatyrmyz. Jer-jerde negizgi tirek sony bitirgender bolmaq.

— Aınalaıyn Júsip, Aqyljanymdy osy oqýyna túsirshi. Janǵazyǵa hatshy bolyp, biraz tóselip qaldy. Daryn degen muǵalimniń kómegimen jańasha jaqsy hat tanyp ketti.

Aqyljannyń qamaýǵa alynǵanyn estigende, Bátıma qaıta jylady.

— Dúldúl tátemnen týǵan ol kúnimnen úmit úlken edi, ábden sorlaǵan eken ǵoı. Oıbaı-aý, Dúldúl tátemniń ózi qyzyldarǵa jaqtasty ǵoı, mynaý ne degen sumdyq! Sovet ókimetiniń ádilettigi qaıda?

Júsip bir qyzaryp, bir bozaryp jerge qarady. Mana keńsede Narǵazy aıtqanda bir qınalyp edi. Ospadarlyqtyń tolqyny ózin taǵy bir aıaýsyz urǵandaı boldy. Ornynan turyp ketti de:

— Bátish, sen qınalma, men Nákeńe aıttym, bári ornyna keledi. Bul arada kináli Keńes ókimeti emes, onyń saıasatyn burmalaýshy Lepirbaı sekildi áperbaqandar.

— Kúnim-aı, janym-aı, jup-juqa bolyp túrmeniń tas qarańǵy bólmesinde qalaı otyr ekensiń?

Bátıma eńirep jylap jiberdi. Sonaý jer túbinen Narǵazyny aıdap ákelgen osy Aqyljannyń azaby eken ǵoı. «Birdeńe tezdep istemeısiń be» degendeı, kózi botalap Júsipke qaraı berdi. Júsip áıeliniń jaı-kúıin jaqsy uǵyp tur. Áperbaqandyq sonaý jaqta búkil eki aýyldy kúńirentip qoısa, bul jaqta, mine, bulardyń, ásirese, jan jary Bátımanyń júregin ezip barady.

Bátımaǵa Narǵazy basý aıtty.

— Qaraǵym, sen jaratylysynda myqty ediń ǵoı. Júsipke onsyz da ońaı bolyp otyrǵan joq. Sabyr et, aqyryn kúteıik.

— Dúldúl tátem sorlaıtyn boldy ǵoı. Qazir ánsheıin qur súldesi qalǵan shyǵar. Aıaǵy aýyr edi dedińiz be? Qudaıym-aı, Aqyljanym jalǵyz ǵoı dep, kúndiz-túni qudaıǵa jalbarynýshy edi. Endi ne boldy?

Qosylǵaly Bátımany Júsiptiń mundaı kúıde kórgeni birinshi ret. Óziniń de júregi birtúrli sýyrylyp bara jatqandaı. Lepirbaı dál qazir qarsy aldynda bolsa, anaý tórde ilýli turǵan kisi atarymen jaıratyp salýǵa ázir. Búkil denesindegi qan tolqyp, basyna jınalǵandaı boldy. Eki shekesi solqyldap ketti.

Lepirbaılar jalǵyz emes qoı. «Bireý toıyp sekiredi, bireý tońyp sekiredi» demekshi, olardyń biri bilmestiginen, biri bile tura ádeıi isteıdi. Biraq bári qosylyp Sovet ókimetin halyqqa jeksuryn etedi. O, jeksuryndar, sendermen jańa qoǵamdy qalaı qurarsyń. Qaıtip myna qarańǵy halyqty ılandyrý kerek? Joq, bolmaıdy. Jańadan qurylyp jatqan Okrýjkomǵa asyra silteýge qarsy kúres jarıalaý jóninde sheshim qabyldamasa bolmaıdy. Jer-jerge shyǵý qajet. Asyra silteý keshegi Cherkesh jerindegi Annenkovtan kem jaý emes.

Annenkov ashyq aıqasty ǵoı. Al Lepirbaılar Sovet ókimetiniń tonyn jamylyp landy salyp júr. Shatyrbaıǵa onyń ishi nege burady? Narǵazynyń qonǵan úıinde aqsaqaldyń aıtqan áńgimesi qandaı sumdyq. Bir úıir jylqyny tek baıdiki bolǵany úshin tekten-tekke qyryp salǵan. Qandaı aıýandyq. Muny kórgen kedeıler qaıtip Sovet ókimetin jaqtaıdy. Maldy aıamaǵan ókimet adamdy qaıtsin demeı me? Joq, bolmaıdy!

Júsip tez-tez kıine bastady.

— Túnniń bir ýaǵynda qaıda barasyń?

— Okrýjkomǵa. Kelem, kóp keshikpeı kelem. Joq, munda otyra alatyn túrim joq.

13

Narǵazy tabaqtaı qaǵazdy NKVD bastyǵynyn, aldyna tastaı saldy. Ashańdaý kelgen aqsur jigit kóziniń astymen Narǵazyǵa anda-sanda bir qarap qoıyp, qaǵazdy oqyp otyr. Jazylý máneri tym qatqyl.

«Myna qaǵazdy usynýshy Narǵazy Turǵanbekuly — Annenkovty talqandaý kezinde qyzyl áskerge, partızandarǵa búkil aýylymen qatty kómek kórsetken adam. Eki inisi — Janǵazy, Erǵazy, ápkesi Dámeli (Dasha) Cherkesh qorǵanysynyń naǵyz erleri. Bulardyń Sovet ókimetine degen yqylasyna eshbir shúbá keltirýge bolmaıdy. Oǵan ózimniń tikeleı kózim jetken.

Al munyń jıeni Aqyljandy, báıge aty Qudaıtoryny Lepirbaı Buqabasovtyń qamaýǵa alýyn Sovet ókimetine qaskóılik dep qaraý kerek. Mundaılar óziniń solaqaılyǵymen halyqty ókimetke qarsy qoıady, asyra siltep arandatady. Narǵazy Turǵanbekulynyń jıeni Aqyljan Malybaev jazyqsyz dep dereý bosatylsyn, báıge aty Qudaıtory ózine qaıtarylyp berilsin. Lepirbaı Buqabasov dereý jumystan qýylyp, ol sıaqtylar NKVD-nyń mańyna jolatylmasyn.

Okrýjkomnyń hatshysy J.ESBERGENOV».

Aqsur jigit qaǵazdan basyn kóterip:

— Bizder nusqaý alǵanbyz, Lepirbaı «dosyńyz» osynda, — dedi.

— Qudaı tileýińizdi bersin, kózimshe aldyna keltirshi, qarapaıym halyqty qyryp kete jazdaǵan batyryń bastyǵynyń aldynda ózin qalaı ustar eken.

Aqsur jigit aýyzǵy bólmeden bir shoshaq qalpaqtyny shaqyryp aldy da:

— Lepirbaı Buqabasovty munda keltirińiz, — dedi.

Qoly artyna qaıyrylyp baılanǵan, kóıleksheń, shashy doda-doda Lepirbaı kirdi. Eki kózi sharasynan shyǵa qoıansha qalt-qult etedi. Narǵazyny kórip, boıyn jınaǵandaı boldy. Biraq atty borbaılap qamshylap aýylǵa tek shaýyp keletin, jóndi-jónsiz aspanǵa myltyq atatyn, aıǵaılamaı, boqtamaı sóıleı almaıtyn, túý degen túkirigi jerge túspeıtin ákimnen túk te qalmapty. Dir-dir etedi.

— Asqanǵa tosqan. Adamnan týyp, ań bop ketken sendeılerdiń sazaıy osy, — dedi Narǵazy shydaı almaı.

— Kóremiz áli, kúıeý balańa baryp kúsheıip kelip tursyń ǵoı, kontr, — dedi Lepirbaı tistenip.

— Saǵan bári kontr jurttyń, á! — dep aqsur jigit Lepirbaıdy jaqtan shapalaqpen tartyp jiberdi. — Mine, saǵan shyǵarylǵan úkim. Okrýjkom sekretarynyń óz qolymen jazylǵan.

Narǵazy lám degen joq. Bireý sózińdi sóılese, aýzyń qyshyp bara ma? «Mynalar birin-biri ózderi de aıamaıdy eken-aý, á» dedi ishinen.

Esikten kúlimsireı Aqyljan kirdi. Narǵazy qushaǵyn jaıa tura umtyldy. Mol denesimen ony tipti kórsetpeı jiberdi. «Kúnim, jaryǵym, qaıta týǵan Shelpegim» dep naǵashysy áli aınalyp tur. Jıeniniń juqa óńi aqshyldana túskeni bolmasa, asa júdeı qoımapty. Shirkin jastyq-aı, áıtpese úsh apta qapasta jatý degen ońaı ma! Lepirbaıǵa bala jigit oqty kózimen bir qarady. Osydan biraz buryn suraq alǵandaǵy bul adamnyń qatygezdigi jas júregine qan bop qatqan sekildi. «Sumdyq-aı, báıge atqa ý berýge ákemdi zorlaǵan naǵashym dep aıt. Sonda ákeńdi de qutqaryp, ózińdi de aqtaımyn» dedi-aý. Qol jumsap, qylǵyndyrdy da. Tapanshasyn shekesine ákep tiredi. Biraq Aqyljan miz baqpaı, usynǵan qaǵazǵa qol qoımaı qoıdy. Narǵazydaı naǵashysyn qaralaǵansha, ólip ketkeniniń ózi jaqsy emes pe. Eskide Súzegen moldanyń zábirin bir kórse, jańada Lepirbaıdyń qysymyna sóıtip bir túsken-di. Keshe bul tutqyn, Lepirbaı óktem edi. Endi Lepirbaı tutqyn, bul azat bolyp tur.

Oı, aýmaly tókpeli dúnıe-aı!

NKVD-nyń bastyǵy Aqyljandy ertip kelgen shoshaq qalpaqtyǵa:

— Báıge atyn da bosat, — dedi.

Bular syrtqa shyqqanda ózen jaqta kóleńkede baılaýly turǵan Kóksadaq kisinep-kisinep jiberdi. Aqyljandy tanyǵany ma, joq álde, sender tabysqanda báıge serigimen men nege tabyspaımyn dep shaǵynǵany ma? Sol-aq eken, Narǵazy óz kózine ózi senbedi, bıik dýaldan qarǵyp shyqqan Qudaıtoryny kórdi. Oqyranǵan kúıi tumsyǵyn Narǵazynyń omyraýyna tyǵyp jiberdi. Aqyljannyń da, Narǵazynyń da kózderinen jas parlady. Qaıys shylbyrdy úze-múze ketken eken. Janýar ıesiniń ıisin bildi me, álde Kóksadaqtyń kisinesin tanydy ma, áıteýir adam nanǵysyz, oqys minez kórsetken. Mal ekesh mal da bostandyqty súıedi ǵoı. Bıik dýalmen qorshalǵan NKVD-nyń aýlasynda bul da úsh apta baılaýly turdy. Átteń, til joq, áıtpese manaǵy Narǵazydaı Lepirbaıǵa bul da laǵnet aıtar ma edi.

Aqsý ózeniniń jar qabaǵyndaǵy osynaý bıik dýal qorshaǵan úı Narǵazyǵa qandaı susty kórinse, sol dýaldan Qudaıtorynyń jańaǵy qarǵysy da sondaı qorqynyshty kórindi. Janýardyń mertigýi de múmkin edi-aý, á. Qudaı ońyna bastyraıyn dese báriniń sátin keltiredi ǵoı. Keshe ǵana eki birdeı aýyl qan jylap qalsa, endi bulardyń aman oralǵanyn kórip bári máz-máıram boldy emes pe.

Dýaldan qarǵyǵan tory atty ustaý nıeti me eken, qaqpadan birneshe shoshaq qalpaqty júgire shyqty. Bireýiniń qolynda kádimgi áskerı myltyq. Jetkizbese, atpaq oıy bolsa kerek. Áı, bulardan bári shyǵar. Adamnyń qashqanyn atýǵa daıyn turatyn shirkinder qarǵyǵan jylqyǵa oq jumsaýdan nesine taıynsyn. Bári dýyldap Narǵazynyń qasyna jınaldy. At qarǵyǵan tusqa qarady, bastaryn shaıqady. Bıik dýal ári jarqabaq jaǵy. Adam aıtsa nanǵysyz dúnıe. Topyrlaǵandarǵa qarap úrkińkirep-úrkińkirep turdy da, úıdeı ıesi Narǵazyny qara tutyp, Qudaıtory tynyshtalaıyn dedi.

Shoshaq qalpaqtylar Narǵazyǵa suraq qoıyp jatyr.

— Qudaıtory dep nege atadyńyz?

— Jylqynyń qudaıy ári tory bolǵan soń solaı dep atadym, — dep kúldi Narǵazy.

— Qanshama ret báıgege qostyńyz? Ylǵı aldymen kelip júr me?

— Ázirge aldyna bul óńirde jal-quıryqtydan mal salyp kórgen emes.

— NKVD-ǵa satpaısyz ba?

— Muny sat degenshe, ózimdi sat dep nege aıtpaısyzdar.

— Eger bizdiń bastyq surasa she?

— Suraýǵa tıisti emes. Men ákelgen qaǵazda atyn da qaıtaryńdar dep jazylǵan.

— Sol úshin sonaý jer túbi Vernyıǵa bardyńyz ba?

— Ol qalań endi qazaqsha Almaty dep atalatyn bolypty. Aqyljanym men Qudaıtory úshin jerdiń túbi emes, tozaqtyń otyna da túsýge ázirmin.

— Myna qaǵazǵa atty aldym dep qol qoıyńyz, — dedi shoshaq qalpaqtynyń bireýi.

Narǵazy Aqyljanǵa «sen qoıshy» degendeı ısharat bildirdi.

Qaǵazǵa qol qoı dep ábden zárezap bolǵan Aqyljan muqıat oqyp shyqty. Narǵazy jıeniniń bul qylyǵyn ábden unatyp tur. Saýat degen qandaı jaqsy. Júsiptiń rabfagi esine túse ketti. Jany keýdesinde bolsa, sol oqýǵa Aqyljandy jiberý kerek. Áne oqýdyń arqasy. Oqyǵan Júsip bolmasa, bulardyń kúni ne bolatyn edi. Bátımanyń ózi qandaı saýatty bolyp qalǵan. Sol saýatymen osy óńirge ákelse, úlken bir ákim bolar edi. Qur dalbaqtap shaýyp júrip, qara tanymaı qalǵanyna ókindi Narǵazy. Aqyljany jańaǵy qaǵazdyń astyna súıkep-súıkep birdeńeni jazdy da, shoshaq qalpaqtyǵa qaıtyp berdi. Al men bolsam, atý jazasyna buıyryldyń dese de qol qoıa salam ǵoı.

Baıaǵy Básibektiń ákesiniń asynan oralǵandaı bular aýylǵa azat bolyp, alshań basyp qaıtty. Narǵazy aldymen Ajy aýylyna soǵýdy jón kórdi. Óıtkeni aı-kúnine jetip otyrǵan ápkesi Dámeliniń júregin ornyna túsirmek. Bul kúnde aýyldar rý atymen emes, jańasha ataý úshin nómirlene bastaǵan-dy. Ajy aýyly endi 20-shy aýyl, Qarmys aýyly — 12-shi aýyl.

Bulardyń kóńili jaılanǵanmen, eldiń kóńili burq-sarq eken. Arǵy bet asqandar kóbeıip ketipti. Tárkileý bastalysymen-aq Shatyrbaı búkil aýylymen Qytaıǵa ótken. Aǵańdy ádeıi asyryp jiberdiń dep, onyń bolys inisi Batyrbaı ázirge suraqta eken. Sandyqtastyń qıasynda talaı mal quzǵa qulapty. Adam shyǵyny da bar kórinedi. Jalpy dúrmekke Bımendi sorly da qosylyp ketipti.

Mal dese jany shyǵyp kete jazdaıtyn baıǵus Qospanbettiń, Malybaıdyń shyryldaǵanyna qaramastan, úsh boıdaq ulymen ketip otyrypty. Qospanbet andyp júrip nemere aǵasynyń biraz malyn alyp qalǵan. Úsh otar qoı, bir úıir jylqymen ketti dep gýleıdi jurt.

— Sen bolystyǵyńdy menen bastadyń, ǵumyr boıy jıǵan malymdy ókimetke bergizbek boldyń, mundaı ókimetińniń ákesiniń aýzyn... — dep Bımendi Qospanbetti tildepti.

Dámeli konfıske (tárki) jasaýǵa kelgenderge:

— Bul qaıdaǵy baı, ishse asqa, kıse kıimge jarymaı ótken adam, úsh uly úılengen de joq. Shatyrbaı men Bımendini salystyryp kórmeısińder me? — dese, ony tyńdamaı qoıypty.

— El ishinde Bımendi baı dep ataı ma, ataıdy. Malynyń kóptigi ras pa, ras.

— Aınalaıyndar-aý, ol kisi eńbegin qanaǵan joq, bala-shaǵasymen, týǵan-týysqandarymen óz malyn ózi baqty, tipti áýeli onyń qyzyǵyn da kórgen adam emes.

Dámeli óziniń osy túsinigi boıynsha qıalamaq bolyp edi, tárkileýge kelgender kónbeı qoıypty. Lepirbaı sekildi olar da jeligip turǵan birdeńeler.

— Siz shirigen baıdy emes, ana kontýr bolyp otyrǵan balańyzdy qorǵap alyńyz, — dedi bireýi.

— Meniń balamnyń jazyǵy joq. Ol kontr emes, otyrsa Shatyrbaı baıdyń daýymen otyr, — dep Dámeli bolmapty.

Qospanbet pen Malybaı:

— Balanyń túbine jetesiń, bular qaǵyndyryp jiberýi múmkin. Bımendisi qurysyn, maly qurysyn, aýlaq, aýlaq, — dep báıek bolypty.

— Qatyn qurly qarýyń bolmaǵan bolystyǵyńnyń kóri... kórinbe kózime, joǵal! Atam Ajynyń atymen qarǵadym seni, — dep Bımendi Qospanbettiń ábden silikpesin shyǵarypty.

Dámeli tárkileýge kelgendermen jaǵalasyp júrip, úsh otar qoı, bir úıir jylqysyn qaldyra turýǵa kelisim alypty. Qarmys tuqymynyń ójettiginen bul jerde bir paıda kelipti.

Sol malymen, úsh ulymen Bımendi bir túnde joq bolypty. Jaılaýǵa baramyn dep, arǵy bet asqan da ketken.

«Tipti sapyrylysyp ketipti ǵoı myna dúnıe. Shirkin-aı, bul araǵa Júsipteı bir adamnyń jetpeı turǵany-aı, — dedi ishinen Narǵazy. Baı da adamnyń balasy emes pe. Kún kórisin berip, artyǵyn alsa, ókimetke ol da qarsy bola qoıa ma? Tap-taqyr sypyrý degen ne sumdyq. Óltirýmen teń ǵoı. Jan bermek ońaı ma. İshki jaýdy ózimiz qaptatyp jatpasaq jarar edi. Ózge ózge. Bımendini aıtsańshy, ol baı emes, sorly edi ǵoı. Qosaq arasynda bosqa ketkenin qarashy. Osy qosaqqa bárimizdi de bir kúni toǵytyp júrmesin. Ana bir Lepirbaıdyń lańy qanshama azapqa saldy. Al tárkileýshilerdiń ishinde qansha Lepirbaılardyń bar ekenin bir qudaı ǵana biler. Olardyń lańy Júsipterge jetkenshe...»

Júsiptiń áneýkúngi áńgimesi esine tústi. Lenınniń aıtqandaryn burmalap bara jatyrmyz. Jer-jerde Lenınshe oılaý jetispeıdi dep qaldy-aý. Osyndaǵy tentek Qospanbettiń osydan tórt jyl buryn qaqaǵan aıazda aýylyna el aman, jurt tynyshta at qoıyp jylap kelipti degenin estigen-di. Qaýmalaǵan halyq odan jón suraıdy ǵoı. Kisi ólgende ǵana at qoıady, al seniń myna jaman yrymyńa jol bolsyn. Álde taǵy «jynyń» ustap, bárimizdi bir dúrliktireıin dediń be?

Sonda Qospanbet egilip jylaǵan kúıi:

— Ne bilesińder, qarańǵy tobyr. Jetim qaldyq qoı, jetim. Búkil el jetim qaldy. Lenın óldi! Endigi kúnimiz ne bolady? — depti.

Sonda bireýler ony áýeli mazaq etipti. «Aıdaladaǵy bir orysty sonshama joqtap, aýyl aman bolsyn» desedi. Sol tentek Qospanbettiń qudaı bergen zeıini, sezimi bárimizdikinen tereń bolyp júrmesin. Endigi kúnimiz ne boladysy shynǵa aınalmasyn. Mynaý keri aqqan sýdaı eldi keremet ábigerge salǵan dúrbeleń «bassyz úıdiń ıti osyraqtyń» keri bolyp júrmesin. Ádeıilep jańa zaman ornatqanda osyndaı topalań bolsyn deı qoıdy ma eken Lenın. «Eńbekshi qazaq» gazetinen sýretin Aqyljannyń san kórsetkeni bar. Keshe Júsiptiń úıiniń tórinde ilýli tur. Shoqsha saqaldy, oıly kózdi, keń mańdaıly adam eken. Kemeńger bolsa bolar, bas bitimi tym kelisti eken dep oılaıtyn Narǵazy.

Narǵazyny qaıran qaldyrǵan oqıǵa — Básibekti tárkileý boldy.

Ózi Vernyıǵa ketkende bul aýyl aman edi. Astan-kesteń bolypty. Básibektiń qalaı tárkilengenin Dámeli aıtty.

— Belsendiler tárkileýge shyqqanmen, Básibektiń óz úıine basyp kirýge bata almapty. Aýylyn tóńirektep bir kún júripti, eki kún júripti. Shatyrbaı emes, Bımendi emes, el arasynda Básibektiń bedeli de, susy da bar ǵoı. Búkil Mámbeteı eli Básibek tárkilendi degende kúńirenip jylapty. Malyn toǵaı-toǵaıǵa urlap tyqpaqshy bolǵanda Básekeń tyıym salypty. «Qozǵamańdar, bári oryn-ornynda bolsyn» depti. Úsh kún úıge kirýge bata almaǵan tárkileýshilerdi Básibek tórtinshi kúni ózi shaqyryp alypty.

— Kútkenime kóp boldy, nege kelmeısińder? — depti. Sonda bireýi:

— Shynymyzdy aıtsaq, Báke, bata almadyq, sizdiń aıbaryńyz bettetpedi, — depti.

— Batyl bolmasańdar, qaıtip jańa zaman qura alasyńdar? Bórini ala almaı, aınalaqtap júrip alatyn aýyldyń sháýildekteri sıaqty meni toryp úsh kún júrgenderiń namysyma tıdi. Mundaı júreksizdik Keńes ókimetiniń namysyna tıedi dep bilemin.

Apıyn salǵan qorqyraýyǵyn soryp qoıyp, biraz oılanady da, tershigen mańdaıyn súrtedi.

— Biz astyq qoı, tastyq qoı. Baılyq degen myqtap ustamasań, júgensiz at sekildi alyp qashyp kete beredi. Sodan bir jerge aparyp jyǵady.

Básibektiń myna sózine tárkileýshiler tań qalady. Ózderiniń sózin sóılep otyr. Apıynyn taǵy bir tartyp alady da:

— Kedeı, kedeı deısińder. Sol kedeılerdi óz jaqtaryńa qalaı shyǵaryp alýdy bilmeısińder, - deıdi. — Anaý Shatyrbaı aýyly túgel kóship ketti. Onyń ishinde kedeı joq pa? Shatyrbaıdyń bir aýyz sózi olar úshin zań edi ǵoı. Kedeıler ókimetin nyǵaıtý úshin sol Shatyrbaılardyń ózin nege paıdalanbasqa. Shatyrbaı biraq qate istedi. Týǵan jerden ketý — tuqymyńdy qurtý. Bul arasy oılanǵandyq emes. Shatyrbaıdaı árkim ár jaqqa toz-toz bolyp qasha berse, myna qazaqtan ne qalady ári bógde elge qashsa... Bógde bolǵanda ata-babamyzdy talaı qan qaqsatqan jońǵarlar ǵoı. Búgin endi sonyń qanatyna kirip ne barqadar tabamyz? Er týǵan jerine, ıt toıǵan jerine. Súıegim týǵan jerimde qalsyn, men eshqaıda qashpaımyn, eshbir taýdan aspaımyn. Pendeshiligim bolǵan shyǵar. Biraq Mámbeteı eline Básibekten kelgen zıan joq edi. Qysylǵanyna qolymnyń ushyn berdim, kún týǵanda jel jaǵynda turdym. Qudaı bergen abyroımen altyn da jınadym, kúmis te jınadym. Malym da jyrtylyp-aıyrylady. Anaý Bımendi qusap, qalt-qult etip, qur jınaı bermedim, qyzyǵyn kórdim. Ne boldy endi, qosaq arasynda ol sorly da arǵy bet asyp ketipti. Armanym anaý Mataıdaǵy Maman-Turysbektershe aǵash úı salyp, mektep ashyp, qarańǵy qazaqtyń kóńiline men de bir sáýle shashqym kelip edi. Oǵan jete almadym. Eger meniń jıǵan-tergenimdi qazaqtyń, berisi osy Mámbeteıdiń kádesine jaratsańdar, alyńdar. Onsyz da shildiń boǵyndaı tozyp júrgen qazaqty baı, kedeı dep jaýlastyryp qaıtesińder. Munyń rý-rý bolyp, ata namysyn qorǵaǵansyp, qyrylǵany az bolyp pa. Qazaqtyń namysyn qorǵaıtyndaı etseńdershi.

— Bir-aq qana tilegim bar, — dedi Básibek qyzarǵan kózin aınalasyndaǵylarǵa alarta qarap. - Meni osy ósken jerimnen qýmańdar. İri baılardy sonaý ıtjekkenge aıdatyp jatyr dep estidim ǵoı. Maman-Turysbektiń tuqymy da jan-jaqqa toz-toz bolyp qashyp ketipti. Keskilep tastasańdar da, osy týǵan jerdiń topyraǵy buıyrsyn maǵan.

— Aıbarymnan bata almadyq deısinder. Mende qandaı aıbar qaldy? Sońǵysyn kúni keshe ákem Málkeniń asynda kómgenime kózim jetken. Daýmen bitken astan, qaıta shapqan báıgeden Básibek bedeliniń shaıqalǵanyn kórgem. Báıge degen berekeniń basy ǵoı.

Kózi malmen shyqqan qazaqtyń attan, onyń ishinde báıge attan qasıetti nesi bar. Óz atym kelmeı, ózge kelgen báıgeniń biri as ústinde mert boldy, pyshaqqa ilindi. Shatyrbaıdan qut qashady-aý dep sonda-aq oılaǵam. Bas báıgeni alǵan Narǵazynyń Qudaıtorysyn qamaýǵa alypty dep estidim. Bul ne sumdyq? Atta ne aıyp bar. Keńes ókimeti haıýandardy da baı, kedeıge bólmek pe sonda? Osy jeri túsiniksiz maǵan. Qarmys tuqymyn da aınaldyryp jatyr dep estidim. Kúni keshe qyzyldarǵa kómektesken aýyl sol edi ǵoı. Sonda ne bolǵany. Ózin jaqtaǵandy da, jaqtamaǵandy da bir qazanǵa salyp qaınata bergeni me? Narǵazy eti tiri azamat qoı. Qıalap shyǵar bir jerden.

— Múmkin, qabyldarsyńdar, múmkin, qabyldamassyńdar, bar aýyrlyq ózimmen ketsin. Balalaryma tıispeńder. Ózderi de sýjúrek, esteri shyǵyp ketti. Arǵy betke ketpek bolǵandary da bar edi, tyıyp tastadym. Shynymdy aıtsam, ózime tartqan bireýi joq. «Jamannan jaqsy týar, adam aıtsa nanǵysyz, jaqsydan jaman týar, bir aıaq asqa alǵysyz». Osy sońǵy sóz meniń balalaryma arnap aıtylsa kerek. Dańqty áke balaǵa ǵumyr boıy bıik, essiz balaǵa alasa ǵana shoqydaı, aýylyna turǵan tıip. Tuqym qalsyn, urpaq jalǵassyn degenim ǵoı. Básibektiń tuqymyn typ-tıpyl etkennen ne opa tabasyńdar. Qazynanyń qaıda ekenin aıttym, maldyń qansha ekenin aıttym. Endigi erik ózderinde. Tek qana mynaý irgedegi ekinshi úıden dám tatyńdar. Dámge bas ıip, dámge tabynyp ósken halyqpyz ǵoı, ol úshin eshkim aıypqa buıyra qoımas. Menińshe, astan ókimet te úlken emes.

Tárkishiler bir-birine qarasty. Ortadaǵy bastyqsymaq bireýi:

— Joq, Báke, onsyz da úsh kúnge keshiktik, biz iske kiriseıik, — dedi.

— Ac ótetin óńeshiń joq biteý bolsań, onda óziń bil, — dep Básibek teris qarap jatyp alypty.

Dámeli estigen-bilgenin túp-túgel aıtyp shyqty. Narǵazy men Aqyljan tunjyrap otyryp tyńdaýda.

— Esil sóz-aı, tyńdar qulaqtyń bolmaǵanyn qarashy, — dep kúrsindi Narǵazy.

— Apamda záre joq dep estidim. «Al qudaı meni, al qudaı. Uldarymnyń tárkilengenin kórsetpe» dep zarlap otyrǵan kórinedi, — dedi Dámeli.

Ózin kedeıge jatqyzbaıtyn Narǵazynyń júregine muz túskendeı boldy. Júsiptiń aýzyndaǵy aqıqat pen myna shyndyqtyń arasy jer men kókteı. Alasapyrannyń kókesi aýylda bolyp jatyr.

Búırekten shyqqan sıraqtyń tap ózi emeı nemene? Sonda búıregi qaısy, sıraǵy qaısy?

Dámeli Bátımanyń jaǵdaıyn táptishtep suraǵan-dy. «Baǵy ashylǵan eken» dedi ishinen. Ol jylady degen jerde bul da jylady. Úı ishimen túsken sýretin kórgende, Dámeliniń kóńili tipten buzyldy. Symbatty qyz edi, symbatty kelinshek bolypty. Al eń keremeti adam balasyn aýdarmaı qaǵazǵa bulaısha túsirgenin birinshi ret kórýi. Jansyz bolsa da, jaqyn adam ózińmen tildesip turǵandaı. Júsip sekildi oqyǵan azamattan eshbir kemistigi joq, laıyq jardaı jaınań qaǵyp tur. Sýreti bar qatqyl qaǵazdy betoramaldyń arasyna birneshe orap, tyǵyp qoıdy. Myna qam kóńildi aǵaıynǵa kórsetip, qashyp ketken qyzǵa qaıta búırekterin burmaqshy. Ákesi Bımendi sorly úsh balasymen qosa, eń bolmasa bulardyń sýretin de kóre almaı ketti-aý. Mal-mal dep jylap týǵan baıǵus sol maldyń qyzǵanyshymen aqyry týǵan jerden de alas boldy. Dúldúl tátesin jatpaı-turmaı aýylǵa qaıt dep shaqyrǵanda, Bátıma osy tirnektep jıǵan qurǵyrdy uqsatýǵa járdemi tıer me eken dep úmittendi ǵoı. Ǵumyr boıy ózinen de qyzǵanyp ótken bul qurǵyrdy qyzyl ıtke jegizdi de, toz-toz boldy.

Dámeli óz oıymen, Narǵazy óz oıymen. Narǵazynyń kókeıinen Básibektiń «baıdyń baılyǵyn da, ózin de Keńes ókimetiniń ájetine jaratýǵa bolmas pa eken» degen sózi ketpeı qoıdy. Al tartyp alyndy, tárkilendi, oǵan endi kim ıe? Bógdeniń qolynda, bóriniń aýzynda kete bergennen ókimet ne paıda tappaqshy? «Iesiz malǵa shıbóri de qudaı» degendeı, endigi qoja dalanyń taǵysy bolmaq pa? Baıdyń nıeti teris bolǵanmen, malǵa degen yqylasyn, sharýaǵa degen qyryn paıdalaný kerek qoı. Álgi bir Muqyry jaqtaǵy jylqyny úıirimen qyryp salǵandar baǵatyn adam bolmaǵan soń da solaı istedi-aý. Básibek tárkilendi, úıir-úıir jylqysy, qora-qora qoıy, tabyn-tabyn sıyry ókimettiń qolyna kóshti deıik. Kim baǵady endi sonda? Tipti kedeılerge úlestirip bergenge deıin de ıe kerek emes pe? Osy eki ortada-aq maldyń beı-bereket bolmasyna kim kepil. Al Básibek aýylynan bir adam, bir kedeı onyń jylqysyna ıelik etýge barmaıdy. Básibektiń mysynyń ózi-aq olardyń til-kómeıin baılaıdy. Ózge jaqtaǵy kedeılerge jetkenshe ol maldan ne qalady? Sodan barady da, Lepirbaılar alýyn alyp, ıe bola almaı, orta jolda qyryp salmaǵanda ne qylady? «Ókimet saǵan da joq, maǵan da joq» dep keıbireýler tárkileý bastalǵanǵa deıin talaı maldy jaıratyp salǵanyn estigende jaǵasyn ustady. Ashynǵan soń ne istemeıdi. Baılardyń ashynǵany, Lepirbaılardyń asyra silteýi eki ortada tórt túlikke cop boldy-ay. Mynaý keń dalanyń kórki bolǵan, onsyz ómiri tul qazaq úshin malǵa kelgen opat ózine kelgen opat emeı nemene. Tórt emshekke qarap ósken halyqtyń bulaǵy qurǵap, tirshilik tynysy shynymen tarylǵany ma? Malsyz ne ómir, ne tirlik? Qoı, bul bir ýaqytsha oryn tepken urda jyq opat bolar. Aqylǵa kelip, aqylmen shesher jol tabylar. Qaıran, Básibek! Shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı tárkileýshilerdiń aldyna salyp bergende aldymen maldy aıady-aý. Ol aıaǵanmen, ózgeler aıamasa ne boldy.

Narǵazyǵa osynyń bárin Júsipke jazyp jiberý jóninde oı sap ete qaldy. Aqyljandy bir-eki kún otyrǵyzyp, jańaǵy quıylyp kelgen pikirlerdi qaǵazǵa túsirtse... Apyr-aý, bul Shodyrdan habar bolmaı ketti ǵoı. Tegi ish jaqta, bir basshy qyzmette dep edi Júsip. Qazaqtyń jaıyn búge-shigesine deıin biletin sol sekildi adam kerek bop tur ǵoı qazir. Ózgerip ketip júrmese, ol basqasha shesher me edi tárkileýdi. Aı, ózgere qoımas, Júsip te ózgermepti ǵoı. Bular jańa ókimetke janashyr, jaratylysy asyl adamdar, aqyldyń adamdary. Adamdyq ıisi ańqyp turatyn azamattar. Sonaý Cherkeshtegi qıyn-qystaý kúnderi istegenderiniń bári jurttyń kókeıine qondy emes pe. Shyn mánindegi jaýǵa qarsylyǵyn, qazaqsha aıtatyn ádemi qaljyńyn saǵynyp ketkendeı boldy. Mynaý murynǵa sý jetpegen zamanda ol da Júsipshe tańnyń atysy, kúnniń batysy quıryǵy jer ıiskemeı júr me eken?

Áıteýir, ózine bir nárse jetpeıtin sekildi. Júsip pe, Shodyr ma? Sýdan shyǵyp qalǵan balyqtaı jelbezegi keýip, tynysy tarylyp barady. Shóp etip qaıta túser tunyq darıany ańsaıdy. Átteń, shirkin, aqyldasatyn adamnyń tapshy bolyp turǵany-aı. Aqyljannan ózge kimi bar? Jańa kórgendeı qaıta-qaıta oǵan qaraı beredi. Túrmede bolǵan úsh apta ózin jasytpaǵan, eseıtken sıaqty. Sózderine, is-áreketinde salmaqtylyq, oılylyq bar. Oǵan da táýbá! Mynaý ońdy-soldy tárkilenip jatqan mal sekildi túrmege toǵytylyp jatqan adamdar da az emes-aý, tegi. Qoı, tezdetip Júsipke habar berý kerek.

Aıaǵy aýyr dep ápkesin aıap otyrǵanda, «Baljan báıbishe qatty syrqat, tez jetsin» degen habar aldy. Bul habarǵa qosa, aýdannan «Malybaev Aqyljan 20-synshy aýyldyq sovetiniń hatshylyǵyna kirissin» degen nusqaý jáne keldi. Júsiptiń anadaǵy hatynyń dúmpýi-aý bul neǵylsa da. Jıeniniń atqa mingenine bir jaǵynan, qýansa, bir jaǵynan, mynaý alasapyrannyń ortasyna túsedi-aý dep qoryqty. Tárkileýshiler júrgen jerde qattalǵan dúnıeni túgel qaǵazǵa túsiretin osy hatshylar. Áperbaqandardyń arasynda qara júrek bolyp ketip júrmese... Degenmen qaıtyp atqa mingeni qýantady. Malybaıdyń uly, Narǵazynyń jıeni ákim bopty degeniniń ózi ne turdy. Mynaý tárkileý degen surapyldyń ózderin aınalyp ótýine septigi tıer eń bolmasa.

Baljan ájemniń kóńilin suraýǵa men de baramyn dep otyryp aldy. Shermıgen kúıi Dámeli de atqa mindi. İshi bir sumdyqty sezetindeı. Anasy osy jyǵylǵanynan aman qalsa jarar edi. Syrqatyn aýyrlatqan mynaý yryń-jyryń ýaqyt shyǵar, tegi. Aqyljannyń tekten-tekke túrmege túsip, Narǵazynyń jerdiń túbi sonaý Vernyıǵa shabýyldaýy asyl anasynyń júregin ezbedi deısiń be? «Al qudaı, al qudaı» dep aryzdanýy kóbeıip ketti deýshi edi, sonysy jaratýshynyń qulaǵyna tıip júrmesin.

Úıde Malybaı ǵana qalatyn boldy. Ol buǵan úırengen. Sonaý Cherkesh qorǵanysy jyldary da shydap baqqan. Azyn-aýlaq maldy ózinen basqa qaraıtyn eshkim joq. Bımendiniń arǵy bet asyp ketkeni Ajy aýylyn belden bir urǵandaı maıystyrdy. Qospanbet «nemere aǵam bulaı etip otyrǵanda, men Keńes ókimetiniń bolysy bolýǵa haqym joq» dep ózi aryzdanyp, jumystan bosandy. Onysy jaqsy boldy da. Tárkileý degen páleden irgesin aýlaq saldy. Az ǵana kúnkóris malymen ol da óz qotyryn ózi qasyp otyr. Búkil aýyl osyndaı qońyrjaı kúıde. Aǵaıynǵa asa kóp tatyrmasa da, Bımendiniń qaptap jatqan qoıy, úıir-úıir jylqysy kóńilge toq edi. Jaılaý kóship, qystaý kóship, jyl boıy áıteýir ábiger etetin de qoıatyn.

Endi, mine, sol kórinistiń kózden bul-buly ushty. Malybaıdyń qabyrǵasyna qatty batqany — jylqynyń ketkeni. Jastaıynan jylqymen birge ósken adamǵa olardyń shubyryp ózge jaqqa bara jatqany ózegińdi sýyrady eken. Birneshe kún ahylap-úhilep uıyqtaı almady. Endi, mine, olardy qaı jaqqa áketkeni, kimge úlestirgeni belgisiz. Kedeıge dese, osy aýylda kedeıler barshylyq qoı. Úlestire salmady ma. Bımendideı baıy bolǵanmen, jarymaǵan aýyl atanǵany qashan. Sol aýyldy nege jarylqaı salmady? Qysqasy, aǵasy arǵy bet asyp, odan qalǵan mal toz-toz bolyp, ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda degendeı, jalǵyz Aqyljany abaqtyǵa túsip, bir zulmat zaman bastalǵandaı bolyp ketkende, bult arasynan kún qaıta kóringendeı sekildi. Jalǵyzy aman-esen oraldy. Onyń ústine, balasyna ákim bolasyń degen qaǵaz keldi. Qaıǵy qýanyshpen, kúrsiný táýbemen almasty ma, qalaı? Abaqtyǵa ketkende Súzegen moldanyń qarǵysy tıdi me dep oılap edi, qaıtyp kelgende balasynyń Júsip oqyǵannyń ornyna aýnaǵany esine tústi. Júrip-júrip Dámeliniń júkti bolǵany da kóńiline demeý. Aqyljannyń atyn baılaıtyn, aǵalap artynan júgiretin inisin kórgisi keledi. Amanshylyq bolyp, zaman tynyshtalyp Aqyljanyn úılendirse... Aýyl sovettiń hatshysy mańdaıynan shertip júrip qalaǵan qyzyn alatyn shyǵar. Bir kezde óziniń baǵyn baılaǵan laǵnet atqyr qalyń mal endi joq qoı. Keńes ókimetiniń eń bir ádil sheshimi osy boldy-aý. Naǵashy ájesine baryp qaıtsyn, sheshesi aman-esen bosansyn. Bári ornyna keler, táýbá dep qoıady ishinen.

Bular kelgennen keıin Baljan báıbishe kep jatpady. Úsh ulyn shaqyryp alyp bir qoshtasty.

— Jylamańdar, meniń dámim taýsylǵan sıaqty. Túnde túsimde ákeleriń Turǵanbek qasyna shaqyryp alyp, shashymnan sıpap tur. Ol dúnıege keter jol shyǵar ol. Aıtarym — juptaryńdy jazbańdar. Aqyryna deıin Turǵanbektiń úsh arysy degen ataqtaryńa qylaý túsirmeńder. Sender razy bolsańdar — men razy.

Úsheýi birdeı eńkildep jylady. Mynaý dúnıeniń altyn dińgegindeı kórinetin analary shynymen kóz jumǵaly jatyr ma? Aspan tóńkerilip, jer jarylyp, tuńǵıyq quzǵa qulap bara jatqan sekildenedi olarǵa. Asqar taýdaı arqa súıeıtin analarynan shynymen aıyrylmaq pa? Ákeleriniń joqtyǵyn bildirmeı, ákesi barlardan artyq tárbıelegen, osy aýyldyń qut-berekesi sanalǵan adamdy ajaldyń tyrnaǵyna shynymen qıaıyn dep otyr ma?

Sál ǵana entigin basqan soń ana taǵy da:

— Meni ákelerińniń qasyna qoıyńdar. Biraq asa shabylmańdar. Ýaqyt yńǵaıy solaı ǵoı. Bireý bolmasa bireý ony da sóz qylyp júrer. Zıratym bolsa daıyn, aqyldy istegen ekem. Mynaý qysylshań kezeńniń keletinin bilgem-aý tegi.

Baljan báıbishe ezý tartyp kúlgisi kelip edi, oǵan shamasy kele qoımady. Zıraty demekshi, Turǵanbek qaıtys bolǵan soń kózdi jumyp, biraz maldy satqyzyp, osy óńirde joq beıit turǵyzdy. Kúmbeziniń basyna aı qondyrtty. Jaılaýǵa, qystaýǵa kóshkende sol zırat bıik tóbe basynan aıy jarqyrap, ádemi kórinip turady. Osy óńirdegi asa bir aıshyqty belgi sekildi. Kósh qasynan ótkende bir mal soıdyryp, quran oqytý — Baljan báıbisheniń jyl saıynǵy ádeti. Bul zıratty jurt áýeli Turǵanbektiń emes, Baljan báıbisheniń zıraty dep ketken bolatyn. Shesheleriniń kóregendigine uldarynyń endi kózi jetkendeı. Kezinde kirpish óretin, kúmbez soǵa alatyn adam tappaı qınalyp edi. Sonda tamyry Shodyr qatty kómektesti. Kirpish kúıdirýdiń jónin biletin orys aǵaıyndardy taýyp berdi. Mine, endi sonyń bári aqylmen istelgen sharýa sıaqty bolyp tur. Básibek sekildi ataqty adamnyń ózi de endi mundaı zıratqa jete almaı qaldy ǵoı.

Mynaý ál ústinde jatqan analarynyń ózderi úshin onsyz da bıik tulǵasy tipti bıikteı túskendeı. Qımaıtyn kezde qylqan japyraq ta gúl bolyp kórinedi deıdi ǵoı. Onyń qasynda týǵan ana, osynaý jaryq dúnıege ákelgen ana, álpeshtep ósirip, aq sútimen asyl qasıetterdi darytqan ana jasyq etpeı, jasyl etip ósirgen ana... Ajaldyń qara quryǵyna shynymen-aq ilingeni me? Mynaý suńqarlaryńdy japan dúzde shynymen-aq qorǵansyz qaldyryp bara jatqanyń ba? Endi kimmen aqyldasamyz, kim bizdiń erkeligimizdi kótermek, kimge sholjańdaımyz, ózge analar bir tóbe de, sen bir tóbe ediń-aý, biz eshteńe emes, mynaý eliń, ǵumyr boıy namysyn jyrtqan Qarmys atty taıpa qan jylamaı ma endi. Kemseńdegen úsh arys kózderi dymqyldanyp bir-birine qaraǵanda, kókirekterinen osyndaı ot ushqyndady.

Balasha bosaǵan úsh ulyna Baljan báıbishe «baryńdar» dep ısharat bildirdi. Qolyndaǵy aq jibek oramalyn álsiz ǵana esik jaqqa siltedi. Olar shyǵyp ketti.

Endi, mine, úsh kelinimen aryzdasyp, qoshtasyp jatyr. Jastyǵyn bıiktetken úlken kelini — Narǵazynyń áıeli Zeıneptiń qolynan súıdi.

— Artyq aıtqanym bolsa, keshirińder. Biraq ózderińe degen analyq meıirimim qylaýsyz boldy dep bilemin. Ol dúnıede de tileýlerińdi tilep jatarmyn. Meniń anaý úsh jetimegimdi renjitpeńder. Asyr da kúsir minezderi bar, úırendińder ǵoı, keshire bilińder. Anaǵa bala qansha eseıse de, sábı bolady da turady.

Aqyrǵy ósıetin aıtyp jatqan ana úsh kelindi de aǵyl-tegil jylatty. Qaltyraǵan saýsaqtarymen tusynda ilýli turǵan shaǵyn ádemi dorbany kórsetti. Ony alyp bergen Erǵazynyń kelinshegin baýyryna tartyp betinen súıdi de, álgi dorbanyń ishinen aqyq kózdi bir júzikti alyp qolyna saldy. Dál sondaı eki júzikti qalǵan eki kelininiń ortan saýsaqtaryna qaltyraǵan kári qolymen ózi kıgizdi. Sony aýyrsyndy ma, «úh» dep shalqalaı basyn jastyqqa sylq etkizdi.

Odan saıyn egilgen kelinderine oty qashqan janarymen «boldy endi» degendeı ısharat bildirdi. Olar tizilgen qazdaı oryndarynan sozyla turyp, esikke qaraı bettedi. Jylap bara jatyr, jondary búlk-búlk etedi.

Beti ary qaraǵan adamnan qalar urpaqtyń qamyn oılaıtyndar az ǵoı. Jannyń táttiligi alasurtyp aqyrǵy demi bitkenshe áldebir úmit elesimen aınalasyndaǵylardy ábigerge salatyndar bolady, baqsy-balger shaqyrtady, qudaıy bergizip, kúr shyǵyndatady. Baljan báıbishe olaı etpedi. Asa bir tózimdilik kórsetti. Áýeli jalǵyz qyzy Dámelini de aıaǵy aýyr bolǵan soń qasyna kóp jolatpady. Kópten kóreıin dep otyrǵan perzentine qaıǵyram dep zaqym keltirip júrer. Bul dúnıedegi eń qıyn nárse — jan tapsyrar adamnyń qasynda bolý, onyń qınalǵanyn, mynaý jaryq dúnıeni qımaı alasurǵanyn kórý. Bul ǵumyrynda ondaıdyń talaıyna kýá bolǵan asyl ana aqyrǵy saparǵa keterinde de sulý minez tanytýǵa, sabyrlylyq jasaýǵa bel baılady. Syrqat janyna qansha batsa da syr bermeýge tyrysty. Urpaǵynyń esinde buǵan deıin somdalǵan kúıinde qalǵysy keledi.

Áli de áli bar sıaqty. Dámelini Aqyljanymen sońǵy ret kórýge uıǵardy. Aıaq jaǵynda tikesinen sulyq turǵan jıenine uzaq qarady. «Táýbá, qudaı, ádemi jigit bolypty ǵoı, keshegi jaman Shelpegi endi azamat. Ómir úzilmeıdi, jalǵasady degen osy. Malybaı sorly, muny mańdaıyńa uzaǵynan jazsyn. Kedeıligin myna alasapyran ýaqytta ulyńnyń negizgi qorǵany bolsyn. Zamanyńnyń túzý qazyǵy bol, jaryǵym. Qarmys aýylynyń qaımaǵy buzylsa, qanyńa tartpaı qoımassyń, qorǵan bolýǵa jararsyń, ákimdigiń qutty bolsyn. Sonaý Júsip degen azamatpen osynaý sátte qalaı jalǵassań eken? Oqtyǵy túzý jan sekildi edi, ondaılardyń qanatynda qor bolmas eń, Shelpegim».

Ardaqty ananyń mundaı oılary únsiz turǵan Aqyljanǵa jetti me, jetpedi me, áıteýir onyń kózinen jas domalap-domalap ketti. Kúni keshe jumysyń bar ǵoı degenge qaramastan kelgeni de naǵashy apasyn tirisinde bir kórip qalý edi. Qarańǵymyn degenmen qudaı bergen aqyldyń arqasynda aryny-berini túgel barlap, kimniń úıinde qandaı kıkiljiń bar, kimniń qýanyshy, kimniń renishi ne sebepten — bárin kórmeı-aq bilip, ústinen dóp túsip otyrýshy edi. Úlken analyq meıirimimen búkil Qarmys atanyń tuqymyn qoıdaı qaıyryp, jylqydaı jýsatatyn. Aldynan kese kóldeneń shyǵyp kórgen bir pende joq, bári aqylyna bas ıetin. Qaǵynǵan daýlardyń ózinde de Baljan báıbisheniń tóreligine júginetin. Qara qyldy qaq jarǵan ádildigi talaıdy tamsandyryp, talaıdyń apshysyn da qýyrǵan edi. Bala da bolsa baıqap júretin osy sapalardy endi kimnen izdeıdi?

Óz anasy Dámeliniń naǵashy ájesine tartqan jerleri kóp-aq. Biraq shynardyń qasynda ósken qaıyń sekildi áli alasalaý kórinedi. Shynar turǵan soń elene bermeıtin shymyr aǵashtar da bolady ǵoı. Múmkin, sondaı shyǵar. Balǵyn qıaldy beınesi óz júreginde erekshe somdalǵan mynaý qudiretti áje talaı jerge áketti deısiń súırep. Shirkin, jańa ókimettiń soıylyn soǵyp júrgenderge osy ájesiniń adamdarǵa degen eń bolmasa janashyrlyǵyn berse ǵoı. «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilesiń» deıdi. Kórgen uıamnyń eń aqyldy kitaby osy ájem emes pe. Ony Súzegen molda úıretken aıattardaı jattap aldym ba? Ol aıattardyń qulaqqa jumsaq maqamynan basqa esh nársesin túsinbeýshi edi. Al ájesiniń árbir sózi ómirlik amanat sekildi kórinip ketti. Eseıgen saıyn onyń baǵasyn etene qabyldaı tústi. Abaqtyda úsh apta jatqanda da ájesiniń beınesi kóz aldyna aýyq-aýyq kele berdi. «Aqymaqshylyqtyń da upaı alatyn kezi bolady, aqyldyń aldynda aqyry artyn qysady ǵoı, shyda, balam, shyda, shydamdylyq ta aqyldylyqtyń belgisi» dep sybyrlaıtyndaı bolýshy edi. Oý, ózi shydaı almaı nege ketip bara jatyr, mynaý uıqy-tuıqy kezeń álde bir shash al dese, bas alardyń taýqymeti shyǵar, aqyldy is almastyrar ony. Talaı surapylda talmaǵan ana júregi osy tusta náziktik kórsetkeni qalaı? Shydasa etti, shydaı tursa etti. Mynaý meniń qabiletim nege jaraıdy, kerek bolmady ma, ájejan. Kóleńkesin aıamaıtyn shynardy ajal sekildi apat qıyp túsirgende, janyndaǵy talshybyqtardyń kúni ne bolmaq? Álde qunarly qorekti ózim ǵana juta bermeı, senderge, talshybyqtarǵa qaldyraıyn degenińiz be?

Aqyljan qalyń uıqydan oıanǵandaı selk etti. Baljan báıbishe Dámelini áńgimege tartqan eken.

— Sen bıyl osy neshedesiń?

— Otyzdyń jeteýindemin.

— Múshelinde kótergen ekensiń ǵoı qursaǵyńdaǵyny. Qudaıdan qyryq márte tileıtinim — aman-esen bosan. Aqyljanyń jalǵyz ǵoı. Bárińniń boz qasqalaryń bolaıyn.

Dámeli eki kózine erik berip, qolyndaǵy sýly oramalymen sheshesiniń kebirsigen ernin súrtti.

— Malybaı kelgen joq, á. Ol shirkinniń sózi dámdi edi. Úndemeı júrip túıdek-túıdek tastaǵan óleńderine san shamyrqanǵanym bar-dy. Bulbul degen qustyń ózi qorash kóringenimen, úni sulý ǵoı. Túıeniń moıny ıir-ıir bolǵanmen, shubatynyń dámi aýyzdan kete me? Maǵan joqtaýdy Malybaıǵa shyǵartyńdar.

«Joqtaý» degen sózden Dámeli de, Aqyljan da shoshyp ketti.

— Qaı-qaıdaǵyny aıtpańyzshy, apa. Múmkin, táýir bolyp ketersiz, — dedi Dámeli kózi botalap.

— Ony tilep jatqan men joq. Alarynda, senderdiń anaý-mynaýlaryńdy kórmeı-aq ketkim keledi. Armanym Narǵazydan perzent kórmedim, sol ǵana... Biraq osy Qarmys aýylynyń balasy túgel sonyki emes pe dep táýbe etem. Jolbarys júrekti bolǵandyqtan da sırek týady deıdi ǵoı. Meniń jolbarysym da solaı shyǵar. Zeınep baıǵus qan jylap, ekinshi áıel alyp ber dedi-aý. Urpaq úshin mahabbatyn da qurban etkisi keldi. Nıetińnen aınalaıyn. Jolbarystyń jolyn ańdýshylar kóp bolady. Abaı bolyńdar, qapyda qaqpanǵa túsip júrmesin. Allanyń qaqpanyna quldyq qoı, adamnyń qaqpanyn aıtsańshy. Bireý qyzǵanyshpen qurady, bireý qur dúrmekpen qurady. Mynaý dúrmekti zamannyń qaqpanynan saq bolsyn. Saǵan ádeıi aıtyp otyrmyn. Ana Aqyljanyńa da abaı bol. Ańqyldap júrip túsip qalyp júrmesin. Ákesiniń jýastyǵynan, naǵashysynyń birbetkeı ańqyldaqtyǵynan saqtasyn der edim. Aınala adal bolsa, ańqyldaqtyq jaman qasıet emes. Al aram bolsa she... Qoı, kóp myjyp kettim-aý deımin. Shelpegim, jaqyndashy.

Aqyljan ájesiniń aıaq jaǵynan bas jaǵyna keldi.

— Sen álgi Súzegen moldadan oqymap pa ediń. Sonyń maǵan ıman shyǵarýǵa jaraı ma?

— Iman shyǵarýǵa emes, sizdi aman alyp qalýǵa jarasa, jeti jyl oqyǵanymdy túgel jatqa aıtyp shyǵýǵa ázirmin.

— O basyńnan, qabiletińnen aınaldym!

Ájesiniń keýdesi kórikshe bir kóterilip, bir basyla bastady. Sózderi de anyq estilmeı, tili kúrmelýge aınaldy. Úzip-úzip:

— Ókimetiń uryspasa, sońyńnan bir-eki aýyz qaıyr, — dedi. Dámeli anasynyń tamyryn ustaı aldy. Qoıannyń entigindeı tym lypyldap ketken eken. Aqyljannyń erni jybyrlaı bastady. Tamyrdyń lypyly endi baıaý aǵysqa kóshti, sarqylǵan sýdaı úzdik-sozdyq birdeńe keledi. Mańdaıynan sýyq ter shyqty. Dámeli júgire dalaǵa bettedi de, úsh baýyrymen qaıta kirdi. Kádimgi Súzegen moldasha Aqyljan eki kózin tars jumyp alyp, júresinen otyrǵan kúıi áldeneni qylǵyna aıtyp otyr. Ádeıi tyńdap jatqan adamdaı ájesinde ún joq.

— Apa, apa, janym apa, — dedi Narǵazy.

Dámeli basqalaryna úndemeńder degendeı ısharat bildirdi. Jan tapsyrar shaqta arashashy bolam deý kúná, qınamaý kerek degendi úlkenderden san estigeni bar-dy. Bozaryp bara jatqan anasynyń júzinen kóz aıyrmaı qarap tur. Bir ýaqytta aýzynan burq etip jalyn shyqqandaı boldy. Sońǵy demi bolsa kerek. Osy kezde baryp Dámeli daýys saldy. Aldymen Narǵazyny, odan soń Janǵazyny, Erǵazyny qushaqtap kóristi. Eki ıyǵy selkildegen Aqyljanǵa kezek eń sońynan tıdi. Belgi kútip turǵandar dalada shý ete qaldy. «Apam-aý» dep suńqyldaǵan kelinder úıge aldymen kirdi. Azan-qazan jylaý bastaldy.

Aqyljan kirgenderdiń bárimen kórisip boldy da, júgire basyp Janǵazynyń úıine keldi. Qolyna qalam alyp otyra ketti. Keýdesin áldene kerip bara jatqandaı. Alqymyna tyǵylyp atylǵysy keledi, biraq bir nárse bógep jibermeıdi. Ákesine amanat etken joqtaýdy ózi jazsa qaıtedi? Bala kezinen shatyp-butyp munyń da quraıtyn birdeńesi bar sekildi edi ǵoı. Kózindegi jas qaǵazyna tamdy. Qumandaǵy sýmen qos janaryn qaıta-qaıta shaıdy da. Ar jaǵynan sózden góri jastyń kelýi tez sekildi. Áli tyǵylyp, áli býlyǵyp otyr.

— Qara aspan qars aıyrylyp qulady-aý!

Ári qaraı qalaı? Nege, nege sóz shirkin kelmeısiń bir quıylyp. Asyl dese asyl, jasyn dese jasyn, ardaqty ananyń joqtyǵyna kúıinbeısiń be!

Qara aspan qarsy aırylyp qulady-aý,
Qara orman qaq jarylyp shýlady-aý,
Asyl ana bul dúnıeden kóz jumyp,
Qalyń jurtym qaıǵy jutyp jylady-aý.
Beıneń bar edi jaqsylyqtan jaralǵan,
Peıiliń bar edi kún nurynan taralǵan,
Bul dúnıeden quryp nege ketpeıdi,
Analardan, analardan jan alǵan.
Uldaryńa áke boldyń, ana da,
Ótken úmit endi qaıtip jana ma?!
Aınalańa muhıt edi meıiriń,
Zar boldyq-aý, jarqyn ana, jan ana!
Az ǵana sóz anashyma arnadym,
Aman bolyńdar, sıremeńder qalǵanyń,
Zaman oń bop, bárimizge baq qonyp,
Uly ananyń jalǵastyrsaq armanyn.
Endi joqsyń, ıman bersin, hosh, ana,
Tulǵańmenen tirshilikke dos ana.
Saǵynarmyz basyp ketken izińdi
Aman bolsyn altyn dińgek, bosaǵa!

Aqyljan jazyp bolyp, jylap otyryp qaıta oqyp shyqty. Eki áıel sharshańqyrap qalǵan Dámelini qoltyǵynan súıep úıge kirgizdi.

— Sizdiń jaǵdaıda kóp jylaýǵa bolmaıdy, sál tynyǵyńyz, Baljan sheshemniń armany joq, sizderdiń aldaryńyzda... — dep jubatady olar.

Úsh kún boıy Qarmys aýyly aza qushaǵynda boldy. «Asyl anamyz-aı», «Ardaqty anamyz-aı» dep at qoıýshylar erteńdi-kesh arylǵan joq. «Ólim de syn» dep oılaıtyn qazaq dástúrimen jınalǵandar bárine nazar aýdardy.

— On bir adam daýys salyp tur. Bul kempirde ne arman bar. İshkeni aldynda, ishpegeni artynda boldy. Úsh uly birdeı saıdyń tasyndaı tura qaldy. Mynaý jańa zamanda da jaǵdaıy jaman emes. Jańa ókimet te oń kózimen qarapty ǵoı. Bere salǵan tuqym tegi. Áýeli jıeni, Malybaıdyń anaý juqa uly da ákim bolǵan joq pa? Búkil bir taıpanyń taǵdyry onyń qalamy qalaı qısaısa, endi solaı bolady, — dep gýlesedi dalada oıdym-oıdym turǵan jurt.

Báriniń nazaryn aýdarǵan Dámeliniń joqtaýy boldy. Kórisetin on bir adamnyń eń túbinde sol. At qoıýshylardyń aıqaıy endi-endi basylyp, alty qanat úıdiń ár-ár jerine shoqıysyp otyra bergende:

Qara aspan qarsy aıyrylyp qulady-aý,
Qara orman qaq jarylyp shýlady-aý, —

degen zar qaıta qulaq jarady. Maqamyna ábden tóselip alǵan Dámeli ár sózdiń ishine kirip, onyń qaraly mazmunyn jınalǵan jurtqa bajaılaı túskendeı.

Ósıeti, ónegesi kóp edi,
Adamdyqty pir tutyńdar dep edi,
Aq tileýli, asyl týǵan anaǵa,
Qandaı ajal ýly oǵyn kezedi?

Sóz mánin qashan da qudiret tutatyn Malybaı áıeliniń mynaý joqtaýyn kókten túskendeı qabyldady. At qoıýshylarmen áldeneshe ret qaıtalap kirip qaıta tyńdady. Bir jaǵynan, ekiqabat kúıimen munshama zarlanǵanynan záresi ketse, ekinshi jaǵynan, qorǵasyndaı salmaqty sózderdiń óz áıeliniń aýzynan shyqqanyna maqtanǵandaı. Ózi joqta kim shyǵara qoıdy eken muny?

Baljan báıbisheniń tórkini Mataı elinen kelgender tipti tamsana tyńdady. Jer aıaǵy qashyq bolǵan soń, solardyń jetýin kútip, ólikti on jaqta ońasha úıde ádeıi úsh kún ustap edi. Baı tárkilenip, kedeı sasqalaqtap jatqan mynaý qysylshań kezeńde qazaǵa degen munshama qurmetke olar bir jaǵynan, tań qalsa, ekinshi jaǵynan, óz elinen shyqqan áıel jynystynyń mundaǵy bedeline rıza bolǵandaı. Aýyldyń anasy, aımaqtyń anasy dep joqtap jatyr. Úsh uldyń ortasyndaǵy jalǵyz qyzy Dámeliniń taqpaqtap-taqpaqtap aıtqan sózderi saı súıekterin syrqyratty. Daýsy da zarly eken.

Olardy shalqasynan túsire jazdaǵan jaǵdaı daıyn zırat boldy. «El qulaǵy elý», emis-emis estıtinderi bar edi. Biraq mynandaı sırek kezdesetin, kóbi ǵumyrynda kórmegen kúmbezdi zırat esterin tandyrdy.

Jaryna saldyrǵan jaqsy eskertkish zırattan asyl ana endi ózi de kelip oryn tepti. Eldiń kóbi kómýsiz qalyp jatqanda, mynaý esten ketpesteı oqıǵa emeı nemene? Kúni buryn bárin boljaǵandaı, jaryqtyq. Qazir kimge kirpish kúıdirtip, kúmbez soqtyrǵandaısyń.

Ólimimen de asyl ana uldary Narǵazy, Janǵazy, Erǵazynyń, jalǵyz qyzy Dámeliniń de mereıin aspandatyp ketti. Olar elimen birge aq jýyp, arýlap aqyrǵy saparǵa attandyryp saldy anany. Dámeliniń zary kimniń de bolsa qulaǵynda qaldy. «Baljan báıbisheni joqtaý» degen sóz el arasyna tez tarady.

Beıneń bar edi jaqsylyqtan jaralǵan,
Peıiliń bar edi kún nurynan taralǵan.
Bul dúnıeden quryp nege ketpeıdi,
Analardan, analardan jan alǵan.

Jetisin ótkizip, áke-sheshesimen elge birge qaıtqanda, Aqyljannyń esine osy shýmaq qaıta-qaıta túse berdi. Óz anasyna da jaltaq-jaltaq qarap qoıady.

Surapyl

1

Aqyljannyń aýdanda bolǵan úlken jıynnan jıi estigen sózi «otyryqshyldyq». Munsyz jańa qoǵam bolmaıdy, jańa ókimettiń isi júrmeıdi, bilim berýdi, mádenıetke kóshýdi júzege asyrý qıyn. Kıiz úı degen eskiliktiń qaldyǵy, ana orys halqy qusap tam salý kerek, baqsha egý kerek. Otyryqshylyq qana alǵa basýymyzdyń kepili. Kimde-kim otyryqshylyqqa qarsy — ol Keńes ókimetine qarsy.

Aýdan ortalyǵynan bir kúndik jerdegi aýylǵa qaıtyp kele jatyp qalyń oıǵa qaldy. Sonda endi jaılaý, qystaý degen qala ma? Maldy qaıtedi, kóshpeli halyq úshin kún kórýdiń negizgi kózi sol ǵoı. Bir jerde otyryp alǵan soń aıaqty mal qalaı kún kóredi? Orystar atam zamannan bir jerde otyrýǵa úırengen. Olar egin salady, baý-baqsha ósiredi. Kóp bolsa eki jylqysy, eki sıyry, on shaqty shoshqasy bolady. Antonovkadan kórip júr ǵoı. Malǵa shóp shaýyp, jıyp alý da onsha qıyn emes. Al eki apta otyrsa, jer tozyp ketti dep zar ıleıtin úı nege eskiliktiń qaldyǵy? Nebir zaman qazaqtyń janyn saqtap kele jatqan osy emes pe. Jaz jaılaýda, qys qystaýda malmen kózi shyqqan halyq úshin odan yńǵaıly baspana joq. Áldeqalaı Shodyrlardyń úıine bara qalǵanda tunshyǵyp kete jazdaıtyn, endi qysy-jazy tórt qabyrǵanyń qyspaǵynda otyrsa, ol ne kún? Jastardy qoıshy, kóner-aý birdeńe ǵyp. Qarttardy qaıtip kóndiredi? Jaz jaılaýdyń ózinde jer tańdap álek.

Aýyldyq sovetter birinshi kezekte jaýap beredi dedi-aý. 20-aýyldyń otyryqshylanýy eń aldymen ózine baılanysty. Mundaıda aqyldasa qoıatyn naǵashysy Narǵazynyń aýyly da qashyqtap ketti. Olar da osyndaı ábigerge túsip jatqan shyǵar. Endi apammen ǵana sóılesip kórem ǵoı. Jas bosanyp, áli tik kóterilip kete qoıǵan joq ol. Aýyr bosandy, ómirine de qaýip tóndi. Áıteýir aman qaldy. Óziniń úsh apta abaqtyda bolǵany, Baljan ájesiniń qazasy — bári-bári áser etpedi deısiń be? Qudaı saqtaǵanyn aıtsańshy. Ózine at baılar ini týdy.

Anasynyń ashshy tolǵatqanyn óz aýzynan san márte estigen. Bala teris kelip, tolǵaq eki kúnge sozyldy degen. Áýeli shydaı almaı keregeniń kógin bytyrlatyp syndyryp jiberdim, «bul jaman nemeniń minezi shataq bolar tegi, tolǵaǵy óte ashshy boldy ǵoı» dep otyratyn. Esh nárse izsiz ketpek emes. Alasapyran aıǵaıy kóp, dúnıe asty-ústine kelip jatqan mynaý kezeńde qaıta aman bosandy deseńshi.

— Osy baladan belim ketti, — dep sheshesi uzaq ýaqyt súzilip júrdi. Tipti úı sharýasyna da kóp shamasy kele bermedi. Jurt jańartqanda aýyl bop úıdi jyǵyp, tigýge kómektesedi. Óziniń úılene qoımaǵany da betine shirkeý sıaqty. Ana júgin aýyrlata túskendeı. İnisiniń atyn zaman uly bolsyn dep Keńesjan qoıdy. Murny tańqıyp kúlýge de jarap qaldy, ózi de kórgende birtúrli ishi eljirep ketedi. Kádimgideı es sekildi. Ákesi de máz-máıram. Búkil isinde bir shıraqtyq, jelpinis bar. Azyn-aýlaq malyn shyrq úıirip baǵyp júr. Týǵan aǵasy Bımendiniń tárkilengeni umyt bola bastady. Bir uly atqa mindi, bir uly dúnıege jańa keldi, ol jelpinbegende kim jelpinedi.

Keńesjannyń shildehanasy osy 20-ynshy aýyldyń aıasynda ǵana ótti. Burynǵy ýaqyt bolsa naǵashylary da dúrkirep kelip jatar edi. At shaptyryp, asyr salatyn-aq qýanysh. Biraq ýaqyt aıasyna laıyq shaǵyn ǵana toı boldy. Endi, mine, otyryqshylyqqa kóshý kerek. Qaıtip, qalaı júzege asyrady muny? Áke-sheshesiniń keıingi kezdegi aıtar sózderi:

— Oıbaı, saǵan sóz kelmesin. Ne de bolsa kóndik. Ókimet ne aıtsa, sony isteı ber!

Bul joly da solaı aıtary, aýylǵa muryndyq bolary sózsiz. Jınalysta ózimen birge bolǵan bolys aǵasy, ıaǵnı 20-ynshy aýyldyq sovettiń tóraǵasy Qanaı degen elden kelgen Anarbaı degen azamat edi. Jasy jer ortasyna kelip qalǵanmen, asyr-gúsir minezdi, urda-jyq áreketi bar adam. Saýat degen saýatta joq. Ireleńdetip arapsha ǵana qol qoıa alady. Biraq kelgen gazetti Aqyljanǵa ylǵı oqytyp, jańalyqty ózinshe jibergisi kelmeıdi.

— Oıpyr-aı, biz keshigip qalyppyz-aý, ózgeler jasap qoıypty-aý, — dep elpildetip jiberetini de bar. Qıt etse, NKVD-ǵa habarlaıyqshy, sońynan pále bolyp júrmesin dep bezek qaǵady. El arasynda Básibek tárkilengende kózge túsipti, sosyn aýylsovet bolypty degen sóz bar. Aqyljan onyń bul aýylǵa kelý tórkinin jyǵa bilmeıdi. Dese-daǵy óz aýzynan:

— Eshkim bata almaı qoıǵanda bar qazynasyn tyqqan-tyqqan jerinen men tapqyzyp berdim, ózin ıtjekkenge aıdattym, mynaý býryl aıǵyr Básibektiń jylqysynan, — degendi estigeni bar.

— Seniń anaý naǵashyń Almatyǵa qalaı bardy? Júsip Esbergenov degen dáý osy aýylǵa kúıeý kórinedi ǵoı, — dep syr da tartty.

Alaıda Aqyljan oǵan kóp syr ashpaǵan-dy. Bárinen de arǵy bet asyp ketken Bımendiniń qyzy Bátımanyń Júsiptiń áıeli ekenin mundaı adamnyń bilip qoıǵany oǵan unamady.

— Átteń, jazý bilmeımin, áıtpese bul aǵań talaı jerge barar edi ǵoı, — dep te qoıdy bir kúni. Aqyljannyń kúlkisin keltiretini — onyń mórdi qaltasyna on qabat etip orap salatyny. Qonys aýdarǵanda eń aldymen aýyldyq sovettiń úıin kóshirtedi. Bul úıdiń tóbesinde udaıy Qyzyl tý jelbirep turady.

- Qaǵazyńa myǵym bol, qaǵazyńa! - Aqyljanǵa udaıy aıtatyn sózi osy. Jaz degendi tez jazyp tastap, ókimettiń kerek qaǵazyn toqtatpaıtyny úshin Aqyljandy jaqsy kóredi. Onyń naǵashysy Narǵazynyń el arasyndaǵy bedelinen de ımenedi. Narǵazy kelgende bul aýyldyń jik jappar bolatynyn qyzǵanady da. Jańadan kelgen muǵalim Asanov Omarǵa da ishtarlyq jasaıdy. Balalardy ǵana oqytyp qoımaı, saýatsyzdyqty joıamyn dep basqalardy da úıirip áketip bara jatqany seziktendiredi. Anada ekeýiniń arasynda kıkiljiń de bolyp qaldy.

— Aldymen mektep otyrǵan úıdi kóshirý kerek, — dedi Omar. - Balalardyń oqýy úzilmesin.

— Joq, aýyldyq sovetten mektep joǵary emes, — dep Anarbaı dóń kórsetti. Aqyry óz degenin istetti. Aqyljanǵa onyń, ásirese, «osy aýyldaǵy Keńes ókimeti menmin» dep keýdesin tópeleıtini unamaıdy. Muǵalimge óziniń iltıpat kórsetetinin asa jaqtyra qoımaıtyny Aqyljanǵa aıan.

— Ol balalardy oqytqandy ǵana bilsin, basqa iske aralaspasyn. Keńes ókimeti qoıǵan biz barmyz ǵoı munda, — dep qaldy bir-eki ret.

Úıi kóship kelmeı turǵanda Aqyljan ony qonaq ta etti. Qarmys aýylynan kórgeni bar, sheshesi Dámeli mundaıda bárin babyna keltirip jiberedi, yqylasymen kútti. Sonaý jyldary Júsipti aýyl bolyp qalaı qonaq etkeni kúni búginge deıin kóz aldynda. Keremet bir kesh bolyp edi-aý. Qazir ondaı jaǵdaı qaıda? Biraq osynyń ózine Anarbaı qatty razy boldy.

— Seniń apańnyń sháıi tátti, qymyzy qandaı baldaı, - dep qoıady. Biraq munyń synaptaı buzylýy da ońaı. Narǵazy naǵashysy bir kelgende:

— Saq bol, qaraǵym, syryńdy aıta berme, - degen edi. Birge qyzmet istep júrip, bir-birińe senbeý degen qandaı qıyn.

Birde ol:

— El jaqqa baryp qaıtaıyn, birer kún keshigip kelermin. Sen otyryqshylyqqa kóshýdi oılastyra ber, — dedi.

Mynaý bir sheshýi qıyn másele sıaqty. Neden bastap, neden aıaqtaý kerek. Eń aldymen elmen aqyldasqan jón shyǵar. Kelisip pishken ton kelte bolmaıdy. Muǵalim Omar ne der eken? Sheshesi Dámeli qandaı aqyl beredi? Qarmys aýylyndaǵy Darynnyń da joǵarylap ketkenin qarashy. Olardyń endi aýdany da bólek. Sol aýdandaǵy búkil oqý isin basqaratyn bolypty. Iá, onyń bilimi jetedi. Búgingi osy hatshylyqqa jarap júrgen saýatqa sonyń arqasynda jetti emes pe. Biraq ózin Darynǵa qaraǵanda, sonaý jylǵy Júsipke qaraǵanda kóp tómen sezinedi. «Oqysam-aý» degen bir oı ar jaǵynan kúnde aıqaı salyp turatyndaı. Áke-sheshesi «úılenseń bolar edi» dep qyńqyldap ta qoıady. Ol da durys.

Esine ana joly naǵashysy Narǵazy ekeýiniń Júsipke jazǵan haty tústi. Úlken áleýmettik máselege ózinshe alǵash ún qatqany. Ókimet zaman kedeılerdiki dep júrgende iri baılardy jaqtaǵandaı bolyp ketken joq pa? Biraq olar da adam ǵoı. Kún kóretin túgin qaldyrmaı, bala-shaǵasyn jylatyp-syqtatyp, tóbelerinen jaı túskendeı byt-shyt etip jiberdi. Básibek bar múlkin, malyn óz erkimen berdi emes pe. Sol maldyń kedeılerdi de qaryq qylǵany shamaly. «Búlingen úıden búldirgi alma» degendi Quran sózindeı ustanatyn qazaq, kedeıi bar, ortashasy bar talapaıǵa túsken Básibek múlkine tipti jolaǵan joq. Sol kezde gazetten de oqydy, kóp jerde eshkimge de buıyrtpaı, bekerden bekerge qyryp jiberipti ǵoı esil maldy. Júsipten habar kelmegenine qaraǵanda, bulardyń jazyǵy tegi saıasatqa saı kelmegen shyǵar. Biraq ishine syımaıdy.

El arasyndaǵy bul jónindegi sóz basqa. Eń bastysy, halyqtyń pikiri, bul iske halyqtyń qalaı qaraıtyndyǵynda emes pe. Básibekti aıaıdy, oǵan búırekteri burady. «Obal boldy-aý» degen sóz de kúńk-kúńk kóp estiledi. Tipti keıbireýler Shatyrbaı men Bımendiniń arǵy bet ketkenin durysqa sanaıdy. Ánsheıinde arydan tolǵaıdy dep sanaıtyn Básibekti esepten jańyldy-aý dep te qoıady. Bul bir ashshy shyndyq. Ekinshi ashshy shyndyq — Lepirbaılar men myna Anarbaılardyń tasyrańdap bara jatqany. Qıt etse, «sen Keńes ókimetine qarsysyń» dep aıǵaı salady. Áýeli Anarbaı orta sharýalardyń malyn túgendetip, qaǵazǵa túsirtip jatyr ǵoı. Sonda endigi kezek solardiki bolmaq pa? Básibektiń maly tárkilengende taıaǵyn ustap qalǵan jylqyshylar, qoıshylar, baqtashylar qaıda bararyn bilmeı, seń soqqan balyqtaı sendeldi. Ortasha sharýalardy kelip panalady.

— Básibek aqymyzdy jemeýshi edi, endi kún kórýden qaldyq qoı, — dep talaıynyń zar ılegenin kózimen kórgen. Endi ortashalardyń úreıi kete bastady. Baı da baı, ortasha da baı, bári baı bolǵany ma sonda? Árıne, tórt qatyn alyp, tóńiregin qýyryp jibergen Shatyrbaılardyń jóni basqa. Aqysyn kóp jegeni úshin malshylary ony jek kóretin. Kóbi arǵy betke ilespeı de qalypty ǵoı. Eki túıesi, bes jylqysy, elý qoıy bar óz ákesi qaıda jatady? Ony da Anarbaı jazdyryp qoıdy. Al Narǵazy, Janǵazy, Erǵazy naǵashylaryniki she? Bul aýylda tipti kisi haqyn jeý joq. Ákesiniń osy halge jetkeni de sol aýyldyń meıiriniń arqasy. Malyn baqty, aqysyn aldy, óz malyndaı qarady, basqalar da solaı istedi. Eki ortada esep júrgen joq. Ondaǵy mal tipti búkil aýyldiki sekildi. Kúnkórisim nashar dep jylaǵan eshkimdi kórgen emes. Meıirimdi Baljan báıbisheniń qabaǵymen bári de qaǵanaǵy qarq, saǵanasy sarq bolyp otyrdy. İshimi de mol, jumsaýy da jaqsy. Bir-birimen jaýlasqan eshkim joq. Bári qarmys degen qazanǵa quıylyp jatqandaı, osy bir sóz bárin biriktirip otyrdy. Olardyń baıy qaısy, kedeıi qaısy? Kim zábir kórip, kim kisi eńbegin jedi? Ondaı pále joq sekildi. Ózderi bir úlken áýlet. Qara qazan sary balanyń qamy degende eń aldymen osy áýlettiń qamyn oılaıdy. Bul aýylda Keńes ókimetiniń saıasatyna qaıshy keletin ne bar. Qyzyldarǵa eń aldymen qol ushyn da bergen solar ǵoı. Anarbaı sekildi bireý shyqsa, bul aýyl da baıǵa jatqyzyla ma? Týystyq tegine qaraı, aýyl-aýyl, rý-rý bolyp otyrǵan bul óńirde baı men kedeılerdiń arasy ashylǵan ba ózi. Ashylmaǵan jerde ashqymyz kelip nege sonsha jeligemiz?

Endigi bir shyndyq — mynaý. Narǵazy naǵashysy sekildi adamdardyń ustaǵan joly. Olar burynǵy zamandaǵy ozbyrlyqqa da, búgingi ozbyrlyqqa da tózbeıtinderdiń ózi. Eshkimniń haqysyn jemeıdi, eshkimge haqysyn jibermeıdi. Shatyrbaımen shatasqany ol adam kógendedi, óz aýylyna ǵana emes, ózge aýylǵa da óktemdik júrgizgisi keldi, ol baılyǵyn basqadan joǵary bolýdyń quraly etti. Al Lepirbaıǵa qarsy bolǵany, jańa ókimettiń atynan halyqqa jábir kórsetti. Abaqty, tárkileý, qıt etse, Keńes ókimetine qassyń dep qyr kórsetedi. Kedeıdi baı, jýasty jýan jasady. Mundaı qylyqqa jańa ókimettiń atyn qansha jamylsa da kim shydaıdy. Onyń úırengen qylyshynan qoryqqan joq, aqyry Almatydan bir-aq shyqty.

Erteń aýyzdy osy Narǵazylarǵa salsa, sonda Sovet ókimeti kimge súıenedi? Al mundaı adamdar qazaq aýyldarynyń shyn tiregi, bedeli, ary. Narǵazyǵa kún týsa, búkil Qarmys aýyly ókimetke jalt berip teris qaraıdy. Sonda narazylyqty qoldan jasamaımyz ba?

Mynaý otyryqshyldyqtyń tóńireginde de nebir alyp qashpa jaısyz áńgime bar. «Qazaq ata kásibi mal baǵýdy qoıady eken, tórt qabyrǵaǵa telmirip orys bolady eken. Úı salam dep kóringennen qaıyr suraıdy eken. Balasyn oryssha oqytyp shoqyndyrady eken. Eken, eken, deıdi, deıdi» kóbeıip ketti.

Birin-biri qýalap, birinen-biri týyndaǵan suraqtar Aqyljandy aýylǵa jetkenshe ýysynan shyǵarǵan joq. Sonaý jyldary Júsiptiń aıtqan áńgimeleri emis-emis esine túsedi. Onyń saryny basqa, aqylǵa qonatyn sıaqty edi. Tendik bolady, baı, kedeı bolyp bóliný qalady, adamdy adam qanaý joıylady. Ádilettik ústemdik etken qoǵam ornaıdy.

Aqtar búkil halyqtyń qanyn sorǵan Aq patshanyń ýaqytyn ańsaıdy. Osy úshin olar eshkimdi de aıaǵysy kelmedi. Ekiqabat áıeldi kózinshe jaryp ta ketken joq pa. Eger sheshesi Dámeliniń tiriligi, naǵashysy Narǵazynyń qaıraty bolmaǵanda, búgingi kúnge óziniń jetýi de ekitalaı edi. Saýattandyrý, bilim berý, áıelderge tendik — munyń bári qandaı jaqsy. Bılik qolda, bóget jasaıtyn Aq patsha qulaǵaly qashan. Endi sonyń bárin ret-retimen nege jasaı bermeske. Narazylyǵy bar az ǵana top úshin búkil halyq nege náýbetke ushyraıdy? Jaratylysynda qoǵamshyl qazaq halqyn jat dese jýsatyp, tur dese órgizýge bolady ǵoı. Onyń bedeldilerine súıense, is júrip berer edi. Qazir sol bedeldilerine qarsy jappaı kúres. Onda da Lepirbaılar sekildi áperbaqandar. Árıne, olar ózinen kúshtilerdi jer basqyzǵysy kelmeıdi ǵoı. Áıtpese áperbaqan bola ma? Qaımaǵyn sypyryp alǵan sútte ne nor bar? Halyq ta sol sekildi, qaımaǵynan aıyrylǵan soń, qalaı óziniń shyn mazmunyn kórsete alady. Al mynaý Anarbaılar sol qaımaqsyz sútke túsken shybyn sekildi, sasyq ıisimen iritedi de jiberedi. Kedeılerdi jaqtaý baılyqty balaǵattaý emes shyǵar. Qaıta sol baılyqty ájetke, ıgilikke jaratý emes pe. Al qazaq úshin maldan asqan ne baılyq bar? Ony mansuq etsek, óz kórimizdi ózimiz qazǵan emeı nemene? Mal da mynaý ózimizdi ustap turǵan jer sıaqty. Oǵan baıdyń tabany tıdi dep tóńkerip kóreıikshi, ne bolar ekenbiz. Bolmasa kún sáýlesin alaıyq, baılarǵa jylýyńdy shashtyń dep ony aıyptaýǵa bola ma? Mal da tap sol sekildi. Qazaqtar úshin jer - qazyna, kún — qazyna, mal — qazyna. Bul úsh qazynany olar bir-birinen bólmeıdi. «Jeri baıdyń — eli baı», «Malmen birge qut júredi» dep beker aıtpasa kerek. Bári jetisken zaman ornatamyz desek, maldan nege bezýge tıispiz?

Ákesi jylqyshy bop, ózi jastaıynan atqa shaýyp óskendiki me, jal-quıryq degende janyn beredi. Osy túlikke jasalǵan qıanatqa ishi qan jylaıdy. Arǵy betke asqandar olardyń berekesin bir alsa, munda qalǵandaryn tárkileýshiler eki aldy. Osynaý keń dalanyn kórki bolyp, jelmen jarysqan janýarlarǵa tótenshe surapyl kelgen sekildi. Shurqyraǵan daýystarynan júregińdi sýyratyn zar estigendeısiń. Átteń, tilderi joq. Áıtpese «oý, adamdar, ne boldy senderge, biz áli kerekpiz ǵoı, bizsiz kúnderiń qalaı bolady» deıtin syqyldy. Býryl aıǵyr keshe Básibek baıdyń bir úıir jylqysyna ıe bolsa, búgin Anarbaı bolystyń taqymynda. Baıdikiniń bári tárk bolsa, býryl aıǵyrdy bul nege minedi?

Osynyń bárin Júsip pen Shodyr basqasha shesher me edi. Átteń, solardyń jetpeı turǵany-aı! Ondaı adamdardyń bul óńirden ketip qalǵany sorymyz da. Jańa ókimettiń týyn tigip berdi de, jemisin kórgisi kelmegendeı ketip otyrdy. Lepirbaılar men Anarbaılar barlyq jerde bar ma eken, álde osy aımaqtyń enshisine tıgen eserler me? Mundaı sózdi ashyq ta aıta almaısyń, toǵyz saqqa júgirtip ózińdi áýrege salsyn. Áıeliniń qutyrǵanyn kórseń. Anada myqtap bir jynyna tıgeni bar.

— Eı, Aqyljan, sen maǵan nege at erttep bermeısiń, Ábekeńniń qosshysy emessiń be? - degeni beti búlk etpesten. Sondaǵy qanynyń qaınaǵanyn kórseń.

— Jeńgeı, kimniń qosshy, kimniń basshy ekenin bir qudaı biler. Atyńyzdy ózińiz erttep minińiz. Zamandy shatastyryp turǵan bolarsyz!

Sheshesi Dámeli de «Aqyljan keli túıip bersinshi» dep kelgende ony myqtap qatyrypty. «Jaman atqa jal bitse, janyna torsyq baılatpas, jaman janǵa mal bitse, mańynan tuıaq aıdatpas» degen eken halqymyz, jal bite bastapty saǵan, kelinjan. Aqyry qaıyrly bolǵaı.

«Shesheń áıelime til tıgizipti» dep sony biraz áńgime etti Anarbaı. Sál saýaty bolsa mundaı adam basyńa áńgirtaıaq oınatady. Jaratýshynyń sol qara taný jaǵynan qysyp qoıǵany durys bolǵan. Osyǵan egeskende oqýy kerek. Myna jańa zaman túbi bilimdilerdiki bolatyn shyǵar. Qazir shóp-shalamymen aǵyp jatqan kóktemgi laı sýly ózen sekildi ǵoı. Anarbaılar jalpy aǵynmen ár qabaqqa bir urynyp kele jatqan synyq dińgek bolar. Ýaqyt bul sýdy tundyrar, tazartar, arnasyn tereńdeter. Sonda qazirgi bilgenimen ár-ár jerden shyǵyp jatqan qoqym sıaqty bolýy yqtımal ǵoı. Olaı bolmaýdyń joly qaısy, tek qana oqý. Jastardy jappaı bilimge tartyp jatqany tegin bolmas. Bar-joǵy on segizdemin, keshige qoımaǵan shyǵarmyn. Bálkim, budan kóbirek bilsem, tap qazirgideı óz oıyma ózim tunshyqpas pa em, tirelgen tuıyqtan shyǵar ma edim. Aqyl suraıtyn Anarbaı ma? Ol bar aqylynyń aıran-botqasyn shyǵarýǵa ázir. Shubar qatyny ózinen de ótken topas. Bilim bolmaǵanmen, tabıǵat bergen aqyl, zerektik bolady ǵoı, odan ekeýi de múldem maqurym. Bulardyń oıynsha, Keńes ókimeti — bir ústemdikti ekinshi ústemdikpen almastyrý. Aýzy-murny qısaımaı: «Bizdiń Anarbaı oqymaı-aq el basqaryp otyr» dep soǵady, bátir-aý, bary sol bolǵan soń ne sorym. Adam óz boıynan bıikke sekire ala ma?

Basqa jaqqa ketse me eken? Anarbaımen birge jumys isteý buzaýǵa qosaqtaǵan qulyndaı. Búgin keter edi, mynaý aýylyn qımaıdy. «Biri taqqa minse, myńy atqa minedi» demekshi, Ajy tuqymy túgel ózin arqalanyp, súıeý kórip júr. Qaı úıge barsa da táýbalap, myń da bir shúkirlik aıtyp otyrǵandary. Bizden de kisi shyqty-aý degendi aıtpasa da kózderinen oqıdy. Bımendi atamyzdan kórmegendi endi osy Kenje aǵa men Dúldúl tátemniń Shelpeginen kóreıikshi degendi jeńgeleriniń aýzynan san estigen-di. Ásirese, Qospanbettiń kelinshegi Aıǵanym ózimen tipti etene syrlas.

— Qaǵazǵa kóp sarylmasańshy, jep qoıady ǵoı ol shirkin, júr úıden shaı ish, - dep júrgeni. Anarbaı joqta aýylsovet ornalasqan kıiz úıge ádeıi bas suǵyp, Aqyljannyń qalaı otyrǵanyna kóz salýdy qyzyq kóredi. Burqyraǵan qaǵaz, erteli-kesh birdeńeni jazady da otyrady.

— Shelpegim degenge qyzdar kúledi, Ákim qaınym deıinshi seni, - dedi bir kúni.

— Kelisermiz onda. Bolystyń aty Anarbaı, meniń atym Ákim, sonda ne boldy, jurt shoshyp keter. Basqa birdeńe tapsańshy. Shelpekti aıtpaǵanyń durys. Qansha degenmen hatshymyz ǵoı.

— Taptym, taptym. Tamasha at taptym.

— Aıtshy, káne.

— Aıtpaımyn, qaı qyzǵa kóziń túsip júrgenin aıtsań, sonda men de aıtamyn.

Bul anasy Dámeliniń salǵan barlaýy ekenin Aqyljan sezdi.

— Qaınysyna qyz izdeý — jeńgelerdiń mindeti. Men senen bir qaıyr bolatyn shyǵar dep júrsem.

— Bizdiń tapqanymyzdy sen mensinemisiń? Bul aýyldaǵy ylǵı shóp jelke ári ózińe qaryndas bop keledi. Bátımadan keıin Ajy elinde qyz týdy ma? Aýdannan bireýdi kózdep júrgen shyǵarsyń. Shirkin, Bátıma táteńe jetseń ǵoı, ol shekesinen shertip júrip bir sulýdy taýyp berer edi.

— Ondaı kún bolmaı tur ǵoı. Sulýdy emes, Júsip jezdemizdi kórýge yntyqpyn. Mynaý mı bylyq kezeńde ne isterimdi bilmeı keıde dal bolam.

Jeńgesimen qaljyńy uzap ketkende Anarbaıdyń keletini esine túsip, Aqyljan sasyp qalady.

— Bar, bar endi, sen kóp otyryp qaldyń. Qosekeń izdep kelip qalsa, eki qoshqar taǵy súzisip júrer.

Aqyljannyń bir qorqatyny — Anarbaı men Qospanbettiń kezdesýi. Qospanbet qyzýqandy minezine basyp, betiń bar, júziń bar demeı aıtyp salady. Ekeýiniń bir shatasqany áli esinde. Anarbaı arqandaýly turǵan býryl aıǵyrdy ákelýge kádimgideı zilmen Qospanbetti jumsady. Qytyǵyna tıgen Qosekeń:

— Eı, osy aýyldyń alǵashqy sovettik bolysy myna men bolatynmyn, ornymnan tústi ekenmin dep sen sıaqty adyrańnyń taban astynda júrer jaıym joq. Ne bylshyldap tursyń, atyndy óziń ákel, - degen-di. Anaý da shap ete qaldy.

— Nemeneńe semiresiń! Anaý arǵy bet ketken aǵańnyń býy ma? Ákeńniń... Men saǵan Anarbaıdyń kim ekenin kórseteıin!

Qamshysyn ala tura umtylǵanda, Aqyljan qolyn ustaı alǵan. Osy eki ortada Dámeli kelip Qospanbetti jalynyp-jalpaıyp alyp ketti.

— Sen bolmaǵanda... Ákeńniń kórin... Qanaıyna qańqasyn jibereıin munyń, — dep ol áli bulqynyp júr.

Adyrańdap Anarbaı da basylar emes. Áıteýir aýyl bop olardy áreń toqtatqan-dy. Artynan Anarbaı Aqyljanǵa zirkildep:

— Jaz aýdanǵa qaǵazdy. Bir danasyn raıkomge, bir danasyn NKVD-ge. Keńestiń bolysyna qol kóterdi, qamshy úıirdi dep jaz. Arǵy bet ketken aǵasynyń sońynan kózine kók shybyn úımeleteıin onyń men, — dep qoımady.

— Sabyr, aǵasy, sabyr. Ashý aldynda, aqyl sońynda degen. Ekeýińiz de bolymsyz nársege qyzynyp kettińizder.

— Sen týysyńnyń sózin sóılegiń keledi ǵoı. Jaz dedim ǵoı men saǵan. Mundaıǵa Keńes jeriniń topyraǵyn bastyryp otyra almaımyn.

Bir ýaqytta daýys salyp shubar qatyny shyqty.

— Qudaıym-aý, Qanaıdyń ortasynan nege kettik? Myna Ajynyń aqymaqtary qor qyldy-aý seni. Shappaısyń ba aýdanǵa? Mynaý qorlyq qoı, ne sumdyq ókimetke qamshy úıirý degen!

— Jeńgeı, ýshyqtyrmańyz. Bári ornyna keledi.

— Aqylgóısime ári! Osynaý shilmıgen aryqty qaıdan taptyń? Túbińe osy jetedi, jazýyn buldap tóbeńe tyshqysy keledi, ádirem qal.

Aqyljan qyzynyp birdeńe aıtqysy kelip edi, sheshesi kózin qysty. Qaınaýy basylmas samaýyrdaı erli-zaıypty ekeýi bir kún burqyldaǵan.

Ekinshi kúni de Anarbaı jaz da jazdyń astyna aldy. Tipti bolmaǵan soń Aqyljan:

— Ábeke, aýylymdy jamandaý úshin hatshy bolǵam joq. Jazǵyńyz kelse, ózińiz jazyńyz, — dedi.

Sodan ózi jaza almaı, ózgege jazdyra almaı mysy quryp qoıǵan-dy. Úsh kún ótken soń anasy Dámeli shaıǵa shaqyryp, «ashýyn baılaýdy» surady, bolystyń betin qaıyrdy. Bir daýyl sóıtip basylǵan edi. Sodan beri Anarbaı men Qospanbet ıt pen mysyqtaı. Kezdesip qalsa, yryldasa ketýi ábden yqtımal. Jeńgesin ket-kettiń astyna alyp Aqyljannyń qýyp júrgeni sodan.

Osynyń bári kóz aldynan ótkende Aqyljannyń júregi muzdap qoıa beredi. Mynaý otyryqshyldyq talaı janjaldy týǵyzýy múmkin ǵoı. Ketkeni jón-aý, shirkin, oqý bolsa... Júsipke jazǵan hattarynan áli jaýap joq.

Kún uıasyna batqanda aýyldyń tóbesi kórindi. Eń aldymen kózge túskeni qyzyl jalaý jelbirep turǵan Keńes úıi. Keshki mal kelip, ıý-qıý bolyp jatqan bir buldyr kórinis. Mal tuıaǵymen kóterilgen qoıý shańnyń arasynda kıiz úıler ár-ár tustan qońyraıady. Túndikten shyqqan tútinder de shýdadaı sozylyp, óz aldyna bir sýret sekildi.

Tárkileý bastalǵannan beri jaılaýǵa shyǵa almaı, osynaý óńir mal tuıaǵymen taptaýryn bolǵan-dy.

Aqyljannyń esine jaılaý túsip ketti, myna shańnyń izi de bolmaýshy edi-aý. Belýardan kelgen kókoraı, mal da, adam da birtúrli keń tynystaıtyn zaman-aı. Tabıǵattyń tazalyǵynyń ózi zor baılyq eken ǵoı. Kókiregińdi jaratyn ashqyltym shań emes, alýan shóptiń jupardaı jumsaq ıisi bolatyn. Munda da tartylǵan jeli, qoralanǵan qoı, byq-byq etken túıe. Syrttaı uqsaǵanmen, budan biraz jyl burynǵy jaılaýdaı qaıdan bolsyn. Onyń ústine, burynǵydan mal da kóp azaıyp qalǵan. Sabasyna qaraı pispegi. Azaıǵan malmen osylaı qorash otyrmasqa amal bar ma!

Kúni boıy tolassyz júris aýyl sovet hatshysyn qaljyratsa da, aýyldyń tóbesi kóringen soń ońtaılana otyryp, atyn qamshylaı tústi. Aldynan bir úıir ıt shýlaı áýpildep, sháńkildep shyǵa keldi.

2

Shodyr osy óńirge kelipti degendi estigende, Narǵazy ákesi Turǵanbek tirilip kelgendeı qýandy. «Bizdiń de qudaıymyz bar eken, men tegin jaralmasam kerek-ti», — dep kúpindi áıeline. Kópten tunjyrap júretin eriniń bul qýanyshyna Zeınep te jadyraı qaldy. Óz inisi Janǵazynyń aýyldyq sovet predsedateli bolǵanynyń arqasy ma, bul aýylda ózge jerlerdegideı aıǵaı-shý joq. Narǵazy iri baıǵa jatyp ketem be dep biraz qylpyldap edi, ol pále aınalyp ótkendeı, áıteýir. Biraq jyl saıyn elge túsken kóp salyqty eshkimdi renjitpeı, ár tútinge ádil bólip tólep júr. Janǵazy ózge bolystardaı qoqańbaı emes. Ustamdylyǵy aýmaǵan sheshesi ári isti onyń arýaǵymen aqyldasyp sheshetin sıaqty. Bul minezi Narǵazyǵa unaıdy.

Ajy aýylyna baryp qaıtqanda jaǵasyn ustap kelgen-di. Jıeni Aqyljandy aıady. Qyrǵaýyldan qaraýyl qoısań, basyńnan qıqý ketpestiń keri eken onda. Dámeliniń aqyl-aılasymen aýyl ázirge tutas. Áıtpese Anarbaıdaı áperbaqannyń qysymyna shydaı almaı, toz-toz bolyp ketýge bar eken. Oı, toba-aı, deıdi ishinen, osy aýyldyń bir baǵy janbaı-aq qoıdy. Aralarynan shyqqan jalǵyz Bımendiniń tusynda da keshe berekeleri kirgen joq edi, búgin qarashy, Anarbaıdaı áýlekiniń tap bolǵanyn. Bir túsken salyqty eki etip jınaıtyn kórinedi. Jaqsy atanǵysy keletin bolsa kerek. Joǵaryǵa jaqsy atanǵanmen, halyq jek kórse ne boldy? Arada shyryldap júrgen Aqyljan. Onsyz da júdeý aýyldy taqyr jerge otyrǵyzady ǵoı bul kúıimen. Shodyrǵa eń aldymen tap osyny aıtpasa.

Qansha bolǵan ózi, kórmegeli on jylǵa taqap qalypty ǵoı. Múmkin, ózgerip ketken shyǵar, qyzmet degen de keıbireýler úshin óleń shópke semiretin ógiz sekildi, qabyrǵasyn jaýyp alǵan soń móńkıtini bolady. Biraq Shodyr olaı ete qoımas, tamyrmyz ǵoı, tamyr. Zeınepke jyly jumsaǵyńdy daıynda dep tapsyrma berdi. Kúnde Kókterek jaqqa qarap qoıady. Qalaısha soqpaı ketedi, á. Osydan soqpasyn, ony ǵumyr boıy kórmeı keteıin.

Óz oıyna ózi myrs etip kúldi. Meniń kórmegenim kimge dári, ol bolsa - dókeı qyzmetker, men bolsam — mynaý aýylda únim óship bara jatqan qalaıma qazaqpyn. Jumys tyǵyz, eldi araladym, ýaqyt bolmady dep ótedi de shyǵady. San ókildiń kelip ketkenin estip jatyr ǵoı, qaısysyna Narǵazy kerek bolypty. Bul kúnde ókil degennen kóp ári ókilden zárli eshkim joq. Sonyń aldynda quraqtaı japyrylyp, qulsha ıilip jatqan birdeńe. Olar biriniń aıtqanyn biri joqqa shyǵarady, birinen biri bilgish. Aınalyp kelgende túıgishteıtinderi, túrtkileıtinderi halyq. Jaqsy at bolsa minip, jaqsy dúnıe bolsa alyp ketetin ishterinde uıatsyzdary da bar kórinedi. Bererin berip alyp, artynan sóz qylady ony qazekeń. Túptep kelgende, bári Keńes ókimetine tıip jatady. Bir aýyz habaryna aqy suraıtyn baıaǵynyń shabarmandarynan ne aıyrmashylyǵy qaldy?

Osynyń bári ishine syımaı, Shodyrǵa bir sherin aqtarǵysy keledi. Shirkin-aı, soǵyp ketse-aý!

Úsh-tórt kún ótken soń, kúder úzeıin dedi. Qabaǵy tunjyrap, qaıta kóńilsizdene bastady. Onyń aıtqysy keletini óz qamy emes, el qamy edi ǵoı. Basqan boıyndaǵy eldi aralap, elden taýdaǵy Lepsige tartypty degendi estidi. Myna Bórliniń jel sýarǵan qumy men aptap ystyǵynan qoryqty ma eken. Otyryqshylanasyńdar dep bir ókildiń tyǵyp tastaǵan jeri emes pe bul. Qys bolmasa, jazda ıt baılasa turǵysyz jer. Atynyń ózi de Qyryq qudyq. Baıaǵyda sý shyqpaǵan soń atalary birinen soń birin, aqyry qyryq qudyq qazdyrsa kerek. Sodan bul jer solaı atanyp ketken. Eki-úsh aı ǵana bolmasa, udaıy qonys teber jer emes. Shodyr ony jaqsy biledi. «Otyrǵan jeriń Qyryq qudyq, janyńnan soqpaı óttim uryp» dep keıbireýler óleńge da qosady eken. Zeınep kıiz úıdiń syrtyna shyǵyp:

— Bir-eki atty kórinedi, - dedi. - Aýyl adamdaryna uqsamaıdy.

— Kóp júrginshiniń biri shyǵar, — dedi kóńilsiz Narǵazy.

— Jele shaýyp keledi.

— Ókilder qashan aıańdap kelýshi edi.

Bir ýaqytta álgi ekeýi «oı, anam-aı» degen daýysqa basty. Sheshemniń ornyna kele almaı júrgender eken ǵoı dep Narǵazy men Zeınep jyp berip ishke kirip, kórisýge yńǵaılanyp tura qaldy.

— Qaıran apam-aı!

Narǵazy aýmaı tanydy. «Eı, mynaý Shodyrdyń daýsy» dedi Zeınepke. «Azamatym-aı, jetken ekensiń ǵoı, umytpaǵan ekensiń ǵoı». Narǵazy aǵyl-tegil bolyp, eki kózine erik berdi.

Daýysty estisimen dalaǵa shyǵa qoıatyn ádetinshe Erǵazy at aǵash qasynda at qoıýshylardy qarsy aldy. Tizgindi Erǵazyǵa laqtyryp tastap, daýys salǵan kúıi Shodyr úıge bettedi. Artyndaǵysyn tanymaıdy.

Narǵazy men Shodyrdyń qushaqtasýy kórisýden góri saǵynyshqa kóbirek uqsady. Bir-biriniń arqasynan qaǵyp uzaq turdy. Daýys salǵan Zeıneptiń qushaǵyna Shodyr jetkenshe edáýir ýaqyt ótti. Eski dosty kórmegeli kóp bolǵandyqtan ba, álde mynaý ýaqyt nyǵyzdap tastaǵan sherdiń syzdaýynan ba, Zeınep óte zarly jylady. Qushaqtary jazylǵan soń da tizerlep otyryp alyp, Aqyljan jazǵan joqtaýdy ańyratty deısiń.

Beıneń bar edi jaqsylyqtan jaralǵan,
Peıiliń bar edi kún nurynan taralǵan,
Bul dúnıeden nege quryp ketpeıdi,
Analardan, analardan jan alǵan.

Mynaý sózder Shodyrdy eleń etkizdi. Qazaqtyń biraz joqtaýy qulaǵynda qalǵan-dy, biraq myna saryn ózgeleý. Bet oramalymen kózin súrtip, tómen qaraǵan boıy tyńdap otyr, tyńdap otyr.

Joqtaý aıtylyp bitkenshe únsiz bolatyn qazaq dástúrin Shodyr jaqsy biledi. Bir sózinen bir sózi ótken Zeıneptiń zary qaıta-qaıta kózine jas shaqyrdy.

— Sabyr et, Zeınep, — dedi Shodyr. — Baljan apamnyń armany joq. Senderdiń aldarynda ketti.

Qazaqtyń dástúrli mundaı jubatýyn da Shodyr jaqsy biletin edi. Erǵazy shaǵyn jez legendi tosyp, jez qumannan qoldaryna sý quıdy. Bári qoldaryn, kózderin jýyp, oramalmen súrtti.

Narǵazy da, Zeınep te Shodyrǵa zer sala endi qarady. Baıaǵy qaba saqaldy qyrǵyzǵan. Kózi shúńirektenip, júdeýleý kórine me, qalaı? Ústindegi kıimi de ózgeleý. Basynda aq matadan istelgen kúnqaǵary, belinde baıaǵy qaıys belbeýdiń ornyna órilgen jibek belbeý. Narǵazynyń esine Júsiptiń ózi ákelgen Bátımamen birge túsken sýreti tústi. Shodyrdyń ústindegi de tap Júsiptiń ústindegideı kıim. Denesi burynǵydan jińishkerip, tarazylanypty, sıdań tartypty. Qurdas deıtindeı emes, Narǵazy qartańdaý, Shodyr jastaý kórindi Zeınepke. Saqal tegi adamdy úlkeıtip kórsetedi ǵoı. Qyrǵyzyp tastaǵandyqtan ba, Shodyr jigitke kóbirek uqsaıdy. Ózara biraz barlasqannan keıin áńgimelesýge ańsarlary aýǵandaı. Zeınep ornynan turdy da, shaı qamyna kiristi. Erǵazy da úıden shyǵyp ketti. Álden ýaqytta ol bir qara toqtyny úıge jetektep kirdi. Qazir soıylýǵa tıis, qonaq bata berýi kerek.

— Narǵazy, — dedi — Shodyr. — Sen ókpeleme. Zeınep asty áýre qylmasyn. Myna toqtynyń da obalyna qalmaıyq. Ádemi bir shaı isheıik te. Ýaqyt tyǵyz, jumys kóp. Áli biraz jerdi aralaýym kerek. Apamnyń ornyna kirip shyǵýǵa áreń mursham keldi.

— Oıpyr-aý, sonda qumarymyzdan shyǵa áńgimelese almaıtyn boldyq pa?

— Eski et bar shyǵar. Ac piskenshe biraz áńgimeniń basyna sý quıarmyz. Qoı soıylady, asylady degendeı. Ol uzaq ýaqyt qoı.

Qara toqtyny qaıta alyp shyqqan Erǵazydan mán-jaıdy bilgen Zeınep úıge ekpindete kirdi.

— Qurdasjan-aý, munyń qalaı, pálenbaı jyl kórispegende bir toqty jemeı ketkeniń qudaıdan uıat emes pe? Apamnyń arýaǵynan uıat qoı.

Zeıneptiń talma jerden ustaǵanyn sezgen Shodyr «sen de solaı dep otyrsyń ba» degendeı Narǵazyǵa tesile qarady.

— Ózge ókilder áýeli qona jatyp, qyz-kelinshekterdi aınaldyratyn kórinedi. Seniń munyń qalaı, ot ala kelgendeı.

Zeıneptiń qara toqtyny jegizbeı jibermeıtinine Shodyrdyń kózi jetti.

— Erǵazy, endeshe, tezdetsin. Bárin de tezdeteıik. Biraq qonýǵa qınamańdar. Qyz-kelinshekterdi ózge ókilderge-aq qaldyrdyq.

Shodyr sóziniń aıaǵyn yzǵarlyraq aıtty.

— Ol ıtterdiń talaıy jazalanyp ta jatyr. Biraq bireýdiń aty bireý ǵoı. «Semizdikti qoı ǵana kóteredi» demekshi, basshylyqqa kelisimen kisimsip, baqyryp shyǵa keledi. Ókimet atynan óktemdik jasaıdy. Aı, shirkin-aı, bilim kerek qoı, bilim.

Sosyn biraz únsiz otyrdy da, qaıta sóz bastady:

— Osy mańnan ketisimen bes jyldaı partıanyń tapsyrmasy boıynsha Qostanaı degen jaqta boldym. Ondaǵy qazekemder de ózimiz sekildi ańqaý, sengish. Qalaı ıleseń, solaı kóne beredi. Sol ańqaýlyqtyń zardaby emes pe, ataqty Torǵaı kóterilisin bastaǵan, Lenınniń óz qolynan mandat alǵan Amangeldi Imanovtyń ózin de tap jaýlary aldap shaqyryp alyp óltirip tastapty.

— Oıbý azamat-aı, á, — dedi shaı quıyp otyrǵan Zeınep. — Qatyn-balasy zar ılep qaldy-aý.

— Qatyn-balasy deısiń. Búkil qazaq eli úshin, tipti Sovet ókimeti úshin ol úlken qaza bolǵan. Ol óńirde de aqtardan arylyp, Sovet ókimetin nyǵaıtý, partıa jásheıkelerin qurý, jerdi kedeılerge berý, birigip jer óńdeý, iri baılardy konfıskeleý jumystary júrdi.

— Konfıskeleýiń tárkileý ǵoı, — dedi Narǵazy.

— Tap ózi. Men tárkileý bastalmaı turyp Máskeýge oqýǵa kettim. Ol jaq oıdym-oıdym orman, mıdaı dala bop keledi eken. Jeri, shirkin, naǵyz egindiki, shirigen qara topyraq. Bizdegi qusap aryq tartyp, egin sýaram dep áýre bolmaıdy. Jyrtyp, seýip tastaıdy eken, qalǵanyn qudaıdan kútedi. Jazda eki jaýyn bolsa bitti, astyq bar deı ber. Ol jaqtyń qazaǵy egin salýǵa ájeptáýir úırenip qalǵan. Olardy jataqtar deıdi. Qazaqtyń proletarıaty solar ma dedim men.

— Proletarıatyń nemene, taǵy?

— Proletar degen, Náke, taqyr kedeı degen sóz. Bizdiń uranymyz oryssha aıtqanda, «Proletarıı vseh stran, soedınáıtes!» «Dúnıejúziniń taqyr kedeıleri, birigińder!» Jalpaq qazaqshaǵa salsaq, osylaı.

— Sonda ne, birigý úshin taqyrlanýymyz kerek pe?

Narǵazy kelispeıtindeı keıip bildirip, ornynan qozǵalaqtap qoıdy.

— Taqyrlanbaı-aq birigýimizge bolady ǵoı. Oý, qurdasjan-aý, búkil dúnıejúziniń taqyrlanýyn ári birigýin kútsek, kók ishek bop ólemiz ǵoı, oǵan ǵumyr jete me? Aınaldyrǵan osy Sadyr eliniń ózi biri oıǵa, biri qyrǵa tartady.

Shodyr qarq-qarq kúldi. Jasaýraǵan kózin oramalmen súrtti de:

— Gáp, mine, osynda. Sonyń mánine tereń úńilý úshin kóp nársege jetem jetpegen soń oqyǵym keldi ǵoı. Áńgime jańa neden shyqty? Shólirkegen egindeı dedim be. Sol men bolǵan jaqtyń jaýyn bolmaǵan jyly eginine qaraý óte aıanyshty. Jer betine shyǵyp alyp, tyrbıyp qalady eken. Kádimgi qol aıaǵy top bolǵan adam sekildi. Ár sabaqtyń túbi «sý, sý» dep kúńirene kúı shertip turǵandaı kórindi. Qoldan keler esh shara joq, dármensizsiń. Aryq tartyp sýara qoıatyn sý joq. Iaǵnı, egin ósý úshin jerdiń jaqsy bolýy jetkiliksiz, oǵan endi mezgilinde qalyń jańbyr kerek. Bizdiń qoǵam da sol sekildi. Jańa dáýirdiń uryǵy sebilgenimen, ony jaıqaltatyn jańbyr bolmasa qıyn. Men de tap sol tyrbıǵan egin sekildi ylǵalǵa, bilimge shólirkedim. Sáti túsip, Máskeýge Komvýzǵa kettim. Sondaı oqý orny bar, tórt jyl oqydym. Qartaıǵanda oqý ońaı ma, biraq kózim ashyldy.

— Tárkileýdiń tusynda oqýda bolǵan ekensiń ǵoı.

— Iá, biraq ol jaqta biz bárin bilip jattyq. Nebir sumdyqtar boldy ǵoı. Ásirese, Qazaqstanda. Solaqaılyqtyń soıyly talaıdy zar ıletipti. Men ony Almatyda Júsipten de estidim. Jumys babymen bul jaqqa jete almaı, mysy quryp otyr. Bátıma arǵy betke ákesin ózi jibergendeı qaıǵyrýly. Senderdiń hattaryńdy alypty. Ony jazǵan baıaǵy ózderin Júsiptiń ornyna aýnatqan aqquba bala ma?

— Tap ózi.

— Maǵan sóılem qurasy unady. Oqıǵany óte ádemi sýrettep jetkizgen. Saýaty da jaqsy eken.

— Manaǵy men aıtqan joqtaýdy jazǵan da sol jıen, — dedi sózge qosylǵan Zeınep.

— Á...Á... Aqyndyǵy da bar de.

— Ákesi kúıeý dep tıisken osy aýyldyń áıelderin óleńmen qyryp salýshy edi. Tiliniń mirdiń oǵyndaı ótkirligi sonsha, keıin kelinshekter odan keshirim surap, óleńdi taratpa dep jalynypty. Sodan birdeńe juqqan ǵoı, — dedi Narǵazy kúlip.

— Oqýy qandaı?

— Oqýy... bar bolǵany Súzegen moldanyń aldy. Biraq osyndaǵy Daryn degen muǵalim ekeýi qıqalap júrip jańasha jaqsy hat tanyp ketti. Anarbaı bolysqa hatshylyqqa jarap júr ǵoı.

— Ol balanyń balaǵynyń bıti bar onda, birdeńe shyǵady. Naǵashysy Narǵazyǵa tartsa jaman bolmas, — dep Shodyr sózdi qaljyńǵa burdy.

— E... qurdas-aı, biz erte týyp, daýdyń bári soıyldyń kúshimen sheshilgen zamanda ómir súrippiz ǵoı. Endigi kúsh soıyl ustaǵanda emes, qalam ustaǵanda. Qalam qalaı qısaısa, solaı bolyp jatyr emes pe. Bir japyraq qaǵaz baıdy da, batyrdy da qalpaqtaı túsiredi.

Shodyr oılanyp qaldy. Narǵazydan kózin almaı, onyń óz-ózinen ızektegen basyna uzaq qarady. Saýaty bolmasa da árqashan salaýatty oılaıtyn qurdasy zildi bir sóz aıtqandaı-aý. Qazaq qarańǵy, qarańǵy deı beremiz. Qolyna qalam ustap, hat tanymaıtynyn betine basamyz. Osy Narǵazylardy qarańǵy deýge bola ma? Sýsyldatyp qaǵaz jazǵanmen, kókiregi biteýler kóp qoı. Mynaý solaqaılyqtyń bári sondaı biteýlerdiń qoltańbasy. Kózi qara tanymaǵanmen, kóńili ashyqtar bul halyqta, qudaıǵa shúkir, bar. Biteýge bilim de kómektese almaıdy. Qaıta onyń kórsoqyr nıetiniń quralyna aınalyp, nebir aramza áreketterdiń týýyna járdemdesedi. Halyqtyń qaımaǵy buzylmaǵan aryndaı osy Narǵazylarǵa nege súıenbeske, nege olardy qorǵamasqa! Kedeı bolmaı júrgeni kemshiligi me eken, qaıta tirshilik jolyndaǵy jemisti kúresi emes pe. Bireýdi qanamasa, bireýge zábir kórsetpese, neǵylǵan ol tap jaýy. Myna bir keremet sózdi aıtyp jiberdi-aý: «Birigý úshin taqyrlanýymyz kerek pe eken?» Taqyr jerge ne ósedi? Mal qurysa, ol buǵan deıingideı álek-shálektiń qurbany bolmasa, qazaq taqyrlanbaǵanda kim taqyrlanady? Jer emip otyrǵan ózge halyqtaı emes, qarap otyrǵany tórt emshek, tórt túlik. Iaǵnı bul halyqtyń ómir-tirshiliginde ózindik ereksheligi bar. Kedeıi de, baıy da óz qasıetterimen. Muny eskermeı bola ma? Ómir dıalektıkasynyń qudireti de barlyǵyna úńilip, barlyǵymen eseptesip, durys sheshim tabýda emes pe. Áperbaqandar seniń dıalektıkańdy qaıtsin. Búgingi kúni olarǵa bir kúrkirep qalsa boldy. «Dıalektıka» degen sózdi kitap shyǵarýshylar qazaqsha qalaı aldy eken? Qoı, biz sekildi kúndelikti istiń adamdaryna ony túsindirip jatqannan góri túsinikti áreket jasasaq, dıalektıka degen — sol.

— Básibektiń tóńiregindegi oqıǵany jaqsy jazypsyńdar. Bir jazýshyǵa osy oqıǵanyń negizinde ashshy áńgime týǵyz dep tapsyrdym, — dedi Júsip.

— Ol áńgime Básibekti qaıta tirilte me? Básibek te joq, onyń baılyǵy, jıǵan maly da joq, allaýakpar. Jaryqtyq túrmege túsken soń apıynnyń joqtyǵyna shydaı almaı, kóp uzamaı ólipti, — dedi Narǵazy.

Basqasha sheshýge bolatyn edi-aý. Bar qazynasyn ózi túgendep bergen adamnyń eń bolmasa ómirin nege qımasqa. Úrim-butaǵyn toz-toz etip jáne jibergen. Sovet ókimeti jaıynda olardyń kókireginde endi qan qatty ǵoı. Áı naýqanshylyq, áı biteýlik!

Narǵazy Shodyrdyń aýzynan shyqqan árbir sózdi zerdesine quıyp otyr.

— Men osy ózderińmen kórshiles Sarqan aýdanynda aýpartkomnyń birinshi hatshysy bolyp keldim. Aýyl-aýyldy túgel aralap júrmin. Bárin óz kózimmen kórgim keledi. Kóńil kúıi qandaı eldiń, súıenetin kimderi bar? Ásirese, qazaqtardy mynaý otyryqshyldyqqa kóshirý degen óte qıyn jumys. Naýqanshylyqtyń qyshymasy bul jerde taǵy qozyp ketip júrse, onda bitti. Eń aldymen halyqtyń ózimen aqyldasyp, kózin jetkizý kerek. Ǵasyrlar boıy qalyptasqan ádet-ǵurypty, oılaý, paıymdaý mashyǵyn ózgertý ońaı ma? Mysaly, orystarǵa salǵan tamyńdy qulat, má túıe, mine, jaılaýyń, káne kósh, endi kóshpendi bolasyń dep kór, qalaı bolar eken! Jeti ákeńnen beri qaraı «ádemilep» boqtap, ózińniń denińniń durystyǵyna shúbá keltirsin. Qyp-qyzyl aqymaq sanasyn. Bul da sol sıaqty. Ǵumyr boıy malmen kózi shyǵyp, kóship úırengen halyqty qalaı bir jylda bir jerge baılap otyryqshy etýge bolady. Óte saqtyqpen, myna óziń sıaqty azamattarǵa arqa súıep jasaý kerek bul sharýany. Menińshe, qazaqtar úshin qazir jartylaı kóshpeli, jartylaı otyryqshy ómir laıyq. İs júzinde ony qalaı jasaý kerek, másele osynda.

— Bir apta, bir maýsym otyratyn jerdiń ózin qazaqtar qandaı tańdaıdy, al birjola otyratyn jerdi she? Bul qonys orny jaıly ǵana. Al úı úshin aǵash, áınek, pesh salatyn sheber kerek, oı, munyń taǵy tolyp jatqan keregi bar ǵoı. Anaý orys mekenderiniń qandaı kómegi bolýǵa tıis.

— Óıtip búlinbeı-aq qoısa qaıtedi? — dedi Narǵazy.

— Otyryqshylyq túbi kerek. Ol — úlken mádenıetke kóshýdiń birden-bir joly. Munsyz ǵylym, bilimge qol jetkizý qıyn. Bizdiń qoǵam zıalylardyń qoǵamy bolmaq. İlgeri damyǵan elderdiń qataryna jetý kerek. Al kóship-qonyp júrip oǵan jetý qıyn.

Áńgimeniń bul tusyn salǵyrttaý tyńdaǵan Narǵazyny nemen eleń etkizse eken. Shodyrdyń esine Cherkesh qorǵanysy túse ketti.

— Náke, siz úlken tarıhı oqıǵaǵa qatysqan adamsyz.

— Ol qandaı oqıǵa?

— Máskeýde komvýzda júrgende ábden kózim jetti, bizdiń Cherkesh qorǵanysy búkil el taǵdyry úshin asa mándi bolypty. Qaıtadan bas kótergen tóńkeriske qarsy kúshterdiń bir-birine qosylýyna jol bermegen túıinde turyppyz. Eger olar qosylyp ketkende, ál bermeı ketýi yqtımal eken. Júsip sizge bir qaǵaz beripti ǵoı, búkil áýletimen Cherkesh qorǵanysyna qatysqan dep. Sol qaǵazdy joǵaltpańyz.

— Tárkileýden meni eki ret alyp qalǵan sol qaǵaz. Áıtpese aldymen aǵańdy tárkileýiń kerek dep Janǵazyny san jan alqymǵa alypty. Onyń Keńes ókimetiniń bolysy bolyp júrgeni de sonyń arqasy emes pe.

— Ábden yqtımal, — dedi Shodyr sál oılanyp. — Mine, kórdińiz be, nıeti durystardy jańa ókimettiń isine tartýǵa emes, belsene aralastyrýǵa bolady. Osydan ókimet utyla ma?

— Ana kójedeı kóp ókilderdiń bári sen qusap nege oılamaıdy? «Jyly-jyly sóıleseń, jylan ininen shyǵady» deıdi qazaq. Biz jylan emes, adambyz ǵoı. Jylandy da jibitetin sózdi oǵan nege arnamasqa. Bári ákireńdep, aıǵaılap, qurtamyz, joıamyz dep keledi. Qazir basymdy shaýyp tastasa da ondaılardy basyndyra almaımyn.

Shodyr sylq-sylq kúldi de:

— Ondaı shart minezińdi bilemin, qurdas, — dedi.

— Meniń sharttyǵym ádiletsizdikke ustaıdy.

— Ony da bilemin.

— Osy bizdiń Bórli aýdanyna nege bastyq bolyp kelmediń? Bul taza qazaq aýdany. Tilin qazaqtardyń ózinen arman bilesiń, ádet-ǵurpy jáne belgili. Saǵan da, mundaǵy elge de túsinisý ońaı. Munyń ózi aldymen elge jaqsy ǵoı. Erteń ne til bilmeıtin, ne jón bilmeıtin bireý keledi de, bárin búldiredi. Ondaılardy mundaǵy ishki esebi mol zulymdar murnyn tesken taılaqtaı jetektep alady.

— Iá, bul pikirińniń jany bar, — dedi Shodyr sózin sozyńqyrap.

— Ózge ózge, tap búgin shesheme at qoıyp keledi dep oılaǵam joq. Mine, bul bilgenniń isi. Muny men ǵumyrymda umytamyn ba! Qazir sen otqa tús deseń, otqa túsýge, sýǵa tús deseń sýǵa túsýge daıynmyn.

— Náke, sen qyzyqty tyńda. Myna qasymda otyrǵan aýdandyq NKVD-nyń bastyǵy, qazaq deseń qazaq, ata dástúrin umyta qoımaǵan bolar. Osy ekeýmizdiń aramyzda bolǵan daýdy aıtaıyn. Senimen ejelden tamyr ekenimizdi aıttym, apamnyń qolynan san dám tatqanymdy aıttym, at qoıyp barǵym keletinin aıttym. Bul meniń betime bajyraıyp qarady da, «Aýpartkomnyń hatshysy at qoıyp barady, vy chto, v svoem ýme» dedi maǵan orysshalap. Aqylyńyzdan aljasqan joqsyz ba degeni ǵoı. Men myrs etip kúldim.

— Men aqylymnan aljasqan joqpyn. Halyqty syılaý úshin onyń dástúrin syılaý kerek. Orystyń shirkeýine kirgende bas kıimińdi almaı kór. Men qazaq arasynda óstim, olarmen qan-jynym aralasyp ketken desem de bolady. Maǵan qazaqtardyń ólikti óte qurmetteıtini unaıdy. At qoıýda turǵan ne bar, ol kóńil bildirý. Narǵazy bolsa, eski dosym dedim.

— Sonda da, — dedi bul. — Siz aýpartkom hatshysysyz. Máskeýde oqydyńyz. Bastyqsyz.

Men buǵan Qostanaı jaqta bolǵan bir oqıǵany aıttym. Men sekildi bir orys azamaty qyzmet babymen qazaq aýyldaryn aralaıdy. Esh úıge túsip, eshkimniń dámin tatpaıdy. Qazaqtyń asynan jıirkenedi, túnde aýylǵa qonsam bıt-sirke basyp ketedi dep aıdalaǵa toqymyn tósep, erin jastyq etip, at kórpesin jamylyp túnep júripti. Dorbasymen alyp júrgen asy taýsylady ǵoı bir kúni. Onyń ústine, qas qylǵandaı adasady. Sodan ólip-talyp, bir aýylǵa áreń jetip shalap surap ishipti.

— Saýap bolǵan eken, — dedi Zeınep.

Otyrǵandardyń bári dý kúldi. Shodyr áńgimesin odan ári jalǵastyrǵan boıy:

— Orysta «ózgeniń shirkeýine ózińniń duǵańmen kirme» degen bar. Bul eń aldymen dástúrdi, saltty syıla degen sóz. Men osyny aıtyp, myna joldasty áreń kóndirdim. Apama at qoıý úshin NKVD-dan sóıtip áreń-áreń ruqsat aldym, — dep qarq-qarq kúldi.

Bul kúlkige qosyla qoımaǵan Narǵazy:

— Osy raıkom joǵary ma, NKVD joǵary ma? — dedi.

— Raıkom joǵary, — dedi ere kelgen jas jigit.

— Endeshe, osy NKVD-den kelgen áperbaqandy nege jónge salmaıdy ol, — dedi Narǵazy zildene. — Dúnıeniń bárin búldirip bara jatqan solar. Asynǵan qylyshtary men baılaǵan tapanshalarynyń býy ma, áıteýir qyra jazdaıdy ǵoı. Anaý óziń estigen Lepirbaı aýylǵa jyndy adamsha shaýyp kelip, attan túsken boıda qylyshyn jarq etkizip sýyryp alatyn. Ne úshin isteıdi sonda ony? Bala-shaǵany, qatyn-qalashty qorqytý úshin be? Álde ózinshe kórsetken sesi me? Lepirbaı kele jatyr dese, jurt úıdi-úıine tyǵylyp qalatyn áýeli.

— Óziniń de jazasyn beripsiz ǵoı.

— Jazasyn alǵan bireý ǵana. Al qalǵandary she?

— Mine, kórdiń be, — dedi Shodyr qasyndaǵy NKVD-ge qarap. - Bul tómennen aıtylǵan syn. Halyqtyń pikiri.

— Halyq deısiz. Ózińizge de at qoıýǵa tyıym salypty ǵoı, — dep Zeınep shaǵyp aldy.

Jas jigit bir qyzaryp, bir bozardy. Birdeńe aıtqysy kelgenmen, aýzyna sóz túspedi. Sony baıqap qalǵan Shodyr:

— Keńes ókimeti de jas, bular da jas. Jastyqtyń qyzbalyǵy bolmaı tura ma, kósh júre túzeletin shyǵar, — dep kúrsindi.

— Qyzbalyq bozbalalyqqa ǵana jarasqan. El basqarýǵa jarasa qoıar ma eken?

Narǵazynyń bul sózinde aýyr zil jatty. Ol Shodyrdy oılandyryp tastady.

***

Anarbaı kele sala aıqaıǵa basty. 20-ynshy aýyldy túgel jınap alyp, jınalys ashty.

— Biz ónege kórsetýimiz kerek, otyryqshyldyqty aldymen oryndaýǵa tıispiz. Káne, ár úıden kúrek qazýǵa jaraıtyndar sońyma erińder, qonysymyz Shóltumsyq bolady.

— Onda ne isteımiz?

— Onda qysta otyratyn jer tam qazamyz. Otyryqshylyq degen sol. Keńes ókimeti aıtty, bitti, oryndaý kerek. Men bul sharýaǵa basymmen jaýap beremin.

Jurt ań-tań bolyp bir-birine qarasty. Túsinse buıyrmasyn. Tynyshtyqty Dámeli buzdy. Anarbaıdyń qasynda qulaǵyna deıin qyzarǵan balasyn kórip, oǵan odyraıa eki-úsh ret qarady, ol áldenege býlyǵyp tur. Eshkimge des bermeı dalbaqtaı beretin myna sorly búgin kók sona tıgendeı tipti kóterilip ketipti. Aqyljan turǵaı, qudaıdyń da aıtqanyna qulaq qoıatyn túri joq. Dámelide tipti taǵat qalmady. Qarmys qanynyń qyzýlyǵyna basyp:

— Eı, Anarbaı, — dedi yzǵarly únmen. — Basyń turǵaı, qaı jerińmen jaýap berseń, ol jerińmen jaýap ber. Myna aıtyp turǵanyń túkke qısyny kelmeıdi. Basqany bylaı qoıǵanda, Shóltumsyq qonys tebetin jer me? Aýyzsýdyń ózine zar bolmaımyz ba? Al anaý azyn-aýlaq maldy qaıdan sýaramyz? Otyryqshyldyǵyń bir jerde ǵana otyrý bolsa, osy bulaǵy bar, shalǵyny bar Kıikbaı tumasynyń túbinde-aq kıiz úıde otyra bereıik te. Shólge qamap jurtty qyrmaqsyń ba?

— Joq, ol bolmaıdy, — dedi Anarbaı ózeýrep. — Kıiz úı eskiliktiń qaldyǵy. Ony túbi qurtamyz.

Jınalǵan jurt ishegin tartyp gý ete qaldy.

— Mynaý taǵy ne sumdyq?

— Sumdyq emes. Anaý qaısysyń, Keńes ókimetin sumdyq dep turǵan?

— Keńes ókimeti emes, myna sen sumdyqsyń, seniń isiń sumdyq, — dedi manaǵydan da ashýly Dámeli. — O zamanda bu zaman qara orman úıinen bezdirgendi kim kórgen. Ne sýy joq, ne oty joq shólge ne barqadar tabam dep otyrsyń? Ókimet tap solaı iste demegen bolar-aý!

— Shóltumsyqtan jer tam qazý ońaı. Bárińe birdeı kirpish qaıdan tabylady. Aldymen pana jasaıyq ta. Artynan kóre jatarmyz.

— Dap-daıyn kıiz úıimiz turǵanda nege in qazyp kórtyshqan bolamyz, — dedi Dámeli aıqaılap. Eki bilegin sybanyp, aldyna túsken kımesheginiń ushyn keıin qaraı qaıyryp-qaıyryp tastady.

— Iá, báse dese-aý! Dámeliniki durys.

Aınalasynan kúńk-kúńk osyndaı únder shyqty. Biraq ózinen basqa óńeshin jyrta aıqaılaǵan eshkim joq. Tárkileý ýaqytynan beri tuqyrtýdan zárezap bolyp qalǵan halyq tek kúmiljı beredi. Aldynda otyrǵan eki jasar Keńesjandy kótergen boıda Dámeli ornynan turdy.

— Shóltumsyǵyńa bul jurt barmaıdy. Nemene, Ajy aýylynyń jýastyǵyn paıdalanyp, eldiń aldymen jalpaqtaısyń. Ózge jurt ne ister eken, kóreıik te.

— Eı, Aqyljan, — dedi budan ári Dámeli ashý ústinde balasyna aqyryp, — tasta myna qyzmetińdi, Anarbaıdyń qasynda abyroı ala almaısyń, halyqtyń qarǵysyna qalasyń. Kópti qan jylatar ul týǵam joq men. Bul aýyl eshqaıda da kóshpeıdi.

Láppaıǵa zar bolyp otyrǵan jurt oryndarynan turyp, etekterin shańnan qaǵyp taraı bastady.

Anarbaı kárin Aqyljanǵa tókti.

— Sen myna shesheńdi tyı. Budan asqan Keńes ókimetine qarsylyq bolmaıdy.

Aıaqasty Aqyljan eki ottyń ortasynda qaldy. Kóterilip alǵan daýyldaı anasy da basylar emes.

— Sen sekildiler buǵyp jatqanda Keńes ókimetine aldymen qol ushyn bergen myna men bolatynmyn. Qyzyldarǵa qymyz tasyp, okopta oq astynda aqtarǵa qarsy kúresken men bolatynmyn. Qaıda qaldyń sonda sen? Endi, mine, ázir asqa mázir, ákim bolyp ákireńdeısiń. Men biletin Keńes ókimeti bulaı etpese kerek. Onyń shyn aqyldylaryn kórgenbiz. Sen sekildi doǵaldardyń, shenqumarlardyń álegi bul. Keńes ókimetiniń tonyn jamylyp, toıǵandaryńa ǵana mázsińder.

Malybaı kelip:

— Kettik úıge, ana balaǵa kesiriń tıedi, — dep edi, Dámeli ony silkip tastady.

— Men endi oǵan bul qyzmetti istetpeımin. Anarbaımen bir kún de birge bolmaıdy.

Sheshesiniń qatty shyqqan daýsynan shoshyp jylaǵan Keńesjan bolmaǵanda, Dámeli áli biraz silkilesýge bar edi.

Aýyl aıqaı-shý boldy da ketti. Kisi óltirgendeı bári kóńilsiz. Keńsege kirisimen sol kúni-aq Aqyljan Anarbaıdyń betinen ala tústi.

— Siz bolǵan jınalysqa men de qatystym ǵoı. Halyqpen aqyldasyńdar, oılap jasańdar, renish bolmasyn demep pe edi? Ras, keıinge de syrǵyta bermender dedi. Al siz bolsańyz, jurttyń álek-shálegin shyǵardyńyz. Shóltumsyqty qaıdan taptyńyz?

— Eı, sen, hatshy joldas, ana shesheńniń aıtqanyn túp-túgel qaıtalap tursyń ǵoı. Otyryqshylyqqa qarsymyn de.

— Men otyryqshylyqqa qarsy emespin. Oılanbaı istelgen iske qarsymyn. Sheshemniń sóziniń jany bar. Jurt bizdi qoldamaı, ony qoldap ketken joq pa! Ne bedel qaldy endi?

— Bedeldi túsirgen kim, bilesiń be? Senderdiń túpteriń shıki. Ana Bımendi týystaryń arǵy bet asyp ketken, naǵashyń da baıdyń tuqymynan. Sender Keńes ókimetin orǵa jyqqylaryń keledi. Jeme-jemge kelgende syrlaryn belgili boldy. Bildim endi, bildim, — dep tistendi Anarbaı.

Aqyljan ańyryp qaldy. Qur aıǵaıdyń adamy dep júrse, mynaýyń tuzaqty qalaı-qalaı qurady? Zymıandyǵyna quryq boılamaıyn dep tur ǵoı.

— Qatelesesiz, — dedi esin jınaǵandaı bolyp. — Pále izdemeý kerek, aqyldy is jasaý qajet.

— Qara, qara, qalaı qısaıtyp barasyń! Aqymaqtyq jasap otyrǵan Keńes ókimeti, onyń senimdi ókili myna men be? Aıttym, boldy, Shóltumsyqqa kóshiremin. Oılaǵanymdy oryndatpasam, Anarbaı atym qurysyn!

— Qurymaı-aq qoıyńyz. Aqyldasaıyq ta. Anaý muǵalim Ospan kelsin. Jásheıke shaqyraıyq.

Anarbaı odan saıyn isinip:

— Mundaǵy Keńes ókimeti, — men. Meniń aq degenim — alǵys, qara degenim — qarǵys. Muǵalimińmen, jásheıkeńmen óziń baı bol, — dedi.

— Endeshe men aýdanǵa baram.

— Qudaıyńa bar maǵan deseń. Tapsyrdy ma, tapsyrdy. Oryndaý kerek. Qaıter eken dese, shesheń ekeýiń tipti... Kóktegi qudaı bir qudaı, jerdegi qudaı — Anarbaı! Uqtyń ba endi.

Bir qısaısa, alyp qashpa at sekildi bolmaıtyn kók daýyl minezine qanyq Aqyljan kıiz úıdiń esigin tars degizip shyǵyp ketti.

Jaǵdaı shyn shıelenisti. Munyń bir moıyndyǵynyń qyrsyǵy endi elge tıýi múmkin. Aýdanǵa tez jetkisi-aq keledi, eki ortadaǵy úlken bóget tasyp jatqan Basqan ózeniniń sýy. «Ótkel bermeıdi eken, ana aýyldan kisi ketipti, myna aýyldan bala ketipti» degen sózder sońǵy kúnderi jıi estilip júrgen-di.

— Aýdanǵa barmaı-aq qoı, — dep ákesi shyr-shyr etti. - Shóltumsyǵy qurysyn, elmen birge men de baryp, qaz degen jerinen qaza bereıin. Qaıta jer keýip ketpeı turǵanda qazyp alǵan jón shyǵar. Sosyn topyraq qataıyp ketedi. Sheshesi Dámeli:

— Bar, — dedi. — Mynanyń qorlyǵyna qalaı shydaımyz. Bul joly betin qaıtarmasaq, erttep minip alady. Qudaı saqtar, jylda ótip júrgen Basqannyń sýy ǵoı.

— Seniń esiń durys pa, tasyp jatyr emes pe? Bıyl tipti sumdyq tasýly deıdi. Baladan aıyrylamyz.

— Balań ne, jigit emes pe?

Dámeli sırek bolatyn Malybaıdyń ashýyna tap boldy. Sál synǵandaı, myna ıtpen yryldasamyz dep eki ortada Aqyljannan aıyrylyp qalyp júrermiz. Óz oıynan ózi selk ete tústi. Shóltumsyqtyń shýy bir sumdyqqa bastap turmasa jarar edi.

Aqyljan úzildi-kesildi «ketem» dedi. Aldy-artyna qarar túri joq. Ashýlanyp qaıratyna minip alǵan.

— Barǵanda sózińdi tyńdasa jaqsy. Nusqaý joǵarydan dep anaýyń tipti dúńk-dúńk etedi ǵoı. Meseliń shaǵylyp qaıtyp kelip júrmeseń...

— Joq, ne de bolsa baram. Bul naǵyz nadandyq.

— Sen de naǵashyń sekildi qısyqpysyń deımin. Shesheń mynaý, bir jaǵynan daýyldatyp, qoısańdarshy endi!

Malybaı bul sózderdi ashýlanyńqyrap aıtty. Ákesiniń zildi shyqqan únine Aqyljan shamdanyp qaldy. Sheshesi:

— Nemene naǵashyńa dep. Qarmys aýylynan, Narǵazydan kórgen qıanatyń bar ma edi? Artyńdy jaýyp adam qylǵan solar emes pe? — dedi.

Ashý ústinde ol taty da ashshy sózder aıtyp tastady.

— Sen ǵoı deısiń be, byljyrap bireýge qarsy bir sóz aıta almaıtyn. Naǵashysynyń er minezin berse, qudaıǵa qoı aıtyp soıar edim. Olar qısynsyzǵa, ádiletsizdikke eshbir tózbeıdi. Bul jańa jınalysta sen qusap, aýzyna sý toltyryp alǵandaı otyrǵan joq pa!

— Apa, meniń de ishim qaınap turdy. Biraq el aldynda aınaldyrǵan eki bastyq salǵylasyp jatsaq ne bolady? Óziń de jazasyn berdiń ǵoı, — dedi Aqyljan.

— Anarbaıdaı aqymaqqa sóz ótpeıdi. Aıttyń ne, aıtpadyń ne, ol qumǵa sińgen sýmen teń.

— Boldy endi, toqtatyńdar! — dep aıǵaı saldy Malybaı.

Kózi jypylyqtap, daýlasqan úsheýine ań-tań qarap otyrǵan Keńesjan jylap jiberdi.

— Ákireńdeme, balany shoshytasyń.

Ákesi men sheshesiniń ómiri ursysqanyn kórmegen Aqyljan terisine syımaı, bári Anarbaı solaqaıdyń álegi dep tur. Typ-tynysh aýyldy ǵana emes, aırandaı uıyǵan myna shańyraqgyń da aıaqasty shyqqan órttiń oty sharpydy-aý. Pále qaıdan deıtin emes, á. Qaǵazdaryn jıystyryp, Aqyljan alys saparda qanjyǵasynan tastamaıtyn qorjynyn izdeı bastady.

— Sen shynymen barmaqsyń ba?

— Barmaı bolmaıdy, áke! Mynaý bárimizdi tirideı kórge tyǵady.

— Býryl aıǵyrdy min. Sýdan ótýge qarýly ǵoı, — dedi sheshesi. — Ony Anarbaı ólse bere me?

— Ákesinen qalǵan mal emes. Aýyldyq sovettiki. Qańǵyp kelgen Qanaıdyń aldynda nege sonsha búgejekteısiń. Úkimettiń maly, sen de min.

— Apa, basqa sózder jetedi ǵoı, myna «qańǵyp kelgen Qanaı» degenińizdi tisińizden shyǵarmańyz. Ustassańyz, Anarbaımen ustasyńyz, búkil bir rýdyń shamyna tıip neńiz bar.

— Mynaý ma, mynaý bir sumdyqqa bastap tur. Qanaıyń da, Anarbaıyń da qurysyn. Men seniń osy saparyńnan, anaý Basqannyń sýynan qorqam.

Malybaı basyndaǵy taqıasyn túzep qoıyp, qamshysyn eki búktep jata ketti.

— El bar ǵoı, áke, ol jaqta da. Birdeńe etermiz. Biraq Býryl aıǵyrdy minbeımin. Qaıtemiz otqa maı quıyp.

— Durys, onyń, durys. Ózimizdiń ana shabdar attyń kúıi odan kem emes. Onyń ústine, Býryl aıǵyr Básibek baıdan qalǵan. «Búlingennen búldirgi alma» degen emes pe.

Ákesi balasynyń aýdanǵa barýyna qalaı kónip qalǵanyn sezbedi de.

Dámeli myrs etip kúlip:

— Sonymen, sen de kelistiń ǵoı, — dedi.

— Nemenege kelistim?

— Aýdanǵa barýyna, shabdar atpen.

— Qoıdyńdar ma endi eki jaqtap. Biraq bir sumdyqqa bastamasań jarar edi.

— Qur qol barýǵa bolmaıdy, — dedi Aqyljan.

— Qur qoly qalaı, birdeńe berý kerek pe?

Aqyljan kúlip jiberdi.

— Aryz aparý kerek. Men óz aýzymnan bir-aq adamnyń pikirin aıtam.

— Onda ne isteımiz? — dedi tuıyqqa tirelgendeı Malybaı.

— Ony myna men jazam. Búgingi shýlaǵandardyń bári qol qoıýy kerek.

— Shetinen álipti taıaq dep bilmeıtin kórsoqyrlar. Qaıtip qol qoıady? — dedi Dámeli.

— Qaǵazdyń aıaǵyna barmaqtaryn bassa boldy.

— Onda jazatynyńdy jaz. El jatqansha úıdi-úıge kirip, ony jasap berýdi men óz moınyma alaıyn.

Aqyljan alakóleńke úıde qolyna qaǵaz-qalam aldy. Bir syzdy, bir túzedi. Sóz quraýdyń ońaıǵa túspeı jatqanyn sheshesi sezip tur. Tipti qarańǵy bop ketken soń qasyna maısham aparyp qoıdy.

— Shám, shám, — dep Keńesjan bir-eki ret atasyna jaqyndap edi, Dámeli kóterip alyp ketti. Mal qamymen júrgen shyǵar, Malybaıdyń da úıden shyǵyp ketkenine biraz bolǵan.

Aqyljan manadan shımaılaǵandaryn taza qaǵazǵa kóshirip jazdy. Sosyn sheshesin shaqyrdy da:

— Myna aq qalǵan jerlerine barmaqtaryn bassyn. Birinshi qol Qospanbet kókemdiki, sodan ary qaraı kete beredi. Mine, sıaly qaryndash. Osyny sýlap-sýlap barmaǵyna jaǵasyz, sosyn bastyrasyz.

— Bul sharýanyń ózińe pálesi tıip júrmeı me?

— Sheshingen sýdan taıynbas. Jala jaýyp otyrǵan joqpyz. Bolǵan oqıǵany, halyqtyń renishin jazdyq. Meniń qaýpim bireý-mireý muny Anarbaıǵa jetkizip júrmes pe eken.

— Oǵan shurq etpe. Bul aýylda Anarbaı jalǵyz ári el jek kóredi ózin. Onyń ústine keshegisi... Tiri pende tózetin jaı emes qoı.

Bir qolyna qaǵazdy ustap, bir qolymen Keńesjandy kótergen kúıi Dámeli úıden shyǵyp ketti.

Bilte shamnyń jaryǵymen qarakóleńke úıde qalǵan Aqyljan biraz oıǵa ketti. Túndik jabýly eken, kúnniń ashyq, bulttysy da belgisiz. Biraq óz kóńilin torlaǵan bult tym qoıý sekildi. Bul saparǵa jibergisi kelmeı shyj-byj etken ákesin aıady. Shynynda da, jaman aıtpaı jaqsy joq, sýǵa ketip qalsa mynalar múldem sorlaıdy ǵoı. Anarbaıdyń túgi ketpes, meniń kıem urdy dep qaıta qýanar. Hatshylyqqa men sekildi bireý tabylmas deısiń be? Anaý eki jastan endi asqan Keńesjan aǵasynyń qandaı ekenin de bilmeı qalmaq pa. Eń bolmasa bir shúıkebasty kirgizip, bularǵa aldanysh ta etpeı júrgeni mynaý.

Kóz aldyna burqyrap tasyǵan Basqannyń sýy keldi. Asa úlken ózen bolmasa da, tasyǵanda qutyryp ketedi, aǵyny óte qatty. Onyń bul tasýy kemi eki aptaǵa sozylady. «Sýdyń basylýyn kútse, keshigip qalýy yqtımal. Anarbaıdyń dúleı óktemdigi, Basqannyń dúleı sýy - ekeýi bir-birine qalaı uqsaıdy. Ekeýiniń de eshkimdi aıaıtyn túri joq. Ekeýi de qurbandyqqa, tek qan qurbandyqqa qumar bolyp tur ma, qalaı. On ekide bir gúli ashylmaǵan kúıi joq bop ketse ne boldy? Shynymen-aq ómirge kelmeı jatyp solǵany ma, shynymen-aq osy bir las tartysta juldyzy óshkeni me?

Shegineıin dese, mana sheshesi aıtqan sózder esine túsedi.

«Naǵashysynyń ór minezin berse, qudaıǵa qoı aıtyp soıar edim». Sol órlik emes pe, ózin Lepirbaı Qudaıtorymen qosa qamaǵanda sonaý Almatyǵa deıin bardy, aqyry abaqtydan alyp shyqty. Al men bolsam, myna turǵan aýdanǵa barýǵa, Basqannyń sýynan ótýge júreksinem. Narǵazy naǵashysy sonaý İleniń sýynan da ótken joq pa. Óterdegi qıyndyqty naǵashysy kóz aldyna keltirgen-di. Onyń aıtqany áli esinde. Abaqtydan qaıtyp kele jatqanda jarty jol sol İleniń sýynan ótý áńgime bolǵan.

Barardaǵy azabyn óz basynan ótkizgendeı, Aqyljan áldeneshe ret kúrsingen-di. Qaıtarda sáti túsip salǵa minipti. Salmen júzip kórmegen janýar Kóksadaq oǵan shyqqysy kelmeı, biraz áýre etipti. Biraq atynyń saldyń ústindegi jaǵdaıy Narǵazynyń kúlkisin keltirgen. Qoryqqanynan turyp alǵan. Attyń kórki qıǵashtalǵan qamys qulaq eken-aý dep oılapty Narǵazy sonda.

Naǵashysynyń sol aıtqandary esine túsip, Aqyljan biraz qıaldady. İleniń qasynda Basqannyń sýy sý ma? Sonsha júreksingeni nesi. «Qoıanǵa kóringen buta qasqyr sekildi» demekshi, qur daqpyrttan qorqyp otyrǵan joq pa. Táýekel! Naǵashy erliginiń eń bolmasa bir túıiri bar shyǵar boıynda. Bul sapar da namys úshin, mynaý ózin qudaıdaı kóretin qarańǵy aýyldyń namysy úshin kúres sapary emes pe. Kúreste umtylǵan utady, shegingen jeńiledi.

Syrtta anasynyń Keńesjanmen sóılesip kele jatqany estildi. Osy kezde baryp Aqyljan qalyń oıdan selt etti.

— Má, myna Keńesjan jyrtyp tastamaı turǵanda, salatyn jerine sal. Eshkim de bas tartqan joq.

Aqyljan sheshesi bergen tabaqtaı qaǵazdyń sońyna qarady. Bota taban, oıdym-oıdym basylǵan barmaqtardyń izin kórdi.

İshi birtúrli kúńirenip ketkendeı boldy, sorly qazaq, ákeńniń atyn da jaza almaı, aqyry barmaǵyńnyń basymen sóılestiń be. Mynaý bir-birinen aýmaıtyn izderden kimniń kim ekenin qaıdan biledi. Osynaý aryzben birge qarańǵylyqtyń qara qorjynyn da arqalap barady eken-aý ózi. Anarbaılardyń esirýi de sol qarańǵylyqtyń kesiri eken ǵoı. Ózi bolsa, sol qarańǵy tobyrdyń ortasynda syǵyraıyp janyp turǵan mynaý bilte sham sekildi. Onyń jaryǵy qanshaǵa jetedi. Otyryqshyldyq bilimge, mádenıetke jetkizedi deımiz. Endeshe, bilte shamdar emes, jaryq shamdar kerek qoı.

Biraq Anarbaıshalap shólge qamap, jer tam qazsaq, ol qandaı otyryqshyldyq? «İnge kiretin kórtyshqanbyz ba» dedi-aý, sheshesi. Ashshy aıtylǵan sóz. Al endi Anarbaıdyń áleginen ózge jol qaısy, qaıtip kóshedi?

Sonaý aýdandaǵy jınalystan beri qansha oılansa da, osy tuıyqqa kelip tireledi de qalady. Mynaý aryz sol joldy ashyp bere ala ma?

Aryz, Anarbaı aıtpaqshy, qarsylyqtyń belgisi ǵoı. Joq, mana biz qarsy emespiz, Keńes ókimetiniń saıasatyn qoldaımyz dep jazǵan. Biraq kıiz úıde ne kiná bar, ol nege qurtylýǵa tıis? Halyqtyń pikirine qulaq asý nege joq? Bárinen de janǵa batyp bara jatqany — elden buryn biz kóshýimiz kerek degen asyǵystyq, osy maqsattaǵy digirleý, zirkildegen óktemdik.

Jatqanyna biraz bolsa da, kóz ile almaı qoıǵan Aqyljan qaǵazǵa túsken árbir sózdi qaıta jazyp shyqqandaı qaıtalady. Aryz jazyp tóselmegen basy bir jerin qısaıtyp alǵan joq pa eken. Qaptaı barmaǵyn basqan qarańǵylar onda ne jazylǵanynda da sharýasy joq. Jalpy sarynyn ǵana biledi. Anarbaıdyń keshegi eshkimge unamaǵan álegine shaǵym. Lepirbaıdyń qylyqtaryn jazǵan qaǵazda naǵashysy Narǵazynyń kesip aıtqandary boldy. Oısha bolsa da, oqyp otyrǵanda kóp jerine túzeý jasady, pikir qosty. Ol da úlken súıeý eken. Al mynany qarańǵy úıde jalǵyz ózi jazdy. «Bilmegen ý ishedi» demekshi, birdeńeni búldirip alǵan joq pa eken. Bárin qoıyp oqýǵa barýy kerek. Júsip te qol ushyn bermedi-aý. Bátıma apasy da oqyǵan adamnan asyp kete almaı, qulaqkesti kúń bolyp júrse kerek.

Álde «Ózi bolǵan qyz tórkinin tanymastyń» kebin kıdi me eken? Buǵan qıǵysy kelmedi ony. Bul biletin Bátıma bolsa, ol — suńǵyla, aǵaıynǵa qaıyrymdy, meıirimnen ǵana jaralǵan jan. Endeshe, nege únsiz? Naǵashysy Narǵazyǵa da qatyspaǵaly kóp boldy.

Kórdińiz be, Anarbaıdyń álegi osynaý Ajy aýylynan ony sonaý Almatyǵa deıingi arany aralatyp, uıqysyn shaıdaı ashqanyn.

Balasynyń uıyqtaı almaı qoıǵanyn ana da sezip jatyr. Biraq ekeýi de bir-birin sóılep mazalaǵan joq. Anda-sanda túsinde byldyrlap qoıatyn ákesiniń úni ǵana estiledi. Keıde tipti anyq sóıleıdi.

— Shý, shý, qaıyr eı bylaı, qap!

— Kúndiz baqqan malyndy túnimen taǵy baǵyp shytasyń ba, sóılemeı jatshy, - dep sheshesi bir nuqyp qoıdy.

— A, a, a, — dep shoshyp oıandy da, qaıta qorylǵa basty. Birazdan soń taǵy birdeńelerdi aıtty. Aqyljan kórmese de, kúni boıǵy ákesiniń istegen sharýasyn túp-túgel bilip aldy.

Uıyqtamaý degen qandaı pále, á. Buryn munyń birin ańǵarmaýshy edi. Sheshesinen «bul túnimen sóılep shyǵady» degendi bir-eki ret estigen-di. Mine, endi óz qulaǵy bárine kýá. Kúndiz tynym tappaıtyn adamnyń túni de tynyshsyz bolady degen ras eken.

Eń rahaty Keńesjandiki. Mynaý beımaza tirshilikte sharýasy joq, murny pyshyldap, tuıaǵyn serippesten uıyqtap jatyr. Qamsyz móldir sábı shaq. Ol úshin bul dúnıe kirshiksiz, sútten appaq.

Alasapyran oqıǵa, adamdar arasyndaǵy ańdysqan kıkiljiń, alparysqan bet jyrtý, aıqaı-shýda sharýasy joq. Otyryqshylyǵyńnyń ne ekenine pysqyrmaıdy da. Mynaý jazylǵan aryz, Basqan sýynyń aldyndaǵy úreı de ony qamap jatqan joq. Alańsyz sábıliktiń ádemi uıqysy. Qyzyǵyp ketti inisine. Biraq erjetken soń sen de ómir qamytyn moınyńa ilesiń ǵoı. Qandaı qamyt bolady ol, tar kelip tynys taryltyp júre me, keń bolyp omyraýyńdy qajap tastaı ma?

Oıbaılatyp jatqan otyryqshyldyǵymyz senderge opa taptyrsa, onda arman joq. Urpaq qamyn oılamaǵan, kúıki tirshilikpen kúpingen sózderdiń quly dep júrmeseńder boldy. Jylt etken mynaý jaqsy oıdyń kelgenine qýanyp ketti Aqyljan. Eseıip qalǵanyn ańǵartqandaı. Tóseginde bir aýnap tústi.

Taty da mazalaǵan oı. «Áke balaǵa synshy» dep qazaq nege aıtty eken? Bolashaǵynyń buǵanasy durys qataıýy úshin jasalatyn qamqorlyqtyń tarazysy jatsa kerek bul sózde. Al kerisinshe bolsa she? Árbir saryaýyz balapan atasynyń saqalyna jarmasyp júrse she? Ne qadir-qasıet qalady onda. Sóıtip, ákeni bala tyńdamaǵan, balany áke qarǵaǵan zaman týyp ketpeı me? Qaı-qaıdaǵy qaıdan keledi oıyna. Oıdyń kóbeıgeni, múmkin, kámelettiktiń belgisi shyǵar. Ákesin oılaǵany, sheshesin oılaǵany, anaý pysyldap uıyqtap jatqan Keńesjandy oılaǵany nesi aıyp? Al osynaý kúnge qarlyǵashtaı qanatymen sý seýip, qamqorlyq jasaı jetkizgen naǵashysy Narǵazyny nege oılamaıdy. Aýdandary bólinip, alystap ketti-aý. Sol adamnyń aqylynyń jetpeı turǵanyn qarashy. Aldynda aǵa barda árqashan arqandy keńge salasyń. Al óziń jalǵyz qalǵanda qalaı usharyn bilmeı qalbaqtaǵan qara qanat balapan sekildi jarbańdaısyń. Sondaı sátte qanatynyń sýylymen ǵana demep jiberetin qyran kezdesse, baǵynyń janǵany, baǵytyńnyń anyqtalǵany emes pe. Al Anarbaıdaı ysqyrǵan ábjylan kezdesse, onda bitti sharýań, qyltı salady.

— Osynaý jańa dáýir de tap sondaı-aý, — degen oıdan Ustady ózin Aqyljan. Qara qanat bolyp, qalt-qalt etip, uıasynyń jıeginde áne ushsam, mine ushsam dep turǵan joq pa. O, tirshilik, qıyndyǵyń qyranǵa kezdeser daýyldan da zárli, syryn túbine kóz jetpes muhıttan da tereń-aý. Sonyń aldymnan shyqqan mynaý bir bolymsyz túıinin sheshe almaı, qanshama áýre-sarsań bolyp jatyrmyn. «Bir qyzdyń qyrsyǵy qyryq esekke júk, bir shákirttiń qyrsyǵy — qyryq shákirtke tusaý» degen sózdi Súzegen molda jıi aıtýshy edi. Ol pánı jalǵannan bul dúnıede opa tappaısyń, ol dúnıeniń rahatyn kútken utady dep taǵy qoıatyn. Jas shaǵynda mán bermepti, molda aıtty, bári durys, bas shulǵı berdi. Ol kezde oılanbapty, o dúnıede kórer rahatty sonda kim kórip kelipti? Búgingi bolmysty da Anarbaı aıtty dep, baıybyna barmaı bas shulǵı qabyldaı berý kerek pe. Biraq álgi «qyryq eseginiń» jany bar. Qyrsyq degenniń qıametin jetkizý úshin aıtylsa kerek. Al Anarbaıdyń qyrsyǵyn nemen ólsheýge bolady? Búkil aýyl búgin myna men qusap dóńbekship jatqan bolar-aý. «Qydyr darysyn, qyrsyq shalmasyn» dep betin sıpaıtyn batagóılerdiń bári bir nárseni sezip sóıleıtin bolsa kerek. Myna, myna jurtty keshe shalqasynan túsirgen áńgime qudaıdyń jibergen qyrsyǵy ma, adamnyń jasap otyrǵan qyrsyǵy ma? Erteń Basqannyń sýynan óte almaı sháıt bolsa, bul shańyraq úshin, osynaý baǵy ashylmaı qoıǵan Ajy aýyly úshin qyrsyqtyń kókesi sonda bolar. Qym-qýyt oı shaqshadaı basyn sharadaı qyldy. Áýeli onyń ushyǵynan aıyrylyp shatasa bastady...

Talyqsyp baryp tań aldynda ǵana Aqyljan uıqyǵa ketti. Erte turǵan Malybaı balasyn oıatyp almas úshin aıatyn mysyqsha basyp úıden shytyp ketken. Shabdar atty ustap ákep, jolǵa daıyndamaqshy. Dámeli de dalada, jeroshaq basynda júr. «Apalap» bir kezde Keńesjan oıandy. Ony da kıindirip, syrtqa alyp shyǵyp ketti. Móńiregen sıyr, mańyraǵan qoı-eshki, kádimgi aýyldyń tańerteńgi úırenshikti abyr-dabyry bastaldy. Anasy Aqyljan turǵanda bet-qolyn jýatyn sý jylytyp qoıdy. Keńesjan tyrbańdap, sý quıylǵan qumandy tóge-móge súırelep júr.

— Aqananyń qolyna sý quı, - dedi apasy. Tili kelmeı, Aqyljandy ol «Aqana» dep ketken.

Abyr-dabyr Aqyljandy kóp uıyqtata qoıǵan joq. Tursa, kún kóterilip qapty. Shıbarqyt shalbaryn kıip, keýdesi jalańash dalaǵa shyqty.

— Qol jý, qol jý, — dedi Keńesjan shúldirlep.

Shabdar atty jetektep kele jatqan Malybaı óz kózine ózi senbedi.

— Qudaı-aý, shyn ba, ótirik pe? Aqyljannyń qolyna tyrbıyp sý quıyp turǵan mynaý Keńesjan ba?

— Saqtaı gór, táýbe, táýbe. Til-kózden aýlaq. Artynan bir qara ert dep 17 jyl boıy jylaǵan kóz jasymdy qudaıym kórip edi. Búgin qolyna sý quısa, erteń atyn erttep berýge jaraıdy emes pe. O, tirshilik, o ǵumyr, saǵan daýa joq, táýbá-taǵala, bergenińe shúkirshilik, uzaǵynan, uzaǵynan.

Malybaı mynaý kóriniske ábden tebirenip, eki kózi jasaýrap, at ústinde sóılep kele jatty. Bir ýaqytta Aqyljan saqyldap kúldi. Kishkentaı inisi qolyndaǵy qumandy názik qoly kótere almaı qulatyp aldy. Sý cap etip tógilip qaldy.

— Shý, shý, — dep shúldirlep, Keńesjan sheshesine qaraı tompańdaı jóneldi. «A qudaılap» Malybaı keledi, máz bolyp Dámeli qarap tur. «Jalǵyzsyń-aý» dep Aqyljanǵa aıta berýshi edi, myna qarańdaǵan «kúshiktiń» búgin bárin semirtip turǵanyn qarashy. Kesheden bergi kúptilikti tipti bir sát umyttyrǵandaı. Bir nárseni japyryp tastaǵandaı Keńesjan kishkentaı tanaýy tańyrańdap sý quıylǵan qumandy qaıtadan kóterip kele jatty.

— Dámeli-eı, ǵoı jasa, Keńesjannyń aǵasynyń qolyna sý quıýǵa jarady, — deıdi Malybaı qýanyshyn jasyra almaı.

— Mal qısań, toı jasaýǵa men daıyn.

— Aınaldym ekeýinen de, osylardyń qurban toqtysy bolaıyn. Malybaıdyń munshama tebirengenin Dámeliniń kórip turǵany birinshi ret. «Qaıtsin-aý, qatynsyz qalaıyn dep turǵanda aǵasy ólip, men buıyrdym. Qudaı ekeýimizge Aqyljandy berdi. Artynan qara ermedi-aý dep júrgende myna bir «kúshik» týdy. Onyń typyrlap júrgeni, shúldirlep sóılegeni — bári qyzyq. Endi, mine, aǵasynyń qolyna sý quıyp tyrashtanyp júr. Ǵumyr bolsa, áli-aq jigit bolyp shyǵa keledi». Barǵan jerinen atasy buǵan birdeńeni ákep júrgeni. Áneýkúni «Álippe» alyp kelipti. Baıaǵy ózi kóz almaıtyn, kóz maıyn taýysyp, qur jattaı beretin qurannan keıin osy úıge kirgen birinshi kitap. Keńesjannyń oqýy qaıda bireý qaıda, áli. Dese-daǵy ómir degen úmitten turmaı ma!

— Osymen birge oqyp, ózim de saýatymdy asham.

Bul boqmuryndy kútse, qaıda áli. Qalaı oqysa eken? Qoı, oqyǵannan buryn aldymen áıel alsyn da. Keshegi zaman bolsa mundaı kezinde keminde eki balasy bolady ǵoı. Qyz tańdap-aq bitti. «Malybaıdyń jamanyna qyz jaqpaıtyn kórinedi» dep keıbireýler keleke etedi eken áýeli. Myna bir daý qaıdan kezdesti, keshe ózi de órshitip jiberdi me, qalaı? Ne de bolsa barsyn, táýekel. Áýlıe-ámbıe ózińe jar bolar. Kámeletke endi tolǵanda ózine abaqty da kezdesti, kóz maıyn taýysyp hatshy bop jáne júr. Budan bylaı myna otyryqshyldyq degenniń otyna túspekshi. Buǵanasy qatpaǵan balany daýyl qaı jaǵynan soǵyp keterin bilmeısiń. Álde bul urpaqtyń mańdaıyna osy alasapyran jazyldy ma eken? Tipti kishkentaı kúniniń ózinde aqtardyń qylyshyna týrala jazdaǵany anaý. Jaratýshy jar bolǵaı óziń.

Aqyljandy túni boıy janshyǵan oıdy Keńesjannyń mynaý qylyǵy zamatta seıiltip jiberdi. Áýeli bala qusap onymen oınaýǵa kóshti. Ekeýi bir-birine sý shashty. Aqyljan odan qashqan bolady, anaý tompańdap qýady. Jarasqan bir kórinis.

— Aýylnaı hatshysynyń myna júrisin kórse jurt kúler edi, — dedi sheshesi zilsiz. Shynyn aıtqanda, eki balasynyń oıynyna ózi de rahattanyp tur.

Bir kezde aýyl shetindegi aq úıden Anarbaı shyqty. Tóńirekke qorazdana qarady. Beldeýdegi ertteýli turǵan shabdardy kórdi. Keshe qatty ketip, aıqaılaýyn aıqaılasa da, Aqyljandy aýdanǵa tura shabady dep oılamap edi. «Múmkin, meni dombytqany shyǵar» dep túıgen-di. Ertteýli turǵan shabdar at onyń kóńilin aırandaı iritti. Jótkirinip ary-beri júrdi. Jamylma shapanynyń etegi buryla bergende jel keýlep dalaqtaı boldy. Onyń keýdesi de osyndaı dalaqtaı-aý. Aqyljan ol jaqqa kóz de tastaǵan joq, inisimen oınaǵan kúıi úıine kirdi.

***

Eki kúnnen keıin Anarbaı jurtty qaıta jınady. Kisi ólgendeı tunjyrap otyrǵan adamdar onyń bir sózin tyńdasa, bir sózin tyńdaǵan joq. Ózinshe jumsartyp aıtqan boldy. Biraq «osy jon» degen bir jan bolmady. Shydaı almaı, qaıtadan ala saıtany ustap ketti de, aıǵaıǵa basty.

— Al endi kónbeseńder, kóndirmeı qoımaımyz. Aýylnaıdy munda aı qarasyn dep jibergen joq. Jer úı qazýǵa shyǵyńdar, káne!

Áneýkúni sózge asa aralasa qoımaǵan Qospanbet:

— Eı, aýylnaı, aldymen óziń ónege kórset, sen qazshy, sosyn seniń qasyńnan men qazaıyn, — dedi.

— Senimen úıim turǵaı, kórim qatar bolmasyn!

— Endeshe, myń jerden boǵyńdy pyshaqta, bul aýyldan bir de adam kóshpeıdi.

— Men kóshirem. Kóshirem degen soń kóshirem. Mine, qasymda mılısıa. Aýdannan arnaıy keldi. Mundaǵy ókimetke qarsylardy kózin baqyraıtyp abaqtyǵa jabady. Ana aqymaq Aqyljandardyń kózinen sorasy aǵyp qazir túrmede otyr. Túsinikti me endi?

Jurt únsiz bir-birine qarady. Qospanbettiń de aýzyna qum quıylǵandaı. Keshe barmaqtaryn basqan aryzdary jáı boldy ǵoı. Endi ózderine pále bolyp júrmesin. Malybaı aǵasynyń eki kózinen jas parlap ketipti. «Men barsam, taǵy da qyzyp ketip búldirip alarmyn» dep Dámeli bul joly úıde qalǵan-dy.

Jurt únsiz oryn-oryndarynan turdy. Aıaqasty mılısıanyń kelýi, Anarbaıdyń jańaǵy sózi báriniń saǵyn syndyrǵandaı.

— Qospanbet, sen tura tur, — dedi Anarbaı zildenip. Jurt uzańqyraı bergende kúshigenshe shúıilip.

— Aldyń kúngi búlikti uıymdastyrǵan sensiń, ana jeńgendi — Malybaıdyń qatynyn aıdap salǵan sensiń. İnińdi aýdanǵa shaptyrǵan sensiń. Sen de endi qamaldyń. Mine, ruqsat qaǵaz, mórimdi bastym, áket, — dedi qasyndaǵy qara sur jigitke. Ol Qospanbetke áı-shaı joq kólkigen saldy. Susty nemege Qospanbetgiń qarsylyq kórsetýge shamasy kelmedi.

— Ana qarasha úıde ázirge otyra turasyń. Aıatyńa kisen salmaı-aq qoıaıyn. Sosyn aýdanǵa áketem.

— Barsyn inisiniń qasyna. Ol jalǵyzsyrap qalǵan shyǵar, - dedi Anarbaı kekesindi kúlkisimen.

Qospanbettiń túsinbeıtini bul pále jer astynan shyqty ma? Ádeıi kelmese qolkisendi qaıdan alǵan? Aqyljannyń sózine eshkim qulaq qoımaı, ózin kináli etken ǵoı. Jaraıdy, bizdiki jón bolmasyn, sonda tarpa bas salyp, túrmege jabý kerek pe eken?

Myna otyrǵany qysta et saqtaıtyn tozyǵy jetken shaǵyn kıiz úı. Syrtynan esigin kelsappen tirep ketti. Mundaı qamaýdan bir-aq teýip shyǵyp ketýine bolar edi, qaıda barady, bulardyń quryǵy uzyn bolyp tur ǵoı. Qashty dep qylmysyn qaıta aýyrlata tússin. Ne de bolsa qudaı saldy, kóndi. Qudaı emes, Anarbaıdyń salǵany bolyp tur ǵoı.

Úı-úıge kirip, Anarbaı men mılısıoner erkek ataýlyǵa bir-bir kúrek ustatty. Malybaıdyń úıine kirýge kibijiktep bata almady. Qansha aıtqanmen Anarbaı Dámeliden seskenetin edi. Biraq tileýiń bergir Malybaı kúregin alyp ózi shyqty.

— Káne, sońymyzdan erińder.

Jupyny aýyldyń jupyny erkekteri kúrekterin ıyqtaryna salǵan kúıi Shóltumsyq jaqqa ketip bara jatty. Aýylda tek áıelder, bala-shaǵa, qarasha úıde qamalǵan Qospanbet qana qaldy. Úı qazýǵa attanǵandardyń qarasy úzilisimen Dámeli Qospanbetke keldi. Anaý ishte, mynaý syrtta tildesip tur.

— Men Narǵazyǵa shapsam qaıtedi? — dedi Dámeli.

— Ol ne bitiredi, bul jurttyń bárine kelgen zaýal ǵoı, eki ortada onyń ózin shatastyryp júrermiz.

— Joq, bizden góri dalbasasy bar ǵoı, qarap ólemiz be? Jurttyń bári biz qusap ózderine kór qazyp jatyr deısiń be, eń bolmasa sony kórip keleıin.

— Bul sózińniń jany bar.

Osy eki ortada Qospanbettiń kózi týyrlyqtyń tesiginen Anarbaıdyń úı jatyna túsip edi, shubar qatyny bularǵa qarap tur eken. Baqtyryp ketken ǵoı, sirá.

— Ana pále bizge qarap tur.

Jalt burylǵan Dámeli shubar qatyndy kórdi.

— Bul pále quryqqa syryq jalǵap jetkizedi endi baıyna.

— Sen úıińe bar ne de bolsa. Kóresini ózim-aq kóreıin. Men biletin Anarbaı bolsa, synyqtan syltaý izdep, bárimizdi qamaýdan taıynbaıdy. Álgi bala ne boldy deseńshi. Aldymen sony bilý kerek.

— Meniń qoryqqanym Basqannyń sýy edi. Qamap qoısa, áıteýir ázirge tiri ǵoı. Abaqtydan kóz ashpaıtyn boldy-aý, sorly.

Dámeli býlyǵyp kózine jas aldy.

— Biz qamalsaq ta aýyldamyz ǵoı. Tóremdi aıtsańshy dep seniń áıeliń de jylap otyr.

— Jylamańdar. Jylaý — álsizdiktiń belgisi. Men bilsem, Aqyljan qamalǵan joq. Myna sumyraıdyń aılasy. Bizdi janshyp alý úshin istep otyrǵany. Biraq anaý milisıa qaıdan keldi, maǵan jumbaǵy sol.

— Ózi Lepirbaıǵa uqsaıdy, — dedi Dámeli. — Aǵaıyn emes pe eken.

— Tura tur, tura tur.

Keregeniń kózinen ustap turǵan Qospanbettiń qolyndaǵy kisen shyldyr ete qaldy. Oıyn ary qaraı jalǵastyryp:

— Men bilsem osy Anarbaı men Lepirbaı ekeýi bir elden, ekeýi de Qanaı. Toqta, toqta. Aýdandaǵy jıynnan keıin Anarbaı eline ketti dep edi ǵoı Aqyljan. Muny biz túk bilmeıtin topas dep júrgende, bárin arydan oılaıtyn aram bolyp júrmesin, — dedi.

— Sonda ne, óz rýynan shyqqan milisıamen ózge rýdy jábirleı berýi kerek pe?

— Ne deriń bar ma! Olaı bolýy da múmkin.

— Alǵashqy jıynda bul pále joq edi ǵoı, jer astynan shyqqandaı qaıdan keldi ózi?

— Maǵan da jumbaǵy sol, — dedi Qospanbet.

Alshań basyp shubar qatyn kele jatty. Onyń osy aýylda ımenetini Dámeli ǵana. «Ne der eken, shaýyp alar deısiń be» dep Dámeli qasqaıa qarap tura berdi.

— Árestanmen sóılesýge bolmaıdy, — dedi ol jaqyndaı berip.

— Árestan bolsa, saǵan árestan. Bul meniń qaınym, — dedi Dámeli. — Sender ne, adamdyqtan da ketkensińder me!

— Ókimetke olaı aıtý jón bolmaıdy.

— Ókimet, ókimet. Jurtty qan jylatqan ókimet bolýshy ma edi.

— Tilińizdi tarta sóıleńiz. Qaınyńyz da sol tilinen taýyp otyrǵan shyǵar.

— Bas kespek bolsa da, til kespek joq. Múmkin, meni de japtyrarsyń. — «Bireýge or qazba, qazsań tereń qazba, aqyry óziń kelip túsersiń» degendi estýiń bar ma edi? — dedi Dámeli yzbarlanyp.

— Siz dilmársimeńiz. Balań abaqtyda, qaınyń abaqtyda, nesine dilmársısiz. Ne shekeńiz qyzyp dilmársısiz.

— Shekem qyzsyn, qyzbasyn, balamdy qaı abaqtyǵa japtyrdy baıyń?

— Qaıda bolýshy edi. Qanaılardyń tutqynynda.

— Qanaılardyń? — dedi ishten yshqyna Qospanbet. Dámeli de til-aýzy baılanǵandaı ańyryp turyp qaldy. Shubar qatyn keńk-keńk kúldi. Tóbelerińnen jaı túsirdim be degendeı, ózine-ózi dán rıza. Biraq ol bularǵa naǵyz kerek syrdy ashyp qoıǵanyn sezgen joq.

— Al myna árestanyńdy batyp al!

Dámeli úıine qaraı jalt buryldy. Júrisinde áldebir sheshimge bekem bel býǵandyq seziledi. Qospanbet ishten:

— Dámeli, alǵashqy oıyń durys, — dep aıǵaılady. Bul sózde nendeı syr baryn shubar qatyn ańǵarǵan joq. Dámeli ony túsine qoıdy. «Narǵazyǵa shap» degeni edi.

***

Ápkesiniń sýyt júrisinen Narǵazy bir sumdyqtyń bolǵanyn sezdi. Aldyna alyp kelgen Keńesjany da kádimgideı adam bolyp qalypty. Shúldirlep jurtty kúldirýmen júr. Ásirese, qumandy alyp, qolǵa sý quıýǵa tompańdap tura júgiretini unady mundaǵylarǵa.

— Aǵasynyń úıretkeni, — deıdi rızalyǵyn jasyra almaǵan Dámeli.

— Búgin sý quıady, erteń atyn baılaıdy. Tiri bolsa áli-aq serik bolyp shyǵa keledi.

Narǵazy osylaısha Dámelini ǵana emes, ózin de jubatatyn sıaqty.

— Kishi jıenniń birinshi kelýi, buǵan taı mingizbesek daýǵa qalarmyz, — dedi Zeınep óziniń ádemi nazdy únimen.

— Taı, taı... odan zorǵyny da miner aman bolsa, aldymen basqany oılanaıyq.

Dámeli Keńesjanyn alyp aýylyna qaıtysymen Narǵazy Qanaı aýylyna tartyp otyrdy. Jarty kúndik jerge Qudaıtory áp-sátte alyp keldi. Aýyl shetinde onyń kózine birden túskeni shubar at, ózen jaǵasynda arqandaýly tur eken. Bári ras boldy ǵoı, sonda bul aýyldan qalaı shyqty Aqyljan? Ne jyn aıdap keldi munda?

Júdeýleý kıingen, kózin kólegeılep ózine qarap turǵan aqsaqalǵa sálem berdi.

— Qaı ákimsiń? — dedi shal.

Aty da kelisti, er-turmany da kelisti, ózi de kelisti adamdy ákimderdiń biri dep qalsa kerek. Buryn mundaı sándi júrgenderdi bek, baı tuqymynan dep oılaýshy edi. Endi sholaq etekterdiń, ákimderdiń biri dep oılaıdy. Shal kózin kóbinese Narǵazynyń astyndaǵy esik pen tórdeı tory attan almady.

Oınaqshyp turǵanyna qyzyǵa qaraıtyn sekildi.

Jylqymen kózi shyqqan beıbaq pa eken?

— Ákim emespin, aqsaqal! Anaý Qarmys aýylynan, ózge aýdannan kele jatqan qudaıy qonaqpyn. Aýyldaryńyzda ne jańalyq bar?

— Ne jańalyq bolýshy edi. Birin-biri ańdyǵan ýaqyt qoı. Osynda bir Ajy aýylynyń balasyn tutqyndap otyr dep estidim. Anaý shabdar at sonyki, maǵan baqqyzyp qoıdy. Bizdiń Lepirbaı degen azamatty kezinde ol ustatqan deı me? Túsinip bolmaıdy, shatasqan birdeńe.

— Aýylnaılaryń qaıda, aqsaqal?

— Anaý qyzyl jalaý tigilgen úı ǵoı, qaıda bolýshy edi.

Narǵazy tebinip qalyp, solaı qaraı tartyp otyrdy. Jon aıtqan shalmen qoshtasýdy da umytyp ketti. Shal nusqaǵan úıge kirip kelse, jaltyr bas, qońqaq muryn, ózi sekildi bir qara murtty tórt aıaq ústelde shyntaqtap otyr eken. Narǵazynyń sálemin salqyn aldy. Narǵazy da onyń artyn salmaqtap jatpady.

— Malybaıuly Aqyljandy ne úshin tutqyndadyńdar?

Álgi qońqaq muryn selk ete qaldy. Kekeshtenińkirep baryp:

— Siz kimsiz, qaıdan kelgensiz? — dedi.

— Aýdannan. Ókimet isimen shuǵyl kele jatqan adamdy nege ustaǵansyńdar, qandaı haqylaryń bar?

Narǵazy bastyrmalatyp jiberdi.

— Osynda Seńkebaı degen milisa bar edi. Ustaý kerek dedi, ustap otyrmyz.

— Qaıda ol milisa?

— Aýylda joq. Sol ustalǵan adamnyń túp-tórkinin tekserem dep ketken.

— Kim tapsyrypty oǵan?

— Ol jaǵy maǵan beımálim.

Aýdannan degen soń álgi qońqaq murynda záre-qut qalmady. Syrtqa shyqqanda tory attyń ústindegi orys er-toqymyn kórip, aýdannan ekenine kózi jetkendeı boldy. Narǵazynyń aldyna túsip, búlk-búlk jelip Aqyljan qamaýly turǵan qarasha úıge keldi. Aıaq-qoly kisendeýli tutqynǵa Narǵazy bildirmeı kózin qysty.

— Kilti qaıda kisenniń?

— Mende, — dedi álgi qońqaq muryn.

— Bosatyńyz. Aty qaıda?

— Ózen jaǵasynda arqandaýly.

— Aldyryńyz.

— Qaǵaz, pápkesi qaıda?

— Mende, keńsede.

— Ondaǵy jazǵandardy oqyǵan eshkim bar ma?

— Joq. Bul aýylda hat tanıtyn jalǵyz aýylnaı hatshysy bar edi. Kisisi ólip, qoıýǵa ketken bolatyn, eki apta boldy, joq.

— Qaıtaryńyz.

— Milısańyz hat tanymaı ma?

— Nagan taqqany bolmasa, ol da ózimiz sekildi, jazǵanǵa áıteýir qol qoıady, — dedi qońqaq muryn.

Osy kezde erttelgen shabdar at keldi.

— Minińiz, — dedi Narǵazy jıenine.

Jaqyndyqty bildirmeý qajettigin sezgen Aqyljan da syr bermedi. Áı, qarańǵylyq-aı deıdi ishinen. Myna sorlyny naǵashysy saýsaǵynyń ushynda oınatyp tur. Narǵazy qońqaq murynǵa sońǵy suraq qoıdy.

— Lepirbaı men Seńkebaıdyń jaqyndyqtary bar ma?

— Oıbaı-aý, birge týysqan ǵoı. Seńkebaı Lepirbaıdan eki-aq jas kishi.

— Solaı deńiz!

Narǵazy gáptiń nede ekenin endi uqqandaı.

— Aýylǵa ádeıi kelgende dám tatyp degendeı...

Qońqaq muryn bul sózderdi kúmiljip áreń aıtty.

— Rahmet. Oǵan ýaqyt joq. Aýdanǵa barǵan soń habarlasamyz. Myna ókimet adamyn sebepsiz ustaǵanyńyz úshin shaqyrylatyn shyǵarsyz.

Aqyljanǵa qarap:

— Kettik, — dedi.

Qudaıtory ekpindete ala jóneldi. Narǵazy artyna qarasa, qońqaq murynnyń bop-boz bolyp, óńi qashyp ketken eken. Aqyljan da shabdardy tebinip qaldy. Myna aýylnaıdyń qasynda Anarbaıdyń aıqaıy, zári, qahary bar ǵoı. Teris bolsa da, aıtqanyn istetpeı qoımaıdy ol. Al myna sorly... Bul basqarǵan aýyl da sorly shyǵar. Qýlyǵyn asyrǵannyń quly, aqyrǵannyń jemi degen sóz. Mynaý naǵashysy Narǵazynyń, sheshesi Dámeliniń tirligi qaıda bulardyń qasynda. Anarbaıdy da kárlendiretin sol ǵoı. Bilgenniń qarsylyǵyn bilmegen qashan da jaýlyq dep uǵady. Eń kesel osynda ǵoı.

***

— Al sen qalaı tap boldyń bul aýylǵa?

Aqyljan naǵashysynan qysylyp, qyp-qyzyl bop ketti. Aıtýǵa da namystanyp tur.

— Nemene, kóńiliń ketip júrgen qyz bar ma edi, Qanaıdan qyz aldyrmaımyn saǵan. Qandy qol sumyraılar shyqqan aýylǵa jolap kór.

— Joq, Nar-kóke, aıtýǵa uıat.

— Endi nemene?

— Bárine kináli myna tasyp jatqan Basqan. Qaıta qazir basylaıyn depti ǵoı.

— Iá, sonda?

— Ádette ótip júrgen jerge kelsem, sýdyń túri jaman eken, qoryqtym. Yńǵaıly jer izdep, tómen qaraı jaǵalap júre bereıin.

Sodan kete berippin, kete berippin. Osy aýyldyń tusyna keldim. Aýyldyń aty aýyl ǵoı, es qara tuttym. Bul tustan da ótý qıyn eken. Olar ary ótken, beri ótkenge kómektesý úshin jaǵaǵa bir shal, bir ógiz qoıypty. Ógizińiz sýda jylqydan myqty bolady eken. Ári qoryqpaıdy. Sodan qoıshy, álgi shal shylbyrymnan alyp ar jaqqa tartsyn, shabdar atqa da, ózi de kádimgideı es boldy olar. Aman-esen óttik, ar jaqta bir mılısıa tur. Jón surastyq. Ańqaý basym aty-jónimdi, aýylymdy aıtyp bereıin.

— Anarbaıdyń ústinen aryzben kele jatqanyńdy da aıttyń ba?

— Joq, abyroı bolǵanda, ony aıtqan joqpyn.

Á... á. Lepirbaıdy qurtqan qýdyń birimin de. Kózińe kók shybyn úımeleteıin, dep, ol birden kárine mindi. Meniń júregim zý ete tústi. Malmandaı sý kúıimde aýylnaıǵa alyp kelsin. Álgi jerde ótirikti soqsyn kelip.

— Bul qashqyn, aýdan izdeý salyp júrgen adam, jabý kerek, mórińizdi basyńyz — dep, aýylnaıdyń aldyna bir qaǵazdy tastaı salyp, mór soqtyryp aldy.

Sodan ózińiz kórgen jerde kisendedi de tastady.

— Iaǵnı pyshaǵyn qaırap júrgen. Munyń atyn kek alý deıdi. Qudaıdyń ózi aıdap kelgen soń aıasyn ba? Anarbaı baýyryna qosylyp, ol aýylda da lań salyp jatqan kórinedi. Qospanbet aǵańdy da óziń sekildi kisendep tastapty.

— Mássaǵan, — dedi Aqyljan. — Bulardy tártipke shaqyramyz dep júrgende, olar bizdi shetimizden qamap úlgergen eken ǵoı.

— Sender qaǵazben alamyz dep júrgende, olar kúshke kóshken. Sen aıtshy osy, ókimetke bir taban jaqynsyń ǵoı, aı joq, sháı joq adamdardy qamaı berýge milısanyń haqysy bar ma?

— Aýylnaı qylmysty dep kelisimin berse, mór bassa, haqysy bar. Narǵazy myrs etip kúldi.

— Onda jaryǵan ekenbiz. Anarbaı aýylnaı, manaǵy qasqa bas onda jurtty qyrady deseńshi...

— Durysynda, ıá qashqany, ıá urlaǵany, ıá bireýge asyra zábir kórsetkeni dáleldenýi kerek. Sonda ǵana aýylnaıdyń kelisim berýge haqysy bar.

— Al ózińe aýylnaı mórin basypty. Sonda dáleldengeni me? Sen qashqynsyń ba?

— Árıne, ol — jala.

— Iaǵnı jala jabý op-ońaı degen sóz. Mór basyldy, bitti.

— Áńgime — mór kimniń qolynda, sonda.

— Mór men nagannyń jeligi talaıymyzdyń túbimizge jetedi deseńshi.

— Bári adamyna baılanysty ǵoı, Nar-kóke.

— Iá, ıá, — dedi Narǵazy jıeniniń aıtqanymen kelisip. — Adamyna, adamyna... Adamdaryn aqymaqtary basyp bara jatsa qaıtesiń. Zulymdyq aldymen qımyldaıdy, esinde bolsyn. Sol úshin de ol zulymdyq.

Ómir kórgen naǵashysy oryndy aıtty-aý osy sózdi. Lepirbaıdy táýbasyna keltirdik dep júrgende qalaı-qalaı aınalyp kelip soǵady zulymdyq. Qaqpandardyń qalaı-qalaı qurylǵanyn bilmeı de qalady ekensiń. Ósh alýmen, kek alýmen kete berse, onyń aqyry ne bolady? Aqyljan ózin bir tuńǵıyq aıdynǵa kúmp dep túsip ketkendeı sezindi. Qalt-qult etken qaıǵyny qaı jerden alyp shyǵar eken.

Daýyldar soǵyp, tóńkerip tastap júre me, Nar-kókeler kezdesip súırep alyp shyǵa ma? Ógiz ekesh ógiz de kúni keshe Basqannan ótkende es bolyp edi. Mynaý ómir Basqannan da tasqyndy, Basqannan da aıdyndy boldy ǵoı. Basqannyń eń bolmasa arǵy jaǵalaýy kórinip turady, al ómir muhıtynyń she? Kóz jetpeıdi.

Mynaý Anarbaı, Lepirbaı degenderden ókpelep júrgen Súzegen moldasy kósh ilgeri eken-aý. Solqyldaǵan kók shybyǵy sabaq oqymaıtyndarǵa ǵana oınalatyn. Iaǵnı maqsat bar onda. Al mynalar ne istep, ne qoıǵanyn ózderi de bilmeıdi. Jaraǵan kezde bárin shaınap tastaıtyn býra sekildi, aldy-artyna qaramaı aýyzdarynan tek kóbikterin shasha beredi. Sumdyq-aý, dinge qarsy kúres dep, oraza ustap, aýzyn bekitkenderdi alyp soǵyp, eki urtyna tary quıǵandy da kórdi. Ne bul sonda? Ózgeni qaıdam, osyndaı ábestikter óz basyna syımaıdy-aq. «Zamanyń túlki bolsa, tazy bolyp shal». Iaǵnı yǵyna kete ber. Sonda buǵan da Anarbaılar qusap, qarańǵy halyqqa qoqańdaı berý kerek pe? Joq, Keńes ókimeti munyń túsiniginshe, ózgeshe bolýǵa tıis, jarly-jaqybaıǵa kómektesý qajet eken, ıaǵnı bári meıirimge qurylýy kerek. Anaý Baljan ájesi, mynaý Narǵazy naǵashysy, sheshesi Dámelini jurt ne úshin jaqsy kóredi, meıirimi, adamǵa degen qaıyrymy úshin. Anasyn búkil Ajy aýyly jaqsy kórgendikten, «Dúldúl táte» deıdi. Keshegi Bátıma da mahabbat saparyna ketip bara jatyp, Dúldúl tátesine aýylǵa qaıtsyn degen joq pa. Meıirim oralsyn dep amanat etkeni ǵoı. Búkil Qarmys aýylyn uıytyp otyrǵan bir-birine degen meıirim. Al osy meıirim búkil qoǵamda ornyqsa she? Keńes ókimetiniń maqsaty sol shyǵar-aý, tegi. Qanaýdy joıý, bilim berý, áıel teńdigin ornatý jónindegi nıetteri qandaı ıgi nıetter. Joq, osy nıetterdi burmalaýshylar bar, munyń Anarbaılarǵa qarsy bolyp júrgeni durys. Tańdaǵan bir, qoıǵan maqsat ortaq bolǵanmen, soǵan jetýdiń joly eki basqa bularda. Anarbaı aıqaılap, toqpaqtap, qyryp-joıyp, qorqytyp, úrkitip jetpekshi. Bul bolsa túsindirip, ılandyryp, jurtty ımandaı uıytqysy keledi. Qoryqqan adamǵa tamaq ta batpaıdy, sý da sińbeıdi. Ákireńdeı berseń, bara-bara bári ashynbaı ma? Al halyqty ashyntyp istegen iste ne bereke bar...

Bular aýdan ortalyǵyna kirgende áldebir abyr-sabyrlylyqty baıqady. İlgerindi-keıindi salt attylar. Kóbisi mılısıa kıimin kıgen.

— Bul ne ábiger? — dedi Narǵazy shetki úıdiń qasyna toqtap.

— Osynda aýdanymyzdyń hatshysyn astyrtyn óltirip ketipti. Tárkilengen iri baılardyń úrim-butaǵy deıdi ony jasaǵan. Joǵarydan, Almatydan dáýler kelipti. Sosyn ábigerlenbegende qaıtedi.

— Keldi degen dáýi kim eken? Aty-jónin bilmedińiz be?

— E, qaıdam, áıteýir bir myqty deıdi.

Narǵazynyń basynda «Júsip emes pe eken?» degen bir oı jylt ete qaldy. Ne de bolsa ózderin úlken bir oqıǵanyń ústinen shyqqandaı sezdi. At basyn qaıda tireý kerek? Esine Baljan sheshesiniń nemere inisi tústi. Osynda teri-tersek jınaıdy dep estýshi edi. Sońǵy kórgeni sheshesiniń jylynda. Ol ertedegideı at shaptyryp, aımaq jınaǵan as bolǵan joq. Ýaqyt aýanyna oraı jaqyn aǵaıyndardy ǵana shaqyryp, malyn soıyp, quran oqytty da qoıdy. Kópke deıin Baljandaı anaǵa durystap as bere almaǵanyna Narǵazy kúızelip te júrdi. Bári eskiliktiń qaldyǵy dep atoı salyp júrgen ákimder, kim biledi, birdeńege ushyratyp júre me? Ózin tárkilep jibermegenine shúkir. Onyń ústine, Janǵazy da aýylnaılyǵynan qorqyp, «apamnyń arýaǵy keshirer, mynaý opalań-topalań zamanda tura turaıyq, jaı ǵana ótkizeıik» degen bolatyn. Narǵazynyń eń sońǵy kórgen úlken asy -Básibektiń ákesiniń asy. Básibekteı ataqtynyń ózi ataýsyz qalǵanda, munyń sheshesiniki shúkirlik qoı. Myna izdep kele jatqan nemere inisi sonda ádeıilep kelgen bolatyn. Eti tiri, juǵymdy jigit kóringen. Kel, kel dep shaqyryp ketkeni bar edi. Anarbaı sebep bolyp, mine, kele jatyr.

Alaqandaı aýdan ortalyǵynda birin-biri bilmeıtin ne bar. Ózenniń ar jaǵynda turady dedi. Kópirden ótý kerek bolar. Esine Aqsýdyń kópiri baıaǵy Qudaıtory qarǵıtyn GTTÝ-diń úlken dýalynyń qasynda. Iesi atty soǵan qaraı tartty. Ózen bitken bıyl qutyryp ketken be, bul da aýzy-murny shyǵyp tasýly eken. Áýeli kópirdi qısaıtyp ketipti. Aldarynan myltyq asynǵan adam shyqty da:

— Kópirden ótýge bolmaıdy, qulaıyn dep tur, — dedi.

— Endi qaıdan ótemiz?

Myltyqty joǵary jaqty kórsetti.

— Jurt sonaý jaıdaqtaý jerden jaldap ótip jatyr...

— Jurttyń istegenin bular da istedi.

Narǵazy men Aqyljan kelgende sheshesiniń nemere inisi úıde bolyp shyqty. Jik-japar elpildep qarsy alyp, attan túsirdi.

Shaǵyn aýlasy, shaǵyn eki bólmesi bar eken. Aýlasynyń bir buryshynda tórt dóńgelekti arba, onyń ar jaǵynda kirelep jıyp qoıǵan qoıdyń kepken terileri. Qudaıtory men shabdar at pysqyryp úrikkisi kelip edi, úı ıesi olardy qaqpanyń syrtyndaǵy at aǵashqa baılady.

Qysqasha amandyqtan, aýyl-aımaqtyń jaıyn surasqannan keıin Narǵazy mynaý úlken ábigerdiń jaıyn surady.

— Estigenderińizdiń bári ras, qazir jarty saǵattan keıin sol hatshyny jerleýge arnalǵan meteng bolady. Anaý qystaqtyń syrtynda.

Úı ıesi batys jaqty kórsetti. Jurt jan-jaqtan aǵylyp bara jatyr eken. Attysy, jaıaýlysy, tipti túıelisi de bar.

— Metengisi nemene?

— Kádimgi jıyn, jınalys.

— Ólgen adamǵa da jınalys asha ma?

Úı ıesi de, Aqyljan da kúlip jiberdi.

— Solaı bolǵan ǵoı. Bul endi tótenshe ólim emes pe.

— Sonda qalaı ólgen?

— Keńsesinde otyrǵanda melısa kıimin kıip kelgen bireý atyp ketken.

— Sumdyq-aı, mundaı da sumdyq bolady eken.

— Anada ǵana otyryqshyldyqqa kóshý jónindegi sózin tyńdap edim jınalysta, — dedi Aqyljan. — Bir baısaldy ornyqty kisi sekildi kórinip edi.

Kenet oıǵa qaldy. Mynaý úlken máshahatpen alyp kele jatqan aryzyn endi kim tyńdaıdy.

Apyrmaı, myna Anarbaıdyń perishtesiniń keremeti-aı. Basqannyń sýy joldan bir buryp áketse, endi, mine, hatshynyń ólimine tap bolyp tur. Oıyn:

— Joǵarydan kelgen kim eken? — degen naǵashysynyń sózi bólip jiberdi.

— Aty esimde joq. Ákesiniń aty Esbergen kórinedi, — dedi úı ıesi. Qýanǵannan Narǵazy ornynan atyp tura jazdady.

— Júsip emes pe?

— Tap ózi. Áıteýir bir dókeı deıdi.

Narǵazy da, Aqyljan da qýanyshtaryn jasyra almady.

— Qoı, bárin qoıyp biz de sonda baraıyq. Kisi ólgendegi jınalys qalaı bolar eken, sony kóreıik.

Sońǵy sózin Narǵazy sál kekesindileý aıtty. Kúni-túni jınalystan kóz asha almaı júrmiz ǵoı. Mundaı jınalysqa da baraıyq. Qıt etse jınalys, kıt etse jınalys. Jınalǵanda jurttyń pikirin tyńdasa bir sári. Joq, kelgen ókil sóıleıdi, aýylnaı sóıleıdi, jásheıke sóıleıdi. Sózderiniń sońy qorqytý, úrkitý. Tipti túsinbegenin suraǵysy kelgendi aıqaılaı basyp tastaıdy. Áıteýir qoǵasha japyrylyp qol kóterý degen birdeńe shyqty. Kótermeseń taǵy pále, Keńes ókimetine qarsysyń dep tarpa bas salady. Qoryqqanynan «sen qazir atylasyń» dese de qol kótere beretin máńgúrtter kóbeıdi. Endi myna ólikke arnalǵan jınalysta ne bolar eken.

Úı ıesi jaıaý, Narǵazy men Aqyljan attaryna minip, jınalys bolatyn jaqqa bettedi. Bireý jylap júrse, bireý áýestikpen ortada tómpeshiktiń ústinde turǵan tabytqa moıyndaryn sozyp-sozyp qaraıdy. Tabytty qyzyl matamen qaptapty. Óliktiń betin de qyzyl matamen jaýyp qoıypty. Shodyrmen aralasyp júrgende orystardyń birdi-ekili ólik jóneltkenin kórgen, olar da tabytqa salyp kómgen-di. Biraq tabyttary qur qaraǵaı taqtaıdan bolýshy edi. Al myna tabytty qyzyldap tastapty.

— Sumdyq-aı, musylmannyń balasyn tabytqa salǵandy kim kórgen. Ol dúnıege barǵanda ne deıdi? Baıǵusty osy bastan tozaqqa jiberý degen sóz ǵoı.

Áldekimder osylaı kúńkildesip júr. İshteı Narǵazy da solardyń jaǵynda sekildi. Biraq áldebir tentek pikir búıirinen túrtkileıdi. «Ólgennen soń tabyty ne, aqyreti ne, báribir emes pe, áıteýir jer qoınyna barasyń. Bul dúnıede otqa kúıip, sýǵa túsip jınaǵan múlkińnen on kez aqyretti ǵana buıyrtatyn musylmanshadan góri osy da durys shyǵar». Bul pikirin Súzegen molda estise ǵoı, «kápir, kápir» dep boǵyn pyshaqtasyn. Biraq onyń kúni de qazir múshkil-aý. Namazdy jasyryp oqıdy, orazany urlap ustaıdy. Allasyn da aınalasyna qarap aıtady. Lepirbaı sekildiler «allalaǵandy» da jaýyp tastaýǵa ázir. Anarbaıdyń qaramaǵynda bolmaǵanyna shúkir. Din dese tula boıy titirenip, moldalardyń kóp ábestigin buryn ózi mazaq qylatyn edi, qazir olarǵa kádimgideı jany ashıdy. Sútke tıgen kúshikteı etti ǵoı sorlylardy. Janaza shyǵarmasa, jınalǵan jerde kúńirentip quran oqyp otyrmasa, ne sán qaldy moldada. Myna jerde Súzegen molda bolsa, janaza shyǵarý qolyna tıse, qandaı suńqyldatar edi. Kúmisteı sulý saqaly, aq sáldesi, ádemi tigilgen qara barqyt shapany — bári-bári jarasyp turar edi-aý. Oqshaý kórinip, oqshaý sazdy únimen jurtty uıytyp jiberer edi. Bir-eki ret Súzegen molda shyǵarǵan janazaǵa qatysqany bar. Bir bólek dúnıege kirip, ózi de ol dúnıeni aralap shyqqandaı sezingen. Qurysyn, sodan qaıtyp janazaǵa kirgen emes. Dinińizdiń de sıqyry bar. Sıqyry bolmasa, osynaý ǵalamnyń teń jartysy Muhambettiń úmbeti bola ma? Moldalar solaı deıdi ǵoı, ras bolsa.

Ol baıǵustar endi janazaǵa da qashqaqtap barmaıdy, qorqady. Estigen qulaqta jazyq joq, bir ólikke janaza shyǵaratyn jan tabylmapty deıdi. Sasqan jurt aýyl syrtynan ótetin jolǵa qaraýyl qoıyp, kóldeneń ótken kók attynyń aldyn tosypty. Sonda aıtatyndary:

— Oý, ataıyn, janaza shyǵara bilesiń be? Aýylymyzda bir aǵaıynymyz ólip, kóme almaı otyrmyz.

— Tusyna ne baıladyńdar? — dep surapty qýaqy bireý. — Bir ala baıtal, eki qoı.

— Bilem, endeshe, - depti álgi jolaýshy.

Jol kútken pende qýanǵanynan aýylyna «taptym, taptym» dep aıǵaılap shaýyp kelipti.

Sonda orta joldan tabylǵan «olja» moldanyń shyǵarǵan namazy eken deıdi:

Uzynyńnan jatypsyń,
Kóldeneńinen qatypsyń,
El sandalyp júrgende,
Sen aqyldy taýypsyń,
Eki qoı saǵan,
Ala baıtal maǵan, allaýákpár!

Osy «janaza» esine túsken saıyn kúletin Narǵazy. «Óleńdi jerde ógiz semiredi, ólikti jerde molda semiredi» dep ol baıǵustardy kelemejdep júrgende endi zar boldyq-aý. Bostandyq, bostandyq degende bul moldalarǵa jatpaı ma eken. Olar da adam ǵoı. Áýeli Mekkege baryp, qajy bolǵandardyń birazy tárkileýge túsip, ıt jekkenge ketti. Sıredi-aý ózderi de. Endi myna metenge ótkizý jańasha shyǵarylatyn janaza bolǵany ma?

Narǵazynyń oıyn saldyrlap kele jatqan arbanyń daýsy buzyp jiberdi. Qos at jekken jeńil arba buǵan deıingi kórip júrgen arbalardan ózgeshe. Artynda bıikteý arqasúıer jasaǵan. Kóshir otyratyn aldyńǵy jaty da bıik. Oqtaýdaı jarqyraǵan eki aq boz at búlkil jelispen ǵana kele jatyr.

Narǵazynyń kózine ottaı basyldy, artta otyrǵannyń biri — Júsip. Jurttyń bári arba kele jatqan jaqqa japyryla qarady. Narǵazy shabdardyń ústinde enteleı qarap turǵan Aqyljandy búıirden túrtip qaldy.

— Júsip!

Álgi arbanyń artynda taty eki jeńil arba keledi. Áıelder men bala-shaǵa mingen sekildi. Sonyń bireýinen qulaq tundyrǵan zarly ún shyqty.

— Qulynym-aý, qulynym. Qyrshyn ketken qulynym!

Sheshesi bolý kerek. Basynda qara sháli, eki búıirin taıanyp, arbanyń ústinen qulap túse jazdap otyr. Eki jaǵynan qoltyqtaǵan eki jigit. Bul zarly úndi estigende jurttyń bári tunshyǵyp sala berdi. Narǵazy da, Aqyljan da sezimderine erik berdi. Anany áreń dep ýatyp, kelgender jınalysty ashýǵa yńǵaılandy. Narǵazynyń paıymdaýynsha, Júsip burynǵydan júdegen, tipti qartań tartqan sekildi. Sýaǵaryndaǵy murty, tip-tik denesi, oıly kózi ǵana qalpynda. Ózi minip kelgen arbanyń ústine shyqty. Qısyq jaǵaly sary jibek kóıleginiń tamaq túımesin aǵytyp, daýsyn kenedi. Sál únsizdikten keıin ıegin tikteý kóterip, jınalǵan qalyń jurtqa muńdy kózin tastady.

— Qadirli joldastar, aǵaıyn-týǵandar, baýyrlar! Sizder men bizder azaly jıynǵa kelip turmyz. Jańa ómir jolyndaǵy abzal kúreskerdi, aıaýly azamatty tap jaýlary qyrshynnan qıyp ketti. Olar endi osyndaı jolǵa kóshti. Revolúsıa, tóńkeris shyǵynsyz bolmaıdy, biraq mynaý óte ókinishti qaza, oqys ólim. Maıdansyz, beıbit kúndegi mundaı áreket Keńes ókimetiniń jaýy áli kóp ekenin dáleldeıdi.

Ashyq jaýdan jasyryn jaý jaman. Qadirli dosymyz, qaısar bólshevık Úmbet Mámbetovtiń alǵa qoıǵan maqsaty úlken edi. Ol eziniń ǵumyryn eńbekshilerge baqytty ómir ornatýǵa arnaǵan bolatyn. Bizdiń jaýlarymyz endi osyndaı ómirlerge qastandyq jasaýǵa kóshti. Ardaqty anamyz, Úmbettiń aǵaıyn-týǵandary, qaıǵylaryńyzǵa ortaqtasa otyryp, Almaty oblystyq partıa komıtetiniń, atqarý komıtetiniń atynan qaıǵyra kóńil aıtamyz. Úmbet uly maqsat jolynda qaza tapty, ol bizben máńgi birge, ol sekildi bólshevıkterdiń jarqyn beınesi esh ýaqytta umytylmaıdy. Ol jer qoınyna ketip bara jatqanmen, jer betindegi asyl armanyna basqalar jetedi. Urpaq baqyty úshin qurban bolǵandardyń tamyryn úzildi deýge bolmaıdy, ol jalǵasa bermek. Erteńgi baqytty turmystan sol ómirlerdiń óteýin kóremiz. Biraq bul ólim bizdi saqtyqqa, meılinshe saqtyqqa shaqyrady. Syrty jyltyrap, ishi múńkigen jaýlar áli bar aramyzda. Tap jaýlary deımiz olardy. Baýyrym Úmbet, kegińdi jibermeımiz, artyń baqyt baty bolsyn. Qaıteıik, qyrshyn kettiń, baqyl bol!

Jurt jylap tur, áıelder jaǵy syńsyp ketti.

— Qulynym, qulynym, - dep anasynyń yshqynǵan daýsy shyqty.

— Endigi sóz kórshi Sarqan aýdanynyń birinshi hatshysy Feodor Afanasevıch Belozerovke beriledi.

Júsip aınalasyna qarap, arbaǵa Feodordyń shyǵýyn kútti. Narǵazy baıqamapty, ol ózinen taıaq tastam jerde ǵana tur eken. Qolyna betoramalyn alyp, kózin bir súrtti de, arbaǵa shyqty. Arbanyń ústinde tipti iri kórindi.

— Qymbatty dostar, - dep ol taza qazaqsha bastady. Jurt eleń ete qaldy. «Mynaý qaıtedi-eı» degendeı, keıbireýler tipti otan tesilip qalypty. Jınalǵandardyń nazaryn taty da aýdarǵysy kelgendeı ol biraz únsiz turdy. Álde aýzyna sóz túspedi me?

— Maǵan sóıleý óte qıyn bolyp tur. Úmbet týǵan inimdeı bolyp ketip edi. Ekeýmiz Máskeýde tórt jyl birge oqydyq. Ol alǵyr edi, zerek edi. Mynaý jańa ómirge sondaı qushtar edi. Kóp-kóp jaqsy josparlary bolatyn. Ólkesin, qazaq jerin gúldengen kúıinde kórgisi keletin. Laǵnet jaý buǵan kezegen otyn óz halqynyń asa bir úmit kúter perzentine kezegenin bildi me eken? Biraq jaýdyń aty jaý ǵoı. Onyń kózin óshpendilik sheli qaptap túk kórsetpeıdi. Úmbet - óziniń qazasymen bizge jumyla túsińder, kózdegen maqsatqa adal bolyńdar dep ketkendeı.

— Qadirli ana! — dedi Feodor budan soń ekinshi arbada áreń otyrǵan marqumnyń sheshesine qarap. - Úmbettiń ornyn siz úshin eshkim toltyra almaıdy. Biraq endigi balalaryńyz, myna turǵan bizder aman bolaıyq, mynaý jańa ómir aman bolsyn. Jaýlardyń saǵyn syndyryp, kózin qyzyqtyratyn uldar ósirý úshin myna sizder, analar aman bolyńyzdar. Aıaýly baýyrym, ómiriń qysqa bolyp, armanda kettiń, amal ne! Topyraǵyń torqa bolsyn!

Shodyr jurtty tipti tebirentip jiberdi. Júsip ekeýi arbadan túsip, Úmbettiń anasyna qaraı bettedi.

— Qulyndarym-aý, báriń de aman bolyńdar... dar... — dep zarlady ol kisi. Eki qoltyǵynan alǵan Júsip pen Shodyrǵa:

— Eń bolmasa musylmanshalap jerleýge bolmaı ma? — dep jasty kózimen muńaıa qarady.

— Apa, Úmbet partıa múshesi. Bólshevık. Bul arada áńgime kápirshilegende, musylmanshalaǵanda emes. Jańa tártippen, Keńes ókimetiniń tártibimen jerlemekpiz. Anaý qyzyl mata Keńes ókimetiniń týynyń túsi.

— Meıilderiń, qaraqtarym. Ólgennen soń eski tártibi ne, jańa tártibi ne? Álgi zulymdy, atqan zulymdy taptyńdar ma?

Ana qaıtadan ańyrap qoıa berdi.

— Tabamyz, mindetti túrde tabamyz, apa! - dedi Júsip. — Men tapsyrma berdim.

Osy kezde Shodyrdyń kózi qabirge topyraq salyp jatqan Narǵazyǵa tústi. Músindi mol denesi men mundalap tur. Ol munda qaıdan júr? Sonaý Bórli aýdanynan ádeıi kelgeni me?

Jańa ǵana úıýli topyraq ústinde turǵan tabyttyń joq bolǵanyn kórip, ana qaıtadan daýys saldy. Ony qostap zarlaǵan únder tipti kúsheıip ketti. Qabyrǵa dene túser kezdegi osy bir sáttiń aýyry-aı. Kúder múlde úzilip, adamnyń ólgenine shynymen kóziń jetkendeı bolady. Ashshy daýystardyń shyǵatyny da sondyqtan bolsa kerek. Shyńǵyryp bala jylap, ingendeı ana bozdap, aza boıyń qaza bolady. Alpys eki tamyryńnyń bárine ıne tyǵyp, qanyńdy soryp alǵandaı boıyń muzdap ketedi. Sheke tamyryn solqyldap, aýa jetpeıdi, júregiń qysylady. Osyndaı kúıde turǵan Júsipke Shodyr:

— Narǵazy osynda júr, — dedi.

— Mana kelgende birden kórdim, neǵyp júr eken? Olardyń men bilsem, aýdany basqa emes pe.

— Iá, olardyń turǵan jeri endi Bórli aýdanyna qaraıdy.

— Bizge osynda jolyqsyn da. Meniń de kórmegenime ekinshi jyl. Qabirdiń topyraǵy edáýir úıilip qalǵanda Júsip pen Shodyr da úsh kúrekten topyraq saldy. Olarǵa turǵan jurttyń nazary tústi.

— Qazir myltyqtan salút beriledi, attar úrkip júrmesin, — dep aıqaılady bireý.

Sol-aq eken, birneshe dúrkin oq atyldy. Aldymen arbada turǵan eki aqboz ala qashty. Biraq kóshir jibermeı ustap qaldy. Qudaıtory men shabdar at ta bir-bir julqynyp aldy.

Jurt ýlap-shýlap úıdi-úıine tarasqanda, Aqsý qystaǵynyń batys jaǵynda japadan jalǵyz jas qabir jatty. Aqyljan áldeneshe ret burylyp qarady oǵan. İshinde bir kek túıin tartqan sekildi. Qulaǵynda ananyń zary óz sheshesi Dámeliniń daýsyna uqsap ketti. Tula boıy dir etti. Kózimen manaty ana mingen arbany izdedi. Mynaý tóńirek túgel kúńirengendeı bop ketti. Aspan túnerip, kún bult astyna tyǵylypty. Bular túsken úıine jetkenshe jaýyn tógip-tógip jiberdi. Jańa ǵana jer qoınyna bergen azamatty tabıǵat ta joqtaǵandaı bolyp ketti me, qalaı?

Narǵazy Aqyljandy ertip aýpartkomnyń úıine kelgende jurt jınalystan jańa taraǵan eken. Top-top bolyp shytyp jatty. Birinshi hatshynyń qabyldaý bólmesinde otyrǵan jas qyz:

— Sizdiń aty-jónińiz kim? — dedi.

— Narǵazy. Myna jigittiń aty — Aqyljan.

— Ákelerińizdiń aty?

— Bul kúnde ákeńdi qanjyǵańa baılap júrmeseń bolmaıtyn bolǵan ba? — dep kúldi Narǵazy.

— Turǵanbek! Seniń ákeńniń aty Malybaı ǵoı.

— Esbergenov joldas sizderdi kútip otyr. Qazir...

Qos burymyn arqasyna laqtyryp tastap, jas qyz esigi jabyq bólmege kirip ketti.

Narǵazy Aqyljanǵa qarap barmaǵyn kórsetti. Aqyr qyz tańdap júrsiń, mynany kór degendeı. Bólmeden shyqqanda qyzdyń kózi Aqyljannyń kózimen kezdesip qaldy. Tup-tunyq janaryn dereý jalt burdy da:

— Kirińizder, - dedi.

Aqyljan jaǵasyn túzep, ústindegi keńirdek barqyt kostúminiń qaltasyn túzedi. Qyzdyń aldynda sándengeni me, álde ishke kirýge jınalǵany ma, ol jaǵyn ózi de bilmeıdi. Jańaǵy ózi suqtanǵandaı, munyń syrtynan da qyz kóz almaı qarap turǵan sıaqty. Naǵashysynyń sońynan ilesip ishke kirip ketti.

Aldymen Júsippen, sodan keıin Shodyrmen qushaqtasty Narǵazy. Aqyljan ol kisilerge basyn ızep, ıbaly sálem berdi.

— Al, Náke, qal qalaı, úı ishi, aýyl-aımaq aman ba? Zeınep jeńgeı qýatty ma?

— Bári de durys-aý, biraq mynaý azamattyń qaıǵyly qazasyna tap bolǵanymyz janǵa batyp tur. Keshegi anasynyń zary áli qulaǵymda. Onyń qasynda bizdiki ánsheıin ǵoı.

Júsip biraz únsiz otyryp qaldy da:

— Myna jas jigit kim? — dedi Aqyljanǵa qarap.

— Bul baıaǵy ózińizdiń otyrǵan jerińizge aýnatqan jıenim ǵoı.

— Bárekeldi! Dáý jigit bolypty ǵoı. Naǵashysyna tartsa tegin bolmas. Káne, durystap tanysaıyq, qolyńdy ákel.

Aqyljan uıala alǵa umtyldy, qolyn berdi.

Shodyr: — Bizben de tanys bol, — dedi.

Aqyljan odan saıyn qyzardy. Qolyn berdi.

— Náke, kórgen jerde kóńil aıt deıdi ǵoı qazaq. Baljan sheshemizdiń arty qaıyrly bolsyn.

— Rahmet, Júke!

— Myna Feodor Afanasevıch at qoıyp barypty ǵoı.

Úsheýi de máz bolyp kúldi. Aqyljan sypaıy ǵana ezý tartty.

— Ol bir esten ketpes dúnıe boldy. Bizdiń aýyl jyr etip aıtyp júr. Eski dos óle-ólgenshe umytpaıtyn kesek is jasady. Orys turǵaı, qazaqtyń ózi at qoıýdy umytyp bara jatqanda...

— Nege umytady? Ol halyqtyń salty. Feodor Afanasevıch eń aldymen halyqtyń saltyn syılaǵan.

— Halyqtyń salty deısiz, Júke. Sonyń bárin eskiliktiń qaldyǵy dep qyryp bara jatqan joq pa.

— Kim?

Júsiptiń daýsy qatqyldaý shyqty.

— Ana Aqyljannyń Anarbaı degen aýylnaıy bar. Ol úshin molda da, ólikke kóńil aıtý da, áýeli kıiz úıdiń týyrlyǵy da eskiliktiń qaldyǵy.

— Ne deıdi?

Júsip Shodyrǵa qarady. Shodyr kúlip:

— Nebir keremetterdi men de estidim, kórdim. O, Júsip Esbergenovıch, myna jergilikti jerde qıyn, bir jaǵynan, shynaıy tap jaýlarynyń qaskóıligi ótip bara jatsa, bir jaǵynan, qarańǵylyqtyń, nadandyqtyń qaskóıligi ótip barady. Sońǵysyna ne isterińdi bilmeı keıde dal bolasyń.

— Osynda bizdi aıdap ákelgen sol nadandyqtyń qaskóıligi, — dedi Narǵazy.

— Iá, sonda qalaı?

Júsip te, Shodyr da ynta qoıa tyńdady. Narǵazy Aqyljanǵa bárin bastan-aıaq aıtqyzdy. Ózi jıenine synaı qarap otyrdy, qalaı jetkizer eken. Joq, ádemi, ret-retimen, saspaı, salbyramaı jaqsy aıtyp shyqty.

— Ol aryzdaryń qaıda?

— Mine, dep Aqyljan tós qaltasynan tórt búktelgen qaǵazdy sýyryp aldy. Júsip muqıat oqyp shyqty. Hattyń sońyndaǵy shup-shubar barmaq izderin Shodyrǵa kórsetti.

— Mine, nadandyqtyń sımvoly, — dedi ashý shaqyryp. — Osy barmaqtyń izderin kórgen saıyn ókpe-qolqam sýyrylyp kete jazdaıdy. Bota taban izder anaý shólde mańyp júrgen túıelerdeı jýas, biraq shydamdy, ańqaý halqymdy kóz aldyma keltiredi. Qaskóıler onyń osy jýastyǵyn, ańqaýlyǵyn paıdalanyp-aq jatyr. E, Feodor Afanasevıch, nam predstoıt...

Narǵazy da, Aqyljan da «predstoıt» degen sózdi túsingen joq. Shodyrdyń bas ızeı bergenine qaraǵanda, asa bir mándi nárse aıtqan sekildi.

— Myna hatty kim jazdy? — dedi Júsip julyp alǵandaı Aqyljanǵa qarap.

— Ózim jazdym. Jazylǵany durys bolmaǵan ba...

Narǵazy da údireıe qarap qaldy.

— Joq, molodes, jaqsy jazǵansyń. Kórinis tur kóz aldymda. Aýylnaıyńnyń beınesi tur.

— Ol aýylda ázirge hat tanıtyn osy jalǵyz Aqyljan, sosyn bir muǵalim ǵana, — dedi Narǵazy maqtanyńqyrap.

— Sol jalǵyz bolǵandyqtary qınaıdy ǵoı.

Bul sózin Júsip mán bere sozyńqyrap aıtty.

— Aıtpaqshy, Dúldúl tátemizdiń haly qalaı?

— Qalaı bolýshy edi, Anarbaıdyń kesirinen kóziniń aty men qarasy Aqyljanyn joǵaltyp qan jylap otyrǵan shyǵar.

Dúldúl kim degendeı, Shodyr ańyryp qaldy. Ony seze qoıǵan Júsip:

— Kádimgi tetá Dasha she! Okoptaǵy soldattar Dámeli apaıdy Dasha dese, búkil Ajy aýyly «Dúldúl táte» deıdi eken. Ony maǵan Bátıma aıtty. Nege olaı deıtinderin de túsindirdi.

— Qandaı tamasha at, — dedi Shodyr tańdanyp. — Dámeli oǵan laıyq. Súıiktilerge osyndaı súıkimdi attar qoıady qazaq.

Sózin úzip aldy da, terezeden alysqa qarady. Yqylasy keshegi osy kabınettiń ıesin jerlegen jaqta. Ómir óshpeıdi, Úmbet ólgenmen, búgin, mine, onyń bólmesinde ózge jaıly, ómir jaıly áńgime.

— Adamdardyń kim ekeni, tegi qıyn sátterde kórinedi-aý osy, - dedi Shodyr sodan soń. — Mysaly, Dámelini alyńyz. Sonaý Cherkesh qorǵanysy kúnderi... Jaı ǵana qarapaıym áıel. Soldattarǵa qanshama súıeý boldy. Oq astynda júrip sýsyn tasydy. Myltyq ustamaǵanymen, oǵan bergisiz qyzmet etti. Ajy aýylyna kelip maıdanǵa mal jıǵany she? Meniń kóz aldymnan ketpeıtini Qospanbettiń baqsy bolǵany... Oıyna qaıdan keldi eken. Oı, nebir tásilder qoldanyldy ǵoı jeńis úshin!

Sheshesi jónindegi áńgimege Aqyljan yqylastana qaldy. Emis-emis estigenimen, tap mynandaı mándi dep bilmeıtin. Ol kezde tipti jas qoı, altyda ma, jetide me? Biraq oǵan mán berip júrgen qazir ákesi de, sheshesi de joq.

— Siz Dámelini aıtasyz, ol qorǵanystaǵy búkil Turǵanbek áýletiniń isin qalaı umytýǵa bolady? Eki inisimen myna Nákeń qanshama járdem berdi. Bular naǵyz partızandarsha qımyl kórsetti. Keńes ókimetine adaldyq dep sony aıtý kerek.

— Ony qazir kim bilip jatyr. Anaý Lepirbaılar, Anarbaılar Keńes ókimetine ózderinen adal eshkim joq dep esepteıdi, — dep kúrsindi Narǵazy.

— Jo... joq, Náke, nalymańyz. Tarıh adaldyqty da, zulymdyqty da umytpaıdy. Qazir shóp-shalamyn da, sýdyń tunyq, laıyn da áketip bara jatqan aǵyn sekildi zaman ǵoı. Bári súziledi, tazarady, orny-ornyna keledi.

— Ol súzilip bitkenshe bizdiń de súıegimiz qýraıtyn shyǵar, - dedi Narǵazy óz oıynyń ýysynan shyta almaı otyrǵan Júsipke.

Ekeýiniń kózderi kezdesip qaldy.

— Alasapyran ýaqytta adastyrmas azamattyq qazyq kerek. Ol sizde bar, Náke! Sizde ǵana emes, búkil Turǵanbek áýletinde, myna jas balǵyn jıenińizde de bar der edim. Ony men myna hatynan kórip otyrmyn. Ádiletsizdikke, ozbyrlyqqa degen jas júrektiń aıbary, aıqaıy bul. Kerek deseńiz, tuqymdaryńyzdy qýalaǵan órlik. Anaý Baljan shesheıdiń aq sútimen kelgen órlik, ádildik jolyndaǵy órlik.

— Myna sózdi jaqsy aıttyńyz-aý, Júke, — dedi Shodyr qýanyp.

— Bizdiń aıtýymyzda min joq-aý, biraq halyq isimizge qaraıdy ǵoı. Al ol isti jasap jatqan anaý Anarbaılar. Sýly jerden shólge aıdasa, jazyq jerden orta aıdasa, ony jurt qalaı dep uǵýy kerek. Aýzynda Keńes ókimetiniń, partıanyń urany, al áreketi búkil tabıǵatyna qarama-qarsy. Ne boldy sonda?

— Iá, ıá, — dedi Shodyr da oı qushaǵyna engendeı syńaı tanytyp. — Kósh júre túzeledi deıdi, ǵoı biraq...

— Qazaq ony jaılaýdan qystaýǵa, qystaýdan jaılaýǵa sabylǵan kezinde aıtqan ǵoı. Al qoǵam kóshine, mynaý jańa zaman kóshine osy sóz kele me?

— Kelgende qandaı, - dedi Shodyr jigerlene.

— Meniń túsinigimde bul sózde turmystyq qana emes, fılosofıalyq mán bar. Qımyl bar ǵoı, «júrý» degen ilgerileý degen sóz. Túzele otyryp ilgerileıdi.

— Dese-daǵy, kóshtiń bir túıesi aýsa, ony qaıta túzersiń-aý, qoǵamnyń túıesi aýsa, ony túzeı alarsyń ba?

— Siz, Júsip Esbergenovıch, tipti tereńdep kettińiz. Sizben pálsapalaý qyzyq ózi. Men, shynymdy aıtsam, úlken lázzat alam.

— Feodor Afanasevıch, pálsapa ekeýmizge myna kisilerdi umyttyryp jiberip júrmesin. Naǵyz pálsapa ómirdiń ózinde, káne, naqty is jaıynda sóıleseıik.

— Men shynymdy aıtsam, - dedi Júsip. — Sol Ajy aýylyna barǵym kelip otyr. Bárin kózimmen kórýim kerek.

— Iá, qalaı barmaısyz, mindetti túrde barýyńyz kerek. Siz kúıeýsiz ǵoı ol aýylǵa. Qyz alǵandy bilesiz. Onyń ústine, aıybyńyz bar, alyp qashyp ketkensiz.

Shodyr ózine tán aqjarqyndyqpen rahattanyp kúldi. Bári qosyla kúldi.

— Iá, ıá, barý — bir jaǵy, Bátımanyń amanaty. Úıge kirgizbeı júrer.

— Bizdiń qaryndastan ol shyǵa qoımas, - dedi Narǵazy.

— Bátımadan úlken aınanyń synyǵyndaı sol aýyldyń páktigin kórem.

Bul sózdi Júsip Shodyrǵa qarap aıtty.

— Jaman qyzymyzdy beremiz be, eń bir sulýymyzdy qatyp kettińiz, s Vas prıchıtaetsá, — dep Feodor Afanasevıch áńgime arnasyn taǵy qaljyńǵa burdy.

Úzilgen oıyn aıta almaı qalǵandaı Júsip qaıta sóz jalǵady.

— Sol páktikti endi myna hattan kórip otyrmyn. Bir qospasy joq sıaqty. Siz menimen birge barasyz. Aýdanyńyz bólek bolǵanmen, ol burmalaýshylyqty kórý sizge de artyq emes, Feodor Afanasevıch.

— Tipti jaqsy boldy ǵoı, — dep qýanyp ketti Narǵazy.

— Onda sizder birer saǵat ýaqyttan keıin daıyn bolyńyzdar, men mundaǵy sharýamen biraz aınalysaıyn. Qaza bolǵan hatshynyń ornyna kimdi qoıamyz, ony sheshý kerek jáne Úmbettiń úıine kirip shyǵýym da jón sıaqty.

— Arbamen tóte óte almaısyzdar. Basqan tasyp jatyr, — dedi Narǵazy.

— Sarqan arqyly ketermiz, ol jaǵyn myna Feodor Afanasevıchke tapsyraıyq.

— Bizdegi kópir ázir aman. Sol jón shyǵar.

Jas kezinde bir kórgende esinde myqtap qalǵan mynaý adamdar Aqyljanǵa bul joly tipti qatty áser etti. Aınaldyrǵan bir jarym saǵattyń ishinde úlken bir mektepten ótkendeı boldy. Báse, báse... Jańa ókimettiń tiregi Anarbaılar emes, osyndaı adamdar bolsa kerek edi. Túý, bularǵa qaraǵanda ózi tipti alasa oılaıdy eken-aý. Pák aýyldyń pák kóńili de dedi-aý ákelgen hatyn. Bátıma tátesine de rıza sekildi. «Azamattyq qazyq», «qoǵamnyń túıesi aýmasyn» degen sózder qandaı ádemi. Qarapaıym sózben qandaı oılardy mıyna quıyp tastady. Kóshtiń túıesi aýǵanda jurttyń túıesi aýsa, búkil el, jańa ózderi aıtqan partıa áýre bolady ǵoı, bólshevıkter partıasy. Onyń qataryna kimder alynýǵa tıis. Áı, ózi áli laıyq emes shyǵar. Laıyq bolsa, osy kórgen adamdar ǵana laıyq shyǵar. Árıne, munyń bilýinshe, ol adamdar partıasy, bilimdiler partıasy. Partıa atynan sóıleý úshin jańaǵydaı oıly bolý kerek. Pálsapa, pálsapa kerek.

Aınanyń synyǵyndaı Bátımanyń beınesinen aýyldyń beınesin, páktigin kórem dedi. Sol teńeýin ózderine qaraı bursa, osy ekeýiniń beınesinen partıanyń, Keńes úkimetiniń beınesin kórýge bola ma? Bolady-aý deımin. Oıpyr-aı, álde bir pasyq bularǵa da oq kezep júr me eken. Kóz aldyna Úmbettiń qabiri, keshegi mıtıń keldi. Júregi zý ete qaldy. Aýlaq, aýlaq, mynaý jaman oı qaıdan kelip edi. Mundaı adamdar aman bolǵany jaqsy. Narǵazy naǵashysynyń osylarmen jalǵasyp jatqan rýhanı jibin izdegendeı. Iá, eń aldymen ol jip Shodyrmen dostyqta emes pe? Ekeýin tabystyrǵan sol kúnge rahmet. «Tamyr» dep júrip úlken dos bolyp ketti. Máskeýdegi oqý Shodyrdy qalaı bıiktetip jibergen. Oılaý aıdyny tipten keńigen. Shirkin-aı, qazaqshasy kisi qyzyǵarlyq-aý. Men orysshany sondaı bilsem. Oý, onda Anarbaıdyń tabanynda júrip nem bar? Myna Júsip jezdemshe, qos aqboz atpen zýlatyp júrmeımin be. «Jaman Malybaıdyń balasyn qara» dep jurt ári kúndep, ári qyzyǵa qarap turar edi.

Pa, shirkin! Onda jańaǵy bólmeniń aldynda otyrǵan qyz eki kózi jaýtańdap, aıtqanyna kóner edi-aý. Ózi jaman emes sekildi. Qara basyp qalpaǵymdy umytyp bara jatqanda «Aqyljan joldas, bas kıimińiz...» dedi-aý. Úni qandaı názik. Ózi de birtúrli oınaqy aıtty álgi sózderdi. Umytylǵan qalpaǵyma rahmet, «qara basyp» emes, tipti ádeıi jasaǵandaı boldym. Ar jaǵymnan pesh jaǵylǵandaı tula boıym birtúrli nege qyzaryp ketti? Aýyl qyzdaryna qorazdanyp júrgenimde mynanyń aldynda sasyp alasaryp qalǵan joqpyn ba? «Aqyljan joldas!» deıdi. Biraq qazirge úırenshikti sóz ǵoı. Bul sózdi qospasa kimniń de bolsa aýzynyń dámi kirmeı turatyn sekildi.

Joq, Almatydan kelgen obkomnyń hatshysyna tegin adamnyń kirmeıtinin ol jaqsy biletin bolar. Meniń naǵashyma jantorsyq bolyp kelgenimdi qaıdan bilsin. Myrs etip kúlip jiberdi.

— Nege kúlesiń? — dedi Narǵazy jıenine. Aqyljan qysylyp qaldy. Qulaǵyna deıin qyzaryp:

— Jáı, Anarbaıdyń bir qylyǵy esime túsip turǵany, — dedi.

— Anarbaı ma, joq álgi esik aldyndaǵy qyz júregińe ot tastap jiberdi me?

Aqyljan moıyndaǵandaı sylq-sylq kúldi.

— Jaman qyz emes, Nar-kóke!

— Eı, tuzaǵyna túsip qalypsyń ǵoı. Ne bolsa da eki esep bir esep, bar sharýany osy joly bir-aq bitirip, quda túse keteıin be? Qazir, qudaıǵa shúkir, qalyńmal suramaıdy ǵoı.

— Qabattastyryp qaıtesiz. Aldymen bir sharýany bitireıik te, — dedi Aqyljan qaljyńdap.

— Bir ashtyqtyń bir toqtyǵy, bir baıdyń bir joqtyǵy degen. Júsip pen Shodyrdy bergen qudaı bizdi óltire me? Aıtty ǵoı jańa burmalaý dep. Anarbaıdiki burmalaý bolyp shyqty. Áı, meniń júregim qatelespeıdi-aý. Átteń, erte týyp oqı almaı qaldym. Áıtpese...

Naǵashysy áneýkúni jolda kele jatqandaı emes, birtúrli jotalanyp kóńildi sóıleıdi. Manaǵy ekeýiniń qosarlana búkil áýletin maqtaǵany da kóterip tastasa kerek. Turǵanbek áýletine túgel rızashylyq bildirdi ǵoı. Al ol áýlet áýeli tárkilenemiz be dep záresi ketti. Básibek baı osyndaı adamdarmen baılanysty bolǵanda aman qalatyn ba edi. Eń bolmasa túrmege jappas pa edi.

— Anaý azamat Úmbettiń sheshesine qatty janym ashyp tur, — dedi Narǵazy julyp alǵandaı. — Mynalardan buryn úıine kirip shyǵyp, jónimdi aıtyp tanysyp, qyrqyna ma, jylyna ma, soıatyn bir qarasyn moınyma alyp ketsem dep turmyn. Anasynyń zary áli qulaǵymda. Bul qý dúnıe kimge joldas bolar deısiń.

Aqyljan oılanyp qaldy. Naǵashysynyń osyndaı oqys áreketteri keıde óziniń aldynan jaqsylyq bolyp oralady. Sonaý jyldary Júsipti qonaqqa shaqyrmasa, jaqsylap tanyspasa, eki ret qıyn jaǵdaıdan alyp shyǵar ma edi. Tanystyqtyń aty - tanystyq. Jáne qandaı adamdarmen. Onda da bir ishki eseppen emes, yńǵaı kelip jatady. Ondaı sátte bul kisi de taısalmaı belden bir-aq basady. Manaǵy «azamattyq qazyq» degenniń osyndaı áreketke qatysy joq pa eken? Azamattyq júrekpen jasalǵan áreket azamattyq altyn qazyq bolyp qaǵylmaı ma! Ózi qýanyp ketti, mynaý oıy qandaı jaqsy edi.

— Sosyn, Úmbetten bala qalsa, senimen tós túıistirip tamyr jasaımyn. Aramyzda bolmasa da sondaı azamattyń urpaǵymen jalǵasqym kelip turǵany. Kel orny qurǵamaıdy, esińde bolsyn.

— Munyńyz jańa tártipke kele qoıar ma eken?

— Eı, Anarbaıshylama. Eski saltty eskermeı, jańa salt jaqsy bolmaıdy. Tós túıistirip dostasqanda, ǵumyr boıy adamdardyń bir-birine qaryzdar bolǵanynda turǵan ne bar. Qazekeń dostyqtyń basyn osylaı bastaıtyn. Senderdiń myna jazǵan qaǵazdaryńnan túıisken jalańash tóstiń kúshi áldeqaıda artyq. Ana Shodyr ekeýimiz solaı dostasqanbyz. Orystar qol alysady eken, men «kel, tos túıistireıik» degem. Nanbasań, ózinen sura. Onyń tórt qyzynyń ortasyndaǵy jalǵyz Leshasy senimen túıdeı jasty. Oqýda deıdi, aýylǵa kelse, ekeýińdi tós túıistirgem.

Úmbettiń úıinen yǵy-jyǵy kisi áli aryla qoımapty. Osy bekettegi aǵashtan salynǵan eń táýir úıdi bular týra tapty. Arly-berli kirgen, shyqqan adamdardy jaqtyrmaǵandaı syqyrlap, oıbaı salyp turǵan qaqpanyń syrtyna attaryn baılady. İshke kirgende esigi ashyq bólmeden keshegi boz ingendeı zar ılegen kempirdi birden tanydy. Aınalasynda otyrǵandar jańa kelgen adamdar shyǵar dep, kórisýge yǵysyp jol berdi. Narǵazy qamshysyn búktegen kúıi tórge baryp otyrdy. Úmbettiń sheshesi de, basqalar da mynaý kelisti qazaqty bul mańnan kórmegen sekildi. Qasymdaǵy ashań, jas bala jigit te ózge jaqtiki-aý, tegi.

— Báıbishe, qaza halyqqa da, qaıratqa da syn deıdi atamyz qazaq. Ananyń qaıraty bolmasa, adamzat bul kúnge jeter me edi. Tirlik bar jerde ólim bar. Biraq Úmbettiń qazasy osylaısha op-ońaı kelise salatyn qaza emes. Sol úshin de analyq qaıratyńyz kerek. Sabyr etińiz. Aldynda bolyp, azamattyń aq júzin kóremiz be dep kelip edik, óliminiń ústinen shyqtyq. Qabirine topyraq saldyq. Taǵdyr bizge ony kórýge jazbady. Ózimen emes, óligimen tildeskenimizge ókinishtimiz. Syrt kelip, syrt kete salmaıyq dep ádeıi soǵyp otyrǵan jaıymyz bar. Naıman degen eldiń osy mandaty Sadyr degen rýynanbyz. Atym — Narǵazy, mynaý — jıenim Aqyljan. Aǵasynyń jınalystardaǵy san jalyndy sózin estigen eken. 20-ynshy aýylda aýylnaıdyń hatshysy bolyp isteıdi. Kesheden beri ishken asy batpaı kúńirenýli. Artynda kimi qaldy eken dep menen suraı beredi. Óz kókeıimnen de ketpegen osy suraqqa jaýap alaıyn dep ádeıi soqtym. Kóziniń tirisinde azamatqa árkim dos. Kózi joqta bildirgen kóńil shyn kóńil. Qazaǵymnyń sol qaǵıdasyn ustanyp, kórseter qyzmetimdi anyqtaǵaly keldim. Elmiz ǵoı, etekke jas tola joqtaýymyzben birge joqtatpaýǵa tyrysatyn dástúrimiz de bar. Ruqsat etseńiz, Úmbettiń qyrqynyń, ıá jylynyń aýyr salmaǵyn óz moınyma alǵaly keldim. Soǵan kelisseńiz boldy. Almatydan kelgen úlken qonaq ta osy úıge soqpaqshy. Ol eń aldymen sizdiń perzentińizdiń qadirliligi. Keshegi sóılegen sózderinen yqylastaryn ańǵarǵan bolarsyz.

— Úh, — dep qaıǵyly ana ishindegi sherdi bir búrk etkizdi. — Arqa deıtin jerdegi Kereı degen rýdan edik, qaraǵym. Aıdalaǵa, tanymaıtyn eldiń ortasyna ákep tastady da ketti, endi ne boldyq dep shermende bolyp otyrǵanym ras. Qyzmetine bas shulǵyǵandar teris aınalar da keter, ókimetke de adam tabylar, bárinen de biz sorladyq qoı. Ókimet te qashanǵy qaraılaı berer dersiń. Anaý artynda qalǵan eki kúshigin jaýtańdatpaı, sheshesimen qosa elge kóshirip áketsem be dep otyr edim. Sonda Úmbetimdi jalǵyz tastaǵanym ba degen ýly oı da ishti órteıdi. Bir aýyq basyna baryp, jylap-jylap, sherimdi tarqatý úshin osynda bolaıyn, qasyńdamyn qarǵam, qulynym demeımin be degen bir oı taǵy keledi. Sóıtip, del-sal bolyp otyrǵanda myna sóziń úlken medeý boldy, qaraǵym. Qazaǵymnyń meıirin, peıilin taýyspasyn taǵala.

Bólme ishindegiler túgel solqyldap jylady. Narǵazy úlken aq oramalynyń shetimen kózin súrtti. Aqyljannyń kózi de dymqyldanyp ketti.

— Kereı jerinde týǵanmen, topyraq bizdiń elden buıyrdy. Adam týǵanda bir perzent, ólgende bir perzent deıdi eken. Sol ekinshi besigi bizdiń jer bopty, báıbishe. Endeshe, óz baýyrymdaı kórip, qyzmet etýime ruqsat etińiz.

— Meıliń, qaraǵym. Iman júzdi azamat ekensiń, degeniń bolsyn. Mynandaı ýaqytta mundaı júkti moınyna alǵyń kelgen parasatyń shyǵar. Áýmın!

Osy kezde manaǵy qabyldaý bólmesinde otyrǵan uzyn burymdy qyz kirdi. Aqyljan ekeýiniń kózderi taǵy kezdesip qaldy. Bul da, ol da qyzaryp ketti.

— Apa, Almatydan kelgen Esbergenov joldas kirip shyǵam deıdi, sony habarlaýǵa keldim.

Narǵazy qamshysyn taıanyp ornynan turdy.

— Báıbishe, biz Úmbettiń taı-tuıaqtaryn kórip jolǵa shyǵaıyq. Bul ómir degen aıqysh-uıqysh jol ǵoı. Bir qıylysynda kezdesip qalarmyz olarmen de.

Aqyljan da lyp etip ornynan turdy. Boıyn tiktep ustap syrtqa bettedi. Qos burymdy qyzdyń tý syrtyn ǵana kórip qaldy. Júrisi eliktiń laǵynyń júrisindeı erkeleý eken.

— Nar-kóke, aqyr keletin boldyńyz ǵoı, balalarǵa keıin soqsaq ta bolar.

— Onyń da jón eken. Ári álgi kisiler kelip qalyp júrse...

Narǵazy syrtqa shyǵysymen Júsiptiń manaǵy sózin esine aldy. Et pisirimnen keıin kel degeni, birge keteıik degeni me eken? Qoı, ol yńǵaısyz bolar. Tipti aýyl ne deıdi, biz ádeıi ertip kelgendeı bolyp júrermiz. Olar aınalyp arbamen kelgenshe, tóte jolmen jetsek bolar. Osy oıdy aıtýǵa attaryna minip aýpartkomnyń keńsesine qaraı bettedi. Olar da syrtqa shyǵyp tur eken. Júsip te, Shodyr da bulardyń usynysyna qarsy bolǵan joq. Sáske tús. Bul erteń kezdesetin ýaqyttarynyń mólsheri.

Elge qaraı attyń basyn buryp, uzańqyrap shyqqan soń Aqyljan:

— Basqannan óte alar ma ekenbiz? — dedi.

— Oı, táıiri, Qudaıtoryǵa Basqan sóz bop pa? Men qasynda júrgende qoryqpa. Sý da qoryqqandy aǵyzady. Ómir aǵyny da solaı. Qorqa berseń, domalatyp ákete beredi.

— Bir jaman oı basymnan shyqpaı tur, — dedi Narǵazy Aqyljandy oqys áńgimege tartyp:

— Osy álgi Lepirbaı qýdy qamatqan aýpartkomnyń hatshysy dep estip edim. Sol Úmbet bolmasa neǵylsyn. Al onyń osy ólimi Lepirbaı zalymnan kelmedi me eken? Ondaı qara júrekterden ne pále shyǵady.

— Anyqtaıdy ǵoı. Obkomnyń hatshysy tapsyrǵan soń qaıda ketedi deısiz. Sonaý Almatydan, NKVD-dan adamdar kelip jatyr dep estidim. Talaılardy suraqqa alatyn shyǵar.

Aqyljannyń esine qos burymdy qyz tústi. Eı, ol ne qarap otyrǵan? Kirgen adamdy bilmeı me? «Aqyljan joldas» dep bir kórgennen maǵan taq-taq etti. Erteden qara keshke deıin kirgen, shyqqandy sanap otyrý mindeti emes pe. Ne qara basty sonda, atyp ketken adamdy bilmeı.

— Al, ázireıildeı kórgen Basqanyńa da keldik. Taǵy tómen qaraı, Qanaılarǵa yǵyp júrme, — dep kúldi Narǵazy.

— Eki aptadaı aýyldan qol úzdirgen osy jaman ózendi qolymnan kelse qazir joq qylyp qurǵatar edim.

— «Jaman adamnyń asqyny jaman, jaman ózenniń tasqyny jaman» demeı me halyq.

Aman-esen ar jaqqa ótip, ekeýi attan túsip, biraz aıaq sýytty. Naǵashysynyń esh jerine sý tımegen. Aqyljan tań qaldy. Qudaıtoryǵa qarady. Úzeńgilikten joǵary qaraı qup-qurǵaq. İri mal sýda da irilik kórsetedi eken-aý. Óziniń balaǵy, aıaǵy malmandaı sý. Shalbaryn sheship, torańǵynyń ústine ildi. Aıaqkıimin de keptirýge kiristi.

— Búgin Kıikbaıǵa qonaıyq. Erteń ýádelesken merzimde — sáske túske týra jetemiz, — dedi Narǵazy. — Seniń Anarbaıyń oblystan kelgen ulyqty qalaı qarsy alar eken?

— Tyshyp jiberedi ǵoı.

Aqyljan óz-ózinen kúlsin.

— Qospanbet sorlyny áli kisendep otyr ma eken?

— Apam ekeýi oǵan kóne qoımas.

— Aýyly bólek, ýchaskesi bólek, ol mılısanyń bizde júrgenine tańym bar.

— Bala ekensiń ǵoı. Seni munda japty. Endi bas kóterer eshkim joq. Ózi Lepirbaıdyń inisi bolsa, Anarbaı óz aýylynan shyqqan adam, aıtqanynyń bárine quldyq. Oırandy sal da, oıyna kelgendi isteı ber degen shytar. Jyndy neme, bireýdi atyp tastap júrmese jarar edi.

Aqyljannyń júregi sý ete qaldy. Qarsylyq shyqsa kimnen shytady? Óziniń sheshesinen shyǵady. Ashýǵa bir minse, ol kisi alǵan betinen taıynbaıdy. Qarmysekeń aýylynyń minezi «bas kespek bosa da, til kespek joq qoı».

Oı-poı, mynaý eki aptanyń ishinde keıde jylǵa syımaıtyn oqıǵa bolypty-aý. Otyryqshyldyqqa baılanysty Anarbaımen janjal, Basqannyń ótkel bermeı, Qanaı aýylynan bir-aq shyǵýy, jazyqsyz qamalýy, ozbyrlyqqa óz basynyń tap bolýy, Úmbettiń ólimi, Júsippen, Shodyrmen kezdesý, uzyn burymdy, elik júristi qyzdy kórgendi qaıtesiń... Ómirdiń, mynaý jańa ómirdiń ıirimi ózin úıirip áketip bara jatyr ma, qalaı?

Qarańǵy túse eki salt atty Kıikbaı aýylyna qulady. Bul aýyl túptep kelgende ózderine qudandaly edi. Narǵazynyń kishi inisi Erǵazynyń áıeli Gúlsim osy aýyldan. Ne de bolsa sol qudalaryna tartady ǵoı, kórmegeli kóp bolǵan. Ózara birigip jer óńdeıtin artel (TOZ) quryp jatyr dep estıtin. Sol arteldi basqarýǵa kúıeý balalary Erǵazyny shaqyrǵan. Ol mynandaı alasapyran ýaqytta aǵaıynnyń ortasynda bolýdan, onyń ústine qaıyn jurttyń ishinde bolýdan qashqan. Biraq amal ne, kóndi. Ári aýdandary da bólinip ketti. Kıikbaı aýyly Shodyrǵa qaraıdy endi.

Sý júrgen jer qashan da berekeli ǵoı. Shaǵyn bulaqtyń ózi ǵana adamǵa da, malǵa da úlken medeý. Ymyrt jabylyp bara jatsa da, sol bulaqtyń orta sheninde udaıy kókoraı bolyp jatatyn Qaıran jotasynyń etegin kóz aldyna elestetti Aqyljan. It shýlap, tútin ıisi osy aradaǵy tirshilikten habar berdi. Qudaıtory men shabdar da kúni boıǵy júriske áli bel aldyrmaǵanyn baıqatyp, sylań aıańǵa basty. Aýyl, el, tirlik. Jylqy ekesh jylqyny da qyzyqtyryp, qan aınalysyn shapshańdatqandaı.

Osyndaı qonys izdeýden góri Shóltumsyq Anarbaıdyń esine qaıdan keldi. Burynǵydaı qonys jaqpasa kóship kete qoıatyn ýaqyt emes. Jer tam qazyp ornyqqan soń qaıda barady. Sonda eń aldymen adamǵa da, malǵa da keregi sý emes pe? Osy Kıikbaıdan qaýǵamen tası ma? Mundaı kúnkóris kimge kerek? Kózge uryp turǵan osy qısyndy nege moıyndaǵysy kelmeıdi Anarbaı? Ári Keńes ókimetine qarsysyń dep ópe túregeledi. Keńes ókimeti el aman, jurt tynyshta halyqty shólge qamaý ma eken?

Dáleliniń túri: ar jaǵy Antonovkanyń bazaryna jaqyn, kóktemde bul jotada jerdiń oty jaqsy. Jotanyń eteginen úı qazý jeńil. Al odan ári she? Jaz keledi, kúz keledi, qys keledi. Bul tumsyqtyń shóbi erte ushyp, jeri tez qurǵaıdy, jaz ıt baılasa turǵysyz, qysy sýyq, bárinen de sýy joq. «Aýzy qısyq bolsa da, baıdyń uly sóılesin», Anarbaı aýylnaı aıtqan soń boldy, bitti me?

Mynaý kókoraı qoltyq tipti saraıdy ashyp barady. Sý qadirin ózge bilmese de, Basqannyń boıyn jaılaǵan Qanaı eli bilse kerek edi ǵoı. Joq, álde oǵan «otyryqshyldyqty aıaqtadym, meni, mine, kórdińder me» degen ataq kerek pe? Túsinse buıyrmasyn, otyryqshyldyq degen sóz Ajy aýyly úshin búgin qubyjyq bolýǵa aınaldy.

Jasaǵan áreketi durys. Bul jaı birmoıyndyq emes, ádiletsizdikke qarsy kóterilgen azamattyq ún. Bul úndemesin, basqa úndemesin, sonda ne bolǵany? Ozbyrlyq qana jaılap, Anarbaılar oıran sala bere me? Nege osyny joǵarydan sheshý kerek, taǵy da áldekimderdiń kózin jetkizý qajet. Al olardyń kózin jetkize almasa she? Onda Anarbaılar taırańdaı bersin degeni ǵoı. Halyqqa unamaı ma, unamaıdy. Shapqynǵa túspeı-aq, munsha mehnat kórmeı-aq, jergilikti jerde sheshe salý kerek emes pe. Buryn aýyldaǵy bir aqsaqaldyń sózimen-aq jer daýy da, jesir daýy da sheshile salýshy edi. Qazaq halqynyń qanyna sińgen osy bir tártipti jańa ókimettiń zańymen nege janastyrmasqa! «Pálenshe aıtty» degen bir aýyz sálem sózdiń ózi talaı máseleni tabanda sheshtirip tastamaýshy ma edi. Hat jazyp, barmaq bastyryp, mynaý naǵashysyn da sabyltyp... oı, áýre-aı!

— Tfý, — dedi Aqyljan.

Naǵashysy jalt qarap:

— Nemene, kimmen daýlasyp kelesiń? — dedi. Aqyljan uıalyp qaldy.

Ertesine bular Erǵazynyń úı ishimen, qaıyn jurtymen hosh aıtysty da, Ajy aýyly — Bastumaǵa tartty. Kóktemniń kúshine engen shaǵynda kúnniń qyzýy da molaıa túsedi ǵoı. Sol qyzýmen jota-jotanyń betkeıindegi qyzǵaldaqtar tipti qulpyryp ketipti. Ádemi kilemniń túsi sekildi alystan kózdiń jaýyn alady. Qosh ıis muryndy qytyqtaıdy. Tirshilik atty alyp uıqysynan ábden oıanyp, mynaý aınalany qyzyqtyrar qımylǵa bólepti. Kıikbaıdan shyǵa bergende jolaýshylar bir top jer basýshylardy kezdestirdi, erkek, áıeli aralas. Shamasy, bir otyz shaqty adam. Aýdarǵan jerleri qara buıralanyp, edáýir kólemdi alyp jatyr.

Narǵazynyń esine qudasynyń túndegi áńgimesi tústi. Artel egin salýǵa uıǵardy. Biraq jer jyrtatyn soqa bolmaı, ne de bolsa kúrekpen aýdarý jon dep tabyldy, óıtkeni ýaqyt ótip barady. Sol jer aýdarýshylardyń kúregin shyndaımyn dep kúni boıy usta dúkeninde turypty. Kúrek ótkir bolmasa, túren tımegen jer adamdardyń qoldarynan qol qaldyrmaıdy ǵoı. Ár úıden jer aýdarýǵa bir adam shyqsyn depti. Aýdarylǵan jerge ile-shala tuqym seppekshi. Jerden tam qazý jónindegi dúrmek bul aýylǵa kelmepti. Mynaý sol jer aýdarýshylar, ıaǵnı dıqandyqqa bet burǵandar.

— Báriń birigip jer aýdardyńdar, eginderiń shyqty deıik. Erteń túsimdi qalaı bólisesińder? — dep surady Narǵazy.

— Eń aldymen ókimetke beretin kórinemiz. Qalǵanyn ár tútinge bóledi deıdi.

— Kúrekterin ótkirlep bergen sizge molyraq tıetin shyǵar, — dep qaljyńdady Narǵazy.

— Ol jaǵyn qaıdam. Jasa degen jumysyn jasadym. Arym taza. Al degeninen qansha bolsa da qasha qoımaspyn. Áıteýir alystan sabylyp astyq izdegenshe, úı irgesinen ózderi berip jatsa, biz soǵan rızamyz.

— Al maldaryń qalaı?

— Maldy artelge túgel sypyryp alady degen laqap shyǵyp edi.

Shodyr degen bireý kelip, «bul durys emes, árkim óz erkinshe beretinin bersin, jekemenshikke qalaýynsha mal ustaý kerek» depti. Tileýiń bergir, ózimizdiń Antonnyń orysy deıdi, joǵaryǵa ketip, úlken ulyq bolyp kelipti. Qazaq jaıyn bilgennen soń solaı isteıdi de. Malsyz qazaqtyń kúni kún be?

Bul áńgimeni Aqyljan yqylas qoıa tyńdady. Ári maly bar, ári astyǵy da bolady bul aýyldyń. Ókimetke de beredi. Quda da tynysh, qudaǵı da tynysh. Áne, aırandaı uıyp, jurttyń jer basyp júrgeni de sol ǵoı. Al 20-ynshy aýyl bolsa, astan-kesteń.

Kóz ushynan bir tútin kórindi. Órtke uqsaıdy. Aýylynyń tap ortasynda. Aınala kókpeńbek, ótken jyldyń óli shópterin jatatyn ýaqyt ta baıaǵyda ótip ketken. Bul neǵylǵan órt? Narǵazy da moınyn sozyp elendeı qaldy. Attaryn tebinińkirep, júristerin jyldamdatty. Órttiń aınalasy jypyrlaǵan adam, búkil aýyl sol jerge jınalǵan sekildi. Daýys salyp bireýler jylap júr. Shyǵystan soqqan jel bulardyń murnyna kúıgen kıizdiń ıisin ákeldi.

— Kim sorlady? Qaısysynyń úıi órtendi eken?

Aqyljannyń jany shyǵyp kete jazdady. Mundaǵy ár úı óz úıindeı, bári aǵaıyn adamdar. Qaısysynyń qosalqy úıi bar deısiń. Qashan da júdeý kádimgi Ajy aýyly emes pe. «Úıiń kúıgir» degen qazaqtyń qarǵysy eń aýyr qarǵys qoı. Úıi kúıse, tirshiligi bitti degen sóz. Sol qarǵysqa ushyraǵan qaısysy eken?

Jaqyndaı bergende eń aldymen sheshesin tanydy. Nege ekeni belgisiz, eki qoly artyna qaıyrýly. Julynyp bireýdiń betine túkirip júr. Tanı ketti, Anarbaı. Órtenip jatqan úıdiń tóńireginde odyrańdap bir mılısıoner júr.

Qos attyny kórip, eńirep turǵan halyqtyń bir toby bularǵa qaraı oıysty.

— Ne boldy, ne sumdyq mynaý?

Aqyljan yshqyna surady. Mılısıoner muny tanı ketti de, Anarbaıǵa qaraı bókseń qaqty. Ekeýi uıaly qasqyrdaı yzbarlanyp bir-birine tyǵyldy. Kúıgen kıizdiń ıisi qolqany alyp barady. Adamdar turǵaı, Qudaıtory men shabdar at ta tútinge qaqalyp, jótkirinip-jótkirinip jiberdi. Narǵazy dereý jel jaqqa shyǵa qoıdy. Túsinse buıyrmasyn, istiń máni áli belgisiz. Qapıadan ot tıip órtengen úı sıaqty emes, kerege, ýyqtary qattap salynǵan kúıi bytyrlap janyp jatyr. Týyrlyqtar janyp bitýge aınalǵan.

— Adam emes, aıýansyńdar, júrek joq senderde, ıman joq. Anasynyń ashýly daýsy qaıta estildi. Attan túsip, jınalǵan, jylaǵan jurtqa qosylǵan Narǵazy men Aqyljanǵa jaqyndaǵan Dámeli qantalaǵan janarymen bir-birine uıysa qalǵan Anarbaıdy, mılısany jep qoıa jazdap keledi.

— Myna adam beıneli aıýandar Shóltumsyqqa kóshpesek, bárimizdiń úıimizdi de osylaı órtemekshi. Bul eskiliktiń qaldyǵy, endi kıiz úıde turmaısyńdar deıdi. Janyp jatqan Qospanbettiń úıi. Qolymdy artyma baılap, qamap qoımaǵanda bul úıge men ot qoıǵyzbaıtyn edim. Qospanbetti bir jaqqa aıdatyp jiberdi. Sen joq eki aptanyń ishinde bizge kórsetpegen tozaǵy joq.

Dámeli jasqa toly janarymen balasyna qarady. Narǵazy jalt burylyp, oqshaý turǵan ekeýdiń qasyna jetip bardy. Onyń susty júzinen sheginshektegen Anarbaı mılısanyń artyna tyǵyldy. Osy kezde Narǵazynyń qolyndaǵy qamshy naızaǵaıdaı oınady. Mılısa eki qolymen betin basyp otyra ketti. Saýsaqtarynyń arasynan josyǵan qan kórindi. Tapanshaǵa sozyla bergen qolyn teýip kep qalyp, qarýyn anandaı jerge ushyryp túsirdi.

— Bul baıaǵy ońbaǵan Lepirbaıdyń inisi eken. Ajy aýylyna Lepirbaıdyń óshin alýǵa kelgen.

Jurt ishegin tartyp, shý ete qaldy. Keıbireýi tútinge qaqalyp jótelip jatyr.

Osy kezde aýyldyń syrtynan eki aqboz at jekken arba kórindi. Jurt ol jaqqa údireıe qarasty. It ekesh ıtter de mynaý sumdyqqa, jylaǵan jurtqa kóńil qosqandaı záreni alyp, aýyq-aýyq ulyp turǵan. Olar arba jaqqa qaraı ádettegideı abalap umtyldy. Bar bolǵany ulyǵandaryn tyıa qoıdy.

Tegin adamdar emesin sezgen Anarbaı ǵana tura umtylǵysy kelip edi, ony Narǵazy zárli kózqarasymen toqtatty. Betin qan jýǵan mılısa adam kórgisiz túrimen jan-jaǵyna qarap, betin jýýǵa sý izdegendeı. Júsip pen Shodyrdy myna kúıde qarsy alǵandaryna bir jaǵynan qysylsa, bir jaǵynan, Narǵazy «óz kózderimen kórgenderi jaqsy boldy» dep túıdi.

Qansha aıtqanmen júz tanys, mılısıonerden buryn toqtaǵan arbanyń qasyna Aqyljan keldi. Úreıli jurt, qolqa kernegen kıiz ıisi. Júsip pen Shodyr ań-tań qalyp topqa jaqyndady. Qoly artyna baılaýly, túsi órt sóndirgendeı susty Dámelige kózderi tústi.

— Mynaý ne sumdyq?

— Ony anaý aýylnaı Anarbaıdan surańdar, — dedi qatqyl únmen Dámeli. Anarbaıǵa ǵana emes, bularǵa da ashýly adamdaı sóıledi. Kópten kórmegen, kórýge yntyzar bolyp júrgen Júsiptiń kelýi de Dámelini jibite almaǵandaı.

Ózinshe mańǵazdana basyp Anarbaı ilgeri shyqty.

— Otyryqshyldyqqa kóngisi kelmeıdi myna jurtyń. Eskishe kıiz úıde tura bergisi keledi. Sonyń tamyryna balta shapqymyz kelip, órtep jatqanymyz edi.

— Svoloch! — dedi Júsip shydaı almaı. Qansha birge júrip Júsiptiń mundaı balaǵatqa barýyn Shodyr birinshi ret kórip tur.

Nebir qıyn, qysylshań jaǵdaılarda tańǵalarlyq sabyrlylyq tanytýshy edi. Myna sumdyq ishine syımaı ketti-aý, tegi. Qaısar turǵan Dámelini kórsetip:

— Kim baılady, ne úshin? — dedi. Bul joly tipti aıqaılap jiberdi. Qan-qan betimen mılısıoner alǵa shyǵa bergende Anarbaı:

— Aldymen qarsylyq kórsetýshi — osy. Keńes ókimetine tilin tıgizedi, — dedi.

— Sendeı Keńes ókimetiniń bizge keregi joq.

Dámeli áli ashýly, ishindegi yza tolqynyn áreń-áreń ustap turǵandaı. Qazir Júsip turǵaı qudaı kelse de sheginetin, taıynatyn túri joq.

— Bosatyńdar dereý! Óziń shesh qolyn!

Bul sózderdi Júsip buıyra aıtty.

Anarbaı kerdeńdeý basyp, qolyndaǵy qyl shylbyrdy sheshe bergende, Dámeli onyń betine túkirip kep jiberdi.

— Myna sıaqty aqymaqtardyń qylyǵy úshin, — dedi Júsip oqty kózin Anarbaıdan aıyrmaı, — halyq bizdiń betimizge túkirip tur, Feodor Afanasevıch.

Dámeli eńirep jylap qoıa berdi.

— Aldyńnan qushaq jaıa qarsy alýdyń ornyna, órtpen, mynandaı sumdyqpen qarsy aldyq-aý, Júsipjan.

— Dúldúl táte, jylamańyz, búkpesiz ashshy shyndyqpen qarsy aldyńyz. Muny da bizge bilý kerek.

Jurt jybyr-jybyr ete qaldy. Búkil aýyldyń aıtatynyndaı, myna ulyq ta «Dúldúl táte» dedi-aý.

Tabanda Júsip ózin, qasyndaǵy Shodyrdy jurtqa tanystyrdy da:

— Qazirden bastap Anarbaı sizderge aýylnaı emes, ol Keńes ókimetiniń naǵyz qaskóıi, onyń saıasatyn burmalaýshy, biteýligimen, topastyǵymen ókimetke halyqty qarsy qoıýshy. Átteń, tap osy arada anaý jendetke uqsaǵan serigine ózin atqyzar edim, biraq onda bizderdiń Anarbaılardan qandaı aıyrmashylyǵymyz bolady? Ol biraq sazaıyn tartady.

Sál bógeldi de, Júsip sózin odan ári jalǵady.

— Al endigi aýylnaılaryń — Dámeli apaı, Dúldúl táteleriń. Ol keshegi Cherkesh qorǵanysyna qatysýshy, qara qyldy qaq jaratyn ádil adam, tula boıy tunyp turǵan meıirim. Keńes ókimeti osyndaılarǵa súıenýi kerek, osyndaı adamdarmen ǵana kógeredi. Osylaı bolsyn degenderiń qol kóterińder.

Jurt qolyn kóterdi. Kútpegen sheshim. Biraq Dámeliniń Anarbaıdaı áperbaqan bolmaıtynyna kámil senimdi.

Óz-ózine endi-endi kelgendeı bolǵan Dámeli:

— Anaý meniń balam Aqyljan osy aýylnaıdyń hatshysy, bir áýletke sol da jeter. Meni qozǵamaı-aq qoı, Júsipjan, — dedi.

— Aqyljandy oqýǵa jiberemiz. Sizdeı dińgegi túzý adam kerek Sovet ókimetine. Myna shaıqalǵan aýylyńyzdy bekitińiz. Ár aýyldy kim bedeldi bolsa, sol basqarýy kerek.

Aqyljan óz taǵdyryn kesip-piship qoıǵan Júsipke qatty razy boldy. İshi alaýlap, qýanyshy syrtqa teýip tur. Ony baıqaǵan Narǵazy odan da qýanyshty sekildi. Biraq bir oı ishteı mújıdi. Esil erdi qaıyn jurty myna kúıinde búgin qonaq ta ete almaıdy-aý. Ózi de aıaldaı qoımas. Bir jerden as-sý ishýi kerek qoı. Úıine qaraı tartsa ma eken? Bórli aýdanyna soǵatyn shyǵar. Qashyq jer emes qoı.

— Buryn osy aýylda alǵash aýylnaı bolǵan Qospanbet qaıda?

— Ony ana aýylnaı aıdatyp jiberdi. Bir aýylnaı bir aýylnaıdy joqqa shyǵaryp jatyr, — dedi Dámeli.

— Shekemiz qyzǵan eken onda. Keńes ókimeti Keńes ókimetin túrmege qamap jatyr deseńshi. Oı, solaqaılyq-aı. Bul arada ósh alý, esep aıyrysý aralasyp ketken ǵoı.

— Ne úshin sonda?

— Qarsy shyqqany úshin, ádiletsizdikke qarsy shyqqany úshin, — dedi Dámeli.

— Onda jarasy jeńil eken. Bári ornyna keledi.

— Sen ekeýiń Antonovkaǵa deıin bizben birge júresińder. Taǵdyrlaryńdy myna Feodor Afanasevıch sheshedi. Óz aýdandaryńa qarata ma, joq, meniń tapsyrmammen ózi qaraı ma?

Mılısıoner tizerlep Júsiptiń aldyna otyra ketti.

— Bala-shaǵam, maǵan qaraǵan aǵaıyn-týǵanym bar edi, shýlap qalady ǵoı, keshire kórińiz!

— Myna aýyldy shýlatqanyńyz káperińizge de kirmeıdi, á! Asqanǵa — tosqan.

— Bul adam tipti ózge aýylda ozbyrlyq jasap júr. Oǵan qaraıtyn 6-ynshy aýyl.

— Onda qylmysyńyz tipti aýyr. Qyzmet babyn teris paıdalaný deıdi muny. Zloýpotreblenıe slýjebnym polojenıem deı me, Feodor Afanasevıch.

Belozerov myrs etip kúldi.

— Áı, qazaqshylyq-aı, — dedi. — Óz ýchaskesinde jumys joqtaı istep júrgenin.

— Anarbaı bizge aǵaıyn adam edi. Bir kelip ketshi, bir qorqytyp bershi dedi.

«Aqyljandy aýylyńa nege qamadyń?» deıin dep turdy da, Narǵazy ózin sabyrǵa shaqyrdy. Sózińdi bireý sóılese, aýzyń qyshyp bara ma!

— Naǵyz shylyq, shylyqtyń eń ońbaǵan túri. Partıa isine shylyq aralassa, onda ońbaımyz. Shylyq júrgen jer bylyq, bylyqqa barǵan soń, ar jaǵyn suramaı-aq qoı, quzǵa quladym deı ber. Sol quzǵa óziń qulap tursyń, aýylnaı joldas. Biraq endi aýylnaı emessiń.

Anarbaıǵa tiktep qarap edi, ol sazaryp tur eken. Beti bileýlenip, kózi shatynap ketipti. Qýyp inge tyqqanda qasqyrlardyń úreıli yryly bolady. Ondaı sátte olar esh nárseden taıynbaıdy. Týra shaýyp jaraqattaýy, tym bolmaǵanda seskendirýi múmkin. Jańaǵy Dámeliniń «Júsipjan» degen sózinen bul kelgen adamnyń kim ekenin bildi. Kádimgi arǵy bet asyp ketken Bımendi baıdyń qyzy Bátıma degenniń kúıeýi bolyp shyqty ǵoı bul. Estýi bar.

— Siz Júsip joldas, aǵaıynǵa buryp tursyz. Meni jazyqsyz jábirlegińiz keledi. Otyryqshyldyqty tez bitir dep jatqan ózderińiz emes pe?

Júsip terisine syımaı qaınap ketti.

— Sonda kıiz úıdi órte dedik pe? Ózge aýyldan mılısıa ákep jurtty qama dedik pe? Qaskóı. Ashyq jaýlardan góri sen sekildi áperbaqandardyń ákeletin zıany úlken. Men óz isime ózim jaýap berem. Káne, min atyńa, iles artymyzdan. Anaý baýyryńnyń bet-aýzyna sýret salǵan kim?

— Anaý Dúldúl táteńniń baýyry Narǵazy, — dep keketti Anarbaı.

— Saǵan da sondaı sýret salǵanda saýap bolatyn edi, káne, kettik, — dep Júsip at aıdaýshyǵa ym qaqty.

Eki aqboz at arbany julqa tarta jóneldi. Artynan tórt atty — Anarbaı, mılısıoner, Narǵazy, Aqyljan ilesti.

Júsip pen Shodyr arbada qatar otyrsa da, uzaq ýaqyt bir-birine úndemedi. Árqaısysy óz oıymen.

— Ashshy shyndyqpen qarsy aldyńyz dep óte taýyp aıttyńyz-aý, Júsip Esbergenovıch.

Júsip qalyń oıdan selt etip, Shodyrǵa jalt qarady.

— Iá, budan asqan ashshy shyndyq bolmas. Kúıgen kıizdiń ıisi qandaı bolsa, mynaý oqıǵa da keýdemdi sondaı ashytyp barady. Kórmegen, estimegen pálem. Sizdiń aýdanda joq pa mundaı jaı?

— Kim bilsin, qarańǵylyq pen zulymdylyq aǵaıyndas qoı. Bireý toıyp sekiredi, bireý tońyp sekiredi demekshi, bireý bilip isteıdi, bireý bilmeı isteıdi. Osy otyryqshyldyqta, menińshe, asyǵystyq bar. Ǵasyrlar boıy qalyptasqan ómir saltyn ońaı qalaı buzýǵa bolady? Halyqty aldymen psıhologıalyq jaǵynan daıyndaý kerek edi.

— Onyńyz ras, Feodor Afanasevıch. Bir naýqandy bir naýqan kımelep barady. Naýqanshylyq qanyńyzǵa sińip ketip júrmese jarar edi. İri baılardy tárkilegende, esińizde me, kópe-kórineý maldy qyrǵyzyp aldyq. Qazir bizdiń oblys emes, respýblıkada mal basyn qalpyna keltirý úlken problema bolyp tur. Al endi kıiz úı bitkendi túgel jaǵyp jibersek ne boldyq? Jurtty jylatý, kúızeltý úshin be? İshke syımaıtyn nárseler kóbeıip barady. Bul pikirdi sizge ózimsinip aıtyp otyrmyn.

— Ol jaǵyna shurq etpeńiz. Osy halyqpen qan-jynymyz aralas bizge nege erik bermeısizder. Jaǵdaıdy kórip otyrmyz, neni erte, neni qalaı jasaý myna bizge, tómenge aıqynyraq qoı. Qysym da qysym, nusqaý da nusqaý. Ol qysymnyń quly bolyp ketsek, halyq bizge senýden qalady. Manaǵy Dámelini qalaı aıyptarsyz. Aýylynyń qamy úshin qoly baılaýly júrse de, Anarbaıdyń alqymynan alyp jatqan joq pa! «Mundaı Keńes ókimetiniń bizge keregi joq» dedi-aý. Ashynǵanda adam ne aıtpaıdy, ashyndyrǵan ózimiz. Shyndyqty aıtqany úshin qoldap kór, erteń bireý nıeti buzyq dep shyǵa kelsin.

— Nıetiń buzyq, túziktigin ispen ólsheý kerek, — dedi Júsip.

— Biz tómende ispen ólsheýge tyrysamyz-aý, myna sizder joǵaryda sózben ólsheısizder, qaǵazda qalaı jazylsa, solaı qaraısyzdar. Áńgime ol qaǵazdy kimniń jazǵanynda, qandaı nıetpen jazǵanynda. Ókilderińizge saq bolyńyzdar. Olardyń ishinde de Anarbaılar bar.

Júsip Shodyrǵa burylyp turyp qarady. Feodor Afanasevıch oǵan taǵy bir syrdyń jibin sýyrtpaqtap shyǵarǵandaı kórindi.

— Ie, ıe. Ókilderińizge abaı bolyńyzdar. Olardyń arasynda jarys bar. Kim buryn bitiredi, kim erterek raport beredi.

Osy jarys «jaqsy ataný» degen páleni shyǵarmasa neǵylsyn. Jaqsy ataný qysymdy týǵyzady. Qysym bolǵan jerde, sóz joq, burmalaý bar. Kórdińiz be, tas joǵarydan domalaıdy...

— Myna pikirińizde obkomǵa aıtylǵan syn bar ǵoı.

— Odan da joǵaryǵa demegenińizge shúkir.

Feodor Afanasevıch ózine tán ázilimen bir qaǵyp tastady.

— Biraq, Júsip Esbergenovıch, men de ózimsinip aıtyp otyrmyn, - dedi ile.

Ekeýiniń arasyndaǵy osynaý alma kezek saqtyqtyń ózinde áldeqalaı syr jatqan sekildi edi.

— Anaý jotalardyń etegine qarańyzshy. Qansha jyl ótse de qazǵan okoptardyń izi jatyr, — dedi Júsip.

— Ol mańdy osynda qyzmetke kelisimen ádeıi aralap kórdim, — dedi Feodor Afanasevıch. — Qaza bolǵan dostardyń arýaǵyna bas ıdim. Osy jolmen ótken saıyn Cherkesh kúnderi meni qatty tolǵandyrady. Ol bir dańqy óshpes kúnder edi.

— Ekeýmizdiń bólshevıktik kúres jolymyz sol okoptardan bastalǵan. Sondaǵy qaharmandardy este qaldyratyn eskertkish ornatsa da artyq bolmas edi. Átteń, ýaqyt tar, qarjy joq. Qysqa jip kúrmeýge kelmeı jatyr ǵoı. Keıingi urpaqtyń enshisine qalsyn ol.

— Júsip Esbergenovıch, Anarbaıdy qasyndaǵy mılısıonerimen osy aradan óz aýdandaryna jiberem. Ózimizdiń bylyǵymyz da jetedi, bóten aýdannyń isin qarattyryp qaıtem.

— Ol da jón shyǵar. Ol jaqqa men ózim eskertermin. Qanymnyń qaınaǵany sonsha, manaǵy oqıǵadan Almatyǵa kelisimen bir dúnıe jazsam degen oı túrtkilep tur. Kıiz úıdiń sosıalızmge qandaı bógeti bar?

— Ózgelerge de sabaq bolar edi. Faktiden úlken qubylysty kórý dep osyny aıtady.

Feodor Afanasevıch jerden jeti qoıan tapqandaı qýanyp ketti.

— Dereý jáne ony gazetke berý kerek. Eki tilde shyqsa qandaı jaqsy bolar edi.

— Mine, ıdeıa, — dedi Júsip.

Bul kezde ekeýin taǵdyr túıistirgen Antonovka selosynan endi eki jaqqa ketpek boldy. Júsip Narǵazyny ertip Bórli aýdanyna soqpaqshy. Al Feodor Afanasevıch manaty jáne basqa sharýalarmen osy arada qalmaqshy. Cherkesh jaqqa qaraı beredi ekeýi de. Qandy kóılek dostardyń qıaly qansha jerge qalyqtap jetkeni ózderine ǵana málim. Bir ǵana jaı daýsyz. Kúres áli aıaqtalǵan joq. Zeńbirek gúrsildep, oq atylmaǵanmen, alda talaı arman bar. Muhıttaı tolqyǵan ómir qalaı qaraı yqtyryp, qaı qoınaýdan shyǵarary beımálim. Myqty bol deıdi ekeýi bir-birine ishteı. Ony qoshtasarda silkilesken qoldarynan da ańǵarý qıyn emes edi.

— Aqyljan, — dedi Júsip jyly shyraımen, — sen meni úsh kúnnen soń Sarqannan, Feodor Afanasevıchtiń keńsesinen kút. Rabfakqa oqýǵa barasyń.

Munyń bárin at ústinde tunjyrap turǵan ekeý — Anarbaı men mılısıoner Seńkebaı anyq estidi.

Qos aqbozdy at aıdaýshy Bórli aýdanynyń ortalyǵy Lepsige aparar jolǵa saldy. Esik pen tórdeı Qudaıtorynyń ústinde arba sońynan Narǵazy ketip bara jatty. Feodor Afanasevıch Aqyljannyń jetegindegi ker atqa mindi de, qol bulǵady.

Úmbettiń qazasy, órtengen kıiz úı, shýlap qalǵan bir aýyl — kópten kórmegen eski dostyń bul mańnan aldynan shyqqandary osy boldy-aý.

Kóńilge medeý — bul kúnderi keshtetip aıtqan uzaq áńgimeleri, syrlary. Álde de aldydan taǵdyr tartar nebir syı bar shyǵar, mynaý ómir tizginin myqtap ustaı alsa jarar edi. Halyq bulardan adastyrmas baǵdar izdeıdi. Júktiń eń aýyry osy. Ózderine de kóp jaı kúńgirt, belgisiz. Jan baspaǵan soqpaqpen jol tartqan jańa qoǵamnyń óter joly ońaı bolmaıyn dep tur. Kúngeı kóp pe, kóleńkesi kóp pe — ony aldaǵy ýaqyt kórseter. Áıteýir maqsat aıqyn, jaqsylyq úshin, baqyt úshin, halyqtyń baqyty úshin kúresýleri kerek, sol jolda janyn shúberekke túıgender bular.

Feodor Afanasevıch bir sát osynaý aımaqtyń bolashaǵyn keltirdi kóz aldyna. Saıaly baq, syńǵyrlap salynǵan ádemi úıler, jaıqalǵan egis, kemeldi mádenıet, keremet mektepter, kún kúlkili balalar, shat ómir, shalqyǵan baılyq. Nege jasamasqa! Tabıǵattyń ózi bul óńirge bárin bergen ǵoı — qunarly jerdi ataqty Jetisýdyń eki ózeni basyp etedi qyzýy mol Kún. Osy ıgilikterge adam oıynyń, adam qolynyń qýaty qosylsa. Sol qýatty qalaı oıatady? Qıal shirkinniń shapshańdyǵyndaı bir sátte kele qalatyn ıgilikter me ol? Ýaqyt kerek, kúsh-qaırat kerek. Birdiń emes, myńnyń kúsh-qaıraty kerek. Uıymdastyr, utqyr qımyl jasa.

Belozerevke tap osy ózi sekildi Júsip te oı qushaǵynda ketip bara jatqandaı kórindi. Burylyp qarap edi, aqbozdar kóz ushynda noqat bop kórindi. Atyn tebinip, artyndaǵylarǵa sońymnan ilesińder degendeı ısharat bildirdi.

Kún de shaqyraıyp, ysı bastaǵan eken.

3

Dámeli men Malybaıdyń arasyndaǵy kıkiljiń maldan bastaldy. Kúıeýiniń sońǵy kezde tunjyrap ún qatpaı qoıǵany Dámelige de batyp barady. Úı ishi bolǵan soń dabyrlasyp sóılespese, aýyl-aımaqtyń jańalyǵyn aıtpasa ne bolǵany. Bular tym-tyrys. Malybaıdyń bul úndemeýi uzaqqa ketýi múmkin. Amal bar ma, óziniń de ishi ýdaı ashıdy. Birden eki túıe, bir jylqy, eki sıyr berý ońaı ma? Kózi malmen shyqqan Malybaı baıǵustyń jany shyǵyp kete jazdaıtyn da jóni bar.

— Seniń aýylnaı bolǵanyń pále boldy. Nemene elpektep eldiń aldyna túsesiń, artyn baǵaıyq ta, — dedi Malybaı bir kúni.

— Ana ókimetten uıat qoı. Eshkim kolhozǵa mal bergisi kelmeıdi, bári tyrysyp otyr. Endi ne isteýim kerek? Ózimnen bastamaýǵa shara bar ma?!

— Bastyq degen basqadan alýshy edi, sen aldymen ózimizdi sypyraıyn dep otyrsyń. Qurysyn búıtken aýylnaılyǵyń.

Malybaı qolyndaǵy qamshysymen jerdi tartyp-tartyp jiberdi.

— Erteń ana bala oqýdan keledi, tiri bolsa úılenbeı me, toıyn nemen jasaımyz? Bárinen de qara atandy bereıik degeniń janyma batty-aý. Maldyń quty, osy shańyraqtyń berekesi sonda turǵan joq pa?

— Sorly-aý, kóppen kórgen uly toı, budan da kedeı kezimizde kún kórdik qoı, kolhoz bolǵan soń bári birigedi dep jatqan joq pa. Maldy ortaqtastyryp perme quramyz, jerdi ortaq óńdep astyq salamyz deıdi. Aınalyp kelgende, bári osy aýyldyń ıgiligi bolady desedi.

— Atańnyń basy. Ókimettiń qolyna ketken soń allaýakpar bitti emes pe. Keshegi anaý Básibektiń myńǵyrǵan malynan ne qaldy?

Dámeli ondaı sátte oılanyp qalady. Biraq kúıeýin qalaı da kóndirmeske bolmaıdy. Joǵary jaq, kelgen ókil qysyp barady. Muryndyq kerek, ol muryndyq ózi bolmasqa amal joq.

— Tárkileý bir basqa da, maldy ortaǵa salý bir basqa. Ol osy tóńirekte bolady, kóz aldymyzda júredi. Tek aty kolhozdiki.

— Qoldan bir ketken soń bitti emes pe?

Ekeýi búgin de kelise almaı, ejelesip kóp otyrdy. Osy kezde dalada oınap júrgen Keńesjandy eki bala qoldaryna kóterip úıge ákeldi.

— Bısmılla, bısmılla, — dep Dámeli ornynan turdy. Malybaıdyń da óńi bop-boz bolyp ketti.

— Taǵy qysylyp qaldy ma? Oı, qudaıym-aı!

Anarbaı oıran salyp, úı órtegen shýdan qatty shoshyndy ma, bul bala talma aýrýyna shaldyqqan-dy. Jap-jaqsy oınap júrip, júregi qysylyp qalady, keıde basy aınalyp, esi aýyp ketedi. Qudaıdan jylap júrip, tilep alǵan kenjeleriniń mundaı halge dýshar bolýy alǵashqyda ózderin qatty sastyrǵan edi, birte-birte etteri úırene bastady, ol qysylyp qalǵanda «o, qudaılap» oryndarynan turady. Dámeli balanyń mańdaıynan shyp-shyp shyqqan sýyq terdi súrtedi.

Malybaı alǵashqyda Dámeliniń ózine jarmasqan-dy.

— Sol Anarbaı ıtke qarsy shyǵyp neń bar edi. Qolyńdy baılap, qamap qoıǵan soń bala neme shoshyp ketti, árıne. Eki ortada múgedek bolatyn boldy-aý.

— Kópe-kórineý ozbyrlyqqa qalaı shydaısyń. Meniń aıqaıym bolmaǵanda búkil aýyl kıiz úıden túgel aıyrylatyn edi. Sen sekildi buǵa berý kerek pe?

— Sol aıqaıyńnyń arqasynda aýylnaı bolyp jarydyq, mine.

Malybaı óstip shymshyp-shymshyp alatyndy da shyǵardy. Ekeýiniń arasy osylaısha qashyqtap bara jatqanmen Keńesjannyń talmasy ustaǵanda bir bas, bir tas bolyp qalady. Eki-úsh ret bulardyń urysynyń ústinde talyp qalǵan soń, endi kózinshe urysqandy da qoıǵan.

Sulyq jatqan Keńesjan ekeýin taǵy jaqyndastyrdy.

— Seniń sol bar malyndy osy balanyń jolyna aıttym, — dedi Dámeli ashý shaqyryp.

Malybaı úndegen joq. Sheke tamyry solqyldap, sulyq jatqan balasynyń qasynda balapanyn qorǵaǵan boztorǵaıdaı janyn qoıarǵa jer tappady.

— Qudaı seniń peıilińdi neǵyp taryltyp barady osy. Bir nársege bastap turmasań jarar edi. Ózge aýyldar da ólmeı-aq kolhozǵa birigip jatyr deıdi ǵoı. Narǵazy tipti Qudaıtoryny da bermek bopty. Qaıtsin, ana inisi Janǵazyny qoldaýy kerek qoı.

Biraz ekilenip-ekilenip aldy da, Dámeli kúıeýiniń betine týra qarap:

— Myna baladan sadaǵa, qaqpa meniń qolymdy. Mal emes adamdy tabatyn, adam maldy tabady. Adam aman bolsyn. Myna bala aman bolsyn. Alysta júrgen Aqyljannyń da jolyna aıttym. Bir buıyrǵany bolar.

Tyǵyryqqa tirelgen Malybaıda qarsylasar shama qalmady. Ornynan turyp esikke qarap búksheń qaqty. Jeńiniń ushymen kózin súrtip bara jatqan sekildi. Baıǵus, qaıtsin, jylap júr ǵoı, jylamaıtyn jaı ma dedi ishteı Dámeli.

Sheshýshi sátterde qatań minez kórsetetin ádetine bul joly da basty. Baıaǵyda búkil aýyly, Baljan sheshesi oıbaılap otyryp alǵanyna qaramastan, Cherkesh shaıqasynda soldattarǵa sýsyn tasyǵan bolatyn. Áıel basymen sóıtip soǵysqa qatysqan-dy. Úsh birdeı baýyrymnan janym tátti emes dep túıgen onda da. Myna sheshiminde de soǵan uqsas birdeńe bar sekildi. Aqyry qaıyr bolǵaı. Táýekelge bel býdy.

Biraz jatqan soń Keńesjannyń betine qan júgirip, basyn kóterdi. Ákesiniń bar malyn munyń jolyna aıtqany qudaıdyń qulaǵyna tıgendeı. Túk bolmaǵandaı oıyn balasy «dalaǵa shyǵam» dep qyńqyldady. Ol oıynǵa ketkenmen, Dámeli úlken oıda qaldy. Aqyljany tezirek oqýyn bitirip kelse eken, bir shúıkebasty súırep kelse tipti jaqsy bolar edi. Oqytqan soń mynaý qym-qýyt qıyndyqtardan shyǵýdyń amalyn úıretip jiberetin shyǵar. Bárin ózi qolǵa alsa bolar edi. Jumbaq másele kóp. Mal ortalyqtandy, ony kim baǵady, egin kolhozdiki deıik, ony orý kerek emes pe, túsim sońyra qalaı bólinedi? Bar maldy jıyp alyp, búkil aýyldy aýzyna qaratqanda kolhoz basqarmasynyń basy shynymen qatady ǵoı. Malymdy aldyń, al ózimdi endi asyra demeı me jurt. Kolhozǵa jumys istep eńbekkún tabasyń, soǵan oraı astyq, basqa da zat alasyń deıdi. Ol qalaı bólinedi? Kolhozdyń bıesin kim baılap, sıyryn, qoı-eshkisin kim saýady? Qoı, maldy túgel sypyrý jeń bolmas. Mynaý úlken sharýa bastyq qansha jekemenshikte de birdeńeniń bolǵany maqul shyǵar. Miner at, júk artar túıeni kimnen izdep júredi? Ózi basqaratyn aýyldyq sovetke úsh kolhozdyń qaraıtyn túri bar. Bular ne istese, sony istemekshi. Aýylnaı osynda ǵoı óıtkeni.

Osy bir aýyr iske salyp ketkenine bir sát Júsipke de renjidi. Biraq namys ta qysyp barady, erteń «Dúldúl táte, bul neǵylǵanyń?» dese ne deıdi. Aǵaıyn arasyna dúldúl bolǵanmen, mynaý jańa sharýaǵa dúldúl bola alatyn túri joq. Bir ǵana ádil bolý bul arada jetkiliksiz.

Bilim kerek, bilim. Mynaý ókilderdiń aıtýymen qysa berse, el aldyndaǵy tipti bar súıkiminen aıyrylyp qalatyn túri bar. Shamasy kelse, taqyrlattyrmaýy kerek. Kóp bolsa, ornynan alyp tastar. Áneýkúni ár tútinniń malyn esepke alyp, kim qansha bere alady degende birazyna shyjyq bolǵan. Aıqaılasyp otyryp, Qospanbettiń malyna tıgizbedi, áıteýir.

— Úıin órtep jibergenimiz, ózin jazyqsyz abaqtyǵa otyrǵyzǵanymyz jeter. Sonyń óteýi bolsyn, malyna tımeıik, — degen.

Biraq «Eńbekshi qazaq» gazetiniń jazýyna qaraǵanda, jurt jer-jerde bul iske myqtap kirisken sekildi. Hatshysy Qurman degen jigitke aptasyna bir-aq keletin gazetti oqyttyryp qoıady. Ásirese, osy kolhozdasý jóninde esh nárseni qalt jibergisi kelmeıdi. Anarbaıdan kórgeni bar. Ol Aqyljanǵa bas kótertpeı bar jańalyqty oqyttyryp otyratyn. Biteý keýde biraq onyń keregin qabyldamapty ǵoı.

Anarbaı qazdyrǵan Shóltumsyqtaǵy jer úılerdiń bularǵa bir qyrsyǵynyń tıgeni bar. Qara atan sodan aqsady. Jer tamdy qazdyryp-qazdyryp, el aqyry oǵan kóshpeı qoıǵan soń, Bastumanyń boıy qystaý bolǵan. Búkil aýylda túz taýsylyp, Dámeli Qospanbetti ertip, bolystyǵyna qaramastan, úsh túıemen tómenge, Balqash boıyna tuzǵa ketken. Kúzdiń jańbyrly qara sýyq kezi. Joldan Qarmys aýylyna soǵyp, birer kún tórkindep, aqyry úsh túıe túz alyp qaıtqan edi. Shóltumsyqqa jeter-jetpeste kún qarańǵy túsip, jańbyrdan túıeler taıǵanaqtap júre almady. Ór jaq, aram ter bop bosqa qazǵan jer úıler, yldı jaq jar, jol jip-jińishke bop ekeýiniń arasynan ótedi. Eger qazyp tastamaǵan jer úıler bolmaǵanda jardan aýlaǵyraq júrýge bolar edi. Sol shuńqyr-shuńqyrǵa túsip ketpeıik degen qaýippen amalsyz jarǵa jaqyn júrdi. Túıeler kádimgi muzda kele jatqandaı taıǵanaqtaıdy. Qospanbet buıdany uzyn ustap alda kele jatyr. Dámeli artta Qara atannyń ústinde. Qaýipti qyltadan Qospanbet pen eki túıe óte bergende Qara atan baq etti. Dámeli ashshy daýsymen shyńǵyryp qaldy. Qospanbet byrt etip buıdanyń úzilgenin ǵana estidi. Qarańǵyda basqa túk kórgen joq. Saldyr-kúldir jarǵa domalaǵan atan men Dámelini bittige eseptedi. Eptep esin jıǵandaı bolǵan soń jaıdaǵyraq jerge eki túıemen atyn qaldyrdy da, alystan aınalyp jardyń tabanyna jaıaý tústi. Kóz túrtkisiz qarańǵy. Qara jańbyr ákesiniń óshin osy óńirden alǵandaı quıyp tur.

— Dámeli, — dep daýystady.

— Oý, Qospanbet, men mundamyn, - degen ún shyqty. Qospanbet qýanǵanynan sýdy shalpyldata ún shyqqan jaqqa júgire basty. Kózine túk kórinbeıdi.

— Amanmyn ǵoı deımin. Biraq Qara atannyń qaıda qulaǵanyn bilmeımin.

— Qara atany qurysyn, óziń amansyń ǵoı, áıteýir.

Ekeýi tastaı qarańǵyda bir-birine dybys shyǵara jaqyndasyp keledi. Qospanbet súrinip qulap tústi. Aıaq astyndaǵy dóńkıgen nárse tuz salynǵan tórt qaptyń biri bolyp shyqty. Aıqaılasyp júrip, bir-birin tapty da, ekeýlep Qara atandy izdedi. Adamsha yńqyldaǵan daýys estildi. Túrtinektep júrip qasyna kelse, Qara atan eken. Qospanbet ústin sıpalap edi, bir de qap joq, úzik-úzik arqandy baıqady. Sirá, jardan túıe domalaǵanda tuzdyń salmaǵymen qaptar arqandy úzip, jan-jaqqa ushyp-ushyp ketse kerek.

Eki jaqtan «shý, shý janýar» dep kórip edi, túıe bir-eki umtyldy da tura almady.

— Mertikken boldy, — dedi Qospanbet.

Biraq qarańǵyda qaı jeriniń mertikkenin bular bilmedi, aıtýǵa Qara atanda til joq.

Sál esterin jıǵandaı bolǵan soń:

— Perishteń bar eken, qalaı aman qaldyń, esh jeriń aýyrmaı ma? — dedi Qospanbet.

— Aman sıaqtymyn, esh jerim aýyrmaıdy. Qulaǵanda túıe shýdasyn tóseıdi deýshi edi, maǵan shýdasyn tósep, Qara atan jaryqtyq, ózi mertikken ǵoı.

— Túıeniń nemese bir qaptyń astynda qalsań ne bolar ediń?

— Balalardyń kóz jasy shyǵar.

— Búkil Ajy aýylynyń kóz jasy deseńshi. Tegi birden basqa jaqqa ushyp ketken bolýyń kerek.

Ekeýi sıpalap júrip, ár-ár jerge túsken tórt qap tuzdy taýyp, bir dóńesteý jerge jınady. Ústin tekemettermen japty.

Jańbyr jaýa qalsa dep eki úıdegi bar tekemet-syrmaqty alyp shyqqan edi, olary aqyl bopty. Ózderiniń qalshyldap tońa bastaǵandaryn endi sezdi.

Qara atandy, tórt qap tuzdy erteńge deıin qudaıǵa tapsyryp, eki túıe, bir at qalǵan jerge qaraı bettegen-di. Jol-jónekeı Qospanbet Anarbaıdy jeti atasynan beri qaraı boqtap kele jatty. «Sol ıt jer tamdardy qazdyrmaǵanda jol búıtip tarylmaıtyn edi ǵoı. Bir aqymaqtyń qyrsyǵy qyryq esekke júk degen osy. Oıbaı-aý, opat bolyp kete jazdadyq qoı. Qazirgi shýlaǵanymyz shýlaǵan ba, ekeýimiz birdeı joq bolǵanda qaıtetin edi, qudaı myqtap saqtady, aqsarbas, aqsarbas!»

Malybaı Qara atandy túni boıy dalada, ári jańbyrda qaldyra almady. Jolaýshylardyń boıy jylynysymen tuspaldap kelip tún qarańǵysynda taýyp aldy. Tań atqansha kúzetip shyqty...

Sol qulaǵannan janýardyń aıaǵy ketip, aqyry Malybaıdyń aqsaq Qara atany atandy. Endi, mine, Qara atandy da ortaq etpekshi. Dámeliniń óz kózine de jas keldi. Taılaǵynda tórkini syıǵa tartyp, sodan beri búkil kóship-qon Qara atansyz bolǵan emes-ti. «Qolda ósken maldyń ystyqtyǵy baladaı» degen naqyl ras bolsa kerek, ishi birtúrli ýdaı ashyp ketti. Amal ne, amal ne...

Ertesine Malybaı Qara atandy, sary býyrshyndy, jıren bıeni qulynymen, Qara buqany ker taıynshasymen úıdiń qasyna ákep ıirdi de:

— Óziń aıdap bar kolhozyńa, — dep zildendi.

Dámeli úndegen joq. Taza kımeshegin kıip, kúndigin tartty. Jańa shapanyna jibek belbeýin saldy. Kádimgi toıǵa barardaı jasandy.

— Apa, taǵy el aralaısyń ba, - dep Keńesjan shyr ete tústi.

— Joq, janym, ana maldardy qazir ortalyqqa aıdap baramyz. Ortalyq ony Aqyljan kókeńe jiberedi. Sen de aıdasyp júr? — dedi Dámeli.

Keńesjan qýanǵanynan qarǵyp-qarǵyp, qolyna at qylyp oınap júretin shybyǵyn aldy.

Qara atandy Dámeli ortalyqqa qaraı qaıyrdy. Qalǵan maldy da sońyna saldy. Mań-mań basyp túıeler, býyndary syqyrlap sıyrlar kele jatty. Jetektegi jıren bıeniń qulyny óziniń sońynan erteń Keńesjandaı quıryǵyn sholtań-sholtań etkizip, qarǵyp-qarǵyp qoıady. Oıynda túk joq. Búginnen bastap Malybaıdyń maly emes, kolhozdyń maly atanatynyn qaıdan bilsin.

Dámelige myna kóriniske búkil aýyl kıiz úılerden shyǵyp qarap turǵandaı sezildi. Óziniń shyttaı jańa kıinýinde de mán bar edi. Rasynda, ár úıdiń qasynda top-top bolyp bularǵa qaraǵandar kóbeıe bastady. Aıatyn syltyp basqan Qara atan Dámelige tipten zor kórindi. Sary býyrshyn onyń qabyrǵasyn tistelep erkeleıdi. Qara atannyń ishi de óziniń ishi sekildi kúńirenip kele jatyr ma eken? Keshe kúıeýin qysýdaıyn qyssa da, maly qurǵyr ketip bara jatqan soń ishin ashytyp jiberdi. Eger baıaǵydaı Qoıandynyń bazaryna salsa, bular qanshama pul bolar edi. Kók tıynsyz bostan-bosqa alty birdeı qarany berip otyr.

Jıren bıeniń qulyny quıryǵyn shanshyp, úıge qaraı qasha jóneldi. Keńesjan onyń sońynan júgirdi. Dámeliniń qolyn julqyp tartyp qalǵan kúıi enesi kisinep, kisinep jiberdi. Munyń da aıtyp turǵan qosh-aman boly ma eken? İshki dúnıe álem tapyraq, biraq syrtqa syr bermeı, Dámeli jaıymen kolhozǵa beretin malyn aldyna salyp aıdap kele jatty. Qara buqa ǵana óńkıgen kúıi týra tartyp keledi.

Mal qabyldaıtyn komısıa dabyrlaı qarsy aldy bulardy.

Aýdannan kelgen ókil Dámeliniń atyna maqtaý sózderdi tógip jatyr.

— Aýylnaı, Keńes ókimetine shyn berilgen dep osy kisini aıtý kerek. Alty birdeı qarasyn ózi aıdap keldi. Gazetke jazdyramyz. Muryndyq degen osy.

Dámeliniń kózine jas Qara atannyń noqtasy men jıren bıeniń júgenin sypyrǵanda keldi. Qaıtarda Keńesjan qaıta-qaıta «maldardy nege tastap kettik?» dep suraı berdi. Anasy úndegen joq.

Úıge kelse, Malybaı teris qarap búk túsip jatyr eken. Sol jatqannan turmastan úsh kún jatty. Dámeli ony asa kóp mazalamaı, qalǵan maldy qaraýdy qaınysy Qospanbetke tapsyrdy. Ol ertesin órgizip, keshkisin qaıyryp degendeı, bárin tap-tuınaqtaı etip júrdi.

— Qys bıyl qatty bolady-aý deımin, shyq erte tústi ǵoı, — dedi ertesine. — Kenje aǵamnyń dalada úıip qoıǵan shoshaqtaryn bir jerge jıystyrmasa bolmas. Mundaıda qaırat kórsetetin Qara atan da joq.

— Ol jaǵyn ana aǵańmen sóıles. Kisi ólgen joq qoı. Tursyn endi. Jekemenshik malyn birdeńe eter-aý, men kolhozdikinen qorqam. Oǵan shóp daıyndaǵan eshkim joq. Maldy qur jınap jatyrmyz, jınap jatyrmyz áıteýir.

— Jınaǵan ókimet ózi birdeńe eter, — deı saldy Qospanbet selqos qana.

— Eı, ókimetińniń túri myna menmin ǵoı, qys qysyp berse, men ne isteı alamyn?

— Sen joǵaryǵa silteısiń, ol ózinen joǵaryǵa silteıdi, sóıte-sóıte kete beredi.

Qospanbet myrs etip kúldi.

— Birimizge birimiz siltep júrgende, mal qyrylyp qalsa qaıtesiń?

— Qyrylmasa odan ári.

— Tentegim-aý, osy aýyldyń alǵashqy aýylnaıy óziń emes pe ediń?

— Keńes ókimetine dep Cherkesh shaıqasyna qatysýshylarǵa mal jınap bergenimdi, sol úshin baqsy bolǵanymdy da aıtarsyń. Sonyń bári úshin jarylqaǵany sol ma, Anarbaıdaı aqymaǵy úıimdi órtep, shańyraǵymdy ortasyna túsirdi. Qysta ne isterimdi bilmeı óz basym da áńki-táńki. Eń bolmasa baspanam joq. Sender mal deısińder, men adamymdy qaıda qoıarymdy bilmeı otyrmyn.

Dámeli bir moıymaıtyn adam osy shyǵar dep esepteıtin. Qospanbetti ómirdiń edáýir jasytyp tastaǵanyn baıqady. Bul úshin qazirgi zárý másele qysta pana bolar úı tabý. Anarbaı qazdyrǵan kórge baryp kire almaıdy ǵoı. Qandaı kómek kórsete alady? Ózderimen birge tursa, alty qanat úıde aınalatyn jer qalmaıdy. Esine sheshesi Baljan ólgende súıekke tigilgen úı tústi. Ol jaqta úı jaǵý bola qoıǵan joq shyǵar. Narǵazyǵa sálem aıtsa, bir qysqa berer dep túıdi ishinen. Osy oıdyń kelgenine ózi qatty qýanyp ketti. Qıyn bir túıin sheshilgendeı.

Qospanbet te buǵan edáýir arqalanyp, moınynan zil qara tas túskendeı jeńildedi. Jańa zaman ózgertip jibermese, Qarmys aýylynyń eń sońǵy túıirdi bólip jesýge baratyn qasıetin jaqsy biletin-di. Dámeli arqyly qudaıdyń olarmen jalǵastyrǵanyna shúkir dep túıdi ishinen.

Tórtinshi kúni Qospanbet aǵasyn ornynan turǵyzdy. Jeńgesi aýylnaılyǵy ustap, Keńesjandy aldyna alyp el aralap ketken-di. Qalǵan eki aýyldaǵy jaı-japsardy bilýi kerek qoı.

— Qur túnerip jatyp alǵannan eshteńe shyqpaıdy. Keńes ókimeti aman bolsa, aýylnaıdyń baıyn ashtan óltirmes, — dep ázil-qaljyńy aralas aǵasyn biraz ajýalady.

— Eshteńe joq, keshe Qara atandy da kórdim. Jıren bıe da qulynmen oınaq salyp júr. Kolhoz baǵyp, kolhoz kútip jatyr. İshiń órtenip bara jatsa, baryp kórip qaıt, baǵyp júrgen bireý demeseń, aty seniki. Jylqyshy da, túıeshi de «anaý Malybaıdyń Qara atany», «anaý Malybaıdyń jıren bıesi» dep tústeıdi eken áýeli. Kúıi kelgen sıyrlarǵa «Malybaıdyń qara buqasyn jiber» degende áýeli kúlip jiberdim.

Malybaıdyń ózi de kúlip jiberdi.

— Qaıta maldaryn endi óz atyńmen atalatyn bolypty, — dep qýlandy Qospanbet.

Osy bir sál de bolsa kóterilgen kóńildi keshine úıine oralǵan Dámeli tipti kótere tústi. Kúıeýi men qaınysynyń qabaǵyn ańǵarǵan ol:

— Al, balalaryńa jurt ǵana taǵyp jiberdi. Toıǵa ázirlenińder. Bul da aýylnaı bolatyn shyǵar dep, ásirese Sasyqtumadaǵylar taqymdap qoımady, — dedi.

— Qara atannan áýlıe me, Kenje aǵam anaý qońyr azbandy alyp uratyn shyǵar.

— Ol Aqyljanymnyń kelýine aıtylǵan mal, senderdiń aýyzdaryna kishigirimi túspeıdi eken.

— Qansha degenmen Bıaǵammen qandas qoı, mal dese bul zyr ete qalady.

Dámeli ekeýiniń esine kúni keshe osy óńirde sarań baı atanǵan Bımendi aǵalaryn túsirdi. Úılenbegen eki ulymen arǵy betke ketip edi, ushty-kúıli habar joq. Múmkin, ol durys istegen shyǵar. Myna artel, kolhoz, maldy ortaǵa salý, otyryqshylyq degenderden Bımendi aýlaq qoı. Bul jaqta odan qalǵan belgi uzaq aýyryp qaıtys bolǵan áıeliniń beıiti men Júsiptegi Bátımasy ǵana. Ol da bul kúnde salıqaly áıel bolǵan shyǵar. Malybaıdyń kóńiline medeý, Almatyda qarny ashsa, Aqyljany sol Bátımaǵa barady ǵoı degen senim. Bir-birine es bolatyn shyǵar, qansha aıtqanmen qandas qoı. Bylaı qaraǵanda, ózi ońaı adam emes eken-aý.

Aǵasynyń qyzy dókeı jerdegi qyzmetkerdiń áıeli, óz balasy qudaı qalasa erteń-aq oqý bitirisimen bolaıyn dep tur. Áıeli bolsa aýylnaı, onsyz da bul mańdaǵy el qatty syılaýshy edi ony. Endi, mine, qolynda bar bılik.

— Dámelimen aqyldasaıyq dep edik.

Jıi-jıi osylaısha at qurǵatpaı jurt kelip jatady. Almatyda dókeı kúıeý balasynyń bolǵandyǵynan emes, ózi de asa qara jaıaýǵa jatpaıdy ǵoı. Degenmen kóktemde qolma-qol qoıyp ketken sol emes pe, aı, jaqynnyń aty jaqyn-aý. Qudaıdan at baılaryn ber dep tilep júrgende, shúkir, Aqyljanyna serik etip, mynaý boqmuryn Keńesjanyn berdi. Endi, áne, oǵan jurt ǵana tatyp jatyr. Men osy nege tarylam, qoı, shynynda, joq sumdyqty bastap júr ekem. El qatarly kolhozǵa malymdy qostym. «Qara atanyna deıin beripti» dep, áne, jurt shýlap júr. Tipti osyndaǵy belgili adam bolyp kettim-aý deımin. Keshegi Bımendi kókemdi malynyń kóptigi úshin kóp sóz etse, búgin meni ústi-ústine kelip jatqan abyroı úshin sóz etip júr. Maldyń dańqy kúshti me, abyroıdyń dańqy kúshti me? Oý, keshegi Qarmys aýylyn panalaǵan jaman Malybaı, kúshik kúıeý Malybaı búgin belgili adam bolyp turǵan joq pa. Kimniń arqasy bul? Keńes ókimetiniń. Kedeılerdiń esikte jatqan basyn tórge jetkizgeni ras pa, ras. Balama oqýyn, áıelime bıligin bergeni ras pa, ras. Endeshe, men nege burtańdaımyn. El qatarly, tipti eldiń aldynda degen osy emes pe. Qoı, tarylmaıyn, qońyr azbannyń ózin-aq alyp soǵaıyn. Qudaı bererin taýyspasyn. Anaý Anarbaı degen ıt kelip osy jurttyń esi shyǵyp ketti, aýyzdary Malybaıdyń arqasynda bir maılansyn. «Malybaı ǵana baılarǵa qońyr azbandy soıyp tastapty» degizip taǵy bir dúrkireteıin.

— Eı, Qospanbet, — dedi kóńildirek daýsyn kóterip, — seniń de bir aıtqanyń bolsyn. Soı qońyr azbandy. Shaqyr ana jurtty.

— Myna baıǵus aıaqasty neǵyp jibı qaldy? — dedi Dámeli kúlip. - Qudaı birdeńe berer.

— Qudaı maǵan bermeı júr me? Shúkir, balam oqýda, áıelim aýylnaı. Osynaý úsh bulaqty tóńirekteı ornalasqan el bul kúnde Malybaı dese eleń ete qalady. Bastuma, Tastuma, Sasyqtumada meni bilmeıtin adam bar ma? Áýeli, men kele jatqanda «Malybaıdyń bolys qatyny kele jatyr» deıtin kórinedi. Seniń atyń emes, myna meniń atym atalady.

— Ajy tuqymy endi báıgege shapqanda «Malybaı, Malybaı!» dep uran salyp júrmesin.

Rahattanyp jantaıa kúlip jatqan Qospanbet óstip shymshyp aldy.

— Qarmys aýyly «Alybaı, Alybaı!» dep uran shaqyrýshy edi, Ajy aýyly endi «Malybaı, Malybaı» dese, ekeýi onda uıqas bolady eken, — dedi Dámeli qaınysynyń ázilin qoshtap.

— Eı, sen de tórkinińdi qystyrmaıtyn jerge qystyra beredi ekensiń.

— Abaılap sóıle. Osy halge jetkenin meniń tórkinimniń arqasy shyǵar. Jırenshe qusap, jaman shapanyńdy ana bosaǵaǵa ilip qoı. Aýyq-aýyq qarap, táýbańa kelip turatyn.

— Dámeli, sen de qyzyqsyń. Kenje aǵam búgin jelpinip tur eken, bir aıaq bıdaı kójeniń de býy bolady. Onyń qasynda bul aýylnaıdyń baıy emes pe. Kórikteı deldıip kele jatqan keýdesin baspasańshy.

Qospanbet ózine ǵana jarasatyn qotyr sózin qystyryp kep jiberdi.

— Kórik bolyp ketken soń, ol tipti basylmaı júrer. Kúlki bolarmyz sosyn.

Dámeli de aıaqasty bastaý alǵan ázil arnasyn keńeıte tústi. Sóıtip, kolhozǵa bergen mal qaıtysynyń ornyn oshaq basynyń jylylyǵy basaıyn dedi.

Bir kún ótken soń shabdar attyń ústine jabysqan kishkene Keńesjan «meniń ǵana taǵý toıyma kelińder» dep jurtty ózi shaqyrdy. Buǵan shaqyrýshylar da, shaqyrylýshylar da máz bolysty. Kishigirim bolsa da kópten toı kórmegen halyq bir jelpinip qaldy. Gý-gý áńgimelesip, sherlerin tarqatty.

Erkekter jaǵyndaǵy áńgime negizinen mynandaı eki arnata saıdy. Biri - mynaý kele jatqan qystyń qatty bola ma degen qaýpi. Árkim óz baıqaǵanyn aıtyp, óz tujyrymyn ortaǵa salyp jatty. Bireýleri jyl sanasa, bireýleri ósimdikterden kórgen belgilerin, sýdyń minezin, maldyń minezin, ıttiń minezin áńgime etisti. Áıteýir qys jeńil bolady degen sózdi eshqaısysy aýzyna ala qoımady. Ekinshi arna — Lepirbaı, Anarbaı tóńireginde boldy.

— Apyr-aı, álgi aýdannyń hatshysyn óltirgen Lepirbaı bolyp shyǵypty ǵoı, - dedi Sháken qart. — Meniń bir qudam aýdan ortalyǵynan kelip edi. Jurt solaı dep dúrkirep júr deıdi. Lepirbaıdy etappen Almatyǵa alyp ketipti.

— Áı, surqıa-aı, odan shyǵady, shyǵady. Tegi qan ýystap týǵan pále bolar. Qarmys aýylyn zar qaqsatypty dep estidik qoı kezinde.

— Sonda qalaı bolǵan eken? — dep úzdikti kópshilik jaı-japsardy anyq-qanyq bilgisi kelip.

— Estigen qulaqta jazyq joq. Álgi aýdannyń hatshysy ony dúrildep turǵan kezinde jumystan alady bilem. Oǵan bir sebep bolǵan anaý jylǵy Narǵazynyń Almatyǵa baryp qaıtqan sapary bolsa kerek. Onsyz da el ishinde «ımansyz, qatygez, eshkimdi aıamaıdy» degen sóz tarapty. Shaǵym kóbeıipti. İri baılar tárkilengen kezde biraz asyl dúnıelerdi ózine qymqyryp qalypty.

— Eldiń aıtysyna qaraǵanda, ólerin bilmes kózsiz soqyr bolsa kerek. Onyń ústine, astynda NKVD-nyń aty, jambasynda tapansha, qolynda qylysh, qoısyn ba? Ol túgil, bolystyqtyń móri ǵana bar Anarbaı ne istemedi osynda!

— Sodan qoıshy, qaryq bolyp turǵan qyzmetinen qaǵyp tastaǵan soń ishine qan qatady emes pe. Páleniń bári sol aýdannyń hatshysynan boldy dep, qysqasy, kek alý jolyna túsedi. Aqyry uzaq andyp júrip, bir kúni keshtetip ońasha jumysta otyrǵanda keńsesine kirip atyp ketipti. Kóktemde ózimizdiń aýylǵa kelgen Júsiptiń negizgi sharýasy sol ólgen hatshyny jerleý, eldi tynyshtandyrý eken ǵoı. Sonda-aq ol teksertemiz, qylmyskerdi tabamyz depti. Ókimettiń quryǵy uzyn emes pe, bir aıdan asyrmaı, aqyry taýypty ǵoı. Lepirbaıdyń ózi moıyndapty deıdi.

— Moıyndatpaı qoıa ma, aı, ózi de qanypezer eken. Qyzmetten ketse óle me, júr ǵoı ana Qospanbet te. Bolystyǵyn óz erkimen baıaǵyda-aq bergen.

— Ákimdiktiń jeńgesine qaıtyp oralaryn bilgen shyǵar, — dep qaljyńdady bireý.

— Joq, munyki adaldyq, aǵam arǵy bet asyp ketip otyrǵanda, meniń Keńes ókimetiniń bolysy bolýǵa haqym joq depti ǵoı.

— Bımendi baıdyń sarańdyǵy munda da qylǵyndyryp edi, kórmeısiń be, arǵy bet asqanda da qyrsyǵynyń tıip otyrǵanyn.

— Áı, sony kim tekserip jatatyn edi, Qospanbettiń ózi ǵoı, aqjúrek bólshevık bolǵysy kelgen.

— Anaý Lepirbaılar teksermeı qoıar. Qospanbet durys jasady.

— Osy NKVD degeniń tazalaýshy ma, jazalaýshy ma? — dedi bir qart.

— Oǵan qudaı kúnińdi salmasyn. Aǵyńdy qara, baryńdy joq qylyp jiberý túkke turmaıdy, — dedi Sháken qart. — Ondaı jerge Lepirbaılar barǵan soń, ne sorym. Kórmeısiń be, atpaldaı azamatty atty da saldy.

Kirip-shyǵyp júrip, bul áńgime qulaǵyna shalynǵan Dámeli Narǵazynyń kóktemgi tuspaly durys boldy-aý dedi ishinen. Qudaı saqtaǵanda, bos júrgen kezinde ol nemeniń áıteýir Narǵazyǵa jolyqpaǵanyn aıtsańshy. Kimdi aıaıdy ondaılar. Ámse osylaı saqtaı gór.

— Dúldúl tátem kele jatyr, — dedi jastaý bir jigit. Jańaǵy áńgime qyzyp turǵan kezinde ózinshe jaılap aıtyńdar dep saqtandyrǵany.

— Kele jatsa qaıtemiz, onyń ózi de sol ozbyrlyqtyń shet-jaǵasyn kórgen joq pa? Imansyz-aı, áıel adamnyń qolyn baılaýǵa qalaı dáti bardy deseńshi. Álgi pálenbaı kún aýylymyzdan surlanyp shyqpaı qoıǵan neme Lepirbaıdyń týǵan inisi bolyp shyqty ǵoı.

— Ne deıdi? Bular ózi ol tóńirekti jaılap alǵan ba?

— Maıly jerdi kim jek kóredi. Qarańǵy jurt ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda. Onyń aýzynan shyqqandy paıǵambardyń sózindeı tup-týra zań dep biledi. Qospanbettiń úıin de zańnyń atymen jaqqan joq pa. Ne isteı aldyńdar? Jalǵyz Dámeli, áıteýir, baılaýly júrse de baıbalam salǵan.

— Aýyldyń anasy ǵoı Dúldúl tátem.

— Keıbireýiń endi sol tátelerińniń sózin tyńdaǵylaryń kelmeı qıqaqtaısyńdar, -dedi Sháken qart zildirek sóılep.

— Anarbaıdyń tusynda ár tań atqan saıyn taǵy qandaı pálesin shyǵarady dep júregimiz dirildep turýshy edi, — dedi bireý.

Sháken qart myrs etip kúldi de:

— Al Dámeli bárińniń qybyńdy taýyp, kolhozǵa da maldaryńdy qostyrdy, ózderińe de qaldyrdy. Eń ońdysy, salyq azaıdy ǵoı. Anarbaıdyń tusyndaǵy salyqty sanańdarshy: et salyq, jún salyq, sút salyq, jer salyq, sý salyq. Tamtyǵymyzdy qaldyrdy ma. Aqyry Shóltumsyqtan óz kórimizdi ózimizge qazdyrǵan joq pa? — dedi.

— Kúndelikti kórip júrgen jaryq dúnıemiz úshin kún salyq salmaǵanyna raqmet deńder. — Sháken qart basyndaǵy taqıasyn túzep, kekete kúldi.

— Sonyń bárin ókimet jasa dedi me eken?

— Kóbin ol janynan qosqan. Aqyljan qaraǵym «muny tólemeńder, mundaı salyq joq» dedi ǵoı san márte.

— «Tyrnadan qaraýyl qoısań, basyńnan qıqý ketpes» degen sol. Qońyr azbannyń semiz eti, bileý-bileý quıryǵy erkek ataýlyny edáýir jelpintti bilem.

— Shirkin, mynandaı etke kúzdiń sary qymyzy bolar ma edi.

— Iegiń qyshymasyn. Qymyz baılardyń tárkilengen kóp jylqysymen birge ketken.

— Nege, ana Shákeńniń boz bıesiniń qymyzy qysy-jazy úzilmeıdi ǵoı.

— Jalǵyz bıeniń qymyzy qaısyńnyń aýzyńnan tabylady, ana aýrý kempirimnen-aq artylmaıdy ol. Ol bıeni de álgi dikeńdegen ókil alyp qoıa jazdap, áıteýir myń bolǵyr Dámeliniń arqasynda ózimdiki bolyp qalǵan joq pa? «Kempiri aýrý, oǵan tımeıik» depti ǵoı tileýińdi bergir.

— Men eseptesem, kolhozǵa jıyrma shaqty bıe jınalyp qapty. Solardy nege baılatpaımyz?

— Myqty bolsań, baılap kór. Ókimetke berdik, meıli endi dep jurt otyr. Al sonshama bıeni kolhoz qaıtip baılaıdy, kimimen baılaıdy? Áýeli sol jylqyny baǵatyn da adam tappaı jatqan sekildi.

— Naǵyz «sen salar da men salardyń» ózi deseńshi.

— Bárinen qulyndardy qudaı jarylqapty. Enelerin erkin emip, jondary jylt-jylt etedi. Ózderinde bolsa ǵoı, qymyzyna qyzyǵyp jelini qara kúzge deıin aǵytpaısyńdar.

— Qulyndy qudaı jarylqaǵanmen, qymyzdyń kózimizden bulbuly ushty ǵoı. Jaılaýǵa shyqpaǵaly qanshama jyl. Etekti búıtip taptaı bersek, kolhoz malynyń da, jeke-menshik malyńnyń da shekesi qyza qoımas. Jaılaýdan jylqy malynyń jony qalaı domalanyp túsýshi edi.

— Taý da shýlaǵan kósh pen shurqyraǵan jylqyny saǵynyp, ábden úzdikken shyǵar. Belýardan keletin shóbi neshe jyldan beri mal tuıaǵy tımeı jynys bolyp ketti ǵoı.

— Shirkin, sondaı shóp bıylǵydaı jyly etekte bolar ma edi.

— Onda murtymyzdy balta kese me?

— Eı, murtyń myna keler qysta aýzyńa ustarasyz-aq túseıin dep tur. Sen maǵan mynany aıtshy: anaý kolhoz malynyń ıesi kim? - dedi Sháken qart.

— Kim bolýshy edi, ókimet. Anaý basqarma.

— Al ol basqarmańdy keshegi Anarbaı qusatyp bir kúni bir dáý aldy da tastady. Sonda qaıtesiń, maldy qaı kótińe tyǵasyń. Ie kim?

Jurt dý kúldi. Jasańdaý kelgen qara murt jigit kúmiljip qaldy.

— Ana kelgen bir ókil kolhoz múlki osynda otyrǵan bárińdiki degen joq pa.

— Eı, — dedi Sháken qart ashý shaqyryp. — «Qatyn kóp bolsa, qazan asýsyz qalady, qaraýshy kóp bolsa, mal baǵýsyz qalady» degen atań qazaqta maqal bar. Bárimizdiki degen soń ol baǵýsyz qaldy deı ber. Ie kerek, ıe. Ortaq malyńnan góri men ana boz bıeme kóbirek qaraımyn. Qymyz, qymyz dep úzdiktińder jańa. Qaıda sol ortaq malyńnyń qymyzy? Kolhozdyń bıesin baılap jatqan kim bar? Dámeli sasqanynan bir jylǵa kolhoz jylqysyn sen baǵyp ber dep Malybaıǵa jalynatyn kórinedi. Árıne, ol kánigi jylqyshy, óz malyndaı baǵýy da yqtımal.

Osy kezde basqa úıden kelip áńgimege aralasqan Dámeli:

— Ol anaý jıren bıesin qulynymen kúnde kórip júrý úshin de baǵýǵa kelisip otyr, — dedi.

Jurt dý kúldi.

— Kúlkisi joq, — dedi Sháken qart. — Malǵa osyndaı adam kerek, ózgeniń malyn óz malyndaı kóretin adam kerek. Ásirese, qazirgi ortashyldyq jaǵdaıda. Al Malybaılar jalǵyz ǵoı ári ol sekildi qasynda Dámelideı qaıraty, aýylnaıy bar ma jurttyń?

Jurt taǵy kúldi. Úndemeı otyrǵan Malybaı da kúldi. Kóp adam jınalǵan jerde sózge asa aralaspaý óziniń ejelgi ádeti. Ondaıda ol tyńdaýshy ǵana. Aıtsa, túbin túsirip bir-aq aıtady.

— Áıelderiń aýylnaı bolmaı-aq qoısyn. Aldymen malyńdy, sosyn janyńdy shyǵarady, — dedi ol kóptiń nazaryn ózine aýdaryp. — Aýylnaı óz kúıeýine mal baqtyrǵan soń, basqalarǵa da batyl bolady dep qoımady.

— Qolymdy jyly sýǵa malyp otyram degen ekensiń ǵoı.

Sháken kóńildene sóılegen Malybaıdy ázilge shaqyrdy.

— Álgi Anarbaıdyń shubar qatyny da kúıeýim aýylnaı dep qyryp kete jazdaǵan joq pa? Áýeli bir kúni maǵan «bazar tarqap ketetin boldy, atymdy tezdep erttemediń» dep zirkildedi.

— Sen de atyndy bireýge ertteteıin dep pe ediń? — Dámeli qaljyńdaı qaǵytty kúıeýin.

— Nesi bar, qansha aıtqanmen aýylnaıdyń qasynda jatamyz ǵoı.

Úı toly adam taǵy máz boldy. Aq nıetin tanytyp, asyn berýmen birge ázil-qaljyńdaryn da otyrǵan jurtqa syıǵa tartqandaı boldy bular.

— Muny sózden jeńe almaısyń. Úndemegennen úıdeı pále shyǵadynyń tap ózi. Sen odan-daǵy Qara atan men jıren bıege shyǵarǵan óleńińdi aıtshy, — dedi Dámeli.

— Káne, káne, — dep shýlasa qaldy jurt.

Malybaı da asa irkilgen joq.

— Qara atanym, qarnyń ash-aý qabysqan,
Túligim eń jastaıymnan tabysqan,
Mynaý zaman ekeýmizdi aıyryp,
Qyzyǵamyn endi saǵan alystan.
Jıren bıem qulynymen kúıik bop,
Seni kórsem tura qalam kúlip tek,
Amalsyzdan ortalyqqa qıdym-aý,
Aýylnaıym júrsinshi dep bıik bop.
Qyran kúlki úıdi taǵy kómip jiberdi.

— Kórdińder me, tiliniń qyrshańqysyn, — dedi Dámeli zilsiz.

— Bul shýmaqtarda qımastyq qana emes, malǵa degen súıispenshilik, ystyq yqylas jatyr, — dedi Sháken qart áńgimege taǵy aralasyp. Osy yqylastan aıyrylyp qalamyz ba dep qorqam. «Yqylassyz baqqan jylqy — yńyrshaq» degen bar ǵoı.

Dámelige bul kúngi áńgime kóp oı saldy. Túıini shıelenisken másele qanshama. Olardy joǵarydan sheship beredi dep kútken maqul ma, álde qareket jasaı berý kerek pe? Tipti kolhozdarǵa qap, arqan, qulynǵa noqta, túıege muryndyq, erteń qys túsisimen býralar jaraǵanda kerek keskek degenderdiń ózi muń bolǵaly tur. Ustasyz qadam basý qıyn. Ajy aýylynda ejelden qısyq shegeni túzeıtin erkek bolmaǵan. Kóp usta rýynyń eki-úsh úıin qalaı osy Bastumaǵa panalatsa eken.

Áneýkúni Keńesjanǵa qanjar soǵyp ákelgen Jaqan usta biraz áńgimeni byqsytyp edi-aý. Ózin bar malyńdy ortaǵa ótkiz dep qysyp jatqan kórinedi. «Malyńa tımeımiz, osynda kóship kel» dese qaıtedi.

Bul qarmaqqa ol ilinip qalar. Osy tásilmen Tastumaǵa da, Sasyqtumaǵa da usta izdeý kerek. Kıikbaıdaǵy Erǵazynyń atasy qandaı kómek bere alar eken, ol da usta ǵoı. Bular birin-biri jaqsy biledi. Ári ózara baqtalas. Ónerlilerdiń bári solaı.

Shúkirshilik, eki-úsh kúnnen beri Keńesjannyń da talmasy basylǵan sekildi. Dámeli Sasyqtumada ony jalǵyzilikti bir kedeı kempirge ushyqtatqan. Bala úshin adam ne istemeıdi, qushynashtyǵy bar degen soń ádeıi izdep barǵan-dy. Kempirge qatty jany ashydy. Kádimgi taqyr kedeıdiń ózi eken. Ústindegi jamaý-jamaý kóıleginiń jel toqtar jeri joq. Odan da shurq tesik qaraqurym kúrkede otyr. Kúıeýi ǵumyr boıy Shatyrbaıdyń malyn baǵyp, bir qysta qoımen birge qardyń astynda qalyp ólipti. Súıegin kelesi jyly taýypty. Balalary aýyq-aýyq soqqan sheshektiń sypyrmasyna tap bolypty. Aldymen osynyń balalaryn jalmapty. Arty bet asqanda Shatyrbaı buǵan tyshqaq laq ta tastamaı ketipti. «Keńes ókimetiniń naǵyz kómektesetin adamy osy ǵoı» dep túıdi Dámeli ishinen.

— Báıbishe, sizge iri baılardyń tárkilengen malynan da eshteńe tımedi me?

— Oıbý, qaraǵym, ony da qoly jetken aldy ǵoı. Taqyr kedeıdi talanǵan mal da aınalyp ótti. Osy aýyldan jaǵalaı qaıyr surap kún kórip júrmin. Keıde basqa aýylǵa da shyǵyp qaıtam.

— Qushynashtyǵyńyz qashannan?

— Qushynash jasaǵan da ómirdiń ózi. Balalarym aýyra bergende bar bilgenim — solardyń tamyryn ustaý. Sodan bara-bara tamyrdyń ártúrli jaǵdaıda qalaı soǵatynyn mıyma ustap qaldym. Endi osyny kásip etip júrmin.

— Al, myna balańyz qatty qoryqqan, — dedi álgi kempir. — Júregi qozǵalǵan. Eshteńe etpeıdi, jas neme áli-aq ol qorqýdy umytady, bári ornyna keledi.

Dámeli qoryqqanyn dál tapqanyna tań qaldy. Iaǵnı tegin emes.

— Arǵy atalaryńyzda táýiptik bar ma edi?

— Onynshy atamyz Opat degen táýip bolypty. Sonyń bir jurnaǵy júrgen shyǵar, múmkin.

— Arýaǵyńyzdan aınalaıyn, balamdy ushyqtap bere alasyz ba?

— Jas ómir úshin janymdy salaıyn. Biraq myna ókimet moldalar men táýipterdi qamap jatyr deıdi ǵoı. Óziń de ókimet kórinesiń. Urǵashyǵa ne kerek ol.

— Sol ókimet bolǵandyqtan da qamattyrmaımyn. Ústińizde lypa joq eken. Má, myna shapandy kıińiz, — dep Dámeli el aralaǵanda ylǵı alyp júretin jańa shapanyn kempirge tastaı saldy.

— Qaıbir shekem qyzǵannan belsendi bop júr deısiz. «It joqta shoshqa úredi qoraǵa, bı joqta qul júredi jorǵaǵa».

— Myń jasa, qaraǵym. Jibiń túzý bala ekensiń. Biraq kóńilińe kelmesin, anamyn ǵoı, balańdy ish kıimimmen ushyqtaımyn.

— Meılińiz, daýa bolsa boldy.

Kempirdiń shuryq-shuryq kóılegi — ish kıimin teris qarap turyp qalaı sheshkenin jasyra alǵan joq. Qaıta burylǵanda kempirdiń appaq shashtary jan bitip jybyrlap, kirpiniń túgindeı tikireıe qalmasy bolar ma. Kózderi qyzaryp sala berdi. Kúbirlep birdeńeni ishinen oqyp otyr. Keńesjan qorqaıyn dep sheginshektep edi:

— Apa ǵoı, apa. Qoryqpa. Saǵan dem salady. Júregiń aýyrǵandy qoıady. Jaqsy oınaıtyn bolasyń, — dedi Dámeli balasyna.

İsh kıimin eki búktep ýystaǵan kúıi Keńesjanǵa qarap aıqysh-uıqysh siltep-siltep jiberdi. Bir ashshy ıis Dámeliniń murnyn jardy, biraq shydady. Jýylmaǵan ish kıiminiń kiri ǵoı. Bul baıǵusta sabyn da bar deısiń be? Keńesjan da tyjyrynyp qaldy.

Kempir álgi qımylyn úsh qaıtalap ushyqtady da:

— Balam, darý bolsyn, maǵan qudaı sen sıaqty bir urpaqty da qımaǵan. Bar urpaǵymnyń tileýin saǵan arnadym, yqylasymmen ushyqtadym. Táýir bop ketersiń. Perzenti bar anaǵa bul dúnıede odan artyq qandaı baqyt, baılyq bar, - dep kózine jas aldy. Dámeli qosa jylady. Eger qudaı bola qalsa, myna tul anaǵa bir perzent syılar edi-aý, amal ne! Joqshylyqty kótergennen asqan myqtylyq bolmas tegi. Kedeıliktiń kemshiligimen birge osyndaı keremeti de bar. Kedeı kónbis, kedeı myrza. Biraq qansha myqty bolǵanmen, urpaq joqshylyǵyn kóterý aýyr shyǵar. Mynaý ananyń urpaqsyzbyn dep zarlaýy tegin be?

Úıge qaıtyp kele jatqanda, shabdar attyń ústinde Dámeli álgi kempir jónindegi oıdyń ýysynan kópke deıin shyǵa almady. Aldyndaǵy Keńesjan:

— Apa, jańaǵy kempir meni dambalymen ushyqtady ma? — dedi. Dámeli shoshyp ketti. Bala neme bárin ańǵaryp qalǵan eken ǵoı.

— Tek, olaı deme. Balalar sosyn mazaqtaıdy seni. Ol áýlıe apa, jaqsy apa. Balasy joq bolǵan soń ǵoı, shashy aǵaryp ketkeni. Ol seni kıeli shúberekpen ushyqtady.

— Kıeli degen ne?

— Kıeli degen aýrýdy jazatyn degen sóz.

— Men endi aýyrmaımyn ba? Onda sol apaǵa bala bolaıynshy. — Dámeliniń júregi eljirep ketti. Sábı kóńilindeı pák tazalyq bul dúnıede bar ma eken, tegi.

— Bola ǵoı, balam. Úlken jigit bolǵanda oǵan shaı, qant ákep beresiń.

«Kómektesseń, sorlyǵa kómektes» deıdi qazaq. Keńes ókimetiniń urany da osy emes pe. Mynadan asqan sorlylyq, kedeılik bola ma? Mynaý qaýymdasyp jatqan ortaq dúnıeniń aldymen solarǵa sharapaty tıse jarar edi.

Keńesjannyń tana taǵý toıynan jurt razy bolyp qaıtysymen, Dámelini kempir jónindegi oı taǵy da shyrmap aldy. Ár aýylda sondaı qansha adam bar, esepke alý kerek. Kedeılerge dep kómekke kelgen maldy aldymen solarǵa berý qajet. Qyzyq-aý, bir jaǵynan, maldy ortaqtastyryp, jıyp jatyrmyz. Ol kolhozdiki deımiz. Bir jaǵynan, kómekke dep kedeılerge mal suraımyz. Suraý kerek te. Óıtkeni maldardyń bir bóligin ortalyqqa salǵan orta sharýalardyń peıili, sóz joq, taryla tústi. Olar endi qaıyr surap kelgen kempirge de tyjyryna qaraıdy. Ashý ústinde ózimiz de qaıyrshynyń az-aq aldyndamyz dep aıdap shyǵýy múmkin. Azyn-aýlaq alatyn qaıyrynan qaǵylǵan soń ne boldy? Bul oıdan tula boıy birtúrli titirep ketti. Bata alsa, álgi kempirge kemi eki eshki, bir qoı bergizgen jón bolar. Ar jaǵyn taǵy kóre jatar. Basqa baıǵustarǵa da tap osyny isteýi kerek. «Qaıyrshylyqty qurtshy aldymen!» dep bireý tý syrtynan aqyrǵandaı boldy.

Bir qyzyǵy, aýylnaı bolǵaly oıy keńip bara jatqan sekildi. Ot basy oshaq qasynan góri aýyl jaıly, aımaq jaıly kóbirek tolǵanysqa ushyraıdy. El aralap kelgen saıyn bir jańalyq ashqandaı bolady. Shóltumsyqtaǵy jer kepeler jaıyna qaldy, esil eńbek. Biraq qalaı da tam salý kerek. Burynǵydaı kóship-qondyny endi kolhoz jaıy kótermeıdi. Jýyrda Anton bazaryna barǵanda salynyp jatqan úıge nazar aýdardy. «Túımesh tam» dep ataıdy eken. Birneshe úı birigip, aldymen bireýine salady. Sodan kezektese beredi. Al salý ádisi qarapaıym, uzyndyǵy alty kez, bıiktigi jarty kez eki tegis taqtaı kerek, eki basynan tórt qazyqpen bekitip otyryp, eki taqtaıdyń arasyna dymqyl topyraq tastap, ony túımeshteıdi, oǵan kádimgi kelsaptyń basy da jarap jatyr. Sodan álgi taqtaıdy kótere-kótere bıiktete beredi. Bir kúnde bir qabyrǵany turǵyzýǵa bolady. Muny topyraq keppeı kóktemde jasaý kerek, al jazda salsa, topyraq alatyn jerge sý jaıý qajet. Qalaı bolǵanda da Anarbaıdyń kór tamynan jaqsy. Tóbesin jabýǵa mátkelik, ýyqtyq atashtar qajet. Sosyn esik-terezesi degen sekildi. Atashty, árıne, taýdan daıyndattyrý kerek. Ortaq kúshtiń, ortaq eńbektiń qajet jeri osy. Osyny qalaı uıymdastyrýy kerek. Aldaǵy kóktem túımesh tam salýǵa jappaı shabýyl jasaý kóktemi bolsa... Soqa bastalǵansha biraz úıdiń qabyrǵasy kóterilip qalar edi. Qysta túımesh tamda, jazda kıiz úıde otyrsa — jaman ómir me? «Kıiz úı endi artyq, eskiliktiń qaldyǵy» dep qaharlanǵan Anarbaı esine túsip ketti. Tula boıyn sýyq ter basty. Osy kezde ishindegi jas náreste bulqynyp-bulqynyp qalǵandaı boldy. Bıyl ózi neshede? Qyryq birge kelipti ǵoı.

Bul jasynda bala kótergeni júregin dirildetti. Uıat-aı, Aqyljany da erjetti, nemere súıetin ýaqyt bolǵanda onyń ornyna ózi júkti. Biraq qudaıdyń bergenine búıtip qarsylyq kórsetpegen jón shyǵar. Bir qyz týyp alsam degen oı jylt etti. Biraq ol qudaıdyń isi ǵoı. Mynaý bolystyǵynan da bosanar edi. Jaramaı ketti degenshe, balaly bolǵan soń deý áldeqaıda jaqsy emes pe? Anarbaıdaı abyroısyzdyqtan saqtasyn.

Óz elinde ákim bolýdyń qıyn jaqtary da bar eken. Aǵaıyndyq degen kóldeneńdep aldyńnan shyǵa beredi. Ókimettiń isi me, aǵaıynnyń isi me? Osy tańdaý keıde bezbenniń eki basyna turyp alyp, janyńdy qınaıtyny bar-aý. Ókimetke tartsań — aǵaıyn ókpeli, aǵaıynǵa tartsań — ókimet renjıdi. Bar másele «quda da tynysh, qudaǵı da tynysh» bolyp bite bere me? Áneýkúni bir ókil «aǵaıynǵa kóp tartady ekensiz» dep qaldy.

— Aǵaıyndyqtan buryn adam ǵoı, — dep bul da boı bermedi. Qashanǵy tiresedi. Mynaý alda kele jatqan qys tipti záreni alǵandaı. Malybaıdy ortaqtyń jylqysyna salyp ony qoıdy.

— Bastumanyń jeri mal qystatatyn jer emes, — dedi anada Malybaı.

— Munda qar qalyń túsedi. Oıpań ǵoı. Áldeqalaı qys qatty bolsa, jylqy tebindiksiz qalady. Shabdar at pen kók bıege jıǵan shópti myna kolhoz jylqysynyń qaısysynyń aýzynan tabasyń. Tómenge, qumǵa jaqyndaý kerek.

— Beıbaq-aý, baıaǵydaı ata qystaýyń, ata jaılaýyń bar ǵoı deısiń be, jer ataýly túgel bólinip, qumnyń da ıesi bar emes pe.

— Onda myna páleńnen qutqar. Malybaı ortaqtyń jylqysyn qyryp alypty degen jaman ataqqa qalar jaıym joq. Basqa bireýge tapsyryńdar.

Osy áńgimelerdiń bári oıǵa oralǵanda tireletin tyǵyryq kóbeıip ketedi. Ot basy úshin jaralǵan urǵashyǵa bas qatyryp ne kerek? Álgi áýlıe kempirdiń aıtqanynda da jan bar. Tendik aldyq dep teńdesi joq azapqa dýshar bolyp qalǵan joq pa ekenbiz? Dámeli óz-ózinen jymıyp kúldi. Anda-sanda qaýjap qoıatyn qasynda Malybaıy da joq. Ol toı tarqasymen jylqysyna ketken. Aı, adal jan ǵoı, aldyna mal tússe, onyń esil-derti sol bolady. Birese óz malyna, birese ortaq malǵa shapqylatyp, zoryqtyryp alyp júrmese. Aman bolsyn! «Altyn basty áıelden baqyr basty erkek artyq». Qazaǵymnyń qate aıtqan sózi bar ma, áıeldiń eń asyl paryzy oshaq basynyń berekesi bolý ǵoı. Ózi sekildi atqaminer urǵashylar kóbeıip ketipti. Solar analyq qasıetten aıyrylyp qalyp júrmese jarar edi. Osy kezde ishtegi náreste bulqynyp-bulqynyp qaldy. Dámeli selt etti, júzi nurlanyp, mamyrajaı bir meıirim tula boıyn eljiretip bara jatty.

4

Aqyljandy Júsip Almatyǵa ala kelgende onymen Bátıma jylap kóristi. Kádimgi daýys salyp jylady. Júsip áıeliniń Narǵazy kelgende osyndaı bir tebirengenin kórgen edi. Taǵy da kýá bolyp otyr, tórkin shirkin tym ystyq bola ma, qalaı? Kóz aldynda tınámdaı kúninen ósken, aryqtyǵynan «Shelpek» atanǵan nemere baýyryn qysyp-qysyp qushaqtaı berdi. Malybaı aǵasynyń, Dúldúl tátesiniń, arysy Ajy aýylynyń ıisi burqyrap turǵandaı kórindi. Búkil qolqa-júregi tóńkerilip ketkendeı boldy.

Aqyljan taldyrmash, ádemi bolyp ósken. Qabaǵy, kózi Dúldúl tátesine, murnynyń dóńesi, atjaqtylyǵy ákesine tartqan. Búgingi jastarsha shash jibergen. Qaıyrǵan sol shashy ózin tipti súıkimdi kórsetip tur.

Aqyljan da nemere ápkesine suqtana qaraıdy. Shirkin kóńil, turmystyń jaqsylyǵy-aı, kez kelgen jigit qyzyqqandaı sulý áıel bolypty. Qaladaǵylardaı keıip tanytyp, aýyldaǵylardaı ańyrap kóristi. Aqyljanǵa osy adamnyń boıynan jańa bir kelbet — aýyldyń jany men qalanyń sáni elestegendeı boldy. Ákesi baı atanǵanmen jas kezinde ómir rahatyn kórmegen, buıyǵyp, janshylyp ósken qyzdyń kelinshek shaǵynda munsha túleýin Aqyljan jańa ómirden izdegendeı. Sheshesi Dámeliniń bul qyzdy aıap, onyń taǵdyryna alańdaýshylyq bildiretinin, tabıǵat bergen sulýlyq qor bolyp ketpese jarar edi-aý dep taǵat tappaı oılaıtynyn san baıqaǵan-dy. Endi, mine, sol sorly bolady-aý degen Bátıma qutty ornyna myqtap qonǵan sekildi. Sheshýshi sátte taǵdyrdyń buǵaýyn úzip tastaýǵa boıynan qýat qaıdan tabyldy eken. Júsipti kórgende sol bir batyl sheshim jasalmasa, ne bolar edi? Múmkin, bul da talanttylyqtyń bir qyry shyǵar.

Aqyljan mynaý jańa ómirde de Bátıma sekildi bulqynys jasap, ar jaǵyna kózi jetpeı tursa da, júreksinbeı ómir quzynan qarǵý kerek sıaqty bop ketti. Jana ómirdiń bul kúshi de sondaı sátti kútip turǵan shyǵar. Bula sulýlyq buzyp shyqqanda, jańa óris tapqanda, bula kúshke nege ondaı bulqynys jasamasqa! Keńes ókimetiniń búkil qımyl-áreketinde jolsyzben órge tartqan jolaýshynyń er qımyly jatpasyna kim kepil. Ol órde tas ta, sý da, qıa da, quz da bar shyǵar. Áıteýir bir eleske, baqyt elesine senetin sekildi. Ómir — eles, ómir — úmit.

Óziniń osy oqýǵa kelýi de sol úmittiń bir nyshany-aý. Anasynyń aıaqasty aýylnaı bolýy da úmitke degen ıgi senim emes pe.

Eles, úmit ilgeri súıreıtin, áreketke bastaıtyn sıaqty. Dúldúl tátesi aýylnaı boldy degende Bátıma:

— Ol kisini qudaıdyń ózi el úshin jaratqan. Ondaı bir ǵana meıirbandyqtan somdalǵan jandar bılik basynda tursa baqyt, — dep qaldy.

— Bizdiń Bátish kóp keshikpeı fılosof bolady, — dedi Júsip qaljyńdap.

— Bul sózdiń sizge de qatysy bar.

Bátıma jaryna qıyla kóz tastaǵanda, Aqyljanǵa ol tipti sulý kórinip ketti. Óz ápkesine suqtanǵan ústine suqtana tústi.

— Apańdy qansha úıretsem de «sen» dep aıtqyza almaı-aq qoıdym. — Júsip áńgimeni basqa jaqqa burǵysy keldi.

— Qazaǵymnyń ıbalyǵyn belden basa almaımyn. Ózińiz sekildi azamatqa qalaı ǵana battıtyp «sen» deı alam.

Bátıma alǵashqy oıyn odan ári jalǵastyrdy.

— Biraq asqan meıirdiń adamdary óz qýatyn ózi tez taýysyp alady. Siz soǵan jaqynsyz, — dedi taty da nazdana. — Meıir aqyldan, adamǵa degen yqylastan týady. Qaraqan basynyń qamyn oılaıtyndarda meıir bolady dep sanamaımyn. Alaıda olar kóp jasaıdy. Qustyń eń súıkimsizi qara qarǵadan uzaq jasaıtyn joq kórinedi ǵoı, jýyrda bir jerden oqydym. Tabıǵat ta qyzyq, sumyraıdy kóp jasatyp, súıkimdini az jasatyp qoıǵanyn kórdiń be?

— Sumyraıdyń sumyraılyǵyn jurt ábden tanysyn deıtin shyǵar. Aqyljan aıaqasty óziniń áńgimege qalaı qosylyp ketkenin bilmeı qaldy.

— Oh, myna sózdiń jany bar, — dedi Júsip julyp alǵandaı.

— Senderdiń tuqymdarynda fılosoftyq qasıet bar ma deımin. Biraq qazaq ataýly fılosof qoı, tegi. Atam zamannan jazý-syzýdyń joqtyǵy, kitap, radıonyń bolmaýy bar aýyrlyqty oıǵa, sózge túsirgen. Eski bılerdiń, aqyndardyń aıtqandary tunyp turǵan pálsapa. Pálsapasyz qıssa, jyr, terme bar ma? Olardyń ózi de bizge jetkenderi. Al jetpegenderinde qanshama qazyna qaldy.

— Sen osy úıde tura ber, — dedi Júsip áńgime baǵytyn basqa jaqqa buryp. — Apań ba, ápkeń be, myna Bátıma maýqyn bassyn, áńgimelessin. Men de jarytyp aǵaıyn-týǵannyń arasynda bola almadym. Birinen soń biri tótenshe oqıǵalarǵa tap boldym da otyrdym.

Aqyljan qysylǵandaı keıip bildirdi. Bátıma:

— Qysylma, meniń estýimshe, jataqhanalardyń jaıy máz kórinbeıdi. Alǵashqy kúnderi ózim ertip aparyp turam.

— Sende ǵoı, eshqandaı dokýment joq.

— Qaıdan bolsyn, Júsip-aǵa, meniń kórgenim Súzegen moldanyń aldy ǵana, eski oqý. Jańashany ózdigimnen úırendim. Aýylnaıǵa hatshylyqqa jarady ǵoı sol.

Súzegen moldanyń aldy demekshi, Aqyljannyń esine osy Júsiptiń otyrǵan jerine aýnaǵany úshin moldadan myqtap shybyq jegeni tústi. Myrs etip kúlip jiberdi.

— Nege kúldiń? — dedi Júsip.

— Ol bir qyzyq oqıǵa bolǵan. Esińizde shyǵar, Júsip aǵa, Cherkesh soǵysy biter kezde Shodyr ekeýińiz Qarmys aýylynda qonaqta boldyńyzdar ǵoı...

— Iá, ıá, — dedi Júsip Aqyljanǵa sózin aıaqtatpaı — ol bir ǵajap otyrys bolyp edi.

— Sonda Baljan ájem bolmaı, sizdiń ornyńyzǵa meni aýnatty ǵoı, jaryqtyq sizdeı bolsyn degen shyǵar. Sol ertesine Súzegen moldanyń qulaǵyna tıip, «Bólshevıktiń ornyna aýnapsyń, pátshaǵar, kápirsiń» dep maǵan myqtap dúre saldy. Buryn qatty syılaýshy edim, sodan jaman jek kórip kettim.

Úı ishi túgel máz bolyp kúldi.

— Oıbý, janym-aı, ol kezde tipti juqa ediń, dúreni qalaı kóterdiń? — dedi Bátıma.

— Amal bar ma!

— Kórdiń be, áne, moldalar óz ıdeıasy úshin qalaı kúresedi. Sondyqtan oqý kerek. Bilimsizdiktiń zardabyn qatty tartýdamyz. Eski oqýmen basshylyq isinde júrgender kóp. Áıteýir hat tanıdy ǵoı. Olarǵa bizdiń markstik-lenındik ilimdi bilý jetpeıdi. Iaǵnı jańasha dúnıetanym jetpeıdi. Óziń sekildilerdi topyrlatyp oqýǵa alyp jatqanymyz sondyqtan. Meniń joldamam saǵan dokýment bolady, — dedi Júsip.

Shólden qatalap kelgen adam ólgen-tirilgenine qaramaı sýdy qalaı simiredi, Aqyljan da rabfaktaǵy oqýdy solaı simirdi. Ustazdardyń aıtqandaryn qulaǵyna quıa berdi. Úsh aıda ózin kóp bilim alǵandaı sezindi. Bala-shaǵasymen Júsipterdi eki bólmeli úıde qysyltpaı, jataqhanaǵa shyǵyp ketti.

Bir kúni kóshede kele jatyp óz kózine ózi senbedi. Qarsy aldynda Úmbettiń qazasynyń ústinde kezdestirgen uzyn burym qyz kúlimdep kelip:

— Sálematsyz ba, Aqyljan, — dedi.

— Siz meniń atymdy qaıdan bilesiz?

— Sizdiń atyńyz qabyldaý bólmesindegi qaǵazǵa túsken áýeli. Ákeńizdiń aty Malybaı emes pe?

— Dál ózi. Uıat bolǵanda men sizdiń atyńyzdy bilmeımin.

— Jigitterdiń ondaı salaqtyǵy bolady. Atym — Qaısha. Men jerlesimdi kórip qýanyp turmyn.

Myna qyzdyń ashyqtyǵy Aqyljanǵa tipti unady. Ózine nazar aýdartqyzatyndaı bir sóz taýyp aıtqysy keledi, biraq aýzyna eshteńe túspeıdi. Qyz aldynda sasa qoımaıtyndaı jigerligi bar edi, mynanyń pysy basa ma?

— Atyńyzdy birden surap asyǵystyq jasamadym ári qaza ústinde kezdestik qoı. Múmkin, osyndaı bir ońtaıly kezdesýge esep qurǵan shyǵarmyn.

— Onyńyz kóregendik eken. Ońtaıly dep oılaısyz ba bul kezdesýdi? — dedi Qaısha.

— «Joly bolar jigittiń jeńgesi shyǵar aldynan» deıdi. Kezdeısoq bolsa da bul jolyǵýymyzdy men jaqsylyqqa joryp turmyn.

— Men bolsam, el jaqtan áıteýir bir adamnyń kezdeskenine qýanyshtymyn. Týǵan aýyldyń tútini de ystyq deıdi ǵoı. Iisińiz Aqsý emes pe?

Jańaǵy «jeńgesi» dep aıtyp qalǵan sózine Aqyljan tap osy tustan ustap alar ma eken dep qysylyp tur edi, ózin «tútinge» balaǵany úshin qýanyp ketti.

Qaısha osynda muǵalimder daıarlaıtyn ekijyldyq kýrsqa kelgenin, Úmbet marqumnyń oqýǵa jiberem dep júretinin aıtty. Aqyljan da aǵynan jarylyp, ol jolǵy barǵan saparlarynyń mán-jaıyn táptishtep baıandap shyqty. Oıy — áńgimege aınaldyryp, ne de bolsa osy qyzdy qasynda uzaǵyraq ustaý. Qudaıdyń ózi aıdap kelgen eliktiń laǵyn úrkitip almaýǵa bar ónerin saldy. Áldeqalaı erikten tys paıda bolǵan diril de basylǵandaı. Ortaq taqyryptar — Úmbettiń qazasy, Esbergenovtiń kelýi. Osy tóńirektegi áńgime ózderin jaqyndastyra túskendeı. Jerlespiz, aýdandaspyz dep jarmasa berýine budan bylaı ábden negiz qalanǵan sekildi.

Sabaqtan shyqqan beti me eken, Qaısha da asa asyǵa qoımady. Áńgime gazet betinde jazylyp jatqan jańalyqtarǵa qaraı oıysty.

— «Eńbekshi qazaqtan» búgin bir keremet maqala kórdim, — dedi Qaısha.

— «Kıiz úı sosıalızmge qarsy ma?» dep atalady.

— Ne deıdi?

Daýsy qatty shyǵyp ketkenin Aqyljan ózi de baıqamaı qaldy.

Óıtkeni tanys oqıǵa, ózegin órtep, óziniń osynda kelýine sebepker bolǵan, túsine kirse túnde shoshyp oıanatyn, kózimen kórip, janymen sezingen oqıǵa.

— Kim jazǵan eken?

— Famılıasy J.Bergenov.

«Es» degenniń túsip qalǵany bolmasa, bári Júsip aǵaıǵa keledi. Rabfakta tilshilerdi qýǵyndap, keı jerde óltirip jibergeni úshin olar keıde búrkenshik atpen jazady degen áńgime aıtylyp edi. Bul da solaı shytar, tap kúresiniń qaq ortasynda júrgen qalam ıeleri jaıynda sol «Eńbekshi qazaq» gazetinen kelgen bir adam maıyn tamyza aıtyp bergen-di.

— Siz shoshyp kettińiz ǵoı. Tanys oqıǵa ma?

— Tanys bolǵanda qandaı. Óz kózimmen kórgen oqıǵa. Sol ózimiz ústinen aryz alyp barǵan Anarbaıdyń lańy.

— Áıteýir, keremet jazylǵan. Maǵan jasaǵan qorytyndysy unady.

— Men ol gazetti tez taýyp alaıyn.

— Taba qoıar ma ekensiz. Búkil qalanyń aýzyndaǵy búgingi áńgime sol. Tek kitaphanadan oqymasańyz.

«Kıiz úıdi jaǵyp, sosıalızmdi ornatpaq bolǵandardyń qareketi ózi ótip kele jatqan kópirdi órtegen aqymaqtyń isimen teń. Kıiz úıdi eskiliktiń qaldyǵymen teńeý týǵan áke-sheshesinen bezinýden bir de kem emes. Asyra silteýdiń mundaı surqıa túrin Keńes ókimetiniń atymen jasaýdan asqan qylmys joq».

Mine, tap osyndaı sózderi bar. Meniń esimde myqtap jattalyp qaldy, — dedi Qaısha Aqyljanǵa bul jańalyqty aldymen jetkizgenine qýanyp.

— Ásirese Dámeli degen bir áıeldi qatty sýretteıdi. Qarashy, gazetti úıge tastap ketkenimdi. Biraq sózderi esimde.

Aqyljan tipten yntyǵa tústi. Qaısha ony ábden úzildirgisi keldi me, álde sózderin jaqsylap esine túsirdi me, nazdana, oıly júzben únsiz turdy.

«Qulaq estip, kóz kórmegen bul soraqylyqqa aýyldyń anasy ǵana qarsy tura aldy. Qolyn artyna baılap qoıǵanyna qaramastan, ana aıanbaı qarsy kúresti. Onyń búkil analyq tulǵasy, jan júregi, árıne, bul ozbyrlyqqa tóze almady. Sosıalızm súıenetin kúsh áperbaqandar emes, azamattyq dińgegi túzý osyndaı adamdar. Ol ananyń bir kezde aqtarǵa qarsy, ataqty Cherkesh qorǵanysyna qatysqanyn aıtsaq, tulǵasy tipten bıikteı túsedi. Aýyl taǵdyryn, búgingi jańa ómir taǵdyryn, árbir áreketin aqylǵa salyp jasaıtyn, adamdarǵa degen meıirimi mol osyndaı jandarǵa tapsyrý kerek. Tabıǵat bergen parasat, ana sútimen kelgen aq nıet, adaldyq olardy adastyrmaıdy. Kıiz úı sosıalızmge qarsy turmaıdy, qaıta oǵan qyzmet etedi. Ony órtegisi kelgender sol úıdiń bosaǵasynan kirgen baqytty, mynaý jańa ómirdi órtegisi kelgender». Mine, osylaı dep kete beredi.

Qaısha taqpaq aıtqandaı, tipti taqyldatyp jiberdi.

— Men nobaıyn ǵana aıtyp turmyn. Budan da kúshti jazylǵan. Qandaı myqty ana!

Aqyljan shydaı almady.

— Ol — meniń apam, — dedi.

Aıaqasty tilinen aıyrylǵandaı, Qaısha melshıip turdy da qaldy. Birazdan soń:

— Týǵan shesheńiz be? — dedi.

— Iá, ázirge ógeı sheshem joq, týǵan sheshem.

— Tegin jerden emes ekensiz ǵoı.

— Kim bilsin, ol kisiniń áıteýir sheshem ekeni ras.

— Shynymdy aıtsam, - dedi Qaısha batyldaý, - jazǵan adamnyń myqtylyǵy ma, men sol anaǵa ǵashyq boldym. Tegi batyldardy jaqsy kórem. Óz anama uqsap ketti.

— Anańyz qazir bar ma?

— Bar da, joq ta.

— Iá, ol qalaı?

— Bar deıtinim — áıteýir tiri bolý kerek, joq deıtinim, mine, úshinshi jyl — habarsyz. Men tárkilengen baı tuqymynanmyn. Ákemiz ustalǵan soń, jan-jaqqa tarap, byt-shytymyz shyqty. Eki ul, eki qyz edik. Qyzdyń kishisi menmin. Ákemiz bárimizdi de oqytqan. Men Maman mektebinen oryssha oqydym. Qydyralymyz. Eki aǵam, ápkem qyrǵyz asyp ketti. Sheshem sol ıtjekkenge ákemniń sońynan ketti. Shyndap kelgende, Keńes ókimeti kómektesýge tıisti tul jetimniń ózimin. Al tegime kelsek, onda...

Aqyljannyń bul áńgimege yqylasyn baıqaǵysy kelip Qaısha oǵan synaı qarady. Jigittiń tunjyraı qalyp, ishki bir oı daýylynyń ýysyna ilikkenin baıqady.

— Siz salpańqulaq emes shyǵarsyz? Men bar syrymdy aıtyp qoıdym.

Aqyljan qasyn kere únsiz Qaıshaǵa qarady.

— Uqsap turmyn ba?

— Ǵafý etińiz, ózimsinip aıtyp turǵanym ǵoı. Osyndaı bir pále oqyp jatqandardyń túbine jetip júr deıdi.

Iá, bul jaıdan Aqyljan da habardar. Áneýkúni bir áńgimede Júsip ústinen aryz túskenin, alǵan áıeli shirigen baıdyń qyzy ári arǵy bet asyp ketken dep jazǵanyn aıtqan edi. «Shirigen» degen sózge Aqyljan myrs etip kúlgen-di. Bımendiniń qandaı baı bolǵany onyń kóz aldynda. Áýeli jalǵyz qyzy Bátımany da durystap kıindire almady. Ol Júsipke qashyp ketip qana baqytyn tapty. Endi sonda Júsipti sol úshin kúıdirmek pe? Lepirbaı, Anarbaılardan-aq kelgen shyǵar ol. Áıtpese kim jazady? Ósh alý, aıaqtan shalý ǵoı. Ózderi salǵan landy óstip búrkegisi keletin shyǵar.

Oqýshylardyń arasynda da tyń tyńdatyp, bir-birine salyp qoıý bar degendi osynda kelgeli estidi. Salpańqulaq dep qalaı jıirkenishti ataǵan. Qaısha da óz taǵdyry úshin qaltyraıdy eken-aý. Qaıtsin, on ekide bir gúli ashylmaǵan. Ómiri aıanyshty eken. Osy bir aıaýshylyq ony Aqyljanǵa tipti súıkimdi ete tústi. Shyn máninde Qaısha oǵan eliktiń qorǵansyz laǵyndaı kórindi. Qasqyrǵa da, qaraqusqa da jem bolýy ońaı.

— Nege úndemeı qaldyńyz?

Tynyshtyqty Qaısha buzdy.

— «Ózimsinip» degen sózińiz ash ózegime túsip ketti-aý deımin.

— Onyń emi toıdyra túsý me?

— Búgingi kezdesýdiń ózinen biraz toǵaıdym-aý deımin. Biraq «aýzy kúıgen úrip ishedi», sezigińiz bar sekildi.

— Sezigi bar adam bulaı ashyq sóılespeıdi. Sengesin aıtqanym ǵoı. Tulpardan jaby týmasa kerek.

Aqyljan bul sózdiń anasyna arnap aıtylǵanyn birden sezdi. İshi birtúrli jylyp ketti. Sheginshektep turǵan ózi, áıtpese Qaısha túsiner erkekke biraz jaqyndyq jasady. Qyz basymen odan artyq endi qushaǵyna kelip qulaı ma?

Osy kúni ekeýi úshin de altyn kópir ispetti boldy-aý. Bir-birimen kezdesýdi jıiletti. Birge kınoǵa baryp júrdi. Demalys kúnderi Aqyljan apasy Bátımaǵa bergen ýádesin umytyp, birneshe ret úıge kelmeı de qaldy. Birde ápkesi:

— Sen osy bir qyzdyń tuzaǵyna túsip qalmadyń ba? — dep te qaldy.

— Qyz qýǵan adam oqý oqı ala ma? — dep ótirikti de soǵyp jiberdi.

— Unatqan qyzyǵyńnan aıyrylma. Aýylda quda túsip qoıǵan eshkimderiń joq pa edi? Onda qalyń mal tóleısiń, — dep qaljyńdady Júsip.

— Shyn eń salǵaly júrgen bireýiń bolsa, ákep kórsetshi, — dedi Bátıma.

Bári máz bolyp kúlgen. Sodan beri Aqyljan Qaıshany ertip kelýge birneshe oqtaldy. Biraq Qaısha úzildi-kesildi bas tartty.

— Meni kórip apań seni aınytyp júrer. Ári Esbergenov joldastan uıalam. Ol kisi bir kórgende-aq maǵan úlken áser qaldyrdy. Úmbet aǵaıdyń qazasynda sóılegen sózi, odan keıin úıine kirip shyǵýy... Mundaı minezder tegin adamnan shyqpaıdy, kisilikten shyǵady. «Oqýǵa bar» dep sońǵy sheshim qabyldaýyma túrtki bolǵan sol kisi.

— Ekeýimizdi de súırep ákelgen ózi eken ǵoı. Endi óz qolynan qossyn.

— Sengen qoıym sen bolsań... Oqy dep jibersek, bularyń qalaı dese, ne deısiń?

— Ol kisi óıtip sholaq oılamaıdy.

— Al tegimdi bilse she?

— Óziniń de alyp otyrǵany baıdyń qyzy. Meniń baıqaýymda, ómir máselesine tek bul turǵydan qaramasa kerek ol adam.

Aqyljan óz sózinen ózi uıalyp qalǵandaı boldy. «Onyń da alyp otyrǵany baıdyń qyzy» degende álgi aryzqoılarǵa qosylyp ketken joq pa? Qaıshanyń da kózine shuqyǵandaı boldy-aý.

— Ústi-ústine qolqalaǵanyńa qaraǵanda, sen aıtyp qoıǵansyń ǵoı, — dep Qaısha ornaı qalǵan únsizdikti buzdy.

— Ollahı, aıtqan joqpyn. Biraq seni kórsin dep em.

— Oý, Aqyljan, sen óziń men kelisim berip qoıǵan adamdaı sóıleısiń ǵoı. Bizdiki jerlestik, alys jerde júrgen soń bir-birimizge súıeý bolý.

— Ómirlik súıeý bolǵanǵa ne jetsin.

— Ómirlik deısiń...

Qaısha kózine jas aldy. Seldeı tasqyndaǵan ot sezimniń tizginin ustaı almaı bara jatqan sekildi. Mynaý aǵyndy ómirdiń jańqasyna uqsap, bir jerde qalyn, qoqystyń arasynda tyǵylyp qalsa qaıtedi bolmasa qalqaptan ary ata bere me?

Jańqa qusasa onda ne soń boldy, aǵynǵa túsken soń eń bolmasa qaıyqpen júzbeı me, áıteýir baǵyty bolady ǵoı. Tolqyndy jaryp otyratyn ornyqty keme bolýdy bularǵa kim bersin. Shý degennen ómiriniń basynda eń úlken qamqorshydan — ata-anadan aıyryldy. Olardyń ornyn, aıaly alaqanyn toltyra alatyn kim? Qyz erte eseıedi degen ras bolsa kerek, osyndaı oılar ózin keıingi kezde jegideı jeıtin boldy. Jylt etken úmit shyraǵy, mynaý ashań jigit te ózi sekildi balǵyn. Kózin endi ashyp kele jatqan kójek sekildi. Biraq onyń, qalada asqar taýdaı ápke-jezdesi, aýylda áke-sheshesi bar eken. Alaıda bul kúnde asqar taýdyń qulaýy, áke-shesheniń mert bolýy qıyn ba? Osydan úsh-aq jyl buryn tuldyr jetim bolam dep oılap pa edi ózi. Áıel zatyna basty bir baılaǵan soń qıyn-aý, eki birdeı taǵdyrdyń salmaǵyn moınyna alady. Sondaı júkti kótere ala ma? Barǵan jerdiń súıiktisi bola alsa jarady. Ásirese, júreksinetini Bátıma apasy. Ózi baıdyń qyzy bolsa, ózi mynandaı dókeıge tıse — ysqyryp otyr deseńshi. Al Aqyljannyń boıynda osylardan daryǵan aqsúıektikten eshteńe joq. Iisi sharýanyń balasy sekildi. Degenmen óler jerin, sóıler sózin biledi-aý. Aıtýyna qaraǵanda, zerektigi bar. Moldada oqyǵanda aldyna jan salmapty. Jańasha ózi hat tanyp kelipti. Rabfaktaǵy oqýǵa ilesip júrgenge uqsaıdy. «Balaǵynyń bıti bar» deı me qazaq mundaıdy. Tabıǵat qabiletten asa quralaqan tastaı qoımaǵandaı. Ar jaǵy eńbektiń, umtylýdyń isi ǵoı. Bir unaıtyny, «ápkem-jezdem» dep kókiregin soqpaıdy, qaıta olardy qaltarysta ustaǵysy keledi. Bul minezi de jaman emes. Jezdesin bir kórgeni bar, ápkesin baryp kórse me eken? Múmkin, ómirlik týys bop keter. Mynaý kózinen ystyq jasty yrshytyp jibergen sol «ómirlik» degen sózi emes pe?

— Aqyljan, maǵan oılanýǵa mursat bershi, óziń de oılansańshy, baıdyń qyzyna basyńdy baılap pálege qalyp júrersiń. Aǵaıyndaryńmen, áke-shesheńmen aqyldas.

— Osyǵan ruqsat bolsa — boldy. Basqasynyn, keregi joq. Olardyń báriniń kelisetinine, eń aldymen naǵashym Narǵazynyń qýanatyndyǵyna senimim zor.

— Naǵashyńyz álgi aýpartkomǵa birge kelgen kisi me?

— Tap ózi.

— Kelisti adam kórindi. Bitimi jaǵynan sen naǵashyńa tartpaǵansyń.

— Bilim jaǵynan tartsam boldy da.

Aqyljannyń aıaqasty osyndaı utqyr sózderinen keıingi kezde Qaısha tosylyp qalyp júr. Álde jek kórmeıtin jigitiniń birte-birte ýysyna túsemin degeni me, álde tapqyrlyqtyń tapjyldyrmaıtyn qısyny ma...

Aqyljan uzap bara jatqan qyzdyń sońynan uzaq qarap turdy. Qala qyzdarynyń qysqa shash qoıýyna da kózi úırengen sekildi edi. Biraq Qaıshanyń uzyn qos burymy bárinen bólek, erekshe sándi. Qoıý qara shash uzara kele burymǵa aınalǵanda ádemiliktiń alystan baıqalatyn habarshysy ma, qalaı? Ony tarqatyp, erýdiń ezi biraz jumys-aý tegi. Biraq ádemilikke jaralǵan jan ádemilikti baptaýǵa jalyǵa qoımas. Birge kele jatqanda Qaıshanyń burymy úshin jurttyń ózderine san suqtana qaraǵanyn Aqyljan áldeneshe ret ańǵarǵan. «Áıeldiń shashy uzyn, aqyly qysqa» degende, qazaq osy burymdy sóz etken-aý. Al Qaısha aqyly qysqaǵa jatpaıdy. Oıy da tereń, sózi de tereń. «Shashy uzynnyń aqyly da uzyn» dese de bolǵandaı. Jasandylyq joq, bári tabıǵı. Áıel zatyna jasandylyqtyń jarasatyn sáti de az emes. Biraq ol munyń súıegine bitpegen. Sonaý aýpartkomnyń qabyldaý bólmesinde naǵashysy ekeýi kirgen kezdegi aqjarqyn, ıbaly, batyl qalpy. «Toq eterin aıtqanda, izdegenińniń tap ózi. Aıyrylsań — ókinesiń. Satan keregi onyń áleýmettik tegi me, adamdyq tegi emes pe». Kórinbeı turyp ap, ishteı bireý osylaısha damylsyz sybyrlaıtyn sekildi. Qulaı jaqsy kergende adamnyń esh min taba almaıtyn ádeti ǵoı, Aqyljan Qaıshaǵa qulaǵanda myqtap qulady.

Qoıarda qoımaı, Aqyljan Bátıma apasynyń úıine birge kirip shyǵýǵa Qaıshany kóndirdi-aý. Syrtta júreksingen Qaısha úıde múlde ózgerip ketti. Arqasy bar ma, kádimgi bul úıge kúnde kelip júrgen adamdaı ustady ózin. Biraq Bátımanyń ádemiligine tań qaldy ol. Áıel zatyna mundaı kelbet beredi eken, á? Kere qarys mańdaı, tanadaı móldir kóz, qyr muryn, eki beti kádimgi «nury tamǵan» adam deıtinniń ózi. Kúlgen kezdegi marjandaı tizilgen tisterinde de asa bir ádemilik bar. Tura qalyp súqtanatyn sulýdyń tap ózi. Ata tegi baı turǵaı odan arǵy bolsa da, erkek bop jaralyp, mynandaı áıelden aıyrylyp qalý qudaı da, adam da keshirmeıtin is. «Júsekeń durys jasaǵan» dedi ishinen Qaısha. Kep gúldiń arasynda qyrda sırek kezdesetin eń bir ádemisin julyp alǵan da, taıǵan ǵoı. Shyn jigittik áreket dep osyny aıtady.

Aqyljan men Qaıshanyń qol ustasyp kelgenine qýanyshyn Bátıma da jasyra almady. Nemere inisinen muny kópten kútken edi. Birinshi kórdim demeı, synaı qaramaı, ózi de báıek boldy da qaldy.

Qaısha syzdap otyrǵan baıdyń qyzyn, ysqyryp otyrǵan dókeıdiń áıelin kórmedi. Meıirge toly, erkek turǵaı, áıel qyzyǵatyn aqjarqyn arýdy kezdestirdi. Qazaqtyń osy bir sózin jıi estise de, ómirde oǵan laıyq áıel bar dep oılamaıtyn. Mynaý aldynan shyqqan kelisti kelinshek osy ataý úshin jaralǵandaı-aq. Urlana qarap Qaıshanyń ápkesine qatty qyzyǵyp otyrǵanyn Aqyljan da baıqap qaldy.

— Mynaý osy Almatyǵa kelgeli úırengen astarym. Samsa deıdi, laǵman deıdi. Júsekeńniń súıip jeıtin taǵamdary, alyńdar. Úıdiń tamaǵyn saǵynǵan shyǵarsyńdar, — dedi Bátıma.

Qaısha bólme ishin mana-aq sholyp shyqqan. Kitaptan ózge kózge uryp turǵan jıhaz joq. Mynaý úı oılaǵanynan áldeqaıda jupynylaý. Biraq bar jıhazdan da qymbat bir jylý ózin baýrap barady. Úı ıesi jumysta, balalar oqýda eken. Aqyljan ádeıi ońashasyn taýyp, ertip kelgen bolý kerek. Qaıshanyń esine óz anasynyń aıtatyndary tústi.

— Áıel jyly bolsa — úı keń, áıel sýyq bolsa — úı tar. Baq ta, baılyq ta peıilge keledi.

Osy úıdeginiń bári osy adamnyń peıiline kelgen sıaqty. Aqyljandy unata ma, apasyn unata ma, ol eki arasyn Qaıshanyń ózi de ajyrata almaı qaldy. Eki sóziniń birin Bátıma Júsipke tirep otyrdy. Onyń ishetin tamaǵy, onyń kóńil kúıi, onyń jumystan kelgende úı-ishine sharshaǵanyn bildirmeýge tyrysatyny, jazatyn jazý, oqıtyn kitaby. Kúıeýiniń babynan basqa bul áıelde bóten tirlik joq sıaqty. Mundaı minez týa bite me, álde júre qalyptasa ma áıelge? Ne de bolsa jarǵa degen adaldyqtyń asa bir ónegesin kórgendeı boldy.

Bátıma eki jastyń ara qatynasyna baılanysty tis jaryp eshteńe aıtpady. Ne de bolsa ishinde. Jalpy áńgime, jalpy jaǵdaı. Ara-arasynda Aqyljanǵa asa bir ystyq meıirim bildirip qoıady. Ápkelik yqylasynan góri adamdyq úlken sezimge kóbirek uqsaıdy onysy.

— Dúldúl tátemniń sen degende eki kózi tórt bolyp júr-aý, — dedi sóz arasynda.

Ol kim degendeı, Qaısha Aqyljanǵa qarady. Bul qarastyń mánin birden uǵa qoıǵan Aqyljan:

— Meniń anamdy bul kisiler solaı dep atap ketken, — dedi.

— Búkil aýyl Dúldúl táte deıdi ol kisini. Shynynda, Dúldúl, — dedi Bátıma asa bir maqtanysh sezimmen.

Apasynyń ajary, aqyldy sózi mynaý, anasy aýylnaı ǵana emes, Dúldúl táte bolyp shyqty. Naǵashysy da bir kórgende bólek áser qaldyrǵan. Osynaý juqa jigit jan-jaqtan ózine tordy myqtap qura bastady ma, qalaı? Pendeshilikpen qarasa, budan artyq jigit izdeýdiń keregi joq sıaqty. Ápkemmen tanystyraıyn degende Aqyljannyń osyndaı ishki esebi boldy ma eken? Biraq bul jigitke qosylmaı ketse de, mynandaı adamdy kórýdiń ózi ne turady? Jatyrda jatqanda-aq kisiliktiń nebir qasıeti darıtyn jandar bolady deýshi edi, bylaısha aıtqanda, qudaıdyń oń kózi túsken. Myna adam sondaı sırek jandardyń biri shyǵar. Bul sekildi áıelge qosylǵan erkektiń de juldyzy joǵary ǵoı. «Eki jaqsy qosylsa, jarqyraǵan kúnmen teń, eki jaman qosylsa, burqyraǵan kúlmen teń», qandaı taýyp aıtylǵan sózder. Óz anasy osy maqaldy jıi qaıtalaýshy edi. Boı jetip qalǵan qyzynyń qulaǵyna sińe bersin dedi me eken.

O, sorly anashym, seni de dedek qaqtyryp, sonaý ıtjekkenge áketken ákeme degen mahabbatyń shyǵar, adal jardyń sol mahabbaty úshin eshnárseden taıynbas táýekeli bolar. Qyzyń da óziń sekildi aq mahabbatyn tapsa jaqsy. Sol úshin qara qanat úmitin qalyqtatyp, mynaý beıtanys úıde otyrǵanyn kórmeısiń be. Batańdy ber, alysta júrseń de balańa baǵdar silte. Ómirdiń zańy óz degenin istetpeı qoımaıtyn sıaqty. Áıtpese sender joqta jar izdep, sol jolda eles sońyna túsip nem bar? Mynaý jarasty jandarǵa nege jaqyndaǵym keldi? Senderden alystap, endi osylardy panalaımyn ba? O, aq úmitti anam, qol-aıaǵy kisendeýli ákemniń qasynda otyryp, bir ýaqyt panasyz qalǵan urpaqtaryńdy esterińe alǵanda aq batalaryńnan jańylmańdar. Biz úshin jıǵan mal, urpaqqa dep arnaǵan baılyqtaryń ózderińe sor boldy ǵoı. Biraq basty baılyq — bastaryńdaǵy asyl qasıet endigi enshi sol bolsyn. Sony jalǵastyryp kelip, jantalasyp oqýǵa tústim. Jaqsy jar degennen de úmitim bar. Ózimizge rýhanı jaǵynan uqsas bireýlerdi jaǵalap júrmin. Qymbat tutatyndary kisilik, adamdyq sekildi. Alystaǵym kelmeıdi, jaqyndap, ishke kirip baramyn. Qatelessem, «qaıt» dep aqyryndar. Ómirlerińdi jalǵastyrǵym keledi, menen taraıtyny ózgeniń urpaǵy demeńder, ózderińnen de iz qalar. Qalaı, qadamymdy quptaısyńdar ma? Mynaý esimdi tandyryp, arbaǵan jylandaı aýzyna túsirgen áıel zaty da bir kezde mahabbaty úshin bárine kóz jumypty. Ákesi áýeli qarǵap qalypty. Qyz taǵdyry keıde solaı. Qazaǵym aıtqandaı, «jat jurtqa jaralǵanbyz» ǵoı. Biraq sol jat jurtty jaqyndastyrý úshin nebir táýekelge baratynymyz jaman ba? Anashym, osy oılarym dál qazir ózińe múdirmeı jetip jatsa dep tileımin. Múdirmeı jaýabyn qatshy. Táýekelge bel býaıyn ba? Shynymdy aıtsam, dál qazir baýyryna emes, ózinen góri jaryn kútken, jary úshin janyn pıda etýge ázir adamnyń úıinde otyrmyn. Ne sıqyry baryn bilmeımin, baýrap barady, baýrap barady.

Tamaq iship bolǵan soń, qabyrǵada ilýli Júsip pen Bátımanyń sýretiniń aldyna kelgen Qaıshaǵa osyndaı oılar quıylyp kelip jatty.

Narǵazy bir danasyn aýylǵa ákep, búkil Ajy, Qarmys rýy qaraýǵa toımaǵan, Aqyljanǵa belgili sýrettiń negizgi danasy bul.

— Ádemi túsirilgen, á?

Jalt qarasa, Aqyljan qasynda tur eken.

— Seniń burymyń, Bátımanyń burymy bir-birine qalaı uqsaıdy?

— Áńgime burymda ma eken?

Qaısha qysylaıyn dedi. Osy kezde sózge aralasyp Bátıma:

— Sender baqyttysyńdar ǵoı. Oqýlaryń bar, — dedi. Bátıma bul sózdi Qaıshaǵa arnaı aıtty.

— Myna kitaptyń bárin oqysańyz, sizden bilimdi kim bar, Bátıma táte.

— Pále, oǵan meniń shamam kele me? Kóbi oryssha. Negizinen, oqıtyn Júsip. Ákemiz kezinde oqytpady. Ózdigimizden qarmanyp hat tanydyq. Bul zamanda ol az ǵoı.

E, bul kisi de olqymyn dep otyr. Armansyz adam bolmaıdy degen ras-aý. Biraq barlyq olqylyqty jardyń jaqsylyǵy jabady emes pe. Júsipteı jary bar. Búkil respýblıkaǵa belgili. Syrtqa shyǵarmasa da, tebindep kelip qalǵan bul oılar Qaıshany manaǵy jaqqa qaıta burdy. Esine Pishpek asyp ketken baýyrlary tústi. Toz-toz bolypty-aý ózderi. İzdep barsa, taba alar ma eken? Bul úıde osyndaı oılar nege qamalaıdy, álde jaqyn týys shynymen jaqsy ma, Aqyljan tipti erkin júr ǵoı.

Bular qaıtýǵa yńǵaı bildirgende, Bátıma:

— Qaıshajan, qaraǵym, kelip tur, ekeýimiz de tul jetim ekenbiz, bir-birimizge súıeý bolaıyq, — dedi.

Qaıshanyń kózinen jas yrshyp ketti. Mynaý jaqsy adam munyń áke-sheshesin shynymen kelmeske kettige sanaǵany ma? Úlken qyzmetkerdiń jary, álde birdeńeni bile me eken? Tym senimdi aıtty ǵoı. Músirkegeni me, joq bizdiń adam bolýǵa moıynusyna ber degeni me? Ózimsingeni me, joq, sende ózge amal qalmady degeni me?

— Jetimderdi Keńes ókimeti jerge tastaı qoımas, apa. Raqmet! — dedi.

— Onyń ras-aý, qalqam. Biraq bir úıiń bolaıyq degenim ǵoı. Aýyldan alǵan habarlaryńdy Aqyljan ekeýiń aıtyp turyńdar.

Qaıran baýyr! Aqyljanyn ajyratqysy kelmeı taǵy qystyryp tur. Meniń de oıym bólek bolsa, óstip qosarlanyp júrem be. Ne kóp, Almatyda jigit kóp. Oqýǵa kelgen az ǵana qyzdardy torýyldap, qaptap júrgen joq pa? Burynǵy bir kórgenimiz, Aqsýdan ekenimiz sebep boldy. Áıteýir jıi kezdesip kettik qoı. Mine, sizdiń úıdiń de dámi tartty. Dámi tartty ma, jany tartty ma, oǵan bir qudaı kýá. Áıteýir basym aınalyp qalǵan sıaqty. Aqyry qaıyr bolsyn.

***

Aqyljan kóńilsiz kúıi kúndegi kútetin jerinen Qaıshany tosyp aldy. Qaısha da moıny salbyrap birtúrli sulyq keledi.

Aqyljanǵa asylǵan kúıi solqyldap jylap jiberdi. Óziniń de shekesi qyzyp turmaǵan kúıi, erkek aty bar emes pe, bekingen bolyp Aqyljan:

— Nege jylaısyń? — dedi.

Oıy týystarynyń birinen, álde sheshesinen jaman habar aldy ma degen kúdik.

— Oqýdan shyǵaryp tastady. Bar úmitim úzildi ǵoı, — dedi qyz solqyldaǵan kúıi. — Bireý ústimnen aryz beripti. İri baıdyń qyzy depti. Teksere kelgende bári durys. Sen endi maǵan jolama, kesirim tıedi.

— Joq, — dedi Aqyljan ashýly kúıi. — Taǵy bir úmitińdi úzsem ne bolǵanym. Kúrek ustasaq ta kún kórermiz. Meni qýma!

Baýyryna tyǵyla túsken Qaıshany bar yqylasymen qushaqtady. Qaltasynan betoramalyn alyp, kózin súrtti. Qystyń alǵashqy aıy tym qytymyr kelip, qysyp turǵan kez. Mynaý yntyzar eki jasty kóp turǵyzǵysy kelmeı, qaltyrataıyn dedi. İshtegi aıaz ben syrttaǵy aıaz kúsh biriktirip bulardy búrip almaqshy.

Aqyljan óz ústinen túsken aryzdy aıtqysy kelip oqtalyp turdy da, onsyz da jaraly júrekti odan saıyn tilgilemeıin dep bir jolǵa keıinge qaldyrdy. Al odan da qatty batyp turǵany — Júsiptiń ústinen jazylǵan aryz. Bátıma qan jylap aıtty ony.

— Bir emes, qaıta-qaıta jazyp, bireý sońynan shyraq alyp túsken. Meniń ata-tegimdi OGPÝ-ge teksertipti. Sorly ákemniń arǵy bette nesi bar edi.

— Al Júkeńniń ózi ne deıdi?

— Ol jaratylysynda asa bir qaıratty adam ǵoı.

Qolyn bir-aq silteıdi. «Mundaıǵa jol berilse, aramzalardyń qudaıynyń jarylqaǵany. Sovet ókimeti olardyń jeteginde ketpeýge tıis. Sonaý azamat soǵysynan bergi eńbegim bir basymdy aqtaýǵa jeter».

— Shynynda solaı ǵoı. İsine, eńbegine qaraıtyn shyǵar.

— Minezi tikteý, aıtqanynan qaıtpaıdy. Osy asyra silteýge qarsy kúresemin dep biraz júıkesin juqartty. Ólkelik komıtettegi aıtystyń qaq ortasynda. Sol birbetkeıligin bireý paıdalanyp júrmese. Kóp jaıdy ol maǵan aıtpaıdy ǵoı. Ózine-ózi senimdi.

— Biraq qurǵyr, osydan bir apta buryn jaman bir tús kórdim, — dedi Bátıma kózi jasaýrap. — Ózimen ketsin, tús túlkiniń boǵy deıdi ǵoı. Degenmen sol túsim esime oralǵan saıyn boıymda diril paıda bolady. Tamaǵymnan as ótpeıdi. Osy qos aqboz jegilgen arba ústinde kele jatyrmyz. Nege ekenin bilmeımin, balalar qasymyzda joq. Sodan aldymyzdan úlken ózen kezdessin. Ótetin jer qoımaljyń qara batpaq eken, tipti uıyqqa uqsaıdy. Tartynshaqtaǵan attardy kóshir qamshymen salyp-salyp jiberdi. Júsip túregep tur. Arbamyz birden uıyqqa bata bastady. Eki aqboz da baýyryna deıin kirip, pyr-pyr etti. Júsip meni qushaqtaı berdi. Yshqynyp aıqaılap jiberdim. Shoshyp oıansam, túsim eken. Júsip «ne boldy?» dedi. Alǵashqyda qoryqqanymnan túsimdi aıtpadym. Qoımaǵan soń aıttym, ol maǵan kúldi.

— Bolashaqtyń bárin túspen jorysaq ne boldy? Seniń myna qasynda jatqan ateıs ekenin umytpa, — dedi.

— Aqboz attarmen shaıqaltyp júrgen shaqta uıyqqa ketken arbadaı joq bolamyz ba dep zárem joq. Ertesine qudaıy sadaqa berdim. Kók bazarǵa baryp, bir músápir adamdy taýyp alyp, qolyna jeti som ustattym.

Apasynyń osy aıtqan áńgimeleri qaz-qalpymen Aqyljannyń kóz aldyna keldi. Onyń ústine óziniń ústinen de bireý súıkep jiberipti. Bımendini munyń týǵan ákesi dep jazypty. Kóńilsiz turǵany da sondyqtan edi. Osynyń bárin aıtýǵa Qaıshany aıady. Aıazdan ba, álde ekeýin ishki sýyq sezimder tońdyrdy ma, áıteýir boılary dir-dir etti. Bir-birine jabysqan kúıi jataqhanalaryna qaraı bettedi.

— Maǵan jataqhanada jatýǵa búginge ǵana ruqsat, — dedi Qaısha aıyrylysarda.

— Taǵy bir úmitińdi úzsem ne bolǵany. — Osy sózderi túni boıy Aqyljannyń esine aýyq-aýyq túse berdi. Tań atysymen jumysqa ketpeı turyp Júsip jezdesimen aqyldasýy kerek. Bular qosylýǵa tıis. Mynandaı jaǵdaıda jalt berse, ol munyń jigittigine syn. Ári shyn máninde Qaıshany súıedi. Bul sheshimimen óziniń basy qatyp júrgende odan saıyn qatyram ba, qalaı? Endi kimmen aqyldasady? Myń márte rahmet. Ol óziniń bilimimen qandaı qyspaqtan bolsa da shyǵady. Cherkesh qorǵanysyndaǵy aqtardyń qysymynan kúshti bolar deımisiń. Bátıma ápkem ánsheıin úreılene beretin shytar. Áıel jany názik, áıel júregi sezimtal. Ondaı júrek ári Bátımadaı anaǵa bitse. Osy ekeýi bolmasa, myna tyǵyryqta ne ister edi. Qaısha úshin qandaı qaırat jasaı alar edi?

Osy aýla Aqyljanǵa óte unaıdy. Jaz bolsa anaý tórt alma aǵash kókpeńbek bolyp malynyp turǵany. Kúz bolsa balanyń basyndaı almalary kózdi qyzyqtyrady. Ásirese, ıisin aıtsańshy, anadaıdan murnyńdy jarady. Antonnyń almasynan asqan bul dúnıede Aqyljan úshin alma joq sıaqty kórinetin. Bala kezinde anasy, naǵashysy Narǵazy qorjyn-qorjyn ǵyp aýylǵa ákelgende jalyqpaı jeýshi edi. Al myna Almatynyń almasyna endi ol astar bolmaı qaldy. Almalary jınalyp, japyraqtary tússe de, osynaý qystyń qyraýly keziniń ózinde sol aǵashtar buǵan ystyq, súıkimdi kórindi. Udaıy adamǵa qajet jemis berip turatyndyǵynan ba eken? Kók qaqpanyń syrtynda jeńil arty bıik shanaǵa jegilgen eki aqboz at. Mynaý attarǵa jegilgende arba da ádemi kórinýshi edi, shana tipti sulý sıaqty. Aqbozdar men myna jańa túsken aqsha qar bir sát tutasyp ketkendeı. Aınala da appaq, attar da appaq. Tuıaqtarynyń astynda syqyrlaǵan qardyń úniniń ózinde bir sulýlyq bar.

Iaǵnı Júsip jumysqa áli kete qoıǵan joq. Jibek halatyn kıip, shaı daıyndap júgen ápkesi Bátıma kóz aldyna keldi. Ol kúndelikti Júsipke jasaǵan qyzmetinen erekshe bir lázzat alady. Áıeldik boryshty atqarý dep qana emes, osynyń ózine ol jardyń kóńilin qanattandyratyn bólek bir sýret bitiredi. Balalar uıyqtap jatqanmen, ekeýi jańa qosylǵandaı stol basynda shúıirkelesip otyrǵan shyǵar.

Jeńil shana ústindegi tanys atshyǵa sypaıy sálem berdi de, Aqyljan syqyrlata qaqpanyń esigin ashty. Bólmege kirgende úı ishine odan buryn bir qap aıaz lap qoıdy. Tap syrtta kózine elestetkendeı, jezdesi men ápkesi tym jarasyp shaı ústinde otyr eken.

— Neǵyp erteletip júrsiń, jaı ma? — dedi Júsip áldeneden seskene.

Ápkesi de úreılene qaldy. Aqyljan qansha salmaqtanǵanymen, tamaǵyna tyǵylǵan zapyrandy, túni boıy janyn qınaǵan oılardy jasyra almady. Bul túngideı azapty túndi ol basynan keshire qoımaǵan shyǵar. Qanaı aýylynda qol-aıaǵy kisendeýli úıge jalǵyz qamalǵanda da búıtip qınalǵan joq. Onda sarapqa túsken óz taǵdyry ǵana edi, al endi Qaıshanyń qasiretke dýshar bolyp turǵanyn kórmeısiń be? Munyń bárin aýyzeki jetkizbegenmen, kúızelip kelgenin Júsip birden ańǵardy.

— Keshke keńinen sóıleseıik, apań ádemi bir laǵman jasasyn, — dep Júsip áńgimeni qaljyńǵa burdy. - Seniń ústińnen jazylatynyn bilgem. Óıtkeni meniń ústimnen jazǵandar bir jerde seni de ilip ketken-di. «Arǵy bet asqan baıdyń uly» depti. Biraq seniń ákeń baı emes, orta sharýa. Arty bet ketken joq. Aýylynda. Ketken onyń atasy. Shurq etpe. Al Qaıshanyń jaǵdaıyn keshke aqyldasaıyq.

— Jataqhanadan qýsa, ol osynda kelsin, — dedi Bátıma.

— Iá, ıá, shaqyr osynda.

Júsip shyǵyp bara jatyp osy sózderdi aıtty.

Mynaý pále keńeıip bara jatyr ma ózi, qalaı? On ekide bir gúli ashylmaǵan Qaısha sorlynyń ne jazyǵy bar? Tiri jetim ekendigi jetpegendeı, endi oqýynan qýmaq. Ne boldy sonda taǵdyry? Qudaı syn da bergen, aqyl da bergen qyz endi ǵumyr boıy qusa bolyp ótpek pe? Tegimiz baı dese de, esil-dertimiz Keńes ókimeti ǵoı. Júsiptiń tileýin tilegenimiz, ókimettiń tileýin tileý emes pe? Al bul ókimetke bir adam eńbek sińirse, Júsipteı-aq sińirsin. Maǵan úılengen soń, onyń jańa ómirge degen nıeti ózgerip sala bere me eken? Qyzyq-aý, tipti. Qaıta meniń ózimdi bútindeı ózgertip, tilekshi ǵyp qoıǵan joq pa. Qudaıym-aý, meniń ákem qandaı baı, qyzyǵyn kórmegen baılyqtyń quny bar ma. «Sasyq baı» atanyp, sandalyp qańǵyp ketken joq pa? Kesiri endi mynaý el azamatyna tımek pe? Baıdyń tuqymyn tuzdaı qurtamyz dese, meni qurtsyn aldymen, Júsipte nesi bar. Ol aman bolsa, ekinshi áıel alsa da balalardy durystap baqqyzar. «Menimen ajyrasshy, myna páleden qutylshy» dedi áneý kúni. Qarq-qarq kúlgen Júsip:

— Aqymaqty tapqan ekensiń. Baı tuqymynyń pálesi juqpasyn dep, alǵashqy jarynan aıyrylyp, orys pen tatarǵa úılenip jatqandar az bolǵandaı. Olar ózderimen ketsin. Bul bir ýaqytsha soqqan qısyq jel ǵoı, — degen

Qısyq jel. Sol qısyq jel áne Bátımanyń záresin alyp boldy. Zýlaǵan shana ústinde ketip bara jatqan Júsipti osy oılar biraz áýrelep, endi Qaıshanyń taǵdyryna ákelip tiredi. Ol tipti panasyz ǵoı. Qazaq qyzdary adam bolsyn dep qanshasyna qamqorlyq jasady. Kedeı, baıdyń qyzy degen joq Keshegi qaza bolǵan Úmbet marqum da bul balaǵa qamqor bolyp, oryssha oqyǵanyn baǵalap, qyzmetke alǵan eken. Talaby taýdaı, nege járdemdespeske?

Áneýkúni kelgende Bátıma bul qyzdy qatty unatypty. Dúldúl táteme, qudaı qalasa, bir jaqsy kelin tabylaıyn dep tur dedi. Qýanyshyn jasyra almady. Ol kisiniń ǵumyr boıy kórsetken jaqsylyǵyn osylaı qaıyrǵysy kelgendeı. Mundaı kelindi Bátımamnyń arqasynda taptym dep júrse. Aqyljanǵa «budan aıyrylma» degeni de sondyqtan edi. Mynaý qısyq jel sol Bátımasynyń jaqsy nıetin da oıran-botqa etpek pe?

Qoı, buǵan aralaspaı bolmaıdy. Bátımanyń kóńili úshin ǵana emes, búkil qazaq qyzdarynyń taǵdyry úshin. Oktábr tóńkerisi jasalǵanda bar bolǵany bes jastaǵy qyz baı tuqymynan bolǵandyqtan, Sovet ókimetine qarsy shyǵady deý baryp turǵan ábestik. Olardy ózi zamanymyzdyń túlegi etip tárbıeleý, búgingi ómirdiń kúreskeri dárejesine jetkizý bizdiń borysh. Oqýdan shyǵarý — qyrshynnan qıý degen sóz. Apyr-aý, osy aqıqatty túsinýge asa bir úlken aqyldylyq kerek pe eken? Tegi baı dep oqýdan shyǵarý, sóıtip, ómirine balta shabý keshegi Anarbaıdyń «kıiz úı eskiliktiń qaldyǵy» dep ony órtegeninen qandaı aıyrmashylyǵy bar? Osy solaqaılyqtardyń báriniń tórkini bir. Taptyq turǵydan kelý degendi múlde turpaıylandyryp bara jatqan joqpyz ba? Dala jaǵdaıynda, qazaq jaǵdaıynda muny qalaı túsiný kerek? Osy rette bir maqala jazsam ba eken degen oı jylt etti. Ústinen alǵash aryz túskende Bátıma aıtqan bir sózin eske aldy. Osy kópesterdiń qyzyn alǵan orys revolúsıonerleri bar emes pe. Olardyń ústinen de aryz jazýshylar bar ma eken? Óziń bir aıttyń ǵoı, álgi patshaǵa qarsy shyqqan dekabrısterdiń áıelderi jóninde, kóbisi tektiniń qyzdary dep. Naǵyz jankeshti, adal jarlar ǵoı olar. Súıgenderi úshin ne istemedi? Itjekkenniń sýyǵynan da, patshanyń qaharynan da qoryqpaǵan. Adal mahabbat ne istetpeıdi. Sondaı mahabbatty tekke bólýge bola ma? Baıdyń mahabbaty, kedeıdiń mahabbaty degen mahabbattar bolmaıdy ǵoı. Áıel tendigin jarıalaǵanda aldymen osy mahabbatqa bostandyq bergen joqsyńdar ma? Endeshe «meniń mahabbatyma ákemniń baılyǵyn, onda da sasyq baılyǵyn bular nege ákep aralastyrady?»

Júsip tosylyp qalǵan. Bátımanyń sózinde sheshýi qıyn eki túıin bar. Biri — orystar da baıdyń qyzyn alǵandardyń ústinen aryz jaza ma eken? Ekinshisi — mahabbatty tapqa bólýge bola ma?

Osy aryzqoılyq qazaq bolmysyna qaıdan kelgen? Keshegi patsha zamanynda da bolystardyń bir-birinen ósh alý quraly domalaq aryz boldy. Peterbýrgtegi arhıvti qarap otyrǵanda, eń aldymen kózime túskeni qazaqtyń oryssha saýat ashqandarynyń bar kúshin aryz jazýǵa jumsaǵany dep Shoqan Ýálıhanovtyń nalyǵany esine tústi. Osy bir jaryq juldyzdaı zıaly azamatty da arǵy tegi baı, patshaǵa qyzmet etken dep qaralaýshylar tabylyp jatqan joq pa? Ózgeni qoıshy, tegi úshin Abaıdy da tarıhtan alyp tastaǵysy keletin «bilgishter» shyqty. Tarıhshy, ádebıetshi bolmasa da bul tustaǵy aıtys materıaldaryn Júsip jibermeı oqyǵan. İshteı qınalǵan. Endi, mine, kózin jańa ashyp kele jatqan jastardy da «seniń tegiń, tegiń» dep kózge shúkýymyz kerek. Jastar deıdi, ózine de «baıdyń kúıeý balasy» dep qarǵybaýdy taǵyp, taǵyp jibergen joq pa. Eń qınalatyny, joǵarǵy jaqta osyǵan den qoıatyndar tabylyp jatyr. Belsendirek qımyldap júrgender óziniń qandastary, qazaqtary.

Shana toqtaı qalǵanda oıy kilt úzildi. Keńsege kelgen eken. Beımaza jumys kúniniń ýysyna iligip, aldynan ses bergen mılısıa qyzmetkerine bas ızedi de, Júsip ishke qaraı bettedi. Biraq Qaısha men Aqyljan taǵdyryn alasapyran oı arasynda kabınetine ala kirgenin eshkim bilgen joq. Bátımanyń «mahabbatty tapqa bólýge bola ma?» degen ekinshi suraǵyna jaýap tapqan joq.

5

Malybaıǵa tuńǵysh ulynyń úılený toıyn dúrildetip jasaýdy qudaı jazbady. Esi shyǵyp kolhoz jylqysymen etekke ketti. Áıeliniń aýylnaı bolǵanynyń arqasy bul. Erte túsken qar eki-aq aptanyń ishinde Bastumanyń jylqy jaıylady-aý degen órisin qymtap japty da tastady. Kúnara jaýǵan jyly jańbyr, artynan qaqaı qalǵan aıaz kádimgi jutty elestetti. Birden-bir amal — qumǵa qashý kerek.

Jas bosanǵan áıeli mynaý, tilin tistegen jylqy anaý. Dámeliniń qudaı tileýin berip, qyz týǵan edi. Eki ul, bir qyz — oshaqtyń úsh butyndaı aman bolsa, Malybaı shańyraǵynyń senimdi tireýi. Eń qýanǵany, osy qyz aýylnaılyqtan bosattyrdy. Keńesjan ekeýine qaraýǵa endi ýaqyty bar. Amandyq bolyp, Aqyljany da bul bir jasqa jetkenshe oqýyn bitirip kelip qalar...

Osy bir shúkirlikti aıazy qatty mynaý qys qana buzatyndaı. Jolyń qandaı aýyr edi, jut jyly týmasań neǵyldy, qatty qyspen qabattasa keldiń ǵoı deıdi ishinen. Atyn Amangúl qoıdy. Aqyljany da aman kelsin, el de aman bolsyn, qystan da aman shyǵaıyq. «Bárine tileýles bol zaryqqanda kórgen gúlim» deıdi Dámeli. Sonaý úrkinshilik jyldary aqtardan qatty qorqyp uzaq ýaqyt bala kótermegen onyń Keńesjan men Amangúl dúnıege kelgeli analyq júregi ornyna túsken.

Áıelin, jańa týǵan qyzyn kórip úıde kóńili jylyǵanmen, jylqyǵa barǵanda Malybaı byt-shyt bolyp qaıtady. Óz maly da emes, kolhoz maly bolsa da, ol mynaý jaıǵa beıjaı qaraı almaıdy. Qyryp alsa óziniki bolmaǵan soń qaramadyń ǵoı deýshiler shyqpaıdy deısiń be. Al, jaraıdy, bul etekke ketsin, sonda myna jańa bosanǵan áıeldiń, mundaǵylardyń haly ne bolmaq? Sharadaı basy shaqshadaı qatty.

— Sen jylqymen etekke kete ber. El arasy ǵoı, biz kúnimizdi kórermiz, — dedi Malybaıdyń qınalyp júrgenin bilgen Dámeli. — Biraq jalǵyz ketpe, qasyńa Qospanbetti al. Áıeli aýylnaılyqtan bosaǵan soń jylqyny tastap ketti demesin. Qystan shyǵaryp bereıik, ar jaǵyn kóre jatarmyz.

Jylqy dese janyn beretin Malybaıǵa bul sóz úlken túrtki boldy. Óziniki me, kolhozdiki me, onda sharýasy joq, osynaý qasıetti túlik jut tyrnaǵyna ilinbese boldy. Taǵy bir demeý etekke tússe, Narǵazylarǵa jaqyndaıdy. Narǵazy Malybaı úshin asqar taýdaı tirek, ol bar jerde qys ta jumsaq, óris te shúıgin kórinedi oǵan.

Qospanbetti Malybaımen birge ketýge Dámeliniń ózi kóndirdi. Kónbeske amaly da joq edi. Osy qysqa baspanasyz qalǵanda Baljan báıbisheniń súıegine tigilgen úıdi aldyryp, abyroıyn japqan osy Dámeli. Almaqtyń da salmaǵy bar.

— Bul ókimet maǵan ne kórsetti? Úıimdi de órtep jibergen joq pa? — degende, Dámeli:

— Seniń úıińdi órtegen ókimet emes, Anarbaıdaı aqymaq. Kolhozǵa janyń ashymaǵanmen, ana jaman aǵańa janyń ashysyn, — dep aldyn tosqan.

Kúıeýi men qaınysyn bir qudaıǵa tapsyryp, aýylǵa bas-kóz bolýdy Dámeli óz moınyna alǵan-dy. Kúnine ár úıge bir kirip shyǵady. Qystyń aýyrlyǵy ma, aıazdyń josyqsyz kúsheıgendigi me, kıiz úı pana bolmaı bara jatyr. Atamzamannan qazaq qalaı kúneltken? Búrisken, úıindegi bar-joǵyn jamylyp otyrǵan bala-shaǵany kórgende ishi ýdaı ashydy. Shirkin, orystardyń tamy osyndaıda kerek-aý. Otyryqshyldyqtyń artyqshylyǵy osyndaıda kórinedi-aý. Túımesh tamdardy salý jónindegi oıy kelesi jyldan júzege assa, mynaý qyltyldaq kúnnen qutylar edi. Oǵan qyryp bara jatqan qys jetkize qoısa...

Tońa ma, álde aýyryp qaldy ma, túni boıy kóbirek jylańqyraǵan Amangúldi qurǵatyp, qaıta besikke bólegende qystyń uzaq sary tańy qylań bere bastap edi. Bala da sál tynyshtalǵan soń, Dámeli maýjyrap uıqyǵa ketti. Sol uıyqtaǵannan sáskede bir-aq oıandy. Onda da Qospanbettiń áıeli, abysyny Aıǵanym shaıǵa oıatty. Dalaǵa shyqsa, kún ashyq bolǵanmen, aıaz burynǵydan da shunańdap tur eken. Sarqan jaqtan qarańdaǵan eki jaıaý kórindi. Qalyń qardy ombylap áreń kele jatyr. Bireýi erkek, bireýi áıel sekildi. Kıgen kıimderi aýyl adamdardikine uqsamaıdy. Aıaz shymshylasa da, Dámeli ańyryp qarap turyp qaldy. Kúnim-aý, mynaý óziniń Aqyljany ma? Suńǵaq boıy, sál shaıqatyla júretin júrisi aýmaıdy balasynan. Qasyndaǵy áıel zatyn birese qoltyqtap, birese odan qolyn tartyp alady. Abalaǵan bes-alty ıt aldarynan tura júgirdi. İshinde ózderiniń Maılyaıaǵy. Biraq Maılyaıaq ekeýiniń qasyna jetip barysymen quıryǵyn bulańdatyp erkeleı qaldy. Iaǵnı tanyǵany. Kúmánsiz Aqyljan boldy. Jyly ishigin jabylǵan kúıi Dámeli tura júgirdi. Áp-sátte-aq kebisine qar istiktelip tolyp qaldy da, aıaǵynan túse berdi. Eki kebisin qolyna alyp, baıpaqshań júgirdi. Qushaǵyn jaıa-maıa birge kele jatqan ekeýdi qapsyra qushaqtady. Aýzy degenmen aldymen óz balasyna tıdi. Bet-aýzynyń túgin qaldyrmaı súıip jatyr.

— Apa, boldy endi. Myna Qaıshadan uıat qoı.

— Al endi Qaıshany da súıeıin.

Imene buqqan qyzdy erkine qoımaı Dámeli Aqyljannan da kóp súıdi. Búkil aýyl syrtqa shyǵyp qarap qalypty. Tompańdap bir kishkene bala júgirip keledi. Kúmp etip omby qarǵa qulady. Keńesjan ekenin Aqyljan birden tanydy da, Qaısha men sheshesin tastaı salyp tura umtyldy. Bet-aýzy qulaǵan qardan kórinbeıtin Keńesjandy kóterip alyp, aımalap jatyr.

Bul kóriniske qyzyǵa qaraǵan Qaısha kózine jas aldy. Jazyqsyz japanda júrgen áke-sheshesi, baýyrlary esine túskendeı boldy. Beıtanys adamdy aldy-artyna qaramaı kóp súıgenine bir jaǵynan qysylyp qalǵan Dámeli Qaıshanyń kózindegi mynaý jasty kórgende, odan tereń bir muńdy ańǵarǵandaı boldy. İlezde-aq úsheýi dabyrlaǵan aýyl adamdarynyń ortasyna tústi. Jalap turǵan aıaz da bir abyr-sabyr qozǵalysqa endi.

— Shelpegim-aý, Tórem-aý, oqymystym-aý, mańdaıǵa bitken juldyzym-aý, aman-esen keldiń be? — dep Qospanbettiń áıeli Aıǵanym Aqyljannyń moınyna asyla ketti. Qaınysy da ony qapsyra qushaqtap uzaq turdy. Bul da saǵynyp qapty. Bar bolmysymen kóz aldyna kelgen búkil aýylyn, aýmaly-tókpeli alýan syry bar balasyn qushyp turǵandaı kórindi. Osy kezde taıaqtaryna súıengen úsh-tórt shal ár-ár jaqtan Malybaıdyń úıine qaraı bettedi.

Abyr-dabyrda Qaısha jyraqtaý qalyp qoıǵan eken. Aqyljan úıge kire ber dep ym qaqty. Kózimen Keńesjandy izdedi. «Táteńdi úıge apar» demekshi. Osy sátte Dámeliniń ózi-aq:

— Qaraǵym, úıge kir, tońyp qaldyń ǵoı, — dedi.

Jınalyp qalǵan aýyl kelinshekteri «munysy kim» degendeı bir-birine sybyr-sybyr etti.

Sháken aqsaqaldy Aqyljan alystan-aq tanydy. Salaly saqaly, uzyn boıy, sándi shapany, kúmis belbeýi menmundalap, jasynda seri bolǵan, qarttyqtyń da sulýlyǵyn óz boıynda ustaǵan «Shákenmin ǵoı» dep tur.

— Assalaý-ma-ǵa-leı-kým, — dep Aqyljan ádettegi mánerinen sozyńqyrap sálem berdi.

— Ýaǵaleıkúmmássalam, aman keldiń be, balam, — dep qushaǵyna qysty Sháken.

Sháken aqsaqal bastaǵannan keıin baryp, esik aldyna topyrlap jınalyp qalǵandar úıge kirdi. Dabyrdan oıanyp ketken Amangúl shar-shar etti.

— Kórimdigin keıin berersiń, — dep Aqyljanǵa kózin bir qysty da, Aıǵanym besikti kótere-mótere óz úıine alyp ketti.

Qaıshanyń esine óz jeńgeleri tústi. Mynaý muńsyz adam qusap, jaınańdap júr me eken, álde «baıdyń tuqymy» degen qarǵybaýymen qylǵynyp, jasyp-jasyrynyp júr me eken? «Dúnıeniń kendigin qaıteıin, aıaqkıimin tar bolsa» depti ǵoı burynǵylar. Jańa zaman deımiz, oqýdan qýylyp, jaıaýlap, mynaý beıtanys aýyldy panalap kelgeni sol aıaqkıimniń qysqanyndaı bolyp ketken joq pa? Myna jurttyń qaýmalaǵanyna qaraǵanda, Aqyljannyń bedeli jaman emes sekildi. Óziniń bedeli me, ata-anasynyń bedeli me, ony bir qudaı bilsin. Qazaǵymnyń qaı aýylyna barsań da, qaı balasyn bolsa da, osylaı qarsy alary sózsiz ǵoı. Sondaı peıildiń qaı jerinde ǵana qara nıet uıa salady eken. Ańqyldap qarsy alyp jatqan Aqyljandardyń artynan «ákesiniń týǵan atasy baı bolǵan, arǵy bet asyp ketken» dep jazyp jibergen qaısysyń? Kóre almaýdan ba, álde kórsoqyrlyqtan ba? Qarańǵy aýyldan qaltyldap bir sham kórinse, nege úrlep óshirgileriń keldi ony? Kózge túrtse kórgisiz qarańǵylyqta sıpalap qana júrýdi qalaısyń ba? Meni qoıshy, men aty áıgili baıdyń qyzymyn. Baı men kedeı tiresken soń, kedeı jeńgen soń, ol kúrestiń bir qurbany bolý kerek shyǵar. Al myna Aqyljandy, orta sharýanyń balasyn, sonaý alasapyran kúnderde esh qazaq áıeliniń basyna kelmegen is istep, qyzyldarǵa qol ushyn bergen, okopta jatqan, qymyz, sý tasyǵan ananyń balasyn nege aıamaısyńdar? Ekeýimizde endi aıyrmashylyq bolmaı qaldy ǵoı, men iri baıdyń qyzymyn, ol orta sharýanyń balasy — qatarymyzdan oqýdan qýyldyq. Taǵdyr bizdi osylaı ákep qosty. Men Aqyljannyń «aıybyn» aýyrlatyp jiberdim be dep qınalamyn. Shyndap qýynsa, ol qutylar edi, ákesiniń orta sharýa ekeni ras qoı, arǵy bet asqan da týǵan ákesi emes. Biraq maǵan baılandy da, múlde tutyldy-aý sorly.

— Mynaý úrip aýyzǵa salǵandaı eliktiń laǵy qaı jaqtiki? — dedi Sháken aqsaqal álden ýaqytta.

Qalyń oıdaǵy Qaısha selt etti. Áńgime ózine qaraı oıysqanyn sezgendeı. Kózin tóńkere Aqyljanǵa qarady. Ne dep jaýap berer ekensiń? Úı toly jurt ta úzdige qaldy. Mana kórgennen kóbiniń kóńiline qonaqtaǵan suraq bul. Dámeli de túıinshektiń tezirek sheshilýin kútken. Balasyna ol da eńserile buryldy.

— Eliktiń laǵyn kórseń ıesizde qaldyrma, dalanyń beıkúná, qorǵansyz jaratylysy ol. It-qus ta, qyran-búrkit te oǵan áýes dep ózińiz aıtýshy edińiz ǵoı. Ańshylyqqa san barǵanda kóńilińizge túıgen qaǵıda bolsa kerek. Sony ustandym, Sháken ata.

— Jón, jón, — dep Sháken aqsaqal oıly kúımen basyn ızedi. Astarlap berilgen suraqqa astarlap qaıyrylǵan jaýapty ómirdiń kóp ótkelderinen ótken bul qarıa ǵana emes, úı ishi túgel túsingendeı boldy. «Beıkúná, qorǵansyz jaratylys» degen sózder Dámeliniń kókeıine uıalap qaldy. Uzyn kirpikteri jypylyqtap, Qaıshanyń kózderi dymqyldana bastaǵan eken. Aıaz sorǵan betteri úıge kelgen soń jylynyp nurlana túsipti. Qara torynyń ádemisi. Kóptiń kózi ózine naızadaı qadalǵanǵa qysyldy ma, álde shynymen ystyqtady ma, moınyndaǵy jyly oramalyn asa bir súıkimdi eptilikpen aqyryn ǵana aldy. Únsiz, ıbaly kózqaraspen aınalasyn sholyp shyqty. Tabıǵatynda bir órlik bar sekildi. Ony qazir atoı salǵyzyp kórsetip te otyrǵan joq, biraq ol órlik jasyrynyp ta jatqan joq.

— Táńir jarylqasyn, baqytty bolyńdar, allaýakpar, — dep Sháken aqsaqal salaly saqalyn sıpady.

— Ne deıdi, quda bolmaýshy ma edik, quıryq jemeýshi me edik,— dedi Qospanbettiń áıeli Aıǵanym julyp alǵandaı.

— Zaman solaı, qaraǵym, — dep Sháken qart qolyndaǵy taıaǵyn shoshaıtyp kókke kóterdi.

Aqyljannyń ádemi jaýaby, mynaý qarttyń shejire kóńili barlyq jumbaqty sheship tastady. Eliktiń bir laǵy ortalaryńa keldi, eljirep asyraısyńdar ma, túz túligi dep shettetesińder me, erik ózderinde. Aýyl qarıasy batasyn berdi, búgingi qıylǵan neke sol.

— Ólerdeı kútip júrgenim osy Teremniń toıy edi, — dep qaldy taty Qospanbettiń áıeli.

— Eı, Aıǵanym, til-jaǵyńa súıenbeı, ana shoshaladaǵy etti qazanǵa sal, myna aǵaıyn búgin osynda bolsyn. Qalyń malsyz, qudalyq súrginniń qıametinsiz Qaıshamdy top etkizip ortamyzǵa túsirgen, qolyma ustata salǵan qudaıdan aınaldym, ókimetten aınaldym, - dedi Dámeli.

Jurt bul sózderdiń astaryn ańǵarmastan dý kúlip aldy. Shyn túsingen adamǵa ol oılarda halqynyń kádimgi saltymen quda-jekjat bola almaǵandyqtyń ókinishi de, mynaý qysyp bara jatqan ýaqytqa narazylyqtyń da ushqyny da bar edi. Ony birden Qaısha, Aqyljan, Sháken qart qana ańǵardy.

Mundaı qýanyshta keń dalaǵa da syımaıtyn aýyldyń aınaldyrǵan eki úıge qalaı syıyp ketkenine Dámeliniń tany bar. Bul da ýaqyt bederi shyǵar. Keń kósilip qalǵan kóńil tula boıy tuńǵyshy Aqyljan men onyń Qaıshasynyń aldynda kináli ispetti. Ómirleriniń asa bir qýanyshty sáti tym jupyny bolyp ketti-aý. Typyrlaǵanmen tarpa bas salyp, shoıyndaı aýyr belgisiz bir kúsh jibermeı turǵan sekildi. Óz peshenelerińnen kórińder deıin dese, Aqyljan men Qaıshanyń móldir jastyǵyn oǵan qıǵysy kelmeıdi. Sondyqtan da bolar, jubanysh sezimi de sıpap ótedi. Ómir máni dańǵyraǵan toıda ǵana ma eken? Aldarynan jarylqasyn. Endi qaıtyp ýaqyt qyspaǵyna túsirmesin. Mynaý qaqaǵan aıazdyń artynda kóńildi kóktem, jaıma-shýaq jaz bar emes pe? Soǵan jetýge asyqpaımyz ba? Ómirdiń de soǵan uqsastyǵy bar.

Toryǵý sezimderi kelgende oǵan qarsy atoılap shyǵa keletin Dámeliniń órligine eki balanyń barlyq mán-jaıdy jaıyp salýy taǵy kirbiń túsirdi. Bárinen de janyna batqany — Júsipti toryp júrgen jalalar. Órligi bar, erligi bar azamattyń jalaqorlar saǵyn syndyryp júrmese jarar edi.

Sol erligi emes pe, oqýdan shyǵyp qalǵan Aqyljanǵa aýylnaı bolýǵa joldama ustatypty. Onda da basqa aýdanǵa, Shodyr turǵan aýdanǵa jiberipti. Qaıshaǵa saǵan muǵalimdik qaıda bolsa da tabylady, qınalma depti. Bir-birińdi shyn súıseńder qosylyńdar dep keńes bergen de sol eken. Adal mahabbat jandaryńdy nurlandyrsa, barlyǵyn da jeńesińder, jassyńdar dep jigerlendirgen de sol eken. Azamatym-aı, senimen janaı juǵystyrǵan taǵdyrǵa myń da bir raqmet.

Jupyny toı taraǵannan keıingi eki kúngi áńgime Dámelini barlyq jaǵdaıǵa qanyq etti.

— Oıpyrmaı, myna qaqaǵan qysta aýylnaılyqty qabyldaǵanyń qalaı bolar eken?

— Basqa laj joq, joldama qolda, — dedi Aqyljan.

— Táýekel, qudaıdyń munysyna da shúkir. Myna bizdi de endi ózińmen birge kóshirip al.

Dámeli balasyna ómirdiń qalǵan bóliginde óz moınyńdamyz degendeı syńaı tanytty. Aqyljan da bul jaýapkershilikti osy joly birjola óz ıyǵyna alǵandaı edi. Úı bolǵannan keıin perzent ataýlynyń boıynda mundaı betburystyń ornyǵatyny zańdylyq bolsa kerek. Ata-ana júgin jeńildetýdi murat tutatyn bolsa kerek. Sondaı kezen Aqyljan ómirinde de bastalǵaly turǵan sıaqty.

Qaısha kelgeli Amangúldiń besigi tóńireginen shyqpaıdy, jylasa terbetedi. Enesiniń qolyn bir ýaq bosatýǵa tipten yntaly. Áýeli túngi qurǵatýyna da turyp kelip kómektesip jatqany. Dámeliniń buǵan ishi jylıdy, biraq ekinshi jaǵynan, qartaıǵanda jastarmen jarysyp bala týǵanyna qysylǵandaı. Qudaıdyń bergeni, qaıtedi endi.

Bular kelgeli jaǵasy jaılaýda júrgen Keńesjan. Tańerteń turǵanda jazbaı aǵasynyń qolyna sý quıady, tyrbıǵan boıynan asyp, jerge súırelep oramaly turady. Bul mindetin qaza etpeı oryndaıdy. Buǵan bárinen de máz adam Dámeli.

Keńesjan ekinshi qolymen tis jýatyn aq untaqty ustap aǵasy kóbiktendire aýzyn ysqanda ony qyzyq kóredi. Buryn-sońdy kórmegen jańalyǵy, bul aýylda eshkim óıtip tisin shaımaıdy.

— Qaısha tátemniń aýzynan súıgen soń tisińdi solaı jýasyń ba? — dedi ol qarap turmaı.

Aqyljan kúlki qysyp, aýzy toly sý men poroshokqa shashalyp qaldy. Bul sózderdi qulaǵy shalǵan Qaıshanyń da ishek-silesi qatty. Túnde sham sónisimen «senderdiń qastaryńa jataıynshy» dep shymyldyq ishine kirip alatyn. Ekeýiniń arasyna jatyp, kózi uıqyǵa ketkenshe joqtan ózgeni suraıtyn. Tańerteń turyp alyp, «meni shymyldyq ishinen basqa tósekke kim aparyp tastady» dep daý salatyn. Onyń bári úırenshikti bolyp ketip edi, endi mynaý suraǵyna ne dep jaýap qaıtarsyn.

— Sen kóp ottamaı, andaǵy sýyńdy durystap quı, — dedi kúlki qysqan Aqyljan. -Óıdep aıtpa, Qaısha táteń ókpelep ketip qalady.

— Nege? Kóp ókpeleseń, aqylyń qashyp ketedi deıdi apam maǵan. Onyń da aqyly azaıyp qalmaı ma?

— Endeshe, jańaǵydaı sóz aıtpa. Táteń ókpelemesin, aqyly qashyp ketpesin.

— Myna appaq unmen maǵan da tisimdi jýýǵa bola ma?

— Sen kimniń aýzynan súıip ediń?

Aqyljan óz sózine ózi rahattanyp kúldi.

— Men... men... úlken bolǵan soń súıemin.

Eki balasynyn osy bir jarastyǵyna ámse qyzyǵatyn ári udaıy myń da bir táýbá etetin Dámeli syrtqa shyqsa, Aqyljan kúlkisin tıa almaı tur eken.

— Ne boldy senderge, tońyp qaldyńdar ǵoı.

— Myna kishkene ulyń úılenem deıdi.

— Úılense nesi bar, sen qusap ol júrip almaıdy.

— Kókem Qaısha tátem ókpelep ketip qalady deıdi, — Keńesjan aýzyn burtıtyp, renjip aıtty bul sózdi.

— Ókpeletsin osydan. Men kókeńniń ózin qýyp jibereıin.

Úıde jasaýly turǵan shaıǵa bulardy shaqyra shyqqan Qaısha bul sózderdi anyq estidi. Enesiniń yqylasyna ishi birtúrli eljirep ketti. Shirkin, ana-aı, óz balasynyń ǵana emes, endi meniń babymdy da tabýdyń qamynda júrgenin kórmeısiń be. Alǵash kórgende bólektemeı, balasymen qosa qapsyra qushaqtaǵany, endi mine «ókpeletse, aldymen ózin qýyp jiberem» dep jatqany asa bir saıaly kóńildiń jelpigen samaly ispetti. Erkeligimen de, qyzyq tilimen de mynaý Keńesjan erekshe bir jylylyqqa shaqyrady. Alǵash oqýǵa attanyp, osy aýylda alǵash aq untaqpen tisin jýǵan aǵasyn asqar taýdaı sanaıdy. Buryn da solaı ma, álde bular kelgen soń ba, bul bala bir qoıqalaq ári erke júristi shyǵardy. Áne sol júrisimen tompań qaǵyp, úıge ketip barady. Dúnıeni tyndyryp tastaǵandaı ketip barady. Juptaryńdy jazbasyn. Besikte jatyp ińgálaǵan Amangúldiń ıisi de tula boıynda ystyq bir sezimdi tasytty. Osynaý bosaǵanyń tilekshisi bop, osynaý bastalǵan jańa ómirdiń dámi tátti kórine me, qalaı? Iirimiń úıilip alyp bara jatyr-aý, qymbat tirshilik. Bir jerde jaǵaǵa laqtyryp tastamasań boldy. Endigi arman sol, endigi murat osy bosaǵanyń, shama kelse, baqytty bolý. «Kelinniń aıaǵynan, qoıshynyń taıaǵynan» deıdi halqym. Aıaǵymdy qutty qyla kór, azamatyma abyroı ber. Ata-ananyń aq batasyn alyp attanýdy maǵan taǵdyr jazbady. Sýdan shyqqan balyqtaı typyrlap, óz aıdynymdy ózim izdedim, tirshilik qyzyǵyna ózim yntyqtym. Óz aıaǵymen qańǵyp kelgen qyz edi, mańdaıynda táńirisiniń qarǵysy bar eken degize kórme. Meni qarǵaǵan táńir emes, adam ǵoı, adamnyń aılasy, zulymdyǵy ǵoı, ony jeńýge bolatyn shyǵar. Jalǵyz kúrespeımin dep, Aqyljan, seniń etegińnen ustadym. Baqytyń bolam ba, soryń bolam ba, kim bilsin. Qınalsań, jazǵyra kórme, meniń tileýim aq. Óziń maqtaıtyn anańnyń yǵyna ákep panalatqan saǵan raqmet, múmkin, onyń meıiri ómirdiń yzǵarly jelin janǵa shıpa samalǵa aınaldyrar. Múmkin, men úshin baqyt qaýyzy osy bosaǵadan ashylar.

6

Shodyr Aqyljandy birden tanydy. Eseıip ádemi jigit bopty. Júsip bergizgen joldamaǵa uzaq qarap otyrdy da:

— Jumys tabylady-aý, Qaıshaǵa da tabylar, biraq jaǵdaı aýyr. Mal ólip jatyr. Orys poselkelerinde bir sydyrǵy nıchego, qazaq aýyldary asyra silteýdiń qaqpanyna túskendeı. Jurtty ashyqtyryp almasaq jarar edi.

— Shet jaǵasyn men de kórdim. Sonyń saldarynan ákemmen de kezdese almadym. Maldy qutqaramyz dep etekke ketipti, — dedi Aqyljan.

— Etek ne pana bolar deısiń. Qystan da qaharly bolyp turǵan mynaý mezgilsiz ortaqtasýǵa endi ne amal? Ie joq malǵa, ıe! Meniń erkime jiberse, sol kúıi qaıta taratyp berer edim. Júdegen maldy biraq kim alady?

27-inshi aýylǵa aýyldyq sovettiń predsedateli bolýǵa alǵan joldamasymen qosa, Feodor Afanasevıchtiń kabınetinen Aqyljan osyndaı zil qara tas aýyrtpalyqty da arqalap shyqty.

— Úıińdi tezdep kóshirip al, — degen nyq daýysty da kóńiline túıdi. Aqyljandy qanatyńa al dep ashyq jazbaǵanmen, mynaý qysylshań kezeńde ózine eski dosynyń úlken bir amanat artyp otyrǵanyn Shodyr aıqyn sezdi. Jalpy jaǵdaı aýyr bolsa, onyń qamqorlyǵy nege tutqa? Júrip bergen qara sel seniń oıdym-oıdym selkeý bekinisterińdi buıym qurly kórer me eken. Aýylnaılyqqa Aqyljandy jibergendegi Shodyrdyń esebi bireý ǵana: qansha aıtqanmen Narǵazynyń jıeni ǵoı, naǵashysynan birdeńe juqpady deısiń be? Jurttyń tilin tabar, jalań aıǵaıǵa salynbas. Jany janshýly halyqty jeberlik birdeńe oılanar.

Biraq óz basy mynaý keler kóktemnen qatty qorqady. Qysta asha tuıaqty qyryp salsa, ǵumyr boıy tórt emshekke telmirgen qazaqtyń haly ne bolar eken? Egin sap jer emip, baq ustap jemis tergen halyq emes bul. «Tańǵy as — táńirden», «er azyǵy men bóri azyǵy jolda» dep jóńkilip kóshe bergen jurt. Arasynda Narǵazy sıaqty neken-saıaqtary bolmasa, erteńgi kúndi egjeı-tegjeıli oılaıtyndary da az. «Qudaı bererin taýyspasyn» dep kókke ǵana telmiredi. Osy psıhologıany attyń jaly, túıeniń qomynda ótken ǵasyrlar boıǵy kóshkin ámir qalyptastyrdy ma eken? Mal bul halyq úshin táńirden de kúshti. Ómir súrýdiń birden-bir kepili, kózi. Mal qyryldy, mal qurydy degenshe, halyq ta qyryldy deı ber. Ash kezeńde bir toqty alǵan kedeı, amandasa kelgende at mingen aǵaıyn sol jaqsylyqty ǵumyrynda umytpaıdy ǵoı. Malǵa syıynýdyń túp tórkinin de bir syr jatyr-aý. Orystyń eginge syıynýy da tap osyndaı. Ýaqyt qalyptastyrǵan kúnkóris kelbeti. Egin pisken kezde oǵan bir torǵaı qonyp, mańynan bir mal júrsinshi, orystyń jany qandaı shyjyq bolar eken. Sonaý úrkinshilik jyldary aqtar aqymaqtyq jasap, pisip turǵan egindi japyryp ketkeni úshin búkil Cherkesh, Anton tóńiregindegi orys sharýalaryn ózine túgel qarsy qoıyp alǵan joq pa? Eginge jaý — bizge jaý, egindi taptaǵan bizdi de taptaıdy dep kúreske shyqty olar. Partızandyq qozǵalysty aqtar, sóıtip, ózderi kúsheıtip alǵan-dy. Bir adamnyń aqymaqtyǵy keıde búkil halyqty qasiretke dýshar etip, bir adamnyń aqyldylyǵy búkil halyqty tuńǵıyqtan alyp shyqpaı ma? Anarbaıdyń kıiz úıdi jaqqany osy atyraptaǵy búkil elge qara tańba boldy. Áı, Júsip, azamatym, ol jóninde jaqsy jazdyń, «Kıiz úı sosıalızmge qarsy ma?» dediń, kıiz úılerdi otyryqshyldyqqa kóshken jerlerdiń ózinde bir ýyǵyn joǵaltpaı saqtaý jóninde qaýly shyǵarttyń, halyqtyq qazynany qasterleý jóninde qanshama jurtqa oı saldyń. Biteý keýdelerge bilteden sham jaqtyń.

Qazaq úshin qaı qazyna malmen shendese alady? Basqa pana bolatyn úı, kıetin kıim — malda, ishetin as — malda, búkil ómir arqaýy — mal, malsyz kún joq. Onyń qadirin qazaq bárinen de jaqsy bilgen. Qazaqtyń malǵa degen ińkárligin orysqa, orystyń eginge, jemiske degen ińkárligin qazaqqa berse — mine, sosıalızm degenimiz osy. Soǵan jetý kerek. Kóziniń aǵy men qarasy, ómiriniń ózegi bolyp otyrǵan malyn sypyryp aldyq, ıaǵnı ómirge degen ińkárligin juttyq. Úlken kólemdegi Anarbaılar biz bolyp júrmesek jarar edi. Baǵylyp turǵan maldy baǵýsyz qaldyrdyq. «Ortaq ógizden — ońasha buzaýym» dep ósken halyqty naǵyz talma jerden uryp salǵan joqpyz ba? Ózi oqyǵan Lenın eńbekterindegi kooperasıanyń ıdeıasy basqa edi. Erkimen, tek qana erkimen. Ortaqtasýǵa ómirdiń ózi, kollektıvtik sharýashylyqtyń artyqshylyǵy ákelsin. Jańylmasa, onyń máni tap osyndaı edi ǵoı. Al biz bolsaq, «birik te birik, tezdet te tezdetke» bastyq. Qaıda asyǵatynymyzdy ózimiz de bilmeımiz, masqaralyqqa ma, álde baqyttylyqqa ma? Endi, mine, sol jıyp alǵan maldy bir qysta aman alyp qalýdyń ózi kúshke túsip tur. Keshegi sharýanyń eginin ádeıi taptap ketken aqtardyń qaskóıligin ózge órnekpen qaıtalap turǵan joqpyz ba? Biraq biz elge jaýyqqan aqtar emes edik qoı. Osy qalyń buqaraǵa baqyt ákelemiz dep kúreske shyqtyq emes pe. İsher astan, kıer kıimnen aıyrsaq, ol baqytty qalaı ákelemiz?

Tegim sharýa bolǵandyqtan ba, osyndaı oılar shyrmap jibermeıdi. Partıanyń joly, ólkelik komıtettiń nusqaýy degen soń oryndamasqa shara joq. Áıteýir joǵarydan aıtqandy bas shulǵyp jasap jatyrmyz. Bylaı tartsań — ógiz óledi, bylaı tartsań — arba synadynyń keri. Dúnıeniń qıyny tegi shóre-shórede ǵoı. Óz aryńa qarsy jumys isteýden artyq azap bar ma? Feodor Afanasevıchtiń aryz berip bosanýǵa da birneshe oqtalǵany bar. Biraq otan namys jibermeıdi, qıyndyqtan qoryqty, bólshevık emessiń deıdi ǵoı. Qazir kıt etse, osy sóz aldyńnan shyǵa keledi. Jumysta kemshilik jiberseń de, kelise almaıtyn pikir aıtsań da «sen bólshevık emessiń».

Feodor Afanasevıchti jegideı jegen mundaı oılardy, árıne, Aqyljan bilgen joq. Biraq baıqaǵany — byltyrǵy kórgeninen júdeýleý. Naǵashysymen túıdeı qurdas bolsa da, tipti egdeleý tartyp ketipti. Jumys jep qoıǵan-aý, tegi. Qaladaǵy Júsipten munyń júgi aýyr sıaqty kórindi Aqyljanǵa.

— Kómektesesiń, bir tiregim bolasyń, — dedi-aý. Óte salmaqty sóz. Júsip pen Shodyrǵa juǵysyp ketse boldy, Aqyljan eseıip shyǵa keletindeı sezinedi. Mynaý bir saǵattyq áńgimeden qansha jaıǵa qanyq boldy. Biraq asa tis jaryp shyǵarǵysy kelmeıtin, ar jaǵyn syzdatatyn bir oılar da bar sekildi bularda. İshteı óz istegenderine me, joq álde, tolqyndaı birin-biri kómgen qaýyrt mynaý sharalarǵa ma, áıteýir birdeńege ózderi rıza emes. Ekeýi eki jaqta otyrsa da, osy bir shıryqqan jip bulardy jalǵastyryp jatqandaı. Bala kúninde sonaý úrkinshilik jyldary boılarynan baıqalǵan ashyqtyq, erkindik áldebir shymyldyqpen kólegeılengendeı. Aıtqysy kelip tyǵylyp turǵanmen, kóńil tizginin belgisiz bir kúsh tejeı beredi. Sol sebepti de saıası máselege asa tereńdep ketpeıdi de, ómirdiń kúıki tirligi arqyly biraz jaıdy ańǵartady. Keshe Almatydan Qaısha ekeýi keterde Júsip «jatypatarlardyń juldyzy jansa, bárimiz de jańa ómirge arnap jaıǵan jaınamazymyzdy jınaı beretin shyǵarmyz» dep edi, búgin Shodyr «malyn sypyryp alǵanda qazaqqa qandaı baqytty syıǵa tartqaly otyrǵanymyzdy ózim de túsinbeımin» dep qaldy. Bularda áıteýir bir ishteı arpalys bar.

Aýdany basqa bolǵanmen, 27-inshi aýyl óz aýyldarymen irgeles. Buqpan, Kıikbaı, Qaraýyl tóbe degen úsh arteldi biriktiredi. San qatynap, san ústinen basyp ótken aýyldary. El arasynda atqa mingen azamatty tanymaıtyny bola ma, keshegi 20-ynshy aýyldyń hatshysy búgin bizge aýylnaı bolyp kelipti degen habardy gý-gý aıta bastady. Bireýi quda dep, bireýi qudamyz Narǵazynyń jıeni dep, áıteýir Aqyljannyń qulaǵyn shýlatyp jatty.

Aýyldyq sovetke qaraıtyn úsh mekenniń qaısysyna kelse de, jas bolystyń záresi ketti. Qaraýyl tóbede ortaqqa jınaǵan mal qyrylyp bitýge aınalypty. Shóp joq, baǵatyn adamdar da «bódene basyna, turymtaı tusyna» dep ketip otyrǵan. Árkim ólmestiń qamyna keshken. Biraz úıler jalǵyz-jarym saýyn sıyryna aýyz salypty. Erteń kóktem shyǵyp, tórt emshekke qaraıtyn kún týǵanda qaıtedi?

Osy jaǵdaıdan qoryqty ma, álde Shodyrdyń aıtqanyn istegeni me, Bastumadaǵy úıdi qys ishi bolsa da tez kóshirip aldy. Qaısha men sheshesi úlken súıeý sıaqty kórindi ózine. Keńesjan da aýzy tynym tappaı, ár nárseni aıtyp bir ýaq kóńilin bóledi. Ákesine, Narǵazy naǵashysyna baryp qaıtýdyń da qısyny kelmedi. Bir aýyldan bir aýyldyń jaǵdaıy soraqy kórindi.

— Búgin sońǵy eki bala da sabaqqa kelmeı qaldy, — dedi Qaısha. — Úılerinde as joq, tegi kóńil qoshy bolmaǵan shyǵar.

— Keshe bir top, búgin bir top qaıyrshy esik aldynan áreń ketti. Aýylnaıdyń úıinde bári tirelip turatyndaı kóretin bolsa kerek. Mynany aýdanǵa habarlamasań bolmaıdy, — dedi sheshesi Dámeli.

— Qaıyr suraǵandar osy aýyldyń adamdary ma?

— Qaıdam, bul aýyldy áli túgel bilip bolǵam joq qoı. Birazy «Shubartaýmyz» degendi aıtty. Soǵan qaraǵanda, syrttan kelgender-aý deımin.

— Mássaǵan, jurt bosı bastaǵan eken ǵoı.

— «Bar maldy ortaqqa salyp edik, ortaq ony qyryp aldy. Qys bizdiń jaqta sumdyq bop tur. Osy jaqtyń qysy jumsaq, eli toq degen soń kelip edik, qaıyrym etińiz, báıbishe» dep soıtaldaı jigit úıden shyqpaı qoıdy. Ólshese ózimen ketsin, jetektegen myna Keńesjandaı balasy bar. Bir kese tary berdim. Kelgenderdiń eshqaısysyn qur qaıtaryp jatqam joq.

— Ózimiz tilimizdi tistep qalyp júrmeıik.

— Tilimizdi tistesek, aýylnaısyń, shesh máseleni, — dedi Dámeli zildirek. — E, seniń bolystyǵyńnan meniń bolystyǵym kósh ilgeri bolǵan eken ǵoı. Halyqtyń áıteýir qarny toq kezi edi ol.

Jumysty bastamaı jatyp tuıyqqa tirelgendeı boldy Aqyljan. Kıikbaıda osy kóktemde egin salýǵa saqtap qoıǵan tuqymdyq astyq bar eken. «Halyq myna túrimen qambany ashtyrmaı qoımaıdy-aý dedi kenje naǵashysy Erǵazy. Ol jıeniniń aýyldyq sovettiń tóraǵasy bolyp kelgenine bir jaǵynan baryp tireledi. Jaǵdaı onyń mıyn ashytatyndaı-aq aýyrlap barady. Sol sebepti óziniń bir jasyryn syryn da shydaı almaı aıtyp qaldy.

— Ókimettiń esebinen tys azyn-aýlaq artyq astyq bar edi. Sony taratyp bersek qaıtedi?

Aqyljan qýanǵanynan ornynan yrshyp turdy.

— O, janym naǵashym, myna minezińiz týra Narǵazy kókeme tartqan eken. Qalaı aqyldy jasaǵansyz.

— Aqyldylyqtan deısiń be, ómir úıretedi ǵoı. Shynymdy aıtsam, sol tómendegi óz aýylyma saqtaǵan dúnıe edi. Olar egin salmaıdy. Al maldary tap myna bizdegideı qyrylyp jatsa, halderi múshkil deseńshi.

— Ol jaqta qalyń qar joq shyǵar, maldary aman bolar. «Nebir qıyn jut jyldary pana bolǵan kıeli qum dep otyratyn ákem.

— Onyń ózinen habar bar ma? Kolhoz malyn aman alyp qalam dep dalbasalap ketipti ǵoı.

— Apam kórinedi bolmaı jibergen, — dedi Aqyljan sál kúrsinip. — Biraq Narǵazy kókemder tıip tur ǵoı qasynda, bir amalyn jasar.

— Narǵazy kókeń bir tý bıeni jetektep, sonaý jer túbi Aqsýǵa ketipti. Úmbet degen azamattyń qystyq soǵymyn áketipti.

Aqyljan oılanyp qaldy. Esine naǵashysy ekeýiniń Úmbettiń qazasynyń ústinen shyqqany, keterde sheshesimen qoshtasýǵa úıine barǵany, sonda jylyna soıar maldy moınyna alǵany, Qaısha ekeýiniń tanysýyna osy qazanyń sebep bolǵany tústi. Osylardy eske alǵanda, Aqyljanǵa keremet bir kóp ýaqyt ótken sıaqty kóringenmen, aınalyp kelgende bári bir-aq jyldyń qarasy eken ǵoı. Ýaqyttyń sonshama tyǵyzdalǵany ma, álde oqıǵalardyń qoıýlyǵy ma, osy bir kezeń jas aýylnaıǵa atpaı qoıatyn sary tańdaı uzaq kórindi.

— Ýádede turǵany jaqsy bolǵan. Biz tirimiz. Ol úı azamatynan aıyrylyp qaldy ǵoı. Azamat bolǵanda qandaı. Qaıran Narǵazy kókemniń júregi-aı!

— Myna ýaqyt sondaı keń júrekti de syǵyp bara jatqan joq pa? Men sol ózimizdiń aýylǵa ketsem deımin. Qoı baqsam da Narǵazynyń bir jaǵyna shyǵaıyn. Oǵan qazir syltaý tabylyp tur, — dedi Erǵazy.

— Qandaı syltaý?

— Ol myna seniń bolys bolyp kelgeniń. Biri — naǵashysy, biri — jıeni, bar bılikti qolǵa aldy deıdi ǵoı jurt. Aǵaıyndy adamdar qyzmet babynda tús jyrtysyp qalyp júremiz be?

— Sonda myna otqa meni tastap kete beresiz be?

Erǵazy sál oılanyp turdy da:

— Men saǵan qyzyqty aıtaıyn, — dedi kúlimdep. — Ana apań bolys bolǵanda «oıboı, bul Qarmysqa qudaı bere salǵan, qatynyna deıin atqa mindi» dep soqty. Sonda kóre almaǵandary meniń osy Kıikbaıǵa basqarma bolyp kelgenim, seniń oqýǵa ketkeniń, ana jaqtaǵy Júsiptiń kúıeý ekendigi. Ony jurt bilmeıdi ǵoı deısiń be?

— Júsip Qarmysqa kúıeý emes, Ajyǵa kúıeý ǵoı.

— Ajy men Qarmys quda-qudandaly bolǵan soń bir shuqyrta úıe salmaı ma qazekeń.

— Ereke, úrkinshilik jyldary Shatyrbaıdyń kógeninen de aman qaldyńyz ǵoı. Bul qıyndyqtan da shyǵarsyz.

— Shatyrbaı ashyq jaý ǵoı. Ashyq jaýmen kúresý ońaı. Óıtkeni onyń jaý ekenin bilesiń. Dúnıeniń qıyny jasyryn jaý. Onyń qaı jaǵyńnan soǵaryn bilmeısiń. «İshten shyqqan jaý jaman» dep qazaq beker aıtty deısiń be? Onyń ústine, myna jaǵdaıda árbir súringeniń ózińe kór bolyp qazylady.

Ómir kórgen naǵashy ózek jarar syr aıtyp tur. Bımendi baıǵa qosaqtap aryz jazǵan aǵaıyn mynaý, qystyń arty malǵa ǵana emes, adamǵa da surapyl bolyp ketse, túbi shıki shıkiligin jasamaı qoımaıdy demeýine kim kepil. Onyń ústine Qaıshanyń tegi taǵy kelip qosylsa... Osynaý bir úreıli eles kóleńkedeı qyr sońynan qalmaı qoıdy-aý.

— Qusyń qutty bolsyn. Soǵan nıet bildirip qaıtýǵa mynaý qys, qat-qabat jumys mursha bermeı júr. Onyń ústine qazir qaıyrshy kóbeıip ketip, úıdiń ishi qadam attatyp shyǵarǵysy kelmeıdi.

— Qaıyrshy demekshi, Ereke, álgi úlestiretin astyǵyńyz solardyń qolyna túsip ketip júrmesin.

— Ol jaǵyn eskerermiz. Jaǵdaı qıyndap barady. Qazir qoımalardy qarýmen kúzettirýdemin. Sen Dámelige túsindirip aıt, ókpelemesin. Kelinine qutty bolsyn aıtyp áli kelemiz. Ýaqyt qoı, ýaqyt.

Aqyljan asa mán bermepti. Buryn jaraıdy Kıikbaı men Bastumanyń arasy biraz jer ári ekeýi eki aýdanǵa qaraıdy. Al endi irgege, myna Qaraýyl tóbege kelgende ápkesi men inisiniń, naǵashysy men jıeniniń arasyn qashyqtatyp turǵan ne? Sonaý jer túbindegi Balqashqa taqaý qumda otyrǵan Narǵazylarǵa tipti ókpe joq eken-aý.

Narǵazy bir toıǵa jan salsa, osy Qaısha men Aqyljannyń toıyna jan salatyn edi. Asyǵa kútti ǵoı ony. Biraq jaǵdaıdy kórdiń be? Onyń ústine úılengen ýaqyttary da naǵyz qystyń ortasy. Bularǵa kelmeı, naǵashysynyń Úmbettiń úıine tartqanyn Aqyljan ishteı quptady. Narǵazynyń mundaı iri minezderi bolatyn.

Erǵazynyń oǵan jaqyndaǵysy keletininde de bir syr bar-aý. Usaq bir dúnıe asqar taýdaı aǵasynyń saǵyn syndyrmasyn deıtin shyǵar. Áıtpese munda jaǵdaıy jaman emes sıaqty. Baǵyna aýdandyq komıtettiń birinshi sekretary bolyp, aǵasynyń qımas qurdasy, tós túıistirgen dosy Shodyr keldi. Óz taǵdyry da keshegi Cherkesh qorǵanysynda onymen janasyp qalǵan. Janyndaı kóretin ápkesi Dámeli de osynda. Onyń aýzyna tistegendeı etip ósirgen Aqyljany, mine, azamat bolyp, at jalyn tartyp mindi. Ne kerek endi, nege ketem deıdi?

Álde osynaý naǵashylary qyrannyń balapanyndaı qanattandyrdyq, endi ózi ushsyn, óz bıiginen kórsin dúnıeni deı me eken. Joq álde, shynymen-aq mynaý jańa ómirdiń qaýashaǵy bularǵa tarlyq etip júr me? Narǵazy, Janǵazy, Erǵazy — Turǵanbektiń úsh arysy, úsheýi atqa mingende qaımyqpaıtyn jan joq edi, Qarmys aýylynyń alynbas qamalyndaı bolatyn. Ol sonaý patsha zamanynda, eski ómir tusynda-aq bolsyn. Biraq bular ol kezde de eshkimge ozbyrlyq jasaǵan joq, eshkimniń malyn tartyp almady. Esesine namysyn jibermedi, eshkimdi basyndyrmady. Sol úshin dańqtary shyqty. Úlkeni Narǵazy serilik qurdy, ıt ustap, qus saldy, báıge baptady, myrza boldy, ada da bildi, bere de bildi. Jaqsylarmen jaqyn júrdi, ózge qusap qaltyramady, bar malyn uqsatty, bar janyn rıza etti, sol úshin Qarmys aýyly ǵana emes, búkil Sadyr jurty qurmet tutty ony, ataqty el azamaty boldy. Sovet ókimetin de ol quptap qarsy aldy. Kedeılerge onsyz da ishi buratyn, kómektesseń jarlyǵa kómektes dep júretin batyr minezdi azamatqa «kedeı baqyty» degen uran unady.

Biraq Lepirbaılar, Anarbaılar janyna tıdi. Olardyń áperbaqan áreketterinen buqqan joq. Ashyq qarsy shyqty. Aralaryndaǵy kózi ashyq, súıikti jıeni Aqyljannyń adam bolýyna janyn saldy. Janǵazynyń óz aýylynda, Erǵazynyń myna qaıyn jurty Kıikbaıda bastyq bolyp júrgenderi tabıǵatyna bitken etteriniń tiriligi. Osyndaı ádil, adal azamattar ǵana mynaý kezeńniń júgin kótere alýy múmkin. Sheshýshi kúsh olardyń áleýmettik teginde emes, azamattyq, adaldyq teginde bolyp tur ǵoı. Sol sebepti de jurt Lepirbaı, Anarbaılardan góri bulardy kóbirek syılaıdy, bularǵa qulaq qoıady. Árıne, kóre almaıtyndar da, qyzǵanatyndar da bar shyǵar. Erǵazynyń jańaǵy aıtyp turǵany sol. Qyzǵanady eken dep ómir qyzyǵynan bas tartýǵa bola ma?

Erǵazynyń nege ketkisi keledi? Álde osynaý kóp jaıy túsiniksiz ýaqyt syrynyń aǵasynyń ishine syımaı júrgenin alysta júrip-aq seze me eken. Qasynda bolyp, qabaǵyna qaraǵysy kele me? Álde esti azamat qaıyrshylardyń kóbeıgendiginen bir zulmattyń kele jatqanyn kóre me? Sen keldiń, men keteıini qalaı? Oǵan Shodyr da kóne qoımas. Feodor Afanasevıchke keregi jumys isteıtin, jurttyń tilin tabatyn adamdar. Onyń rý-surýda, naǵashy-jıende sharýasy joq. Adam bolsa, ókimet isine berilse boldy. Ásirese, mynaý qatty qysta, ortaq mal opat bolyp, qazaq aýyldary qıyndyqqa ushyrap jatqanda Erǵazy sekildi esti azamattarǵa súıenbegende kimge súıenedi? Amal tabýdyń joldaryn solar ǵana aıta alatyn bolar.

Ótken bir jınalysta kúızele sóıledi. Orys mekenderiniń basshylaryna, aýyldyq sovet tóraǵalaryna tapsyrma berdi. Qazaq aýyldaryna kómek retinde astyq alyp qaıtýǵa laý jiberýdi tapsyrdy.

— Laýynda myltyq bolsyn, qarýly adamdar bolsyn, jolda tonalyp qalyp júrmesin, — dedi.

Osynyń bári jaqsylyqtyń nyshany emes. Osyndaı kezde Erǵazynyń elge ketkisi keletini Aqyljandy bir jaǵynan, tańdandyrsa, bir jaǵynan, qorqytady. Jas emes, myna kirgen 1932 jyly bul týra jıyrmaǵa toldy, ońdy-solyn tanydy. Qazaqtar buryn on jetiden asyrmaı uldaryn úılendiretin bolsa, bul úsh jyl keshigip, jıyrma jasynda bir shúıkebasqa áreń qoly jetti. Onda da jaǵdaı kómektesti, Qaısha oqýdan qýylmasa, óziniń ústinen aryz túspese, áli de áıelsiz júretin be edi, qaıter edi. Qulshynyp-aq jumysqa kiriskisi, mynaý jańa ómirdiń júgin moınyna alǵysy keledi. Qaısha da osylaı etýge qumar. Biraq nebir aýyrtpalyqtyń aldynan shyqqanyn kórmeısiń be? Árıne, ómir tastaq jol emes, onyń ústine, jyqpyl-jyqpyly kóp jańa ómir bul.

Aýyl-aımaq jas bala degenmen, Aqyljan biraz dúnıeni bastan keshti. Lepirbaıdyń aıaqasty túrmesin, Anarbaıdyń arandatýyn, ókimettiń oqýyn, odan qýylǵanyn, Qaıshanyń qasiretti taǵdyryn kórdi. Bul kúnge kádimgideı eseıip jetti. Túıgenderi, kórgenderi biraz. Anarbaıdaı qaǵazǵa qol qoıary ǵana bar biteý emes, oqyp-jaza alatyn, bul jaǵynan eshkimge dilmár bolmaıtyn saýatty bolys.

— Sen sekildi jas bolystardyń ómirge kelýi kezeń sıpatyn ańǵartady, — degen bolatyn Shodyr alǵashqy áńgimesinde. — Qarashy óziń, buǵan deıin kimder aýylnaı boldy? Qara tanymaıtyn qarańǵy adamdar. Olardyń aldyna ákelgen qaǵazǵa qol qoıa alǵandary qoıdy, qoıa almaǵandary barmaǵyn basty, mórlerin urdy. Áıteýir mórdiń ıesi soǵan máz. Nebir taǵdyrlar solardyń aldynan ótti. İri baılardy tárkileý solardyń sheshimimen jasaldy. Aýylnaı mór soqty, bitti. Osy mórdiń astynda talaı orta sharýalar da jylaı-jylaı ketti ǵoı. Bir-birine qyjyly barlar aýylnaılardyń ańqaýlyǵyn paıdalanyp ósh te aldy, aıdatty, sottatty. Óıtkeni aýylnaıdan úlken aýylda tulǵa joq, Sovet ókimetiniń jergilikti jerdegi ekili. Qarańǵy jurt olardy paıǵambardan kem sanamady. Al sen bolsań, hat tanısyń, qaǵaz jaza alasyń, arpalysyp ótkizseń de Anarbaıda bolǵan hatshylyǵyń seni biraz tájirıbege baıytty. İs júrgizýdiń ne ekenin bilesiń. Meniń «kezeń» dep otyrǵanymnyń syry osynda. Qaı qaǵazdy oqymaı, tanyspaı qoldy uryp jiberedi eken dep sen úshin endi biz de qylpyldamaımyz. Saýatty, Almatydan az bolsa da oqyp kelgen aýylnaı dep sanaımyz.

— Biraq sózge erme, sózge erseń qurısyń, — dep nyqtaǵan bolatyn Shodyr. — Ádildigiń ana naǵashyń Narǵazy men anań Dámelinikindeı bolsa jetedi. Qalǵany óz-ózinen kele jatar.

«Eki ashada» jınalǵan astyqty ákeletin laýdy basqarýdy Aqyljan Erǵazy naǵashysyna tapsyrdy. Birinshiden, ol astyqqa eshkim tımeıdi. Ekinshiden, jasynda kúreske kóp túsken balýan naǵashysy eshkimge aldyra qoımas. Biraq onyń beti ary bolsyn.

Ár-ár jerden urlyqtyń ulǵaıǵany týraly habar kóbeıip ketti. Malyn joǵaltqandar aǵyp otyryp aýylsovetke keledi. Buryn izge túsip, ózderi dalbasalap jatýshy edi. Endi tek keńsege tura shabady, qudaıdaı senetini — aýyldyq sovet.

Bastumada óziniń týǵan Ajy aýylynda Sháken qarttyń kók bıesin ury alyp ketipti degendi estigen bolatyn. İshteı qatty qynjyldy, kempiri aýrý, qysy-jazy qymyzyn iship otyrǵan jalǵyz bıeden aıyrylǵan soń ne boldy. Bul urylar qartaıǵanyna da, qadirli bolǵanyna da qaramaıdy eken-aý. Qý tamaq ne istetpeıdi.

Mana aldyna qaba saqal shal keldi. Kózinen aqqan alty taram jas óńirin jýǵan. Erkek adamnyń munsha egilip jylaǵanyn kórgeni osy.

— Qaraǵym bolys, shıetteı bala-shaǵa qarap otyrǵan jalǵyz sıyr edi. Túnde bireý jetelep ketipti. İzine túsip biraz jerge bardym. Biraq mynaý túbi túse jaýyp turǵan qar lezde-aq izin jasyrdy. Bala-shaǵam qyrylsyn demeseń, taýyp berýge kómektes.

— İz qaı jaqqa ketipti, aqsaqal? — dedi Aqyljan tyńdap bolǵan soń.

— Bet alǵan jaǵy Kıikbaı. Kim bilsin, ádeıi adastyrý úshin solaı qaraı ketken bolyp, sosyn basqa jaqqa burylǵan shyǵar.

— Qaýip eter adamyńyz bar ma?

— Qaraǵym-aı, qolmen ustamaǵan soń kimniń obalyna qalaıyn, biraq sol Kıikbaıda aǵaıyndy ataqty eki ury bar edi, Qulpytas, Qyrǵı degen.

Osy mańdaǵy baılardyń talaıyn kezinde qan qaqsatqan bolatyn. Keńes ókimetiniń quryǵy uzyn ǵoı, qaraǵym. Tezdep izdeý saldyrshy.

Aqyljan shabdar atpen Kıikbaıǵa ózi tartty. Qalyń qardan maltyǵyp áreń kele jatyr. Oıyna tap osy shabdarmen Basqannyń sýyna kete jazdaǵany, Qanaı aýylynan bir-aq shyqqany, aıaqasty qamaýǵa alynǵany tústi. Mynaý omby qar da sol qamaýdan bir de kem emes sekildi. Shabdar at tap sonda sýdan ótkendeı pyr-pyr etedi. Qoryqsa da, Basqannan ótkende áıteýir jıek kórinip turyp edi ǵoı, al mynaý ushy-qıyry joq kóz jetkisiz birdeńe. Tasyǵan kezde qap-qara bop záreńdi alatyn ózen sýynan munyń úreıi birde bir kem emes. Jıekke kóz jetpegende de sý qorqynyshty ǵoı. Mynaý tap solaı, tóńkerilip jatqan muhıt ispetti. Bul óńir shıli kelýshi edi, kórinbeıdi, sonda qar shıdiń basyn japqanǵa deıin jaýǵan ba? Bul jasynda mundaı qardy kórgeni birinshi ret.

Oıpańdaý jerge ornalasqan «Kıikbaı» aýylynan áýeli ótip kete jazdady. Sumdyq-aı, kıiz úılerdi tipti kerege tusyna deıin kómip tastapty-aý. Syzdyqtap shyqqan tútinder bolmasa, adasyp ketýi ǵajap emes edi. Erǵazynyń úıi qaı mólsherde edi, tuspaldap soǵan qaraı tartty. Oıy — aldymen sol kishi naǵashysymen aqyldaspaq. Áneýkúngi astyqqa barǵan sapary qalaı boldy eken, ony da bilgeni jón.

Erǵazy sýyt júrisinen-aq Aqyljannyń tegin kelmegenin sezdi. Qulpytas pen Qyrǵıdy jaqsy biletin edi, olardy qorǵaı sóıledi.

— Bular jylqy alýǵa kánikken iri urylar. Sıyrǵa qolyn bylǵamaıdy. Biraq kim biledi, bulardyń da zamany ótip ketken shyǵar. Átteń, erterek tanysqanda baıaǵy Shatyrbaıdyń jylqysyna ózi ertip baratyn edi. Naǵyz atpal jigitter.

— Shatyrbaı esińizde myqtap qalypty ǵoı.

— Qazir bolsa, qulyndaǵan daýsyn shyǵaryp, ákesin kózine kórsetetin edim. Naǵyz tap jaýy sol bolatyn.

— Bolar is boldy. Shatyrbaıdy qoıaıyq endi. Myna Qulpytas, Qyrǵımen qalaı tildesemiz?

— Olarǵa ury dep barsaq óshiktirip alamyz. Osy urlyqty qalaı tabý jóninde aqyldasqan bolaıyq, — dedi Erǵazy. — Áneýkúni aýylǵa men ol ekeýin erte barǵam. Bir-bir shanany ózderine tabys ettim. Qambany kúzetý de solarǵa júkteldi.

— Mynaýyńyz aqyl bolǵan. Sonda qalaı sóılesemiz? Múmkin, osynda shaqyrtarmyz.

— Solaı etken jón. Men qazir kisi jibereıin. Shaı iship, tamaq jep otyryp tildeseıik.

Et pisirim ýaqyttan keıin úıge eki kisi keldi. Aqyljan ornynan turyp sálem berdi. Biri — Narǵazy naǵashysyndaı iri deneli, shoqsha saqaldy, dál oń kóziniń aldynda barmaqtaı qaly bar adam eken. Ekinshisi — sál sarǵyshtaý, tórtbaq, sırek mysyq murtty. Aqyljanǵa synaı qarap, sóz kútip otyr. Jańa bolys bizdi qaı qyryna alar eken degendeı.

— Bul meniń týǵan jıenim, — dedi Erǵazy ańdysýdy asa kepke sozǵysy kelmegendeı. — Ózderińmen aqyldasýǵa kelipti.

— Aqyldasýǵa? - dedi shoqsha saqaldy myrs etip. Mundaı jaǵdaıdy kútpegenin birden ańǵartty.

— Iá, aqyldasýǵa, aǵaılar. El azamatysyzdar. Jaǵdaı aýyrlap, urlyq kóbeıip barady. Osyǵan qandaı tosqaýyl bar?

— Oǵan eshqandaı tosqaýyl joq, — dedi shoqsha saqaldysy. - Áli budan da kóbeıedi. Aldanysh etip otyrǵan malyn ortaqqa saldyńdar. Ortaqtassańdar aspannan shelpek jaýady dep edińder, qaıda sol shelpekteriń? Kún kerý kerek emes pe, urlamaǵanda endi ne isteıdi.

Aqyljannyń jaǵynan bireý osyp-osyp jibergendeı boldy. Juqa óńi qyzaryp sala berdi.

— Qaraǵym, ol seniń kináń emes. Sen jańa kelgen adamsyń. Saǵan deıin bolǵan pále bul. Myna naǵashyńa rahmet. Keı jerdegideı tyqaqtap, túgel sypyrtqan joq, saýyndyǵyn, miner atyn, shetinen butarlap jeıtin usaq malyn qaldyrdy. Biraq olar myna qystan aman shyǵa qoısa... Biraq jekemenshiktiń aty — jekemenshik. Olar ana ortaq maldan kúıli. Sondyqtan urlaıdy. Naǵashylaryńnyń bárinen aqyldy jasaǵany bir-bir ura astyq tyǵyp alýǵa ruqsat berdi. Áldeqandaı kún bolady.

Tórtbaq sary shoqsha saqaldyny túrtip qaldy. Erǵazy kúlip:

— Qulpytas, seniń aýzyńa sóz turmaıdy eken ǵoı. Bolysqa bárin aıtyp qoıdyń, endi ne boldy? — dedi.

— Óziń ǵoı týǵan jıenim degen. Naǵashysyn qylmysqa tarta qoımas.

Aqyljanǵa Qulpytastyń ashyq minezdiligi unady. Tike aıtatyny Narǵazy naǵashysyna uqsaıdy. Mundaı adamdarmen sóılesý jeńil.

— Sonymen, siz urlyq tıylmaıdy deısiz be?

— Halyq toǵaısa tyıylady, toǵaımasa tıylmaıdy. Men áýeli urlaıtyn mal qalmaı ma dep qorqam.

— Ótkenińdi ańsap otyrsyń-aý, Qulpytas, — dedi Erǵazy.

— Ańsa, ańsama, bul tóńirekti men jaqsy bilem. Buryn mal degeniń jabaıy elikteı qaıysyp jatýshy edi. Baıdiki bolsyn, kedeıdiki bolsyn, áıteýir mal bar bolatyn. Al qazir she? Shildiń boǵyndaı ár-ár jerde shúkiń-shúkiń birdeńe. Tárkileý degen bir sypyryp ótti. Alǵanyn aldy, almaǵanyn baılardyń ózi qyryp saldy. Ortaqqa berińder dep esil maldy endi kedeı, orta sharýańnyń ózi shat-shálekeı etti. Myna urylar, bizderge qıyn bop qaldy, alatyn mal joq. Úıir-úıirimen aıdap ketetin qaıran jylqy-aı.

Úıdiń ishi dý kúldi. Aqyljan myna adamdy tipti unata bastaǵandaı.

— Kúl, kúlme, mal bolsa ǵana uryǵa óris keń. Biraq men eshqandaı kedeıdiń malyna tıisken emespin. Ózim kedeımin, kedeıdi kedeı sorlatqanda ne bolady? Biraq myna jappaı kedeılik jaman eken. Qarnyń ashqanda buryn kóńilge toq baıdyń maly bar ǵoı. «Er azyǵy men bóri azyǵy jolda» dep tarta berýshi edik. Bári qarny ashqanda, ulyǵarda ulıdy. Mine, sol ulıtyn kezeń bizge de jetti me dep qorqam.

— Aqyljan qaraǵym, aqyldaspaǵyń osy bolsa, aıtarym da osy. Soraqynyń kókesin kóktemde kóresiń. Óz basym jer aıaǵy keńeıe anaý ishke, Reseıge ketpekpin. Ol jaqta mundaı soıqan joq deıdi. Men kóp júrem, kóp estımin ǵoı. Uzynqulaq sondaı habar jetkizedi. Atamekendi tastaý ońaı emes. Biraq ashtan ólýge de bolmaıdy. Urylyq mashyq meni osylaı ilgerirek oılaýǵa úıretken. Men eshqashan qylmysker bolǵam joq. Kún kórý úshin kúres qylmys emes. Mańdaıyma mal bitpedi, biraq ashtan ólip, kóshten qalǵanym joq. Elde boldy. Al endigi kún ne? Ózinde de joq, ózgede de joq.

Bul sózderdi Qulpytas nyǵarlap-nyǵarlap aıtty. Qaınap júrgen oılary ekeni kórinip tur. İshtegi sherdi aqtarýdyń sáti túskendeı ózine.

— Saǵan raqmet. Uryny sanatqa qosyp sóılesip otyrsyń. Ózińe deıingi bolystar áýeli atymyzdy estise qashatyn. Mynaý naǵashyńnan juqqan bolar, urylar da kisimen kisishe sóıleskendi qalaıdy. Urlyq jasaý, onyń ústine, jylqy alý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi. Júrek kerek, júrek. Sol bizdiń mashyǵymyzǵa da noqta tústi-aý deımin. Bul óńirden ketem dep otyrǵanym sondyqtan. Endi múlde jańa ómir bastaý kerek. Ony basqa jaqtan bastaǵym keledi. Anaý ósip kele jatqan urpaǵymnyń kózine eshkim «urynyń tuqymy» dep kózge shuqymaıtyn bolsyn. Urlyqty sol urpaǵymnyń qamy úshin jasaǵanymdy qaıdan bilsin. Bóriniń malǵa shapqanyn jek kórgenmen, halyq onyń bóriliginen bir qaısarlyqty kóredi. Biz de sol sekildimiz. Qulpytas, Qyrǵı bolyp qalamyz. Al myna kelgen sharýańnyń tórkinin túsinip otyrmyn. Ury alystan emes, aýyl arasyndaǵy shıbóri. Ony tyıýdyń bir amaly bar.

— Iá, manadan beri sony aıtsańshy, — dedi Qyrǵı. Aqyljan da, Erǵazy da eleń ete qaldy.

— Kezekti bir jınalysynda, — dedi Qulpytas sózin salmaqtaı aıtyp, — urylardyń izin kesý Qulpytas pen Qyrǵıǵa tapsyrylady de. Ol sóz el arasyna tez taraıdy. Keketýshiler de tabylýy yqtımal, biraq urlyqtyń sap tyıylýyna men kepil.

Erǵazy Aqyljanǵa, Aqyljan Erǵazyǵa qarady.

— Sóıtip, bizdiń ury degen ataǵymyzdyń bir paıdasyn kóresińder, — dep kúldi Qulpytas. — Ýdyń zárin ýmen qaıtarmaı ma, sol sekildi urlyqty urylar arqyly tyıasyńdar.

Aqyljanǵa myna usynys unap ketti.

— Al qara sıyrdy alǵan adamdy qaıdan tabamyz? — dedi Erǵazy.

— Qaraýyl tóbeniń jıynyn shaqyryńdar. Men keleıin. Alǵan adamdy kózinen-aq tanımyn. «Uryny ury alystan tanıdy» degen bar emes pe?

Bári máz bolyp kúldi. Ury dep kelgen adamy urlyqty tyıýǵa atsalysatyn bolǵany úshin Aqyljan qýandy. Qulpytas ózine unap barady.

— Aqyldasa keldim degen bir aýyz sózińmen ar jaǵymdy aqtardyń, qaraǵym. «Jyly-jyly sóılese, jylan ininen shytady». Ury da adamnyń balasy.

— Urlyqtaryńyzdan góri el arasynda erlikterińiz jóninde ańyz kóp eken, — dedi Aqyljan. — Men bir jaǵy soǵan tánti bolyp kelip edim.

— Urynyń bári jurt oılaıtyndaı qara nıet emes, — dedi Qulpytas sheshile sóılegisi kelip. - Bireýi kúni úshin, bireýi namys úshin, bireýi egespen jasaıdy urlyqty. Qarap otyrǵansha áńgime bolsyn. Budan jastaý kezim. Mataı jaǵyndaǵy bir úlken asta sózden sóz shyǵyp, bir ot aýyz bizdiń Málish eline tıisti. Jarymaǵan, aýyzǵa alarlyq bir baıy joq dep soqty. Qanym qaınap, álgini bir táýbesine keltirgim keldi. Qaınar degen elden eken. Elte qaıtyp kelisimen Qyrtıta aıttym: bir attanys bar, ata namysy úshin. Qaınar aýylyn eki-úsh kún torydyq. Jylqyshylary saıdyń tasyndaı iri eken. Soıylǵa tússek, berispeýi múmkin. Endi ne isteımiz? Jylqyshylardy taldyryp uıyqtatyp baryp tań aldyn kúteıik. Solaı isteldi de. Saıaqtaý júretin kók aıǵyrdyń úıirin ańdydyq. Jylqyshy ol túni jalǵyz boldy. Tań aldynda bir tobylǵynyń túbinde atyn aıaǵyna baılap tátti uıqyǵa ketken eken. Qyrtı úrikken aty tartyp oıatpasyn dep uzyn shylbyrdy qıyp keldi. Atty jetektedi de, tasada turǵan maǵan bylaı dedi:

— Tym iri neme eken. Qatyp uıyqtap jatyr, óziń bar, — dedi. Taý irgesindegi tobylǵy tegi iri bop ósedi. Shoq-shoq kúıimen kisini jaqsy jasyrady. Mysyq tabandap kelsem, naǵyz babynda uıyqtap jatyr. Jatqan adamdy alý qıyn ba, aýzyna oramal tyǵyp jiberdim de qolyn qaıyryp, tymaǵyn kózine bastyra shylbyrdyń úzdigimen basyp tastadym. Alakóleńkede meniń tús-túrimdi ańǵara da qoıǵan joq. Onyń ústine, uıqyly-oıaý sasýly. Bir top tobylǵynyń túbine aıaǵynan, belinen myqtap shandydym. Qalyń tobylǵydan izdep kelgen adamnyń ózine de tabý qıyn.

Sosyn Qyrǵıǵa keldim de, «sen jylqyshynyń atyna min» dedim. Jylqy jylqyny jaqsy tanıdy, ózimizdiń jylqy eken desin. Sodan jaıymen ala keýimde Alataýdyń baýyrymen aıdap bereıik. Men Qyrǵıdyń atyn jetektep art jaǵynan ala júrdim. Shapqyn kórgen úıir urynyń at jetektep kelmeıtinin jaqsy biledi. Iaǵnı jetektegi at kúdik týǵyzbaıdy. Onyń ústine, biz qıqýlap túsken joqpyz, qýǵan joqpyz, jylqyshy baılaýly qalǵan soń, jaıymen aıdadyq. Buryn ury kórmegen úıir yǵymyzben júre berdi. Kókaıǵyr bir-eki ret oqyranyp qoıdy da, úıirdiń aldynda júre berdi. Keń jyraǵa kelgenimizde tań atty. Jylqy jatqan jerden 15-20 shaqyrym shyǵyp kettik-aý dep mólsherledim.

Jaryqta bizdiń bóten ekenimizdi tanydy ma, Kókaıǵyr keri qaraı tartyp kep bersin, astymdaǵy Qamysqulaqtyń qyl quıryqtyny jibermeıtinin bilem, súıretken quryǵymdy qysqalaý ustap tura umtyldym. Obaly ne, Qamysqulaq alysqa jibermedi. Moınyna túsken quryqty súıreı-múıreı Kókaıǵyr kókke shapshydy. Quryqty ósken jas jıdeden jasaǵan edim. Túngi joryqta udaıy alyp shyǵatyn serigim. Urynyń senetini aty, soıyly, quryǵy, sosyn óziniń qarýy ǵoı. Qulpytasty bul ýaqytqa deıin at ústinen eshkim soıylmen de, kúshpen de alyp kórgen emes. Quryqtyń baýyn burap-burap, Kókaıǵyrdy biraz qylǵyndyrdym da tartyp qalyp edim, jaryqtyq gúrs etip jerge qulady. Qarǵyp túsip, basyna júgen saldym. Alqymyn sál bosatqan soń dir-dir etip ornynan turdy. Eseńgirep qalypty janýar. Qamysqulaqtyń erin de sypyryp aldym da, Kókaıǵyrdy jaqsylap erttedim. Jylqy malynyń estiligi sonda, arýaǵy basym adamdy qashan da moıyndaıdy, tyrp etpeıdi.

Qyrǵı aıǵyr sońynan úıirdiń jóńkile jónelýine jol bermepti. Qamysqulaqty noqtalattym da, jaıdaq kúıi jetekke alyp, úıirdiń aldyna tústim. Kókaıǵyr kósilte júrip keledi, púshaıman bolǵan, úıir de ere berdi. Sodan ne deısiń, birneshe kún tartqannan tartyp otyryp, Semeıdiń ber jaǵymen Qarqaraly bazarynan bir-aq shyqtyq. Ne bolsa ol bolsyn, bir úıir jylqyny aqsha pulǵa aıyrbastadyq ta jiberdik.

— Mynaý sol bazardan alǵan saptama edi, — dedi Qulpytas aıaǵyndaǵy qalyń bylǵary etikti kórsetip. Qansha jyl boldy, áli sol qalpy, meni bul tozdyrmasa, men ony tozdyra alatyn emespin.

— Sonymen, alǵandaryńyz sińip ketti me?

Aqyljan áńgimege asa yqylasty ekenin tanytty.

— Sińgende qandaı, baldaı batyp, sýdaı sińdi. Qaınarlar ar jaǵyndaǵy Jalaıyrdyń urylarynan kóripti. Esh nárse shyǵara almapty. Básibek baıǵa kisi salypty. Ol jaryqtyq ta urylar ustaıtyn edi ǵoı. Kelgenderdiń óz atyn ózine soıyp jegizip qoıa beripti. Jala japtyń dep Qaınarǵa áýeli aıyp tartqyzypty. Sondaı susty adam edi ǵoı, marqum.

Aty aýzyna túsken soń, tıe bersin degendeı Qulpytas betin sıpady.

— Áńgime neden shyǵyp ketti ózi? - dep ol aınalasyna qarady da, - á, álgi urynyń namysy jóninde eken ǵoı, — dedi. — Sóıtip, az ǵana rý Málishtiń namysyna tıem dep, Qaınardyń bir aqymaǵy bir úıir jylqysynan aıyrylǵan.

— Qazir munyń bárin aıtyp otyrsyz. Estip qalyp ósýin surasa qaıtesiz?

Aqyljan jumsaq qaljyńymen aqyryn shı júgirtti.

— Estise, patsha ókimetinen daýlasyn, odan beri ne zaman etti. Qaıta odan túsken puldy myna kedeı aýylyna bólip bergenim úshin Keńes ókimeti maǵan raqmet aıtsyn. Men áldebireýler sıaqty qazir ǵana emes, sol kezdiń ózinde-aq kedeılerdiń soıylyn soqqam. Olardyń azyn-aýlaq malyna tıiskenderdi ózim taýyp bereıin dep jáne otyrmyn.

— Kelistik, aqsaqal. Mynaý qıyn kezde bolysqa sizderdeı kómekshiler de kerek, — dedi Aqyljan.

— Urylar ýádege berik bolady, biz sózimizde turyp úırengenbiz, - dedi manadan áńgimege asa qosylmaı otyrǵan Qyrǵı.

— Joq, endi sizder ózderińizdi ury dep ataýdy qoıyńyzdar, ol qara tańbany Sovet ókimeti sizderden alǵaly qashan.

— Raqmet, qaraǵym. Biraq jurttyń aýzyna qaqpaq bolasyń ba? Ózimiz de úırenip ketippiz. «Báriniń aýzy jese de qan, jemese de qan» demekshi, keıbireýler tyshqaq laǵy joǵalsa da aldymen bizden kórgisi keledi. Laq-toqtyǵa qolymyzdy bylǵap qaıtemiz?

Úıdiń ishi dý kúldi. Qulpytas ornynan turǵanda da, Aqyljan odan kóz almady. Batyr bolýǵa laıyq. Sózderi de túsirimdi, mashyqtansa sheshen de bolyp ketetin adam. Áı, taǵdyr-aı, keıde osyndaı adamdardy qysyp tastaısyń. Keshe Almatyda oqyǵanda dáris bergen bir ustazdyń «bizdiń sovettik qoǵam eń aldymen adamdardyń qabiletin, múmkindigin ashady, qanaý zamanynda býlyǵyp kelgen talaı talanttar ashylady» degen sózi esine tústi. Sol talanttardyń biri osy Qulpytas emes pe? Anaý bitiminde kózi ashylmaı qalǵan qandaı qabilet jatyr. Biraq mynaý juttyń tuzaǵy moıynǵa túseıin dep turǵanda qaı qabilet ashylyp, bereke tabar deısiń. Azǵantaı úsh aýylǵa bastyq bolǵan jas bala kimniń talantyn ashýǵa jaraıdy...

7

Kóktem talyqsyp áreń jetti. Malybaı ortaqqa jınalǵan 60 jylqynyń bir tuıaǵyn shyǵyn etpesten Bastumaǵa oraldy. Qospanbettiń aıaǵynyń bir bashpaıy ǵana úsipti, biraq aýyldy kórip ekeýiniń de záresi ushty. Teń jartysy tentirep qańǵyp ketken. Qalǵandary tyshqan aýlap júr eken. Kóktemde býsap jatatyn dalany jypyrlatyp in qazyp úıindige toltyratyn kádimgi kezquıryq tyshqan qoıdan qadirli bolypty. Qaqpan salýdy úırenbegen bala joq. Áıel ataýly kórshi orys poselkesiniń ańyzyndaǵy kóktegen masaqtardy terip, keshke deıin júredi eken. Qystan shyǵa almaı aram ólgen kómýsiz maldyń denesi kún qyzýymen sası bastaǵan. Qolqańdy alǵanda mańynan júrgizbeıdi. Adam turǵaı, mal ekesh maldar da, onyń ishinde tórt túliktiń kiná minezdi ókili jylqy pysqyrynyp tipti jolamaıdy.

Keshegi qurylǵan kolhozdan túk te joq. Turymtaı tusyna, bódene basyna. Malybaı men Qospanbet aıdap kelgen jylqyny kimge ótkizerin bilmeı sasty. Aıǵanym kóktegen masaqpen balalaryn, áýpirim táńir, áreń ustap otyr eken. Bári jaqtary sýalyp júdegen. Bul jaǵdaıdy kórgende Qospanbet etpetinen qulaı jylady.

— Myna kúıdi kórsetkenshe, qumnyń arasynda nege qaldyrmadyń, qudaı!

— Eı, onda bala-shaǵań tipti tul jetim qalatyn edi ǵoı, — dep jubatqansıdy Malybaı.

— Dúldúl tátem bolmaǵanda, bizdiń úıdiń de túndigi ashylmaı qalatyn edi, — dedi óksigin basa almaǵan Aıǵanym. — Eki-úsh puttap astyq ákep tastady. Tórem bolys bolyp tur ǵoı, áıteýir.

Malybaı men Qospanbet Aqyljannyń úılengenin, Qaısha degen kelinderiniń bar ekenin, 27-inshi aýylda balasynyń bolys ekenin osy arada estidi. Malybaı omyraýynan alty taram jas ata jylap jiberdi.

— Tula boıy tuńǵyshymnyń qyzyǵyn osylaı kórem dep pe edim. Ómir boıy daıyndalyp, ómir boıy kútkenim sol emes pe edi. Ne bop ketti bul zaman?

— Shúkir, shúkir, buǵan da shúkir de. Ana esigi ashylmaı qalǵan úılerdi kórmeısiń be?

Qospanbet endi aǵasyn jubatty.

— Kenje aǵa, — dedi ol julyp alǵandaı, — ana qara qunandy soıaıyq. Myna álsiregen bala-shaǵanyń, tipti aýyldyń búıiri bir shyqsyn.

— Ne deıdi, bul kolhozdyń maly ǵoı, ony soıǵansha meni soı. Erteń ne betimdi aıtam. Malybaı kolhozdyń bir qunanyn soıyp alypty degizbeksiń be? Ataı kórme!

— Qaıdaǵy kolhoz, oıda izi, qyrda qyly qalmaǵan. Ornyn sıpap otyrǵan joqpyz ba?

— Aıta kórme, aıta kórme! Ana atqa mingen balaǵa qyrsyǵymyz tıedi. Ashtan ólsek te, adal óleıik. Ókimettiń quryǵy uzyn, jerge kirseń jelkeńnen, aspanǵa ushsań aıaǵyńnan tartyp alady.

— Bımendi aǵańyz sekildi siz de qaltyraýyq ekensiz. Ol óz malyna qaltyrady, sizdiki ne?

— Kópshiliktiki bolǵan soń, ortaqtiki bolǵan soń qaltyraımyn. Qaltyraǵandyq pa eken. Qoǵamnyń malynda ne ákeńniń quny bar?

— Oı, sizdiń qoǵamyńyzdy... Ashtan óleıik dep otyrǵanda neǵylǵan qoǵam!

Qospanbet Malybaıdyń betine ǵumyry bulaı tike kelip kórgen joq edi. Kenje aǵasy bolǵan soń ba, Dámeli jeńgesiniń bedeli me, álde olar elden jyraq kóp júrgen soń ba, áıteýir syılaý qalpynan jańylǵysy kelmeıtin. Qany basyna shaýyp, óziniń ne aıtqanyn da bilmeı qaldy. Álde mynaý bala-shaǵanyń kúıi me, tipti kúızelip ketti.

— Ana mal súıeginen jasalǵan taýdy kórdińiz be? Sol qusap bosqa qyrylady. Eń bolmasa bir qunannyń sorpasyn iship qalaıyq, jiligi tatysa onda da.

— Kókekke aýzy ilindi ǵoı, endi qyrylmaıdy, — dep kúńk etti Malybaı.

Qospanbet terisine syımaı taǵy birdeńe degisi keldi de, ózin-ózi áreń ustady.

Arasynan qyl ótpeıtin, mynaý qysta talaı qıyndyqty birge kórgen aǵaıyndy ekeýiniń ortasyna túsken shubar jylan ysyldap tilin jan-jaǵyna jalań-jalań etkizedi. Oǵan shaqqyzbaı sonaý qum arasynan aman jetip edi. Endi qara qunannan bastap qanshasyn jalmaıtynyn bir qudaı bilsin. Ol jaǵy Malybaıǵa da, Qospanbetke de beımálim.

— Bireý endigi ıe men dep qabyldap alsa eken, sosyn alpysyn bir kúnde soıyp jese de meıli, — dedi Malybaı qınala.

— Men qabyldadym. Siz ana Qaraýyl tóbege, úıińizge ketińizshi, — dedi Qospanbet kúlki aralas yzamen. — Kerek deseńiz, qolhat bereıin.

Osy kezde daýlasyp turǵan aǵaıyndy ekeýiniń qasyna taıaǵyn súıretip Sháken qart keldi.

— Assalaýmaǵaleıkúm!

Malybaı men Qospanbet qatar sálemdesti.

— Sálemet bolyńdar. Búkil bir aýyldyń ornyn sıpap tursyńdar ma? Bilip em-aý bul sumdyqtyń kelerin. Solaı bolyp shyqty.

— Mal-jan aman ba, aqsaqal?

Malybaı yńǵaısyzdaý suraq qoıǵanyn baıqamaı qaldy.

— Nege suraısyń. Aýrý kempirdi berdik. Kók bıeni berdik. Qý taıaqty ustap qaldy degen osy. Myna aýyldyń haly ne boldy endi. Birjola qurydyq pa sonymen. Túndigi ashylmaı qalǵanǵa et úırenip barady. Naǵyz asharshylyq bastaldy ǵoı. Tyshqan jegendi kim kórgen? Bul zulmatqa amal joq pa?

Malybaı Sháken qarttyń sózin «balań bolys, aıtpaısyń ba?» dep turǵandaı túsindi.

— Aýdany basqanyń alary bólek pe, Aqyljan turǵan jer shúkirshilik dep estımiz. Kindik qany tamyp, kirshiksiz balalyǵy ótken aýylǵa da kóz qyryn salsyn da. «It sıgen jerge shóp shyqpaıdy» demekshi, aldy-artyna qaramaıtyn Anarbaı sekildiniń sodyrlyǵy ákep qulatqan kúz dep bilem muny. Qol ushyn berer eshkimniń qalmaǵany ma? Dámeliniń et tiriligimen biraz kóterilip qalyp edik, qaıtadan quladyq qoı. Olar kóship ketkende, berekem birjola aýǵandaı ishim qan jylap edi. Amal ne, amal ne? Shamań kelse, ekeýiń anaý qyrylǵan maldyń sası bastaǵan et-súıegin bir jerge kómińder. Ashtyqpen qosa indet tarap júrmesin.

«Qaıran, qartym-aı», dedi ishinen Malybaı. Salaly saqalyńdy tarap, ádemi áńgime bastaǵanda aınalańdy uıytyp tastaýshy ediń. Seniń baptylyǵyńmen kók bıeniń qymyzy da baldaı tátti bolýshy edi. Oǵan jabaıy jońyshqany orap ákep bergeninde de bir usynaqtylyq jatýshy edi. Baý-baý etip úı janynda úıgenińniń ózi asa bir ádemilik sekildi bolyp kórinýshi edi. Bal tamǵan qolyńmen talaı aǵash qasyq jasap, talaı tostaǵandy sándep qoıýshy ediń. Olarmen ishken qymyzda da bólek dám bolatyn. Seniń shapqan eriń, seniń órgen qamshyń, júgeniń kimdi tandyrmady? İsmerligińniń ózi-aq tumyr boıy asyrap, ǵumyr boıy kerbez etti ózińdi. Myrzalyǵyń da sonyń arqasy edi. Aǵashtan túıin túıgen sheberim, senińde órisiń tarylyp, ózegiń talǵan ba? Qabyrǵańnyń qaıysqanynan Ajy aýylynan tuqym qalmaı ma degen qaıǵyny kórem be, qalaı? Qara qunanǵa zyr-zyr ótkende oılaǵanym óz qamym, qara basymnyń bedeline qylaý túspesin degen ózimshildik tar nıet eken-aý. Sendeı aıaýlylar ashtan ólip, qara qunan aman qalǵanda tabar marhabam qandaı? Adaldyqtan osy ne opa taptym, kim bar ony bilip jatqan? O, qaıran Shókem! Mynaý ashtyq surqyńdy alsa da, janyńnyń sulýlyǵyna áli de tıe qoımapty-aý. Qospanbet, menen góri seniń júregiń sezimtal eken. Soı da, jarty etin Shákeńniń úıine aparyp tasta.

— Al, jigitter, endi turmańdar, — dedi Shákeń qalyń oıdaǵy Malybaıdy selt etkizip.

— Shóke, sonaý qum arasynan qanjyǵamyzǵa baılaı kelgen súrdi Aıǵanym asyp jatyr edi, sorpa-sý iship ketińiz, — dedi Qospanbet.

Bul sózdi qulaǵy shalyp qalǵan Aıǵanym tyrjyń ete qaldy.

Ózderi áreń jetip otyrǵanda bala-shaǵanyń bul nesibesine myna shaldy nesine ortaq etedi eken. Peıildi taryltatyn joqtyq qoı, tegi. Áıtpese Aıǵanym osy aýyldaǵy qoly ashyq kelinderdiń biri edi. Ózge ózge, Sháken qartqa olaı etpeıtin jóni bar-dy. Áı, qý joqtyq-aı, keń kóńildi ken etetin, keń peıildi joq etetin jolyń bolmaǵyr joqtyq-aı! Basqany bylaı qoıǵanda, Qospanbet etekke ketkeli, Dúldúl táteleri kóshkennen beri eki-úsh kelip, halderin bilgen, ortasynan qaq bólingen kelisin kógergen masaqty túısin dep qursaýlap bergen osy Sháken qart emes pe edi? Onyń arty tegi Ajy rýynan emes. Jas kezinde eline ókpelep birjola ketip, osynda sińgen arǵyn atanyń bir butaǵy. Biraq ony eshkim kirme demeıdi. Osy aýylǵa baldaı batyp, sýdaı sińip, qadirli qarty boldy. Qolynyń ónerimen kópke jaqty. Kórdińiz be, qý joqtyq, osyndaı adamǵa da qabaq shyttyryp tur. Bir isher asynyń ózin aýyrsynady.

Qospanbet Aıǵanymǵa oqty kózin atty. Kúıeýiniń ashýlanǵanda soıyp salatyn minezin biletin Aıǵanym jym boldy. Sháken qart Qospanbet usynysyn qabyl alǵandaı syńaı tanytty. Kún de qyza túsken edi, úsheýi áńgimeni úıde jalǵastyrýǵa bet alǵandaı. Onyń ústine asýly qazandaǵy súrdiń ıisi shyqqaly balalar aınala japyrlap ólip barady, qazanǵa tónip barady. İshine túsip kete jazdaıtyndaı. Kóńildi buzatyn kórinis, kórý de tipti aýyr. Nár tatpaǵanyna eki kún bolsa, olarǵa ne kiná. Kógergen masaqtan tyshqaqtaǵan ekeýiniń kózi ábden kirtıip ketipti. Onyń ústine sorpa ishken soń ne bolady? Aıǵanymdy mazalap turǵan osy oı.

Sháken aqsaqal úıge kirgen soń Narǵazynyń halin surady. Biraz derek aldy. Olarda da maldan shytyn kóp eken. Ásirese, ortaqtyń maly baýdaı túsýde, Janǵazy aýylnaılyqtan múlde bas tartyp, Narǵazy ekeýi ápi kól jaǵasyna qaraı kóship ketipti.

— Sý taýsylmaı, balyq taýsylmaıdy, maldan qaıyr ketti. Endi sý nesi Súleımenniń qudiretine tabynbaı bolmas, — depti Narǵazy.

— O, azamatym-aı, aqyl sonyki, — dedi Sháken qart.

— Bir orys tamyrlarynan qaıyq taýyp ákepti. Jaıýly turǵan eki aý kórdim. Keterde qazir soıýǵa jaraıtyn mal joq, osyǵan razy bolasyńdar dep balyq sorpasyn berdi, — dedi Malybaı.

— Ondaı azamaty bar aýyl amal tabady, — dep Sháken qart basyn uzaq ızektetti.

Áńgime ústinde Malybaı Sháken qarttan qara atannyń da juttyń jutqynshaǵynda ketkenin estidi.

— Maldyń kóbi osy kóktemniń aldynda, qystyń sońynda qyryldy, — dedi Sháken qart. - Jekemenshiktiń kóktemge aman jetken maldaryn atkóshekter urlady. Kók bıeni de sonyń bireýi jetektep ketti bilem.

— Atkóshegi kim?

— Olar da ózimiz sekildi adam. Biraq ózge jerden kelgen. Óńderine qaraýǵa dátiń shydamaıdy, adam jeýden taıynbaıtyn bosqyndar.

— Sumdyq-aı, bul ne bolyp barady? — dedi Aıǵanym.

Sháken qart aldyǵa kelgen etten sypaıy ǵana eki-úsh tatty da, tabaqqa túse jazdap otyrǵan balalarǵa aıaı qarady.

— Nege almadyńyz, Shóke? — Qospanbet shyn yqylasymen aqsaqaldy et alýǵa shaqyrdy.

— Bir tatyp, eki tatyp júrgen adamǵa birden kóp jeý qaýip. Dátke qýat bolsa jarady. Myna balalar neshe kúnnen beri tamaq ishpep edi?

— Nár syzbaǵandaryna eki kún, — dedi Aıǵanym.

— Onda baıqap jesin. Toıyp jeımin dep tońqaıyp qalyp júrmesin. Ákesi keldi, bir amaly tabylar, aman bolsyn bular.

... Juttan qyrylǵan maldardyń ishinde Qara atandy Malybaı birden tanydy. Jaryqtyq teńkıip jatyr eken. Tilin tistep qalypty. Úımelegen qurt-qumyrsqanyń qudaıy bir jarylqaǵan. Jyrtylyp aıyrylǵandaı qaptaǵan qara shybyn, kók sonalar tipti iri kórindi. Borsyǵan ettiń ıisine shydaı almaı Malybaı men Qospanbet aýyzdaryn oramalmen tandy. Tabıǵattyń ózi qazǵan jyrany keńeıtti de, shetinen ólgen maldy súırep ákep soǵan qulatyp jatty.

Qara atannyń qalǵan qańqasynyń ózi aýyr kórindi. Artqy eki sıraǵynan tartqanda Malybaı men Qospanbet edáýir myqshyńdady. Malybaıdyń kóńili buzyldy. Tórt múliginiń berekesindeı kóringen Sary atan zaýzanyń osynaý tuqymyn ortaqqa ótkizerde bir qınalyp edi. Shóltumsyqtyń qıasynan qulap, qıratqan aıaǵyn syltyp basyp bara jatqanda jylaǵany esinde. Shyn jylaǵan eken ǵoı. Osyndaı bolaryn bilip, qudaıdyń ózi soǵan bastap turdy ma eken? Qystaýdan jaılaýǵa, jaılaýdan qystaýǵa kóshkendi toqtatqannan beri túıeniń bedeli túse bastasa da, Qara atan osy Bastumanyń basty túligi sıaqtanýshy da turýshy edi Malybaıǵa. Qara atan qulaǵan kúni aqyrzaman da ornaıtyndaı kórinetin oǵan. Ortaqta bolǵanmen, anda-sanda kózine túskende kóńili jibip, qara atanmen araqatynasyn jalǵap turatyndaı bir jip bolýshy edi. Endi, mine, sol jip te úzildi. Óz yrysyn ǵana emes, kolhoz yrysyn da qolymen kómip jatqandaı kórindi.

Narǵazy aýylynda Qudaıtorynyń opat bolýy, munda Qara atannyń kómilýi Malybaı úshin malǵa degen yqylastyń eń sońy sıaqtanyp ketti. Kárilikten be, qapyda ma, áıteýir Qudaıtory muzǵa túsip eldi. Narǵazy ony adamdaı etip kómdi. Qazaqta qashannan azamattyń atyn shyǵarǵan júırik at pen aqyldy áıel deıdi. Narǵazynyń Qudaıtorysy degenniń ózi ne turatyn edi. Sadyr, Mataıda aldyna qyl quıryqtyny salmady. NKVD-nyń qamaýynan da qarǵyp shyǵyp ketti, Básibektiń ákesiniń asyndaǵy báıgede Shatyrbaıdaı baıdyń kórikteı kepken keýdesin basqan da osy tulpardyń tuıaǵy bolatyn. Munyń ólimi qaıbir jaqsy yrym deısiń. Zeınepten perzent kórmegen Narǵazynyń aldanyshy júırik aty men júırik tazysy, qyran búrkiti edi ǵoı. At tabylar-aý, Qudaıtory tabyla ma?

Qara atannyń da ystyqtyǵy budan kem soǵyp turǵan joq. Eki qadirli maldyń óliminde de bir tutastyq, ekeýine kelgen opatta bir uqsastyq bar sekildi.

— Maldyń aty mal ǵoı, — dedi Qospanbet manadan bergi búgjeńnen ýdaı ashyǵan belin jazyp. — Adamdardy osylaı kómip júrmeıik. Ajy aýylynyń kóri bireý-aq bop júrmesin.

— Táıt, — dedi daýsy qapy shyqqan Malybaı. — «İrigenniń aýzynan shirigen sóz shyǵady» demekshi, qaıdaǵyny qaıdan aıtasyń. Seniń aýzyńa bir ońdy sóz tússeshi!

— Qansha qaqpalasań da, maldyń juty adamnyń jutyna ulaspaı qoımaıdy, — dedi Qospanbet yzaly maqammen. — Qara qunan emes, ana alpys jylqyny túgel soısań da, aman qalatyn aýyl kórip turǵam joq. Yndyny ketip qalypty óıtkeni. Tyshqan jegen soń, ne sorym.

Kóktemniń uzaqty kúni, shyjyǵan ystyǵy Malybaı men Qospanbetti ábden qaljyratty. Úıge kún uıasyna kire oraldy. Kelse, kishi eki balasy essiz jatyr eken. Aıǵanym janyn qoıarǵa jer tappaı eńirep júr. Qospanbet tamyrlaryn ustap edi, tirshilikten bolar-bolmas qana belgi qalypty. Kirpikterin anda-sanda ǵana bir qımyldatady, aýyzdarynan shyqqan kóbirshik kóbik bar. Úreıi ushqan Malybaı báıek boldy. Keńesjany men Amangúli de tap osyndaı sulyq jatqandaı kórinip ketti.

— Sháken qarttyń aıtqany ras boldy-aý. Manaǵy et ash ózegine túsip ketti-aý. Bala neme baıqamaı kóp jep qoıdy-aý!

Aıǵanym bireýin, Qospanbet bireýin aldaryna aldy. Jaǵa qoıatyn bilte sham da joq eken. Túndigin ashqanmen, áli aı týmapty, qaıta ińir qoıý qarańǵylyǵymen úreı ákeldi. Qospanbet ashyq shańyraqtan kókke qarap edi, bir juldyz atyp tústi. Tula boıy dir etti.

— Oıbaı-aı, denesi sýyp barady, — dep aıǵaı saldy Aıǵanym. — Qulynym-aý, qulynym-aý, shynymen demiń bitkeni me?

Qarańǵyda olarǵa qosa únsiz jylap otyrǵan Malybaıdyń kóz jasyn eshkim kórgen joq. Demesinniń ón boıynan qorqyp, tiri otyrǵan ekeýi de shýlap qoıa bersin. Úı ishi azan-qazan bolyp jatsa da, kórshilerden bas suqqan bireýi bolmady. Japandaǵy kádimgi jalǵyz úıdeı qaıǵysyna da, qasiretine de ortaqtasatyn eshkim joq sıaqty. Mundaı tylsym jalǵyzdyq buryn Ajy aýylynda boldy ma eken? Malybaıdyń alǵash kórip otyrǵany osy shyǵar.

— Al, bireýi az bolsa, ekinshisiniń de tynysy bitti, — dedi Qospanbet yzaly únmen.

— Ne jazdyq qudaıǵa, qulyndarymdy qosaqtap alardaı ne kúnámiz bar edi?

— Qudaı emes, adam qoldan jasaǵan ashtyqtyń qurbandary bul, — dedi solqyldap jylaǵan Qospanbet.

Aıǵanym qarańǵyda shyr-shyr etip júgirip júrgen sekildi. Eseıip qalǵan eki baýyry eki birdeı kishkene inileriniń o dúnıelik bolǵanyna tus-tustan baqyryp, ún qatty. Buǵan da búkil aýyldan qulaq asyp jatqan eshkim joq sıaqty. Bári birdeı jýsap qalǵandaı, esh tirlik bilinbedi Malybaıǵa. Sháken qarttyń da osynaý qasiretke qulaq túrýge shamasy kelmeı qalǵany ma eken? Joq, álde mynaý qarańǵylyq bárin — kózdiń jasyn da, yshqynǵan jannyń shyrylyn da jasyryp tur ma?

8

Malybaı Qaraýyl tóbege qaljyrap áreń jetti. Artel malyn qys boıy batyp, aman aıdap kelgeninen ne paıda, nemere inisiniń eki birdeı balasy kóz aldynda sheıit boldy. Buryn kórip júrse de, sonadaıdan kózge urǵan bıik tóbe osy mańdaǵy ólgenderdi jıyp jerlegen obadaı bop kórindi. Qazaq elin qalmaqtar jaýlap alǵanda, qaıta-qaıta qarsy shyǵyp maza bermegen jergilikti shapqynshylardy qaraýyldap turý úshin ásker kúshimen úıgizgen tóbe eken degen el arasynda ańyz bar. Bireýler ony Qaraýyl tóbe, bireýler Qalmaq tóbe dep ataıdy. Kóbirek qoldanylatyny — Qaraýyl tóbe. Soǵan saı jańa uıymdasqan arteldi de jer atymen ataǵan ǵoı. 27-inshi aýyldyń ortalyǵy da osynda, óıtkeni aýylnaı osynda turady. Bir sát Malybaıǵa sol tóbeniń basyna Keńesjandy jetektep, Amangúldi kóterip Dámeli shyǵyp turǵandaı kórindi. Aqyljannyń qoly tımeı júrgen shyǵar. Ózge aýdanǵa qaraıtyndyǵynan ba, baýyr basyp ketken Bastumadan góri bul jer bólekteý, bógdeleý kórindi. Aınala typ-tıpyl, dalanyń jany sekildi qarań-qarań maldan kózge esh nárse ilikpeıdi. Jansyz bir sýret, jadaǵaı soraıǵan tóbeden basqa eshteńe joq. Bul kórinis onsyz da kúńirenip kele jatqan keýdeni janshyp-janshyp jiberdi. Ádette tirshilik ataýlyny qozǵalysqa keltirip kózdiń jaýyn alatyn kóktemde de ajar joq. Aınaladaǵy jańa gúl jaryp kele jatqan shópterdiń ıisi keshegi kómgen maldardaı borsyp, qolańsa sasyp, qolqany alatyn sekildi. Álde sol kórgennen, sol sezgennen túrshikken dene alǵan aýyr áserden áli aryla almaı kele jatyr ma eken? Jan jibitken kóktem emes, ıyqty basqan aýyr birdeńe.

Óz shańyraǵyn Malybaı birden tanydy. Dámeli kele jatqan jalǵyz attyǵa kıiz úı syrtynan tesile qarap tur eken. Búkshıe otyrysynan-aq kúıeýin birden bildi. Tym búgilip ketken be nemene?

— Keńesjan, Keńesjan, ákeń kele jatyr, — dep aıǵaı saldy. Qýanyshy da, saǵynyshy da osy aıǵaıdyń ishinde.

Úıden esikti sart etkizip qarǵyp shyqqan qara domalaqty Malybaı aýdarmaı tanydy. Ábden saǵyndyrǵan óziniń Keńesjany. Balanyń kishisi qashanda áke-shesheniń oıynan ketpeıdi ǵoı. Mynaý kúshigi sońǵy kezde tipti túsinen shyqpaı qoıǵan. Bir qys kórmegendikten be, eseıip qapty. Kekili jalbyrap júgirip keledi. Attyń baýyryna kirip keter me eken. Malybaı kórgennen-aq balasyn aınala bastady: «Qudaı bergen, táńir bergen, bere salǵan, ıe salǵan». Júgirip jetken Keńesjandy at ústinen tik kóterip aldy da, qushyrlana betinen, mańdaıynan, tamaǵynan súıe bastady.

— Saqal-muıtyń jybyılatyp jibeıdi, — dedi Keńesjan «r»-ǵa tili kelmeıtini anyq baıqalyp. Onysy sózin tipti súıkimdi etip turǵandaı.

— Qys boıy sen qaıda boldyń? Qaısha táteme kóıimdik beıesiń, ol Aqyljan kókemmen birge uıyqtaıdy.

Malybaı myrs-myrs kúldi. Bul aýyl ıt asyraı ma, asyramaı ma, aldynan birde-bir áýpildek shyqpady ǵoı.

— Aýylda ıt joq qoı ózi.

Malybaı Keńesjan taǵy birdeńeni búldirmesin dep áńgimeni basqa jaqqa burdy.

— Itteı atkóshekteıden qoıqyp qashyp ketken. Olaı ıttiń etin jeıdi.

Malybaıdyń júregi zý ete qaldy. Bastumada Sháken qart «tyshqan jegen sumdyq» dep kúńirense, myna jerde ıt jegen degen pále tap bolýyn qara.

— Barmysyń áıteýir, at-kóligiń aman ba? — dep Dámeli kúıeýin attan ózi túsirip aldy. Júzi ábden totyqqan, kóziniń qyzyly da kóbeıip ketken shalynyń óńinde úlken bir keıistik bar sekildi. Eki jerden saqalyna jolaqtana aq túsipti.

— Súıinshi, kelin túsirdik. Sál kidire tur, kıinip alsyn, - dedi Dámeli jumsaq qana.

— Al, al, qutty bolsyn, baqytty bolsyn, — dedi Malybaı jaı ǵana. Qýanǵysy kelse de, kóńilin bir ashshy sezim tilip turǵan sekildi. Tula boıy tuńǵyshy úı bolǵanda elde bolmaǵany kóńilin jasytty ma, álde onyń úılengeniniń mynandaı aýyr kezeńge tap bolǵany janyn janshyp tur ma, álde keshegi Ajy aýylynyń suryqsyz kórki, Qospanbettiń eki birdeı ulynyń aıaqasty sheıit bolǵany oıyn oıran etti me, áıteýir Malybaı atynan jaryla qoımady. «Kelinniń aıaǵynan, qoıshynyń taıaǵynan» demekshi, aıaǵyń qutty bolsa jarady. Erterek úılenshi» dep ákesi áldeneshe aıtqan edi Aqyljanǵa, qyz tańdap júrip aldy emes pe. Kezdesken ýaqytyn kórdiń be? Meıli, qoıny qutty bolsyn, bir bularǵa kelgen zaýal emes qoı.

İship-jemderi de júdep qapty. Shóldep kelgen betinde Dámeli sulynyń kójesin usyndy.

— At jeıtin sulyny endi adam jeıtin bolǵan ba?

— Buǵan da shúkir de, tyshqan eti men ıttiń etinen jaqsy ǵoı.

— Sumdyq-aý, sender de sol kúıge jettińder me? Balań aýylnaı emes pe?

— Ne, aýylnaıdyń úıi maı qusyp otyrýy kerek pe? El basyna týǵan kún oǵan da týdy. Suly da bolsa úıinde dáni bar, soǵan shúkirshilik, — dedi Dámeli.

Qaısha qysylyp, atasyna shaı quıyp otyrdy. Shaı degende ne, kúni keshe dastarqan ústinde kópirip jatatyn irimshik, baýyrsaq, maıy shyqqan qurt atymen joq. Sarymaı degen aǵash tostaǵanda tóbe-tóbe bolyp úıilip turýshy edi. Burqyraǵan aqquıryq shaıdyń ıisi muryndy jaratyn. Ózge qasıetimen birge Dámeli el arasynda tamaqty mol, dámdi ustaıtyndardyń qataryna jatatyn edi. Sonaý Qarmys aýylynan, sheshesi Baljannan qalǵan mura. Soǵan jaman úırenip qalǵan Malybaı, árıne, ózgeni qalaıdy. Qaıdan bilsin, ol muraǵa da asharshylyq kelgenin.

— Keńesjan-eı, ákeńniń atyn bireý jetektep ketpesin, — dedi Dámeli ulyna.

— Tapa-tal túste kim jetekteıdi?

— Pále, sen ózge dúnıeden kelgendeı bolyp otyrsyń ǵoı. Kózińdi ilestirmeıdi, qaǵyp áketedi. Qazir túske qaraı ashtar, qaıyrshylar shubyrady deısiń.

— Aqyljan qaıda?

— Aýdanǵa ketti. Shodyr shaqyrtypty. Ashtyqqa qarsy kámásıa qurylǵan deı me. Sonyń ishinde, áıteýir. Qaıta oralǵansha záremiz ketip otyrady.

— Narǵazylardyń haly qalaı? Qaıyn jurtyńmen arazdasyp kelgennen saýsyń ba? — dedi Dámeli.

— Senderge qaraǵanda olardiki qudaıdaı. Bylqyldatyp balyq asyp jep otyr.

— Aman bolsyn, aman bolsyn. — Dámeli basyn uzaq ızektetti. - Bul jaqta tiri jan qalmaı jatqan aýyldar bar. Ásirese, taza qazaqtar turatyn óńir sorlap jatyr. Keýdesinde jany bar balalardy detdom degenge jınaýǵa kirisipti. Ana Qaısha da sol jınaýda bir apta júrip keshe keldi.

Ol ne nárse degendeı, Malybaı birinshi kórgen kelinine tesile qarady.

— Áke, bul sumdyqty kórgennen kórmegen jaqsy edi. Aqyljan men Shodyr aǵanyń sózin tastamaıyn dep kirisip ketpesim bar ma.

Qaıshanyń kózinen jas kórindi. Basyndaǵy qyzyl oramalynyń ushymen mólt etken birneshe tamshysyn tosyp aldy. Sóıleýge shamasyn keltirmeı bir nárse kómeıinde tirelip tur. Jutynyp arly-berli biraz otyrdy. Malybaı baıqap qarasa, kelininiń keskin-kelbeti jaman emes sıaqty. Qara torynyń ádemisi. Sózi de bıazy, ózi de bıazy.

Besikte jatqan Amangúl oıandy. Qaısha oǵan tura umtyldy. Árli-berli terbetip edi, ýana qoıǵan joq.

— Qarny ashyp jatyr ǵoı, jarymaı júr sorly, — dedi Dámeli keıistene.

Árıne, Malybaı ony birden túsine qoıdy. Balalary toıǵansha ózi tamaq ishpeıtin áıeli qazir bárin aýzynan jyryp solarǵa berip júr ǵoı. Áldenip tamaq ishpegen soń, emshekten sút shyǵa ma?

— Emizip kóreıin, — dep kelinin shaı quıýǵa jiberdi.

Qýyrǵan bıdaı, aqtaǵan suly dáni, shaıdyń bar jemi osy ǵana. Degenmen shóldep kelgen Malybaı qara shaıdyń ózin biraz ishýge yńǵaı bildirdi. Qaıshanyń áńgimesin odan ári jalǵastyrýyn kútti.

— Áneýkúni raıkomnyń tapsyrmasymen on aýyldy araladyq. Sonyń tórteýinen bir tiri pende taba almadyq. Túgel qyrylǵan. Bárin bir jyraǵa kómdirdi. Eki aýylda eshkim joq, qańyrap qalǵan, bosyp ketken bolý kerek. Al qalǵan tórt aýyldan tiri tapqanymyz otyz shaqty álsiregen eki men onnyń arasyndaǵy jas balalar. Áke-shesheleri ózderi ólgenshe eń sońǵy dámin aýyzdaryna tosyp, urpaǵyn artynda qaldyrǵan bolý kerek. Keı úılerden qazanda asýly qalǵan tyshqan etterin kórdik.

Malybaı tyjyrynyp ketti. İship otyrǵan shaıyn loqsyp qusyp jiberdi.

Kórgen sen turǵaı, kórmegen meniń halym mynaý, qaraǵym-aý, qalaı dátiń baryp aıtyp otyrsyń degendeı kelinine aıanyshpen qarady.

— Sumdyǵy basqada. Shetteý bir úıge kelsek, túndik esik túp-túgel jabyq. Tiri pende ıisi sezilmeıdi. Tobymyzben ishke kirdik. Kempir-shaly júktiń túbinde otyrǵan-otyrǵan kúıinde qatypty. Otyzdarǵa áli jetpegen kelinshek qan-qan, etpetinen esikke umtyla qulaǵan sıaqty. Sol shamalas, biraq saqal-murty ósip, ábden júdegen jas jigit qolynda shómishi bar, oty sóngen qazan-oshaqtyń túbinde sereıip jatyr. Qaqpaqty ashyp qalǵanda bárimiz shalqamyzdan quladyq. Qazan ishinde... Amangúldeı jas sábı...

— A, ne deıdi? — Shar etken Dámeliniń daýsy shyqty. Qaısha qarasa, enesi shalqalap qulap barady. Aýzynan emshek úzilgen bala da baj ete qaldy. Óńi qashyp bara jatqan Dámelini kórip, Malybaı ornynan atyp turdy.

— Sý búrik, qaraǵym, talyp ketken shyǵar, — dedi Malybaı. — Bul áńgimeni estimegen ǵoı, sirá.

— Qorqytyp alam ba dep aıtpap edim. Júregi úlken adam aldymen júrekten ketedi. Apamnyń júregi eljireýik qoı. Osy úıdegi biraz dándi de sol aıanyshtyǵynan taratyp aldy. Bar qaıyrshyny asyraı alarsyń ba? Jemtik bar jerge qara qarǵa kóp úımeleıdi demekshi, birinen biri estı me, osy úıdiń aldynan ash-aryqtar shyqpaıdy. Úkimettiń qorǵa jınaǵan bir klet astyǵyn da Aqyljanǵa apam tarattyryp jiberdi.

— Balasy men ekeýi sózge kelip qaldy, — dedi Qaısha jańaǵy sumdyqtan kóńildi basqa jaqqa burǵysy kelip. Bul kezde Dámeli esin jıyp, basyn kótergen edi. «Ýh» dep bir kese salqyn kóje ishti. — Aqyljan ókimetten qorqyp, astyqty taratqysy kelmedi.

— Qorqaqtyǵy saǵan tartqan, — dedi Dámeli ezý tartyp.

— Sýdyń da suraýy bar, bir klet astyqty kim keshiredi? — Malybaı balasyn jaqtady.

— Sonda ne, qambada astyq turyp, jurt qyrylmaq pa? — Dámeli ashý shaqyrdy.

— Oý, sen tirileıin dediń ǵoı. — Malybaı qaljyńǵa uqsatyp aıtqan boldy bul sózdi.

— Sodan álgi oqıǵa qalaı bolǵan?

— Qasymyzdaǵy dárigerdiń aıtýy boıynsha, sábı áke-sheshesinen buryn jan tapsyrǵan. Aqyry óldi ǵoı, jeıik degen bolýy kerek kúıeýi. Oǵan ana qarsylyq kórsetse, kónbese kerek. Ashtyqtyń aıarlyǵynan asqan dúleı, arsyz kúsh bolmaıdy. Kónbegen áıelin ol pyshaqtaǵan, sodan ol jan ushyryp esikke qaraı umtylǵan. Óli sábıdi qazanǵa salǵan soń óziniń de, onsyz da áli quryǵan sorlynyń kúni bitken bolý kerek dep jobaladyq.

— Astapyralla, ne sumdyqty qulaq estip otyr, qudaıym-aý!

Malybaı ornynan turyp, teńselip júrdi de qoıdy. Dámeli Amangúlge qaıtadan emshek berdi. Solqyldatyp sorǵanda keýdesin soryp ákete jazdaıdy. Ózge balalarynan mundaı minezdi kórgen joq edi, asharshylyq jyly týǵan bala ashqaraq bola ma, nemene?

Malybaı qalyń oıǵa ketti. 60 jylqyny túgel aıdap kelip, aman-esen Bastumaǵa tastap ketkenin aıtýdan qoryqty. Bir klet astyqty tarattyryp júrgen Dámeli ony myna bóten aýylǵa bólip berýden de taıynbaıdy. Qara qunandy soıyp tastatpaǵanyna da ókindi. Biraq bul ketisimen Qospanbet bir amalyn tapqan shyǵar. Myna jaǵdaıda basqa jylqynyń aman bolýy da kúmándi.

Malybaıdyń kóz aldyna qarny jer syzǵan óziniń jıren qasqa bıesi keldi. Áne-mine qulyndaıyn dep tur edi.

— Sonymen, álgi detdomyń ne ózi, qaraǵym.

— Myna jaǵdaıda ókimettiń durys oılap tapqan sharýasy, áke. Jetim balalardy tárbıeleıtin jer. Shodyr aǵa aýdanda birneshe jerden ashqyzdy. Panasyz qalǵan balalardy sonda jınatyp jatyr. Tamaq, kıim túgel ókimetten. Jańaǵy otyz balany da sonda ákep ótkizdik. Tórteýi jolda ólip ketti. Áke-sheshesiniń aty-jónin biletinder óz ákesiniń atymen tirkeldi. Áli tili shyqpaǵan, kimniń balasy ekenin bilmeıtinderdi aýzymyzǵa kimniń aty tússe, soǵan jazdyra saldyq. Ne isteımiz basqa? Kútýshilerdiń ataýyna jeńil bolsyn degen oı ǵoı.

Biraz únsiz otyrdy da, Qaısha enesi men atasyna mólıe qarap:

— Bir sábıdi Aqyljannyń atyna jazdyryp jiberdim, — dedi. — Ólgen sheshesiniń emshegine jabysyp jatqan jerinen kóterip aldyq.

«Munysy qalaı?» degendeı, Malybaı kóńiline birden sekem aldy. Amandyq bolsa, ózi bala kótermeı me? Tap sondaı oı Dámelige de kelgen bolý kerek. Ajyraıyp turyp kelininiń betine qarady.

— Sen óziń... kórgenderińnen qatty shoshynǵannan saýsyń ba, qaraǵym?

Malybaı áldeneden úreılene qoıdy bul suraqty. Dámeli de jaýap kútti.

— Joq, álgi sábıdi aıap kettim. Shodyr aǵa sol balalar úıiniń bireýin basqarýdy da surady. «Pedagogsyń ǵoı» dedi. Biraq jer aıaǵy qashyq, baryp-kelip qaıdan jumys isteımin. Ustazdyqtan da sán ketti ǵoı, barlyq aýyldyń mektebi qarań qaldy. Aldaǵy ýaqytta muǵalimderdiń kúıi ne bolar eken?

— Detdomyń durys asyraı ma, áıteýir? — dedi Malybaı.

— Asyraýyn asyraıdy ǵoı. Biraq qatty álsirep kelgenderi onda da ólip jatyr.

— Ózimiz qoldan jetim jasap, ózimiz áýre bolyp jatyrmyz de, — dedi Dámeli tynyshtalǵan Amangúldiń aýzynan emshegin alyp, besiktiń jamylǵyshyn túsirgen kúıi. — Aýzynan aq maı aǵyzsań da, áke-sheshesiz balanyń kúni ne kún? Enesinen aıyrylǵan qozy ekesh qozy da mańyraýyq bolady.

Iá, bul asa bir aýyr áńgime boldy. Tóbeden túsken zil sekildi birdeńe jandy janshyp barady.

Malybaıdyń týǵan aýylyna qaıtqysy kelip ketti. Ajy tuqymynan ekeni ras bolsa, qalǵanyn aman alyp qalmaı ma. Sonshama qaıǵyly habar jetkizgen mynaý «Qaraýyl tóbede» qalýdyń ózi qıyn sekildi. Búgin sottap jiberse de, qalǵan jylqyny tirilerine túgel taratyp bergisi kelip ketti. Kúni keshe qara qunandy soıaıyq degende, zyr-zyr etken batyryń eki kúnniń ishinde ózgerip shyǵa keldi. Ómirden ámirli ne bar?

Alys sapardan sharshap kelse de, túni boıy uıyqtaı almady. Shoshynyp oıana berdi. Birese Amangúlin bireý qazanǵa salyp jibergendeı, birese minip kelgen atyn dáý bir qara jetelep bara jatty, birese kúni boıǵy qaıta-qaıta esik aldynan shyqpaı qoıǵan ashtar kózin ala berip, Aqyljandy tarpa bas salǵandaı.

— «Bárine sen kinálisiń, sender asha tuıaq qaldyrmaı baryn sypyryp alǵan, — dep jan-jaqtan ash qasqyrdaı búkil zaýaldy Aqyljan ákelgendeı ars-ars etedi. — Aldymen seniń qara sorpańdy ishemiz».

— Astapyralla, astapyralla. Qalaǵanyńdy al, balamnan aýlaq, - dep shoshyp oıandy.

Shymyldyq qana bólip turǵan bir úıdiń ishi. Qaısha atasynyń azapqa túsip jatqanyn sezip, búgingi áńgimeni beker aıttym ba dep ókindi. Áneýkúni alǵash úıge kelip túnegende, óziniń de kóz aldynan ólikter, ásirese, detdomǵa ótkizgen arsa-arsa balalar ketpeı qoıǵan. Kúnder óte kómeskilene bastap edi, kórdińiz be, qaıta jańǵyryǵyp jatqanyn. Qazir eske alý qıyn bolǵanmen, ýaqyt umyttyrar dep te túıgen. Joq, mundaı qasiretti umyttyrý ýaqyttyń da qolynan kelmes. Mine, kózi kórmegen, qulaǵy ǵana estigen atasynyń alasuryp jatqanyn kórmeısiń be? Biraq búgingi kúni boıǵy isip-kepkenderdiń sýretiniń ózi-aq onyń júregin tilim-tilim etken shyǵar. Adam aıaǵysh enesiniń minezi de ózgerip barady.

Burynǵydaı úıdegini úlestirýdi sap tyıdy. Óz bala-shaǵasynyń qamyn oılaýy kerek. Qý joqtyq eń keń degen meıirdiń ózin kóndeı qatyryp tastaı ma, qalaı? Astyndaǵy atyn túsip berip, dámdi tamaǵyn qonaǵynyń aýzyna tosatyn qazaq búgin ózgege bir ýys bıdaıdy, bir kesim quıqany qımaıdy. Artynda bolǵan soń — myrza da, artynda bolmaǵan soń — sarań eken ǵoı. Ózgege qaıdan qısyn aqyrǵy dámin, ózine de tirshilik kerek. Kimniń de bolsa búgingi esil-derti mynaý surapyldan tiri qalý, ashtan ólmeý. Qyrǵyzǵa aýyp ketken baýyrlarynyń haly de osyndaı ma eken? Qýǵyn-súrginnen, domalaq aryzdyń áleginen japa shektik degenimiz ánsheıin eken ǵoı. Myna ashtyqtyń tyrnaǵyna ilinbesek jarar edi. Bar seneri —Aqyljan, onyń eteginen ustaǵany jaqsy bolǵan. Kimnen artyq, bir jerde bul da sereıip qalatyn ba edi. Aýylnaılyq alatyn paegi bar. Ashtarǵa dep kelip jatqan azyn-aýlaq azyq-túlikti de taratatyn osy. «Qazan ustaǵannyń qarny ashpas» degen bar emes pe. Biraq el basyna týǵan kún ony da qatty júdetip barady, kelmek kúni keshe edi, aman bolsa jarady. Talyqsyp baryp, tań aldynda Qaısha kózin áreń ildi.

Malybaı óz-ózinen qysylyp ol jatyr. Sháken qarttan basqany nege kórmedi, úı-úıdi nege aralap shyqpady, kimniń tiri, kimniń óli ekenin nege anyqtamady? Sonaý jyldary Qarmys aýylynan birjola qaıtyp kelgende, taıly-taıaǵymen bári qýanbap pa edi, joǵalǵan úıir tabylǵandaı úımelep, ataıyn aǵynan jarylǵanda ózi de bir jasap qalmap pa edi. Qany birdiń jany bir, saıalap kelgeni osy aǵaıyn, Aqyljandy alaqanynda ustaýǵa tyrysqan osy aǵaıyn, keshe Lepirbaı jazyqsyz qamatqanda, Anarbaıdyń áleginen aýdanǵa shapqanda, orta jolda joq bop ketkende qan jylaǵan osy aǵaıyn, ázirge qaltaqtap aman júrgeni de sol aǵaıynnyń aq tileýi shyǵar. Al olardyń basyna kún týǵanda, tyshqan murnyn qanatar haly bolmaǵanda, bulardyń jyraq ketýine jón bolsyn, Aqyljandiki qyzmet baby, jaraıdy, ókimet qaıda jumsasa, sonda barady. Al Dámeli ekeýiniki ne? Dúldúl táte dep basyna kótergende qudaıdaı, kún týǵanda taıyp bergeni nesi? Ras, manaǵy aıtýyna qaraǵanda, bul jaqta barymen aýylǵa qol ushyn beripti. Túpsiz qazyna, taýsylmas azyq-túlik munda da joq qoı. Óziniń de suly jep otyrǵany shekeniń qyzǵandyǵynan bolmas. Dese de, bul aýyldan óz aýylynyń haly múshkilirek kórinip ketti. «Er týǵan jerine, ıt toıǵan jerine». Táýbe, Aqyljan aman bolsa, bulardy ashtan óltire qoımas. Biraq bir aýyldan sopaıyp ózderi qalǵanda ne marhaba tabady. Áýeli et jaqyny Qospanbetti de taǵdyrdyń tálkegine tastap ketti-aý. Men úshin, jeńgesi Dámeliniń bir aýyz sózi úshin qys boıy sonaý Balqashtyń saǵasynda bolyp, jylqy baǵysty. Iesiz qalǵan jylqyny baqtyń ne, baqpadyń ne. Sonyń bir qunanyn soıýǵa da baj-baj etip qarsy bolǵanyna Malybaı endi uıalyp otyr. Ózi barǵansha mynaý qaptap júrgen ashtar aman-esen alyp kelgen úıirin qasqyrdaı talamasyna kim kepil? Áı, biraq isip-keýip júrgen sorlylar jylqy ustaýǵa shamasy keledi deısiń be.

Aǵaıyn túgel qyrylyp qalmas. Tiri qalǵandary erteń betine basar. Jas emes, osy Ajy aýylynyń aqsaqaldarynyń birine aınalyp keledi. Aqsaqaldyq qurmetke qana ıelik emes, qurmettiń de mindeti bar. Kúni keshe kúshik kúıeý bolyp bir joǵalyp edi, endi ákim balasynyń artynan ketip, taǵy joǵalýy kerek pe? Munysy aǵaıyndyqqa syımas. Ýaqyt basqa, zaman basqa degenmen, aǵaıynnan ketýge bolmas. «Ózge jerge sultan bolǵansha, óz elińe ultan bol» degendi qazaq beker aıtty deısiń be! Osy zamanǵa deıin nebir aıbyndy jaý shaýyp, byt-shyt etse de, aǵaıyndyqtyń arqasynda qaıta qosylyp, qaıta el boldy emes pe qazaq. Aǵaıynǵa adal bolýdy ǵasyrlar boıy ómirdiń ózi amanat etip, qanǵa sińirgen halyq emespiz be. Asharshylyq sol aǵaıyndyqty, ajyramas jikti túk qaldyrmaı mújıtin kezquıryq bolǵaly tur ma? Qoı, qıyn kezeńniń ózinde de es jıǵan maqul bolar. Ólsek, kórimiz birge bolsyn. Tań atysymen osy oıynyń bárin Dámelige aıtpaq bolyp jatqanda, Malybaıdyń da kózi ilinip ketti. Shoshyta bergen úreıli tústerinen góri bul oılary ertek sekildi janyna maıdaı jaqty.

Dámeliniń de ózegin órtegen azapty sezimder az bolmady. Onyń kóz aldynan baýyry Narǵazy ketpeı qoıdy. Qoı bastaǵan serkedeı bólinip júretin Qarmystyń erkesi balyq aýlaýdy kásip etkennen keıin ne sorym. Mynaý ýaqyt ony da tarynyń qaýyzyna syıǵyzǵany ma? Qudaıtorynyń ólimi belin jáne syndyryp ketti deseńshi. At — adamnyń qanaty, al Qudaıtory qandaı qanat edi. Amangúldiń týǵanyna da, Aqyljannyń úılengenine de kele almady. Tapshylyq, tarlyq Narǵazydaı erdiń aıaǵyna da shider salǵan eken-aý. Túginiń keregi joq, tóbesin kórsetse bolatyn edi ǵoı.

Aqyljannyń úı bolǵanyn qandaı armandaýshy edi. Shyn saǵynysh osy ekeýinikindeı-aq bolsyn. Tazylaryn ertip, Qudaıtorymen kósilte aýyl shetinen kóringende bir sándilikti ala kelýshi edi. Búkil aýyl máz-máıram bolyp qalýshy edi. Narǵazynyń tazylary men qusyn tamaqtandyrýdyń ózi Dámelige asa bir asqan lázzat ákeletin. — Seniń asyń adamdardyń ǵana emes, andardyń da tábetin shaqyrady, bar yqylasyńmen jasaısyń ǵoı» deıtin.

Qarańǵyda kóziniń jasy tamyp-tamyp Dámeli asa baıqaı qoımaǵanmen, sol jas tamǵan Keńesjan uıqyly-oıaý jybyr-jybyr etti. Saǵynysh jasyn ustaý Dámeliniń qolynan kelmedi. Bir jaǵynan, qorlanyp ta jatyr. Narǵazydaı azamatty ýaqyt jasytyp júrmese jarar edi. Dámeliniń esine anasy Baljan tústi. Myna kúnderdi kórmegenine shúkirshilik. Qusa bop óletin edi ǵoı ol baıǵus. Baýyryn kórgisi kelip ketkendigi sonsha, Malybaıdyń búgin minip kelgen atymen Amangeldi aldyna alyp, Keńesjandy mingestirip ketip qalǵysy da keldi. Jete ala ma, qaptap júrgen ashtar bir jerge qamap, ózderin óltirip, astyndaǵy atyn soıyp alsa qaıtesiń. Malybaı, Aqyljan, Qaısha tirideı óledi ǵoı. Aldyń kúz, artyń jar degen osy. Qazir jolaýshy shyǵýdyń ózi qıametteı qıynǵa aınalyp ketti. Baýyryn oılasa balasy, balasyn oılasa baýyry esine túsip, Dámeli uzaq qınalyp jatty. Bir úıdegi eresek úsheýin úsh jerde asharshylyq salǵan zil osylaı azapqa túsirdi.

Eshnársede sharýasy joq Keńesjan men Amangúl ǵana. Olar sábılik qatty uıqynyń ýysyna ábden ilikken. Pák kóńilge bulyńǵyr, buqpasy kóp túster de jolamaıtyn bolsa kerek. Shirkin, osy sábıliktiń tazalyǵyndaı ómir nege taza emes. Asharshylyq osyndaı balalarǵa da tyrnaǵyn saldy-aý. Detdom qanshasyna pana bolar deısiń. Bulardyń artyqshylyǵy — Aqyljandaı atqa mingen aǵasynyń barlyǵy. Ózge balalardyń ózge ashtardyń qamymen ol da birneshe kún úı kórmeı júrgenin myna pysh-pysh etken muryndar qaıdan bilsin. Bir kirip alsa dendeı dert sekildi asharshylyq degeniń asa qomaǵaı apat eken ǵoı ózi. Jalmap jatyr, jalmap jatyr.

Aqyljan bul joly qatty qaljyrap oraldy. Qaısha báıek bolyp, qas-qabaǵyna qaraı berdi.

— Qazir sáske túske qaraı ashtar taǵy qaptaıdy. Tamaǵyńdy iship alshy, — dep bir aıaq suly kójeni usyndy. Shamyrqana jutyp-jutyp jibergen Aqyljan shashalsyn da qalsyn.

— Qaýyz turyp qaldy-aý tamaǵyńa, qudaı-aı, saqtaı kór. — Dámeli shyr-shyr etti.

— Ábden-aq tazartyp em qaýyzyn. — Ózin kináli sezingendeı Qaısha jaýtań-jaýtań qaraı berdi.

— Tumanyń sýyq sýynan jutyp jiber.

Bir baqyr sýdy alyp Keńesjan tura umtyldy. Shirkin, ómir-aı, óz órkenińdi ósirýdi, óz japyraǵyńdy jaıýdy toqtatpaısyń-aý. Jap-jalańash tasty jaryp shyǵa keletin aǵash ta sol tirshiliktiń qýaty-aý. Mynaý qysylshań ómirde Keńesjan da tap sol kúnge umtylǵan tal shybyqtaı julqynyp keledi. Ómir osy úzilmestigimen, jalǵastyǵymen qymbat qoı. Shybyq ekesh shybyq ta tirshilikke qumartsa, mı bergen, aqyl bergen adamǵa nege qumartpasqa? Apyr-aý, sol aqyl mynaý asharshylyqtaı zulmattyń kelerin bilmedi me? Soǵan aparyp tirer apatty joldy aınalyp óte almady ma? Keńesjan anaý ákele jatqan sýynyń bir tamshysyn tókpeýge tyrysady, sol qurly saqtyqtyń bolmaǵany ma?

Shashalyp jatsa da, Aqyljandy oı ıirimi úıire berdi, qamalaı berdi. Eki-úsh jutyp jibergen soń tamaǵyna ınedeı shanshylǵan qaýyz ary ketkendeı boldy da, sál jeńildendi.

— Meniń sýym qýyp shyqty, — dep jaınań qaǵady Keńesjan. Dámeli men Qaıshanyń da kóńili jaılanǵandaı.

— At qana jeıtin sulyny adamǵa jegizgen qudaıym-aı, mynaý surapyldy toqtatar amal taptyńdar ma?

Anasynyń suraǵy Aqyljannyń óńmeninen ótti. Ashtyqqa qarsy kúres komısıasynyń alasuryp izdestirip jatqany da osy ǵoı. Ár-ár jerden qoǵamdyq tamaq uıymdastyryldy. Qaınap jatqan qazannyń, úlestirilip jatqan nannyń kezegine turǵandardy kórseń záreń ushady. Bet-aýyzdary dombyqqan, kózderinde osynaý ómirden túńilgendeı muń bar. Ásirese, balalaryn jetektep júrgender óte aıanyshty. Sol kezekte turyp-aq sylq etip qulap, jan tapsyryp jatqandary da az emes. Úlestirmege ilinse de, odan ishe salysymen ishin ustap búrisip, jer jastanatyndar taǵy bar. Aýyldaǵy sýret ashylmaı qalǵan túndikter, jabylmaı qalǵan esikter bolsa, Sarqandtyń kóshesindegi sýret mal júrip ótkennen keıin dalada qalatyn tezekter sekildi ana jerde bir, myna jerde bir teńkıip jatqan áli adamdar. Sol ólik-tezekti terýdiń ózi arnaıy qyzmet túrine aınalǵan. Olardy kómetin jerdegi kóriniske et-júrekten jaralǵandardyń kóz toqtatyp qaraýy qıyn.

Básibek aýylyna komısıa kelgende Aqyljan kútpegen jerden Súzegen moldaǵa kezdesti. Qartaıǵan eken, jaryqtyq. Júdegen de. Oqytatyn bala qalmasa, janazasyz, ımansyz ólikter jóneltse, moldekeńe berer túk bolmasa, Súzekeń júdemegende kim júdeıdi. Aqyljan shákirt kezindegideı ıilip sálem berdi. Solǵyn tartqan janary jalt etkendeı boldy da, óńi qaıtadan muńdy keıis aldy. Múmkin, esine osy shákirtin oqys bir jazalaǵany, bólshevıktiń otyrǵan ornyna aýnaǵany úshin shybyrtqylaǵany túsken shyǵar. Múmkin, «meniń aıtqanym keldi me, qudaıdy joqqa shyǵarǵandardy Qudaı jazalap jatyr» dep tur ma eken. Janarynan jylt etken bir jarqyldyń kórinýi «sen menen oqydyń ǵoı, adam bolǵanyń sol oqýdyń arqasy emes pe» dep turǵany ma? Áıteýir, jylýy da bar, sýyǵy da bar kezdesý boldy. Hal-jaǵdaıdy suraǵan soń, komısıa múshesi retinde Aqyljan Súzegen moldaǵa ózderimen birge júrgen kerýennen eki put bıdaı bergizdi. Bul járdem ol kez ákeńniń tirilip kelgeninen de qymbat edi.

Súzegen molda ishtegi qýanyshyn jasyrǵysy kelgenmen, bıdaıdy qapqa salyp jatqanda búksheń-búksheń etip, saqaly qaltyldap ketti. Qolyn jaıyp, Aqyljanǵa uzaq bata berdi. Sonaý jyldardaǵy bere almaǵan batasyn bar yqylasymen endi berip turǵandaı. Jáne qandaı jaǵdaıda. Mynadaı kerýen ilestirip júrgen adamnan bul dúnıede aýqatty adam joq sıaqty bop kórindi oǵan.

Biraq Aqyljanǵa osy uıymdastyrǵandarynyń bári keshikken kómek sıaqtandy. Kóp adam ólip ketti, kóp aýyl ıesiz qaldy. Endi ishken tamaqtaryn kótere almaı, juttan shyǵyp, kókke aýzy ilingende tyshqaqtap óz-ózinen qyrylatyn mal sekildi adamdar da kómekti ala otyryp, jýsandaı japyryldy. Ólshese ózimen ketsin, tap Qaısha ekeýindeı eki jastyń óliginiń ústinen shyqty-aý. Qosylǵandaryna kóp bolmasa kerek, ábden júdegen, qur súıek. Sonda da sońǵy demi biterde aıqasa jatypty, kıiz úıdiń qabyrǵasyna taqaı jınalǵan jupyny júktiń janynda bir-birine súıene qatyp qapty. Mahabbatty da aıamaǵan ashtyq aza boıyn qaza etti.

Mynaý surapyl bolmasa, ómir dámin, onyń lázzatyn endi ǵana tattyq pa degen jastardan álde bir ádemi urpaq tarar ma edi, onyń ishinen aqyn, batyr, sulý jandar shyǵar ma edi. Jas kelinshektiń ashtyqqa deıin kelisti bolǵany baıqalyp-aq tur. Aryǵan kezde jylqyǵa jal-quıryq qalaı jaraspasa, júdegen kezde áıelge shash ta sondaı jaraspaıdy eken-aý. Qolań shash qobyrap, aǵash basynan túsken qustyń uıasyndaı uıpa-tuıpa bolyp jatyr. Bir qolyn jigitiniń ıyǵyna asa jan tapsyrypty. Álde de bolsa sonyń bir járdemi, ne sonyń belgisin bildirgeni me eken? Bárinen de Aqyljandy qatgy tebirentkeni óler aldynda da bul ekeýiniń qatarlasa qushaqtasyp jatqandary. O, mahabbat, ashtyqqa seniń de áliń kelmeı qalǵan-aý. Mana Súzegen moldanyń «bul allanyń isi emes, adamnyń isi ǵoı» degeni júregine sadaqtyń oǵyndaı qadalyp edi. Mahabbatqa da adamnyń aqymaqtyǵynan keler apat az emes-aý.

Qaıshasy esine túsip ketken. Ony bir zulymdyqtyń tyrnaǵynan alyp shyqsa da, endi myna asharshylyq degen apattan alyp shyǵa alar ma eken? Bir ǵana Qaıshany ma! Ákesi, sheshesi, ini-qaryndasy, tipti búkil 27-inshi aýyl osynyń moınynda emes pe? Mynaý kerýendi 20-synshy týǵan aýylyna da buryp áketer edi-aý, biraq aýdandarynyń bólek bolyp turǵandaryn qarashy. Ol jaqta da bul aýdandaǵydaı qareket bar shyǵar. Onda da ashtyqpen kúres jónindegi komısıa jumys istep jatqan shyǵar. Báriniń esil-derti aldaǵy piser astyqqa jurttyń aýzyn tıgizý. Sosyn ne bolaryn ómir kórseter.

Qý tamaq ne istetpeıdi, bir jerdegi sırek egindi kórgende, mynadaı jaǵdaıdy estidi: tuqym sebilisimen atkóshekter egindikke qarǵadaı jabylyp, topyraq arasyndaǵy dándi birtindep terip jepti. Qansha qýǵanmen ókimet túk isteı almapty. Kóseniń saqalyndaı or jerden bir shyqqan sabaq «men de asharshylyqtyń qurbanymyn» dep turǵandaı. Eń qıyn ýaqyt osy ıýn aıy bolǵaly tur.

Aýdandyq komıtet áp aýylnaıǵa esep júrgizýdi tapsyrdy: buryn qansha adam bolyp edi, endi qanshasy qaldy? Shodyr aýyldyq sovet tóraǵalaryn túgel komısıa quramyna kirgizip, biriniń jerin birine ádeıi aralattyrǵan. Sumdyqty da kórsin, surapyldy da óz jandarymen sezsin. Orys halqy basym mekenderde qansha aıtqanmen, maldy túgel sypyryp, jurttyń aýzyna tospaǵan. Aqpen jandaryn saqtap, jańa eginge jetýge maqtaýly bolmaǵanmen, halderi bar. Biraq bosqyndar olardy da qajytqan. Aınalaıyn qazekem, belsendilikke basam dep, aýylymen kóp jerde shońqıyp qalypty. Ashtyqtyń tyrnaǵy kıiz úıdegilerge qattyraq batqan.

Aqyljan esep júrgizýde Qaıshasyna qatty sendi. Saýatynyń barlyǵyna shúkirshilik. Biraq ákesiniń shydaı almaı týǵan aýylyna ketip qalǵany edáýir alańdatty. Ózderi úı bolǵaly áke júzin kergen joq. Bárinen de ýaqyt ámiri kúshti bolyp, ákeli-balaly ekeýin eki jaqta tastaı domalatyp júr. Altyn qazyǵy, týǵan aýyly. Týysqandyq sezim jem jegen jerin aınytpaı tabatyn jylqy sekildi týǵan aýylyna aıaq-qolyn jerge tıgizbeı alyp ketken ǵoı. Áıtpese kópten balasyn bir ıiskeý úshin jarty kún aıaldaýyna bolmas pa edi. Keler merzimi belgisiz, qur kútip qalam ba dep oılaǵan shyǵar. Mynadaı jaǵdaıda ıesiz tastap ketken bir úıir jylqy onsyz da malsaq adamnyń dál qulaǵynyń túbinen shurqyraǵan da turǵan shyǵar. Adaldyqtyń da qamshysy aıamaı aldyna salyp aıdaı beredi. Aqyljannyń túsiniginde ákesi sondaı qamshy udaıy ústinen úıirilip turatyn pendelerdiń qataryna jatady. Shuǵyl ketisin solaı dep qana túsindi.

Biraq keshegi óz basynan keshken oqıǵadan záresi ábden ketip tur. Qudaı myqtap saqtady, áıteýir. Solaı bolyp júrmese. Aýdan ortalyǵynan erteletip shyqqan. Úıge jetýge asyq. Joldyń eki jaǵyndaǵy qalyń shı jaz shyqqannan beri árqaısysy óz túbine bir-bir qaraqshy tyǵyp qoıǵandaı kórinip júretin-di. Sol sebepti me, myltyǵyn tastamaıdy, jolǵa shyǵarda shabdar attyń aıylyn myqtap tartyp alady. Onyń ústine keıingi kezde kisi etin jeıtinder shyǵypty, áne jerde olaı bopty, myna jerde bylaı bopty degen sýyq sóz kóbeıip ketti. Komısıa quramynda júrip, kórgenderine bul úreı qosylǵan soń ne sorym. Qaıshanyń qazanǵa salynǵan jas sábı jóninde aıtqany taǵy bar.

Aýylǵa bettesimen-aq osy oılar qamalap alǵan. Senetini — myltyǵy men shabdar attyń áldiligi ǵana. Ashtardy munyń ózi emes, astyndaǵy kúıli aty da qyzyqtyrýy múmkin. Jan-jaǵyna qarap, sylań aıańǵa basyp keledi. Shıdiń arasynan anda-sanda bireýler qarań ete túskendeı bolady. Onysy — qoryqqanǵa qos kórinediniń keri. Degenmen sol elesterdiń ózi-aq myltyǵyna san jarmastyrdy. Buǵan da eti úırene bastady. Úsh-tórt jerden jol boıy ólip jatqan adamdardy kezdestirdi. Alǵashqy ekeýin aınalyp ótip, qalǵan ekeýiniń qasynan janaı óte shyqty.

Orta jolda eski zırat bar-dy. Jolaýshyny tonaýshylar sol zıratty panalaıdy eken degen sózdi de estıtin. Zırat jaqqa at ústinen muqıat qarady. Tiri pende baıqalmaıdy. Árirekte, alańqalaý jerdegi jol shetinde ǵana birdeńe qarańdaǵandaı boldy. Biraq jerine jete almaı, buralyp qulaǵan taǵy bir sorly shyǵar dep jobalady. Shalqasynan jatyr. Shabdar attyń da ólgen adamdardyń qasynan ótýge eti úırenip qalypty. Alǵashqydaı asa úrkinshektemedi. Dese-daǵy, óliktiń aty ólik qoı, Aqyljannyń júregi sý ete qaldy. Manaǵy qalǵan tórteý, áıteýir, ózi basqarǵan aýyldan emes, beıtanys adamdar, tegi bosqyndardan, atkóshekterden bolý kerek. Myna adam da solaı bolǵaı. Bet-aýzyn saqal murt basyp ketken. Denesi iri eken. Eger tiri bolsa, qolyna túse kórme, onda bul dúnıemen qoshtasa bergeniń. Sulyq jatyr, tegi ólip qalsa kerek. Anadaı jerge kóne tymaǵy ketipti. Qulaǵan kezde bas kıimniń solaı bolatyny zańdy ǵoı. shabdar at pysqyrynyp, aınalyp etkisi kelip edi. Aqyljan otan jibermedi. Sulap jatqan adamnyń qasynan endi óte bergende, Shabdar ata kep jónelsin. Aqyljan top etip qulap qala jazdady. Jerge túsirip alǵan shylbyryna álgi óldi degen adamnyń tura kep umtylǵany. Shabdardyń ýaqytynda úrikkeni mundaı jaqsy bola ma. Uzańqyrap baryp artyna qarasa, solbyraıǵan kúıi álgi ózinen áli kóz almaı qarap tur eken. Aqyljanǵa tanys adam sıaqtanyp ketti. Buldyraǵan kózin súrtip qaıta qarady. Anarbaıǵa uqsaıdy. Sumdyq-aý, ol qaıdan júr bul jaqta? Biraq ashtyq qaıda aıdamaıdy. Ashtyqtan ba, álde mynaý qıyn kezeńde ósh alǵysy kelip kútken be?

Esebiniń zalymyn qarashy. Ólgen bolyp jatyp abaısyzda shaýjaıdan almaq bolǵan ǵoı. Shylbyr qolyna tıse bitti, myltyǵyn moınynan alyp ta úlgere almaıdy. Qudaı bir saqtady, shabdardyń úrikkeni qutqardy bilem. Taqymy bos adam bolǵanda, top ete túsetin edi, jastaıynan atqa shapqanynyń paıdasy.

Aqyljan myltyǵymen álgi sumyraıdy atyp ketkisi keldi, biraq onyń arty qandaı bolady? Taǵy kóz saldy, Anarbaı ıttiń dál ózi. Sendeı áperbaqandardyń áleginen bastalǵan zobalań, mine, nege ákep soqty. Aqyry baıdyń balasy ashtan ólipti demekshi, óziń de sazaıyńdy tartyp júr ekensiń ǵoı, ózge aýdannan ash bolmasań munda neǵyp júrsiń? Qolyńa túskenimde sen meni aıamaıtyn ediń. Aram qanyndy moınyma alyp qaıtem. Eger qasymda Narǵazy kókem bolǵanda, myna qylyǵyń úshin seni tiri jibertpeıtin edi. Onyń batyldyǵyn maǵan bermeı qor bolyp júrmin ǵoı. Kóringendi aıaǵan birdeńemin. Ári mynaý bılik basynda júrgenim de qolbaılaý. Ashtan ólgen adam men oq tıip ólgen adamdy ajyratý qıyn ba? Eki ortada pále bolyp júrersiń. Degenmen «záresin bir alaıynshy» dep Aqyljan moınyndaǵy myltyǵyn alyp kezengen kúıi shabdardyń basyn keıin buryp edi, álgi bıik shılerdiń arasyna zyp berip joq boldy. Sol taıǵanyńmen ket!

Ákesin de óstip orta jolda bireý ańdyp júrmese neǵylsyn. Qazir mingen attyń ózi jaýyqtyratyn bolyp tur ǵoı. Anarbaıdyń zalymdyǵyndaı zalymdyq ózgeniń oıyna ol jolda kelmes deısiń be? Bir kúngi tirlik úshin arpalys ne jasatpaı júr.

Munyń bárin úı ishine aıtýǵa jáne qoryqty. Úreıge úreı qosylyp, múlde berekeleri qashyp júrer. Qaıshasyn da, anasyn da qorqytqanda, júregin jaralaǵanda ne túsedi. Qaljyraǵanynyń sebebi jalpy aýyrtpalyqtan dep uqqan shyǵar olar. Solaı-aq bolsyn. Onyń ústine, sulynyń súıir qaýyzy shashaldyryp, tamaǵyna turmasy bar ma! Úshkir neme ary qarynǵa ketkende, ishekti búldirip júrmese jarady.

Qudaıtorynyń mert bolǵanyn anasy adam ólgendeı etip estirtti. Aqyljan kózine jas aldy. Naǵashysynyń baǵy qaıtpasa jarar edi. Al balyq aýlap júrgeni aqyldylyq. «Zamanyń túlki bolsa, tazy bolyp shal» degen. Báıge jaratyp bas qosatyn, dýmandatyp toı jasaıtyn zaman ba qazir. Eń bastysy — bir qarynnyń qamy ǵoı. Jutpen jalǵasa kelgen mynaý 1932 jyldyń ashtyǵy qandaı jaman bolyp júr. Malǵa — jut, adamǵa — ashtyq. Budan asqan zobalań bola ma? Ánsheıinde eshkisi laqtasa, bir-birine tura júgiretin aǵaıyn endi bir-birinen qashyqtap barady, qatygez bolyp barady. Qulqyn qurǵyr bárinen ámirli eken, eń úlken bılik endi sonyń qolynda.

— Ári aıdaýda, ári bóten elde, meniń tuqymymnan túk qalmady-aý, — dep zar ıledi Qaısha. Aqyljannyń da qolqasy úzilip kete jazdady. Myna kúıde tuqymy jóninde oılaýǵa shamasy kelgen parasatyna bas ıdi. Al ózi bolsa, Qospanbet aǵasynyń qos qyzyǵynyń kóz jumýyna jol berdi. Aýdany ózge degendeı, eki ortada óte almaıtyn muhıt bar ma edi? İrgelerin sonshama aýlaq salyp alǵany nesi. Ákesiniń shydamsyzdyq jasaýynda qısyn bar. Ketkeni durys bolǵan.

Qolynan kelse, úsh jarylýǵa daıyn. Narǵazy dep anasy, tuqymym dep Qaıshasy, týǵan aýylym dep óz júregi julmalaıdy. Aýylnaılyq shaǵyndaǵy qyzmet ózgege paıǵambardyń bıigindeı kóriner. Muny tuqym-tuıaǵymen aq maı qusyp otyr dep oılaıtyn shyǵar. Sulynyń qaýyzyna shashalyp, jol ańdyǵan qaraqshynyń qarmaǵyna túse jazdaǵanyn kim bilsin. Aýylnaıdan artyq bul kúnniń aýyrtpalyǵyna arqasyn tosqandar bar deısiń be? Jıyrma jasynda qatpaǵan topshysy mundaı zildi úzilip ketpeı qalaı kóterip júr eken. Aýyldyń salmaǵynyń ózi mundaı, aýdannyń salmaǵy, oblystyń salmaǵy qandaı deseńshi. Kóz aldynda Shodyr men Júsip keldi. Shodyrdy jıi kóredi, jezdesinen byltyrǵy qystan beri habar joq. Ajyrasqandaryna bir jyl tolmasa da, mynaý surapyl ýaqyt atam zamandaı bolyp ózi sonsha qalaı alys kórinedi? Qyzyqqa toly kezde ýaqyttyń da aıaǵyna jel bitip, tez ótýshi edi, aýyrlyq aıaqqa zil qara batpan baılaǵandaı jyljytpaı tur ǵoı. Eginniń pisýine az-aq qalǵan mezgildiń ózi qandaı qashyq kórinedi. Onyń áli qansha ómirdi jalmary belgisiz.

Shodyrdyń búgingi keıpi aýdannyń aınasyndaı. Shashy kádimgi seksendegi qarttyń shashyndaı aq seleý bolyp ketken. Onyń betindegi ájimnen mynaý Alataýdyń saı-salasynyń sany az shyǵar. Ózge aýdannan góri bul aýdanda ashtyqqa urynǵandar salystyrmaly túrde ǵana az. Áıtpese tótenshe komısıa qurǵyzyp, jaǵalaı járdem kórsetkize me? Kelimsekter, bosqyndar ólimdi kóbeıtip jibergen. Olar da — adam ǵoı. Qaıyrym kórgen bir qaıyrshynyń sózi myń qaıyrshyny shaqyrady. Ár-ár aýyldan, aýdannyń ortalyǵynan ashtyrǵan úlespe qara kójeniń ózi ashtardy qara shybyndaı qaptatyp jiberdi emes pe. Endi tipti jańa nusqaý boldy. Elge, jerge, aýdanǵa bólmeı, ash ataýlyǵa qol ushyn berý kerek. Shodyr onsyz da nar táýekelge basyp, eki qamba NZ-ny tarattyryp jibergen. Sol úshin óz NKVD-si ústinen aryz bergen. Aldymen ashtyqpen kúresem, aryzǵa jaýap sosyn dep júrgende Qudaı ondap keńshilik keldi. Ash ataýlyǵa kómektesý jóninde nusqaý tústi. NZ-nyń orny endi tabylady.

Aq gvardıashylarmen kúres, tap jaýlarymen kúres, iri baılarmen kúres, otyryqshylyq úshin kúres, saýatsyzdyqpen kúres, kolhozdastyrý úshin kúres, endi ashtyqqa qarsy kúres — kúresten kúres, tipti kóz asha almaı qoıdy ǵoı tegi. Shodyrdyń shashy aǵarmaǵanda, kimniń shashy aǵarady. Bárinen de ótip ketkeni osy ashtyq. Erteńimiz úshin kúresemiz dep, sol erteńimizdi jasaıtyn adamdardan aıyrylyp qalsaq, ol kúreste ne mán bar? Kúresý úshin ǵana kúrese bermeı, revolúsıa kúnderinde tókken qannyń óteýi bolmaýshy ma edi. Bolatyn ýaqyt ta jetken joq pa! Sol úshin kúresý kerek qoı. Mynaý ashtyq degen pále kúresimizdiń nátıjesi me, joq, álde kúresemiz dep júrip, aldy-artymyzdy oılaı almaı jyǵylǵan jarymyz ba? Kúres muraty — jyǵý, jyǵylý emes. Al asharshylyqqa ushyraýdan artyq omaqasa jyǵylý bola ma? Qyrqa shalyp, gúrs etkizip qulataıyn dep turǵan osynaý qıyn sátten qalaı shyǵý kerek. Ony qartaıtqan, osy aq shashtyń árbir talynda aýyrtpalyqtyń izi jatyr.

Qambadaǵy astyqty taratyp jiberýinde de úlken syr bar. Jeıtin, sebetin adam qalmasa, ol astyq kimge kerek. Erteń ony kim egip, kim qaıta astyq etip ósiredi? Anda-sanda Narǵazylardan habar bar ma dep suraýshy edi Shodyr, qazir odan da qaldy. Murnyna sý jetpeı júr.

— Qaıshany qaraıtyp alamyz-aý, — dedi bir kúni. — Meniń baıqaýymda, ol — pedagog bop týǵan adam. Aýyldaǵy mektepterdiń bári bıylsha jabyldy. Detdomǵa kelse, qandaı jaqsy bolar edi.

— Barsyn, onda alyńyz. - Bul adamǵa qarsy pikir aıtýdy kúná sanaıtyn Aqyljan shyn yqylasyn bildirdi.

— Jańa qosylǵan ekeýińdi ajyratyp...

— İs múddesi talap etse, shydaımyz da.

— Detdomdarda balalar oryssha bilmeıdi, tárbıeshiler qazaqsha bilmeıdi. Mine, qıyndyq qaıda, — dedi Shodyr. - Ár detdomda qazaq tárbıeshileri bolsyn degen nusqaý berdi. Qaıdan tabady? Olardy tabýdan góri raıkomnyń sekretaryn tabý ońaı bolar qazir.

— Men shynymdy aıtyp turmyn, Shodyr aǵa.

— Janymdy jep júrgen taǵy bir jaı, qazaq balalarynyń kóbi Vaná, Maksım, Petá, Sasha, Vera, Taná, Tamara bop ketken. Ne ot horosheı jıznı, konechno. Erteń jaqsy kún de keler. Sonda bireý bolmasa bireý aýdannyń hatshysy orys bolǵan soń, bárin orys qyp jibergen ǵoı demeı me? Bul qazaq halqynyń aldynda men úshin ótelmes qylmys bolady. Ár adamnyń búgingi tirligi úshin kúresýmen birge ar jaǵyn da oılaýymyz kerek?

Belozerovtyń bul pikirlerin estigende, Qaısha qatty tebirendi. Óziń qalaı qaraısyń dep Aqyljanǵa qarady.

— Meniń aıtqanym aıtqan. Ózińniń ornyńdy aýystyratyn bireý tabylǵansha barsań bar, tipti Shodyrdyń kóńili úshin.

10

Feodor Afanasevıch túnniń bir ýaǵyna deıin keńseden kete almady. Kerosın shamnyń jaryǵymen uzaq otyrdy. Bul sham jalǵyz osy raıkomda ǵana bar. Sarqandtyń sarqyraǵan sýy bir jaǵynan qulaq tundyrǵanmen, bir jaǵynan, birtúrli kóńil jumsartatyn sekildi. Anda-sanda alystan qyrǵaýyldyń túngi shaqyrǵany estiledi. Ne de bolsa taý jaqta, qalyń aǵash arasynda júr-aý, sorly. Ashtardyń ańdýynan aman qalǵandyǵyn bildirip, tirimin, tirimin dep turǵany shyǵar. Búgin tirisiń, erteń bireý tuzaq qursa qaıtesiń? Onyń jalǵyz-jarym shyqqan únin sýdyń arqyraǵan gúrili kómip-kómip jibergendeı bolady. Múlgigen qarańǵylyqty túrip tastap turǵan osy eki ún. Birinde ádemilik, jumsaqtyq, beıkúnálik bolsa, birinde órlik, óktemdik, dúleı kúsh bar sekildi. Sol dúleıligimen sazdy, sylqym úndi tunshyqtyryp-tunshyqtyryp jiberedi.

Óz úni de osy qyrǵaýyl únindeı aıqyn shyqqanmen, anaý sý sarylyndaı dúleı bir gúril basyp jiberse qaıtedi, estirtpeı júrse, ne isteısiń? Aldyndaǵy málimetke kózi túskende, júregi taǵy zý ete qaldy. Joq, budan ári únsiz qalýǵa bolmaıdy, jazýy kerek. Eń bolmasa óziniń ary aldynda aqtalatyndaı, kóńilge medeý tutarlyq birdeńe bolýy kerek. Aýyldyq sovetterdiń jibergen derekteri boıynsha, malynyń onnan biri, adamdardyń jartysy ǵana qalǵan. Mynaý sumdyq! Astyq piskenge deıin áli talaıdy kór kútip turǵan shyǵar. Keneýi ketken halyqty kórsetken járdemniń de qutqarar túri joq. Keshigip qaldyq, keshirgisiz qate jiberdik. Apat ótkennen keıin aıǵaılaǵannan ne paıda, aldyn alý kerek edi. Tolqyp kelgen oılar qaǵazǵa túserde bytyrap qasha berdi. İrińi ábden kernep jarylǵaly júrgen kóńildiń qandy sorpasynyń aýzyn ashqan búgingi kóshedegi kórinis edi. Kádimgi bórenedeı qatar-qatar tizip tastaǵan ólikter. Ony jınaýshylar Belozerovty kes-kestep jibermeı:

— Mynany óz kózińizben kórińiz, bul páleden endi qutqaryńyz. Budan ári jumys isteýge dátimiz shydamaıdy. Aralarynan súzekten ólgender shyqty, — dedi. — Endi ashtyqqa qosa indet qaptaıdy.

Feodor Afanasevıchtiń kózi alaqandaı bolǵan. Dereý aýdandyq densaýlyq saqtaý bólimine habar salǵanda, ol derek rastaldy. Sasýly ekendikterin aıtty. Bir-birimen ushtasa kelgen náýbet. Aldymen jut, sosyn ashtyq, endi, mine, indet. Shynjyrdyń shyrshyǵyndaı bir-birimen jalǵasyp jatyr. Báriniń tórkini bir, kináli...

Úsh-tórt bet qaǵazdy jyrtyp tastady. «Qazaqstan ólkelik partıa komıtetine. Onyń birinshi sekretary F.I.Goloshekın joldasqa...» dep bastaıdy da jyrtady. Qalaı bastasa eken? Bireý qolynan shap berip ustaǵandaı qaıta-qaıta tutyǵyp otyr. Aldyndaǵy málimetter jaz-jaz desedi. Manaǵy kóshede kórgen kórinis endi qashan dep eki ókpesin qysady. Tipti ólikter ózimiz qol qoıamyz dep atyp-atyp turǵandaı. Shoshynǵannan basyn kóterip alyp edi, bólmede jalǵyz ózi eken. Qyrǵaýyl úni alystan qońyraýlap estildi. Onyń daýsy anyq. Munyń daýsy nege shyqpaıdy. Ózenniń saryly keldi qulaqqa. Bul da anyq. Kúndiz baıqamaı ma, álde túnde sý saryly shynymen kúsheıe me? Ólgender ósıetin aıtqyzbaı qoıatyn emes. Ol keńse tilimen jazýǵa tipti kelmeıdi, ol jaǵyna Shodyrdyń tóselgeni bar edi. Ashshy kúıinde jazý kibirtiktetip, óziniń záresin alyp otyr. Myna kúıinde hatqa qol qoıǵan adamnyń aqyly durys pa dep kúmán keltirýi múmkin. Ári ózi raıkomnyń birinshi hatshysy bolsa.

Feodor Afanasevıch yza bop ketti. Bylaı tartsań — ógiz óledi, bylaı tartsań — arba synady. Bári bir shyǵyn. Bári bir qulaıtyn quz. Sıaǵa malynǵan qalamyn laqtyryp kep jiberdi. Stoldyń ústine naızadaı qadalyp, dir-dir etip tura qaldy. Muny kútpegen Shodyr myrs etip kúldi. Ádeıi qadaıyn dep laqtyrsa ǵoı, mundaı shanshylmas edi. Shashyraǵan sıa stoldyń ústin bylǵady. Alystaý jatqan, jazaıyn dep otyrǵan qaǵazyna da tıdi. Bir bet taǵy korzınaǵa laqtyryldy. Dirildep turǵan qalamdy sýyryp aldy. Sıyrdyń bashaıyndaı aıyryla kirgen qalamush tartyp alǵanda qaıta birikti. Iaǵnı jazýǵa jaraıdy. Kernegen yza kemerine túskendeı. Al talaıdan janyn qınaǵan oılar qaǵazǵa tizilgende, múmkin, aýzy jarylǵan qandy shıqandaı solqyldatqany basylar.

Feodor Afanasevıch taza bet qaǵazdy aldyna qaıta alyp, jańa laqtyrǵan qalamdy sıaǵa qaıta maldy. Qyrǵaýyldyń tunyq úni taǵy estildi.

«Qazaqstan ólkelik partıa komıtetiniń

birinshi sekretary Goloshekın joldasqa!

Qadirli Fılıpp Isaevıch!

Ashshy da bolsa kóz kórgen shyndyqty baıan etýdi bólshevıktik paryzym dep sanaımyn. Men sonaý azamat soǵysynan bastap, osy Jetisý óńirinde Sovet ókimetiniń ornaýyna, sosıalızm jeńisiniń óris alýyna tikeleı kýá bolyp kele jatqan adammyn.

Partıa qaıda jiberse, sonda aıanbaı qyzmet istep júrmin. Ózimdi Lenın ıdeıalarynyń júzege asýy jolyndaǵy kúreskermin dep sanaımyn. Kúres qıyndyqsyz bolmaıdy, árıne. Onyń buralańy da kóp. Biraq qatege uryndyratyn buralańǵa túspeý kerek edi. Sol buralań - myna ashtyq. Ashtyqty qoldan jasaǵanymyzdy ashyq aıtqym keledi. Bul qasiretke ushyraǵan qazaqtar. Men jastaıymnan qazaq arasynda ósip, olarmen etene aralasqan, olardyń minez-qulqyn, ómir saltyn, dástúrin ábden bilip ósken adammyn. Bulardyń tirshilik kózi—mal. Al sol maldy kollektıvtendirýdi tez aıaqtaımyz dep, sypyryp alǵanymyz qateniń eń soraqysy boldy. Iaǵnı ókimet atynan olardy tirshilik kózinen aıyrdyq. El jaǵdaıyn biletin bizderdiń pikirimizge eshkim qulaq asqan joq. Ia kollektıvtendirý, ıa partbılet! Másele, mine, osylaı qoıyldy. Ózińizdiń atyńyzdan dep aıtylǵan zildi nusqaýlardy ústi-ústine alyp jattyq. «Asyra silteý bolmasyn, aıyr tuıaq qalmasyn». Jergilikti jerlerde osyndaı kelemejge ushyradyq. Meniń osy naýqannyń basynda óz pikirimdi bildirgen hatym sizge jetti me, jetpedi me, ol jaǵy áli beımálim. Sondaǵy kúdikterimniń bári qazir tup-týra kelip otyr. Ol aıtqandarym sáýegeılik emes edi, ámir shyndyǵynan túıgenderim bolatyn.

Asyǵystyqtyń aqyry apatqa ákep soqty. Maıasyz el asharshylyqtyń tyrnaǵyna birden ilindi. Sizderden jasyra almaımyn, ótirik málimet berý ólimmen teń. Shyndyqty aıtaıyn, partıanyń aldynda júzim qara bolmasyn. Ortaqqa túsken maldy baǵý júıesi áli joq edi, halyq oǵan ázir emes-ti. Ózimnen kettiń, «kúl bolmasań búl bol» dep qarady. Munyń ózi sharýanyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan psıhologıasy edi. Úlken qate sony eskermeýde boldy.

Shama kelmeıtin jónsiz salyqtarǵa nege bardyq? Ol sharýalardy múlde turalatty. Áýeli oblystan kelgen bir ókil osydan bir jyl buryn «júnniń josparyn oryndamaǵansyńdar» dep qysta qoı qyryqtyrdy. Kópe-kórineý maldy qyryp saldy. Ony kesh bilip qalǵanyma ókinem, men ol ókildi aıdap shyqtym. Múlde astyq ekpeıtin aýylǵa astyq salyǵy nege salynady? Azyn-aýlaq qalǵan malyn sol salyqty óteý úshin aıyrbastap jibergender de az bolǵan joq. Kún kóretin túkteri qalmady. Al ortaqqa túsken mal eki ortada ıesiz qaldy. Oǵan jut kelip kılikti, juttan — asharshylyq. Qandaı qasirettiń kýási bolyp otyrmyz.

Múmkin, senbessizder, búkil bir aýyldan bir tiri jan qalmaǵan jaǵdaılarǵa jıi kezdestik. Keıbir áýletterden áýeli tuqym qalmady. Qoǵamdy damytatyn eń basty rezerv — adamdardan aıyryldyq. Qolǵa alǵan sharamyz óte kesh, onyń kómegi shamaly boldy. Atam zamannan kele jatqan «aýrýdyń aldyn al» degen qaǵıdany saqtaýǵa múmkindik bermedińizder.

Men ózim isteıtin bir aýdandaǵy jaǵdaıdy ǵana aıtyp otyrmyn. Múmkin, basqa jerlerde olaı bolmaǵan shyǵar. Biraq ash bosqyndardyń geografıasy maǵan óte keń kórindi. Soǵan qaraǵanda, men bul apatty jańa qurylystyń, sosıalızmniń bedelin túsirgen qaıǵyly oqıǵa dep bilemin.

Dereý, dereý shuǵyl shara kerek. Birinshiden, astyq piskenge deıin eldi toıyndyrmasa bolmaıdy. Ol úshin jergilikti jerdiń qolyn baılamańyzdar. Bir qoımany ashý úshin, bir tonna astyq bosatý úshin qanshama kelisim, nusqaý kerek. Adamdar qyrylyp bitkennen keıingi ruqsattyń quny bir tıyn.

Ekinshiden, el esin jınasymen sharýalardyń qolyna mal tıgizý qajet dep esepteımin. Ósire alǵanynsha ósirsin. Bul tusta da jergilikti jerge ınısıatıva bergen jón. Biraq ashyp aıtar jaı, syrttan ákelmese, ózimizde úlestiretin mal qalǵan joq. Ózgeni bilmeımin, bizdiń aýdanǵa bul jóninde úlken kómek kerek.

Úshinshiden, indetke qarsy respýblıka boıynsha úlken kúres jarıalaý durys bolar edi. Bul bizdiń óz qolymyzdan kelmeıdi. Dáriger degeniń qasqaldaqtyń qanyndaı qymbat. Asa bir shuǵyl shara qoldanbasaq, qalǵan adamdardyń ózin indettiń aýzyna tosýymyz múmkin. Muny tipti kezekten tys másele dep qaraǵan jón. Tótenshe oqıǵa.

Tórtinshiden, qazaq aýyldaryna, taza qazaq kolhozdaryna egin egýdi, shóp shabýdy, jınaýdy úıretetin mamandy kim daıarlaıdy? Olardy ortalyqta oqytyp, dereý daıarlaǵan jón bolar edi. Ómirden kórgenimdi aıtaıyn. Bizdiń aýdan - qazaq, orysy aralas aýdan. Jer emgen orystarǵa asharshylyqtyń tisi asa bata qoıǵan joq, astyǵy bar, kartoby bar, olar ildáldaǵa jarady. Erterek shóp jınap alyp, maldaryn da negizinen aman saqtap qaldy. Iaǵnı qalyptasqan ómir salty úlken ról atqardy. Asharshylyq apaty kelgenshe biz qazaqtardy ondaı mashyqqa úırete alǵan joqpyz. Tipti kezinde orys shonjarlarynda jalda bolǵan qazaqtardyń qyr qazaǵynan jaǵdaıy áldeqaıda durys boldy. Biraq jalpy kelgen apat olardy da álsiretip ketti.

Besinshiden, bosyp ketkenderdi týǵan jerine qaıyrýdyń amalyn oılasa. Olardyń bári birdeı qyryla qoıǵan joq shyǵar. Osyǵan yntalandyratyn sharalar kompleksi jasalsa, nur ústine nur. Aıtalyq, kele salysymen, mal berý, kolhozǵa kir dep zorlamaý, alym-salyqtan bosatý, tegine qarap qýǵynǵa salmaý. Jasyratyny joq, kóp qazaqtar asharshylyqtan buryn iri baılardy tárkileý kezinde, kolhozǵa birigýge zorlaý kezinde ózge jerlerge aýyp ketti. Solardyń qaıtýyna da qazir jaǵdaı jasaý asa bir ádildik bolar edi. Qazaqtardyń atamekendi qımaý sezimi erekshe. Ony paıdalaný kerek. Asharshylyq jurttyń bárin áleýmettik jaǵynan «teńestiredi». Endi baı tuqymy dep qýdalaýdy da qoıǵan jón sekildi. Birin-biri kórsetý jaǵynan qazaqtar óte belsendi boldy. Tipti ortashalardyń ózi sol kórsetýden baı qataryna jatqyzyldy. Sóıtip, halyqtyń edáýir bólegin sosıalızmnen úrkitip aldyq.

Asharshylyqtyń ashshy sabaǵy osyndaı oılardy da tyqpalaıdy. Sen qaıda bolǵansyń, kókten tústiń be dermiz. Men kókten túsken joqpyn, ár qyzmette júrip, osy oqıǵalardyń tikeleı kýási boldym, ony júzege asyrystym, asyra silteýge de atsalystym, biraq óz erkimmen emes, partıa atynan aıtylyp jatqan soń, amalsyzdan soǵan bardyq. Sol úshin ózimdi aıypker sanaımyn. Árıne, óz basyma qater tónse de, bulqynyp shyǵýym kerek edi, qoryqtym. Mynaý ashtyq, ásirese, qazaq halqyn qatty qaýsatty. Taǵy qaıtalaımyn, men ózimdi de kináli sanaımyn. Syrttan kelgen sizder turǵaı (bul aıtqanym úshin ǵafý etińiz, partıa tapsyrmasymen keldińiz ǵoı), ólkeniń jaǵdaıyna qanyq myna biz sekildiler de naýqannyń shylaýynda kete berdi. Men óz aıybymdy eshbir kemitpeımin. Ol bólshevıktik adaldyqpen syıyspaıdy. Osy hatty jazýymnyń ózi de sol aıybymdy moıyndaýdyń kýási bolsa kerek. Ar aldynda arylǵym kelgeni shyǵar.

Búginginiń zary erteńginiń zańyna aınalyp ketpesin dep jazyp otyrmyn. Asharshylyqtyń apaty sumdyq boldy. Múmkin, joǵaryda otyrǵandarǵa kóp jaı kómeski shyǵar. Myna bizderdiń kórgenimizdi eshkimniń basyna bermesin. Sondyqtan da osyndaı ashshy sózder shyǵyp otyr. Joǵaryda kótergen máselelerge nazar aýdarsańyzdar, myń da bir raqmet aıtar edim.

Alyp-qosary joq ashshy shyndyqty jazýshy

Belozerov Feodor Afanasevıch.

ıýn, 1932 jyl.

Feodor Afanasevıch jazǵanyn birneshe qaıta oqyp shyqty. Jyrtyp tastaǵysy keldi. Tym batyl jazylǵan emes pe? Joq, dál qazir osylaı jazbasa bolmaıdy. Kólegeıleýdiń, kólgirsýdiń zardabyn tartqan joqpyz ba? Kolhozdasý qyzý júrip jatyr, jurt ony qatty qoldaýda dedik, qyp-qyzyl ótirik. Asharshylyq keldi deýden at-tonymyzdy ala qashtyq. Sovet ókimetiniń bedeli túsedi, múmkin, jaǵdaı túzeler dep esek dámeli boldyq. Jaǵdaı túzelmedi, qıyndaı tústi. Aqyrǵy nátıjesi mynaý. Alǵashqyda eptegen ǵana ashtyq bar dedik, al adamdar baýdaı túsip qyrylyp jatty. Nege, nege jasyrdyq, aýrýyn jasyrǵan aldymen óledi. Atoılap oıbaı salyp turǵan sezimdi tunshyqtyrdyq ta, ótirik aqparǵa qol qoıdyq. Aýyldyń namysy, aýdannyń namysy. Jalǵan namystyń jasyrynbaq oınaýy.

Osyndaı keıbir aqparlarmen ózimdi de soǵýy múmkin-aý. Soqsa soqsyn. Qolmen istegendi moıynmen kóterý kerek. Zorlyqshyl ókilder bul jerde de jalt berip shyǵa keletin shytar. Ashtyqty azaıttyq, pármendi shara qoldanyldy dep uıalmaı-qyzarmaı jazyp jatty-aý. Ózderi ótirikshi bolyp qana qoımaı, bulardy da ótirikke úıretti. Naǵyz ekijúzdilik! Bul kesapat qaıdan keldi, qalaı kirdi? Ýaqytsha jaqsy ataný úshin be? Tap solaı shyǵar-aý. Qyzmet qymbat, jetken dárejeni kıý qıyn. Shyndyǵyn aıtsań, omaqa asasyń. Odan qaıta kóterilip kór. El aralap júrgen ókilderdiń kóbiniń úlken qyzmetten, taǵy da dárejeli bola túsýden dámeleri zor boldy. Endi qaıtsin, salyp otyrǵan egini, baǵyp otyrǵan maly joq. Saýyp otyrǵany — aqsha, aı saıyn alatyn jalaqysy. Onyń kóbeıgenin kim jek kórsin? Jalaqydan aıyryldy — tirshilik kózinen aıyryldy. Bul da tirshilik, úlken kúres eken-aý ózi. Qurysyn óıtip nan jegeni. Ótirik aıtyp tirlik etpeı-aq qoıdym. Bul bir ýaqytsha nárse shyǵar. Adaldyqty, ádildikti tý etip kótergen qoǵamda bul ádettiń ornyǵýy múmkin emes. Sondyqtan tap osylaı ashshy jazǵany durys, adaldyǵynyń kóterip otyrǵan aq týy.

«Sosıalızmniń bedelin túsirgen qasiretti oqıǵa» degenine jarmasyp júrmes pe eken. Nege jarmasady, shyndyǵy sol ǵoı. Asharshylyq tilimizdi baılap, tirligimizdi qurtqan joq pa? Áne, gazet betinde shetel shýlap jatyr. «Biz bilgenbiz sovet eliniń osyndaı jarǵa qularyn, Oktábr revolúsıasy — tarıhtyń qateligi» degen eski ánderin qaıta quıqyljytty. Qoldaryna kizir berdik, bermeýge bolatyn edi. Osyndaı jaǵdaıda shyndyqty nege aıtpasqa. Men qara basymnyń qamy úshin emes, aýdannyń qamyn jazyp otyrmyn ǵoı.

«Búginginiń zary erteńginiń zańyna aınalyp ketip júrmesin». Jańa bul sózderdi tapqanda, qatty qýanyp ketip edi. Tyn oı jatyr ózinde. Qaıta oqyǵanda, bógelip qaldy. Kerek pe osy? Óńin aınaldyram degenge tyrp etkizbeı ustap beretin tujyrym. Nege óńin aınaldyrýǵa tıis. Búıtip qorqa berse, qorqytqan sózderdi syza berse, myna jazǵandarynan túk qalmaıdy ǵoı. Onda ne boldy, sezimge tımes, selt etkizbes birdeńeni jiberýi kerek pe? Óıtip áýre bop qaıtedi? Odan da úndemeı-aq qoı. Ózi sekildi raıkom hatshylarynyń bári jazyp jatyr deısiń be? Ásire belsendilik ne kerek osy. Joq, ásire belsendilik emes, qanyn qaraıtqan, júregin syzdatqan qaıǵyly, qasiretti sezim bul. Anaý ólgenderdiń ósıeti, tiri qalǵandardyń amanaty. Tek osylaı jazylý kerek. Jansyz sóz de jasyq ıne sekildi ótpeı, jasyq temir sekildi bylqyldaq.

Al bólshevıkter almas qylyshtaı ótkir degendi ońdy-soldy soǵyp júrgen joqpyz ba? Bul sol ótkirligim bolsyn, qaltamda Bólshevıkter partıasynyń 1920 jyldan múshesi degen bılet ne úshin júr?

Bul — aryz, shaǵym emes. Aqıqatqa tabynǵan adamnyń, aqıqatty jastaıynan pir tutqan adamnyń asharshylyq jónindegi ashshy zary. Mundaı zar jeter jerine jetýge tıis. Óıtkeni ólgender sóıleı almaıdy, al men tirimin. Endeshe, nege qıpaqtaımyn, nesine qaıta-qaıta oqı berem. Oqyǵan saıyn kúdik kóbeıip, ishteı sezim kúresi kúsheıip barady. Qorqaqtyq sezimi jeńip júrse she? Buǵan deıin onyń jyqqan ory az ba?

Qasynda Júsip joq-aý aqyldasatyn. Ol «jiber, tartynba» der edi. Táýekeldiń atyn árdaıym jaratyp minip júrgen azamattyń tap ózi. Jegen taıaǵy da az emes. Baıaǵyda ósetin-aq jigit, batyldyǵy, ótkirligi, betke aıtatyny bóget bolyp júr. Áıtpese obkomnyń nasıhat jáne úgit jónindegi sekretary bolyp áli kúnge deıin otyra bere me? Saýat qandaı, bilim qandaı! Áneýkúni «Eńbekshi Qazaqtaǵy» maqalasyna qaraǵanda, tarıh máselesine den qoıa bastaǵan sıaqty. Qaıda, qaı jerde júrip ýaqyt tabady. Ózin aıamaıtyn, ózine degen talaby kúshti adam-aý. Taǵdyrdyń onymen kezdestirgenine shúkir. Kópten kórgen joq. Satynyp ketti. Úmbettiń qazasynan keıin bul jaqqa kelmedi. Mynaý asharshylyq bulardy múlde alystatyp jibergendeı boldy. Aýdanǵa munsha qınalyp otyrmyn, oblystyń jaıy tipti aýyr shyǵar.

Qoı, Júsipti nege aralastyrdym bul jerge. Men ólkelik komıtetke, onyń birinshi hatshysyna jazyp otyrmyn. Osy kúıimen barsyn, ózgertpeımin, esh tımeımin. Alǵashqy oq qashan da dál atylady, birden sińgen boıaý ońbaıdy. Sezim de sol sekildi. Alǵashqy sezim ashshy da bolsa qashanda tunyq.

Feodor Afanasevıch óz oıymen ózi arpalysyp otyryp ańǵarmady ma, qyrǵaýyldyń úni estilmedi. Onyń ornyna alǵashqy taýyq shaqyrdy. Terezege qarasa, tań silem beripti. Túni boıy otyrǵany ma? Otyrys-aq. Endi kúndegi tirshilik taǵy bastalady. Eń aýyry — ashtardyń qan jylap shubyrǵany, kóshede teńkıip-teńkıip ólip jatqanyn kórý.

11

Malybaı Bastumaǵa kelgende Qospanbettiń úıiniń ornyn sıpap qaldy. Túńligi túrilgen, esigi ashylǵan kúıi úı qańyrap bos tur. Qyrylyp qalǵan ba deıin dese, óliktiń izi joq. Kádimgi iz-túzsiz jer jutyp ketkendeı birdeńe. Otyz shaqty úıdi jaǵalaı aralap edi, jyndanyp kete jazdady. Jıyrmasynda ylǵı óliktiń ústinen shyqty. Onynda jan joq, qańyrap tur.

Mine, mynaý — Sháken qarttyń úıi. Jaryqtyq jaıýly jatqan jaınamazyna etpetinen qulapty. Áli ketse de, namaz oqyǵysy keldi me eken, álde óler aldynda ózine-ózi aıtqan ımany ma? Aq kúmis saqaly irgeden soqqan samalmen eptep jelbireıdi. Adamnyń nazaryn ózine birden aýdaratyn osy saqaly edi. Kúmis kisesin beline baılap, asataıaǵyn tyq-tyq etkizip, tip-tik denesin pań ustaǵan kúıi aýyl ortasyna shyqqanda, shaldar jan-jaqtan jınala bastaýshy edi. Shákenniń aýzyna qarap, ádemi áńgimeni kútetin. Órgen qamshysy, aǵashtan jonǵan qasyq, aıaǵy, qosqan eri ǵana emes, sózi de syrly, ádemi bolýshy edi. Ajy tuqymynan shyqpasa da, osy Ajy aýylynyń asa bir syıly aqsaqaly bolyp ketip edi.

— Sender — bir momyn, taza tuqymsyńdar. Ala jipti attap baspaýdy Allanyń ózi amanat etken sıaqty. Átteń, shirkin, bizdiń arǵynnyń pysyqtyǵynan bir mysqal qossa, qandaı jaqsy bolar edi, — dep qaljyńdaıtyn kóńili túskende.

Sol aýyl sánin keltirgen arǵyn tuqymy, kúmisteı saqaly aq saqalymen, jutyndyrǵan ónerimen úlkendi de, kishini de ózine tabyndyrǵan Sháken qart ta kóz jumypty. Mynaý asharshylyq degen pále osyndaı abzal jandy da jalmapty. Onymen birge óner ketkeninde, aqyl, asa bir sulý minez ketkeninde ol páleniń ne sharýasy bar. Jeme-jemge kelgende sol óneri de, aqyl-parasaty da arashashy bola almapty. Sháken qarttiki ekenin neǵylsyn, ashtyq alqymnan alǵan soń, onyń kók bıesin bireý urlap áketti. Sońǵy talshyǵynan, sońǵy qanatynan aıyrdy. Áneýkúni ǵana aıtyp otyr edi ony. Sondaǵy júdeýligi kúdik týǵyzǵan-dy. Qaıyr suraýǵa namys jibermegen shyǵar, qartaıǵan shaǵynda qaıda barady?

Malybaı kózinen jasy tamshylap, Sháken qartty shalqasynan jatqyzdy. Salaly saqalyn saýsaǵymen tarady. Qol-aıaǵyn túzedi. Ózi biletin «Qulqýallasyn» aıtyp, quran oqydy. Qolynan kelgeni — osy. Álginde eki kez jer qazyp, betińdi bireýdiń topyraqpen japqany da jaqsy eken ǵoı. Japadan-jalǵyz ózi ne isteı alady mynaý qartqa. Osydan eki kún buryn ólgen maldardyń sasyǵan denesin kómgende qasynda Qospanbettiń bolýy tipti úlken medeý eken-aý. Bul aýylda ıt te qalmaǵan ba? Tipti tirshilik belgisi sezilmeıdi ǵoı. Tyshqan aýlap ketkende, ıtti qaıdan qaldyrsyn.

Malybaıǵa bári birtúrli úreıli kórindi. Ánsheıinde alystan kóz tartyp, óte ystyq kórinetin mynaý kıiz úıler meńireý mola sekildi shoqaıyp-shoqaıyp tur. Úreılengeni sonsha, týǵan aýylynan tura qashqysy keldi. «Sen neǵyp tiri júrsin?» dep asharshylyq degen ázázil munyń sońynan túsip beretindeı.

Qospanbet qaıda? Qara qunandy soıýǵa qımaǵan meni múlde kórgisi kelmeı, tik kóterile kóship ketti me eken? Jylqynyń qalǵanyn aıdap ketse, jaqsy bolar edi, báribir oǵan endi ıe joq qoı. Ózin de, qalǵan bala-shaǵasyn da aman alyp qalar edi sonda. Ne isterin bilmeı, dalaǵa shyǵyp, moladaı melshıgen árbir úıge qarap turǵanda, alystan, batys jaqtan kerýen sekildi birdeńe kórindi. Kózin ýqalap taǵy qarady. Beldeýde baılaýly turǵan aty áldebir tirlik ıisin sezgendeı moınyn sol jaqqa buryp turǵan ornynda eki-úsh ret aınaldy. Tórt arba, on shaqty atty kele jatyr, anyq kórindi. Bir-ekeýiniń asynǵan myltyǵy bar. Olar beldeýde at baılaýly turǵan úıge qaraı bettedi.

Qysqa amandyqtan keıin Aqsý aýdanynyń ortalyǵynan shyqqan «Kómek kerýen» ekenin bildi Malybaı.

— Kimge kómektesesińder, ólgenderge me? — dep keketti ol.

— Búkil bir aýylda tiri pende qalmaǵan ba?

— Senbeseńder aralap kórińder.

— Ózińiz qaıdansyz?

— Men myna kórshi Sarqand aýdanynanmyn. Týystaryma kelip edim, ornyn sıpap turmyn.

— Iá, bul eń shetki aýyl eken. Jetkenimiz osy boldy, — dedi aq halat kıgen bireýi kináli adamdaı.

— Shettiń kórgen kúni qashan da sol ǵoı. Bir aýyldan bir tiri jan qalmady degen ne sumdyq!

Malybaı daýystap jylap jiberdi. Muńyn osy bir kelgenderge shaqqandaı, manadan tamaqqa tas bop tyǵylǵan yza býlyǵyp syrtqa shyqty. Mundaıdy kóre-kóre eti ólgen be, kelgender miz baqpaı úndemesten tur. Tynyshtyqty aq halatty buzdy. Ótkir kózdi, shash qoıǵan jas jigit eken.

— Úılerdi aralap shyǵý kerek. Múmkin, tirisi bar shyǵar. İndet joq pa eken?

Kelgender eki shetten aýyldy aralaýǵa kiristi. Malybaı zat tıelgen kerýen qasynda qaldy. Bir úıden álgi aq halatty atyp shyqty.

— Oıbaı, oba! Ólý belgisi tup-týra obanyki. Ashyǵyp asa júdemegen. Menińshe, obadan ólgen.

Malybaı baıqap tur, qalǵandarynyń záresi ushyp ketti. Birazy úılerge kirýdi qoıyp, kerýenge qaraı yǵysyp keledi.

Bári arasyndaǵy aq halattyǵa qaraıdy. Sonyń sheshimin kútkendeı. Ol sálden keıin esin jıǵandaı boldy da, qolynda ustap júrgen qobdıshasyn ashty. İshinen tapal shyny qumyra alyp, suıyq birnársemen qolyn shaıdy. Ashshy bir ıis aınalany alyp ketti. Sosyn ıne sekildi taty birdeńeni birine-birin kıgizdi de, oǵan qońyr tústi suıyq quıdy, álgi ıneni óz qolyna ózi kirsh etkizip tyqty.

— Sizder ary turyńyzdar. Men taǵy kirip, neden ólgenin birjola anyqtap shyǵaıyn.

Malybaı mundaıdy kórmegen. Qolyn ashshy suıyqpen shaıǵanda, óz qolyna ózi ıne tyqqanda, oba buǵan jýymaı ma eken?

— Kórmegenimiz osy edi. Ózgeni ashtan aman alyp qalamyz dep júrip, ózimiz mert bolmasaq jarady. Shyn oba bolsa, onda quryǵanymyz, — dedi egdeleý tartqan bireý. — Osynaý qıyrǵa deıin nesine keldik. Óletinder báribir ólgen ǵoı.

Álgi aq halattynyń shyǵýyn bári de taǵatsyz kútti. Jaqsy habarmen shyqpady ol.

— Iá, qatesi joq, oba. Bul indetti tap osy arada tunshyqtyrý kerek.

— Qalaı?

— Aldymen osy turǵan bárińizge men qazir ýkol, ıne salyp shyǵam. Sosyn myna úılerdi órteımiz.

— Órteımiz! — Malybaıdyń daýsy yshqyna shyqty.

— Iá, otaǵasy, órteımiz. Áıtpese myna indet búkil aýdandy, búkil aımaqty jalmaıdy.

— Qaraǵym-aý, osydan úsh jyl buryn Anarbaı degen bir aqymaq úıimizdi bir órtep edi, endi sen qaıdan shyqtyń?

— Ol kezde oba shyǵyp pa edi?

— Joq, ol otyryqshyl bolmaısyń dep egesip, órtegen bolatyn.

— Joq, bul ekeýiniń arasy jer men kókteı. Oba degen — búkil dúnıe júzin titiretetin indet. Onyń oshaǵyn shyqqan jerinde óshirý kerek. Mine, meniń qolymda qaǵaz bar. Dáriger retinde men shuǵyl sheshim qabyldaýǵa mindettimin. Káne, bárińizge ıne salyp shyǵaıyn aldymen.

— Ol áldeneniń qamyna kiristi.

Malybaıdyń denesi dir-dir etti. Kelgender oń jaq qoldaryn ıyǵyna deıin túrine bastady. Álgi aq halatty kirshildetip ıneni birinen soń birine salyp jatyr.

— Qaraǵym, sonda munyń indetten aman alyp qala ma?

— Árıne, áıtpese sizderdi áýre ǵyp nem bar.

— Obaǵa em joq deıtini qaıda?

— Bir kezde bolmasa bolmaǵan shyǵar. Qazir bar. Biraq der kezinde jasaý kerek.

Jany qurǵyr tátti, Malybaı da qolynyń qaryn berdi. Ineni suǵyp kep qalǵanda, eki kózi jumylyp ketti.

— Al endi myna úılerge ot qoıý kerek.

— Otyzyn túgel órteısiń be, qaraǵym. Sol oba shyqqan úıdi jaqsań da jetpeı me?

— Joq, otaǵasy. Qarsylaspańyz. Qańǵyrap qalǵan úılerdi qımaımyz dep búkil alqapqa indet taratýǵa bolmaıdy. Aıtyldy, bitti. Obanyń aty — oba.

Bu ǵumyrynda Malybaı «obadan qyrylǵan jyl» degendi aýyzeki estigeni bar-dy. Biraq onyń mynadaı úreıli sumdyq ekenin bilmeıtin edi. Bul da asyra silteýmen qabat kelgen apat bolyp júrmese jarady. Áıtpese barlyq úıdi órtep, ne kerek? Esine Anarbaıdyń ozbyrlyǵyna áıeli Dámeliniń jasaǵan qarsylyǵy tústi. Ol sáttegi jarynyń túri, ashýy adam shoshyǵandaı edi. Bir úıge bola solaı etti, al qazirgi myna sumdyqty kórse she! Atyna minip «órtetpeımin» dep aıǵaı salǵysy keldi. Biraq baıqaıdy, ózinen basqa bulaı oılaıtyn bir jan joq, bári úndemeı maqul dep tur. Oba degen páleń netken qaharly edi.

Jańaǵy indet shyqqan úıge aldymen ot tıdi. Janǵan kıizdiń ıisi tunshyqtyryp barady. Bári jel jaqqa shyqty. Keregelerdiń, ýyqtardyń bytyrlaǵany jandy janshyp, ózekti órtedi. Ottyń tili jalańdap joǵary qaraı órlep barady. Kóp keshikpeı shańyraq gúrs etip ortaǵa túsedi. Malybaı bul qıametti kórgisi kelmeı, teris aınaldy. Aýyzdy jıyp alǵansha gúrs etken daýys estildi. Qup-qý kerege, ýyq shatyr-shutyr janyp jatyr. Ot óz oıranyna qýanǵandaı.

Kerýenmen kelgender ózge úılerge qaraı bettedi. Taǵy da irgeden ot qoıyldy, taǵy da shatyr-shutyr, taǵy da kıizdiń kúıgen ıisi qolqany alady. Úı ǵana janyp jatyr ma, onyń ishindegi ólikter de qurysyp-byrysady ǵoı. Maldyń úıtilgenin kórgenmen, adamnyń úıtilgenin Malybaı kórgen joq edi, muny da kórsetken mynaý Táńirdiń jazǵanyna bolaıyn. Anaý qońyrsyǵan kıizderdiń shatyrlaǵan ýyqtardyń astynda qansha aýyldasy, kári, jas, bala-shaǵa qalyp barady. Kórde qalǵan degen mynadan kósh ilgeri eken ǵoı. Nege kórdi muny? Esi aýyp ketpese jarar edi. Asharshylyǵy azdaı. Kezek Sháken qarttyń úıine jetkende, Malybaı shydaı almady.

— Qaraqtarym, osynda jatqan jalǵyz qarıa. Denesin otqa bermeı, jerge bereıikshi. Men úıiniń qasynan eki kez qabirdi ózim qazaıyn. Betin otpen emes, topyraqpen jabaıyq.

Dáriger ruqsat etti. Myltyq asynǵan bir jigit arbadan kúrek ákelip, Malybaıǵa kómektesti. Qabir qazylyp bolǵan soń, kıimsheń kúıi shaldy ákelip kórge saldy. Turǵan jurttyń kózi onyń salaly kúmis saqalyna tústi.

— I smert ý nego arıstokratıcheskaıa, — dedi myltyq asynǵan bir orys.

Malybaı bul sózderdi túsingen joq. Boqtap tur ma degendeı onyń betine bajyraıa qarap edi:

— Pań adam bolsa kerek, ólgende de pań jatyr dep tur, — dedi aq halatty jas jigit.

— Aıtyp aıtpaı nemene, óldiń Mamaı qor boldyń. Qandaı syıly aqsaqal edi, munymen birge o dúnıege óner de ketip tur, — dep kúrsindi Malybaı. — Qaraǵym-aı, diniń tym qatty eken, bárin de osyndaı bir-bir shuńqyrǵa tastaýǵa bolatyn edi ǵoı.

— Dindi qatty ǵyp turǵan ýaqyt qoı, otaǵasy. Ár úıde keminde úsh adamnan bolǵanda 90 adamǵa qazý úshin qansha ýaqyt kerek, eseptep kórińizshi. Taǵy aralaıtyn jer kóp. Meni obanyń shyqqany qatty alańdatyp tur. Bul asharshylyqtan da jaman opat, aqsaqal. Bir aýylmen qutylsaq jarady...

Malybaı máńgirip qaı jaqqa kele jatqanyn ózi de bilmeıdi. Tús aýa kerýenmen qoshtasqan. Olar batysqa qaraı, bul tústikke qaraı jol tartqan-dy. Artyna qaraıyn dese, qorqady. Qap-qara úıindi bop qalǵan otyz shoqy otyz úıdiń otynyn birjola óshkenin dáıektep jatyr. Alty bolys Ajy tuqymynan tiri qalǵan jalǵyz ózi sekildenip ketti.

Kózi qaraýytyp bara ma, qalaı, shaýjaıynan japyrlaı kelip bireýler alǵandaı boldy. İshinde saqaly jelpildep Sháken qart júr. Bir ýaqytta Qospanbet Aıǵanymmen kórindi. Qara qunannyń terisin jaıyp jiberip, «oran mynaǵan, tirideı kómemiz seni» deıdi. Jan tátti, qashqysy keledi. Biraq qamalap turǵan jurt jibermeıdi. Tebingenimen aty ornynan qozǵalar emes. Udaıy tunjyrap júretin Bımendi aǵasy saq-saq kúledi. «Meniń tilimdi almadyń ba, arǵy betke birge ketpediń be, satan sol kerek, talańdar, talańdar muny» — dep, onsyz da jep qoıaıyn dep turǵan jurtty shaptaı túsedi. Bir kezde ylǵı jalańash áıelder men bala-shaǵa ústerinen maılary sorǵalap, shyj-shyj etken kúıi ot arasynan kórindi. Áne bireý jalmaýyz kempirden de sıyqsyz, oba degen páleń sol emes pe, adam turpatty bolady eken ǵoı. Aýzyn ashyp kep qalyp edi, álgi jalańashtar peshtiń ishine tyqqan sabandaı sýyldap kirip berdi. Eı, mynaý ne degen qorqaý, at-matymen muny da qazir jutyp qoıýy múmkin ǵoı. Qoryqqanynan betin basa berip, jalmaýyzdyń arandaı ashylǵan aýzyna qamshysyn siltep qaldy.

Astyndaǵy aty yrshyp ketti. Top etip túsip qala jazdady. Uıyqtap ketken be, nemene? Kózin ýqalap aınalasyna qarady. Joq, abyroı bolǵanda, qamalaǵan eshkim de joq, jalmaýyz bop kóringen oba da joq, Qaraýyl tóbege qaraı qaıqaıǵan jolda jalǵyz ózi kele jatyr eken. Jańaǵynyń bári eles boldy ǵoı sonda. Qandaı úreıli eles, o?! Múmkin, kúni boıy kórgeni, kerýenniń kelýi de, otyz úıdiń órtengeni de, álgi jylmań qaqqan dáriger de eles shyǵar. Túsinse buıyrmasyn, óńi ekenin de, túsi ekenin de bilmeıdi. Urmaı-soqpaı esten taný degen osy shyǵar.

Úreı-úmit

1

Tıtyqtatqan ashtyqtan keıin tabany kúrekteı bes jyl ótti.

«Narǵazy baryp qaıtam depti» degen habarǵa Dámeli qatty qýandy. Ony kórmegennen bergi ýaqyt nege sonsha uzaq? Jyldar degen uǵymnyń aıasyna syımaıtyn sıaqty. Qartaıyp shal bolyp qalǵan shyǵar. Kelemin degenine qaraǵanda, baıaǵy tirliginiń áli bolǵany ǵoı. Atpal azamatym-aı! Ulan-asyr toı jasamaǵanymen, bir qarsy alýǵa jararlyq qońyr kúı bitti bularǵa da. Asharshylyqtan keıingi ókimet taratqan maldyń arqasynda Malybaıdyń qorasyna da biraz tuıaq bitip qalǵan-dy. Ol bıyl qulyndaıyn dep tur. Jıyrma shaqty usaq maldyń basy kórindi. Aqyljan men Qaısha ońasha úı bolyp bólek ketken. Sarqand aýdanynan qaıta Aqsý aýdanyna aýysty. Basty sebep — bul aýdanda istiń bári oryssha júredi. Jumys barǵan saıyn qıynǵa soǵa berdi. Aýyr jyldary pana bolyp, saıalatqany úshin Shodyrǵa kóp raqmet. Ashtyqtyń aranynan aman qalǵandary da sonyń arqasy shyǵar.

Jańa barǵan jeri jetinshi aýyl, aýdan ortalyǵyna jaqyn. Anada bir kelip ketkeninde, Aqyljan kúshin túımesh tamǵa salyp jatqanyn, jekemenshik maldyń kóbeıgenin aıtqan edi. Osy bir jańa ómir saltynyń bul aýylda da irge tebe bastaǵany qýantady. Bir kezde Dámeliniń ózi ańsaǵan túımesh tamdar onda da kóbeıe bastapty. Bastumanyń burynǵydan aıyrmashylyǵy — biryńǵaı Ajy tuqymynan emes, ashtyqtan keıin ár tustan jınalǵan qyryq rý. Ajy tuqymynan bosyp ketken on shaqty úı ǵana qaıtyp oraldy. Mal bitken soń, olar da eńsesin kótere bastady. Dámeliniń tóńiregine burynǵysynsha qaıta toptasty. Basqalary da keýdeden qaqqan joq. Úıirsek qazaq úımelesip, ymy-jymy birikti de ketti. Elý shaqty úı ájeptáýir el. Kıiz úıde qalǵandary jıyrmaǵa jete me, jetpeı me, ózgeleri tórt qabyrǵaǵa ıe bolǵan. Dámeliniń zorlaýymen jańa jurt eski jurttan aýlaqtaý qonys tepti.

Órtengen otyz úıdiń ornyna qaıtadan barýǵa eshkimniń dáti barmady. «Oba jota» degen atpen ol qıys qala berdi. Aıyby bular Tumadan sál qashyqtady. Qatar-qatar boı túzegen túımesh úıler kádimgideı kóz qýantady. Tipti alystan kele jatqanda burynǵy shoqaıǵan kıiz úılerden góri eńseli kórinedi. Qysqasy, óner aldy úı salý boldy. Buǵan jurt birjola bet burdy.

Narǵazy kelgenshe óz úıin bitirýge Malybaı da jantalasty. Azǵana-aq jumysy qalǵan. Áıeliniń kóterińki kóńilin, baýyryn saǵyna, asyǵa kútip júrgenin aıtpaı-aq ańǵarady. Óziniń jańa mamandyǵy — kolhoz egisin qorýshy. Eginniń bıylǵy shyǵymy, kóz tımesin, jaqsy-aq. Ásirese, álgi traktormen jyrtqan jer.

Malybaıdyń kóz aldynda. Alǵash traktor kelgende, osy Bastuma túgel egis basyna jınaldy. Jurt taıly-taıaǵymen «kóremiz» dep enteledi. Ot aldyryp, álgi nemese burq-burq etkende áıelder, bala-shaǵa shýlasyp tura qashty. Astyndaǵy tor baıtal da úrkip ala jónelgen bolatyn. Úsh tisti soqany súıreı tartqanda, kókpeńbek shym bolyp jatqan jerdi baýyrdaı tildi. Buryn qansha árekettense de, bastumalyqtar bul jerge egin salýǵa bata almaıtyn. Aıaqpen basý — azap, kólik soqany salyp kórgende, maldyń maly eki attap turyp qalatyn. Dóńgelegi tis-tis mynaý jazǵanyń julyp ala jónelgende, bup-buıra bop jyrtylǵan jer tipti ásem kórinip, áp-sátte qara buıra tolqynǵa aınalyp, qoparyldy da qaldy. Tuqym sebýshilerdiń ishinde Malybaıdyń ózi bolǵan. Moınyna dorba ilgen úsh adam qatar júrip, marjandaı bıdaıdy buıra topyraqqa sińirgen dıqan retinde bularǵa kórsetilgen alǵashqy senim edi. Artynan tyrmalaýǵa da qatysty.

— Atamzamanǵy malshylyq kásibińdi endi dıqandyqqa aýystyrdyń ba? — degen bolatyn sol kúni Dámeli.

— Bismillá aıttyńdar ma?

Áıeliniń bul suraǵy Malybaıdyń kóz aldyna ashtyq jyldary adamdardyń bir ýys dándi altyndaı kórip, aryndaı saqtaǵanyn elestetti. Shyntýaıtqa kelgende, adamnyń dánsiz, malsyz kúni bar ma? Dánsiz mal da syńar, malsyz dán de syńar eken ǵoı. Tirshiliktiń osy egiz bulaǵy qatar aǵyp jatsa, qandaı ǵanıbet.

Ózi de, ózge de osy aqıqatty janymen uqqandaı, bismilláni tuqym sebýshiler jamyraı aıtqan edi. Sol tileýleriniń oń bolǵany ma, álde «tráktr» degeniń kıeli birdeńe me, jerdiń tyńdyǵy ma, áıteýir eginniń myna shyǵysynda min joq. Mundaı egindi durystap qorǵamaý kúná. Erteden qara keshke deıin tory baıtaldyń ústinen túspeıtini de, mal ataýlyny ol jaqqa bastyrmaıtyny da sondyqtan. Kúni keshe jut jyly arteldiń alpys shaqty jylqysyn qandaı qyzǵyshtaı qorysa, mynaý egistikti de tap sondaı qoryp júr.

Narǵazyǵa maqtanyp aıtar bir jaıy osy sekildi. Onyń ústine, aýyldyń eń shetinde uzynnan uzaq salynyp jatqan qorjyn tamdaryn jáne kórsetpeı me! Aldyńǵy jaǵynan bir-birine tirkestirip qoı qora, jylqy qora, sıyr qora salý oıy taǵy bar. Olardyń qabyrǵasyn turǵyzar-aý, eń kúshke túsetini tóbesi bolyp júr. Aǵash jetpedi. Keńesjany birinshi klasqa bardy, Amangúli bes jasta zyr júgirip ol júr. Munyń bári — Narǵazy kórmegen jańalyqtar. Qaıshanyń kórimdigi óz aldyna. Narǵazynyń kelýine Aqyljanǵa habar salsa ma eken? Naǵashysyn kórip qaıtsyn. Bir bas qosaıyq. Óz oıyna ózi qýanyp, áıeline aıtyp edi, ol:

— Óziń óz bolǵaly adamsha oılaǵanyń eken, - dep shymshyp aldy. - Habar tıse, Aqyljan ózi de jeter.

Aıtaryn aıtqanmen, Malybaıdyń Narǵazy dese ishken asyn jerge qoıatynyn Dámeli jaqsy biledi. Narǵazy da muny jezde dep muqatqan, qatty qaljyńdaǵan emes. «Maleke, Maleke» dep qashan da qadir tutty. Ekeýiniń arasynda syılastyqtyń, qımastyqtyń da úzilmes altyn jibi bardaı. Kórisý qandaı qýanysh bolsa, ajyrasý da olar úshin sondaı muńdy. Asharshylyq bolyp, esten tandyrǵan eki jyldyń ózi bulardyń arasyn quzdaı qorqynyshty, asýdaı alys etti. «Turymtaı tusyna, bódene basyna» demekshi, eki jaq eki dúnıege ketkendeı boldy. Endi, mine, týysqandyq, adasqan úıir shurqyrasyp qaıta qosylmaqshy.

Dámeliniń baýyrsaq pisirip, tary túıgizgenine eki kún. Bastap berse, ary qaraı jalǵap áketetin Aıǵanym abysyny da joq qasynda. Qospanbetterdiń ushty-kúıli habarsyz ketkenderine bular ań-tań. Tiri bolsa, endigi bir shań berse kerek edi. Alaıda Aıǵanymnyń ornyn joqtatpaıtyn aǵaıyn tabyldy. Bul úıge jurt úıirsek bola bastady. Bir syıly qonaq keletinin ot ala kep te, sút suraı kep te bildi jurt. Maı shyjǵyrýǵa da, keli túıýge de kisi tabyldy. Buryn tanymaıtyn adamdar da Dúldúl tátege kóshti.

Jarty qap aqtalǵan taryny jelge ushyrǵysy kelip edi, Malybaı:

— Eı, ekshetpeısiń be, ushyrǵan soń talqany jelge ketedi ǵoı, kúni keshe sol talqanyń kózimizden bulbul ushpady ma? - dedi.

Oılap qarasa, bul sózdiń ábden jany bar. Talqan turǵaı, sulynyń ózi, kebektiń ózi talshyq boldy emes pe. Munsha taryny ekshetý biraz ýaqyt alatyn bolsa da, Dámeli talqandy dalaǵa tastamaýǵa uıǵardy. Keshegi qaıyr tilep shubyrǵandar bul talqandy aq nan kergendeı tarpa bas salatyn edi-aý. Bir aıaq talqanǵa moınyndaǵy monshaǵyn, ústindegi shekpenin sheship berip ketkender az boldy ma! Talqandy da tastama, bul — joqshylyqtyń bergen sabaǵy.

Aıtqan mólsheri osy-ay dep, eki kúnnen beri Dámeli teristik jaqtan kóz almaı júrgen. Kóringen attyny Narǵazyǵa balap, kórpe salýǵa úıge tura júgiretin. Úı bitińkiremeı turǵanda, birer apta keshikse eken dep, endi nege kelmeıdi dep asyqty. Aýyryp, álde basqadaı kóldeneń birdeńe bolyp qaldy ma eken? Biraq ýaqyt ózgertpese, kelem dese — keletin, berem dese — beretin baýyrynyń kesimdi minezin jaqsy biledi. Qudaıtorydan basqa onyń minýine at jaraspaıtyn sıaqty bop ketti. Qarmys aýylynyń ataǵyn Narǵazymen birge shyǵarǵan sol bir janýardy qımaı, esine tússe kóńili buzylady. Maldyń jaqsysy da adam sıaqty bop ketedi eken ǵoı.

Tap solaısha oılap, kózi jasaýrap turǵanda aýyl shetinen eki atty kórindi. Bireýin birden tanydy. Qunjıyńqyrap otyrǵan — óz kúıeýi Malybaı. Ekinshisi — basqa atqa mingendikten be, Narǵazyǵa uqsamaıdy. Malybaı qasyndaǵy adamǵa birdeńeni aıtyp keledi. Endi tanydy, bir aıaǵyn úzeńgide shireı otyrý Narǵazynyń qashanǵy ádeti edi. Aýyl shetinen buryla bergende, sol otyrysynan tanydy. Burynǵydaı aldy-artyn oraǵytyp búlkildetip otyratyn tazylary, anda-sanda jalp etip qoıatyn tomaǵaly búrkiti joq, Qudaıtorymen birge olar da Narǵazymen qoshtasqan ba, nemene?! Baýyry kóńiline birtúrli olqy kórinip ketti. Myna kele jatqan tolyq beıneli Narǵazy emes sıaqty. «Qoıshy, qaı-qaıdaǵyny oılap, ózi aman bolsyn», — dedi Dámeli daýystap.

Amangúl typyrshyp shalǵaıynan tarta berdi, kele jatqan attylarǵa ol da bıikten qaraýǵa yntyq.

— Ap-aýyr bolyp ketkensiń, bes jasqa kelgen bala kóter deı me eken?

Amangúldiń onda sharýasy joq. Sheshesiniń qolyna alǵanyna máz. Bıiktep alǵan soń tanyǵany, ákesine qolyn bulǵaı berdi.

— Qasynda kele jatqan seniń naǵashyń. Aldymen soǵan amandas.

— Qaısy, álgi óziń batyr, balýan deıtin be? Batyr bolsa, ústinde nege saýyty joq. Naızasy da kórinbeıdi. Aty da kip-kishkentaı.

Dámeli kúlip jiberdi. Bularǵa ertegi aıtqanda, batyrlardy saýytty, naızaly, qylyshty, tulparǵa mingen etip sýretteıtini esine tústi. Narǵazynyń el arasyndaǵy erligin aıtqanda da, ony batyrǵa uqsatyp jibergen eken ǵoı. Bala baıqaǵysh, bala uǵymtal demekshi, estigeniniń bárin Narǵazynyń boıynan izdep turǵanyn kórdiń be?

Dámeli ózi ańǵarǵan joq, kózinen jas parlaı berdi. Qý baýyr-aı, kórmegenine biraz bolǵan soń et-júregi eljirep barady ǵoı. Onyń ústine, qartaıǵandaı ma, qalaı ózi?

Narǵazy arqan boıy jerge attan tústi de, shylbyryn Malybaıǵa berip, ápkesine qaraı jaıaý júrdi. Qanatyn jaıǵan úlken búrkitshe qushaǵyn aıqara ashyp tónip keledi. Ólgende kórgen jalǵyz qyzdy tastaı sala, Dámeli de baýyryna tura umtyldy. Aǵaıyndy ekeýi aınalasyndaǵylardan qysylmaı-aq aıqara qushaqtasyp uzaq kóristi.

Dámeliniń eki ıyǵy búlk-búlk etedi. Baýyrlar saǵynyshyn basa almaı tura beretin be edi, shalǵaıdan Amangúl almaǵanda. Onyń sábı júregi de birdeńe sezdi me, kórmegen Narǵazynyń aıaǵyn tars qushaqtap alypty. Buǵan ishi eljirep ketken naǵashysy ápkesin qoıa berip, shashy jalbyraǵan kishkentaı qyzdy tik kóterdi.

Narǵazy úshin jańa kórinis. Burynǵy kıiz úıler emes, tóbesi toqyǵan qamys, uzyn mátkeniń orta tusynan tireý qoıylǵan. Sanap shyqty, tóbede bir jaty alty, bir jaty alty — on eki ýyq. Bólmeniń ishi sap-salqyn, aýyzdaǵy bólmege shyǵar esik áli salynbapty, shymyldyq sekildi perdemen bólingen.

— Qysta qalaı jylynady?

— Aýyzǵy úıden jaǵylatyn anaý peshten, — dedi Malybaı.

Narǵazy ańǵarmapty, bir buryshta bólmeniń tóbesine deıin sandyqqa uqsatyp salynǵan peshti kórdi.

— Mynalaryń týra baıaǵy Shodyrdyń peshindeı ǵoı, biraq olardyń peshiniń aýyzy sol turǵan úıinen shyǵýshy edi de, ot ta sodan jaǵylatyn.

— Aınalaıyn orystyń nesin úırenbeı jatyrmyz, — dedi Dámeli.

— Olardyń úıleriniń syrt tóbesi shatyrly, baılarynyki temirli kelýshi edi. Sender toqal ǵyp salypsyńdar. Jańbyr ótip ketip júrmese.

— Laı salyp tastasa ótpeıdi deıdi ǵoı, úsh qaıtara laı saldyq. Eldiń bári sóıtip jatyr. Qazaqpyz ǵoı, orystardyki shatyrly bop turǵanda, bizdiki toqal bop turǵany durys. Aıyrmashylyq bolýy kerek qoı.

Narǵazy óz sózine ózi kúldi. Úıdegiler oǵan túgel qosyldy. Amangúl de sanyn sabalap jurtpen birge máz bolyp jatyr.

— Endi ishi-syrtyn ákteńder. Ásirese, ishi qop-qotyr bop qarańǵy bolyp turady eken.

— Ák degeniń qasqaldaqtyń qanynan da qat. Kolhoz anaý jalǵyz mektep úshin áreń taýypty.

— Mektep demekshi, Keńesjan qaıda?

— Ol bıyl oqýǵa bardy ǵoı. Boqshasyn arqalap qazir birdememdi tyndyrǵandaı bop keler, - dedi Dámeli.

— Boqshasy ne? Qaǵaz salatyny demeısińder me?

— Jurttyń bári «boqsha» deıdi. Biz de solaı dep kettik.

— Qoı, shaı qaınaǵansha onda men sol batyrdyń qalaı oqyp jatqanyn kórip keleıin, — dedi Narǵazy.

— Erteń de kún bar ǵoı, demalsańshy.

Dámeli myna turǵan jerge baýyry sharshap qalatyndaı báıek boldy. Narǵazy baıqap otyr, ápkesi mosqaldanyńqyraǵan. Samaılarynan urlanyp aq ta kirgen. 47 degen áıel úshin edáýir jas eken-aý. Ózi odan eki-aq jas kishi, qyryqtyń beseýin óńgerip tastaǵany ǵoı sonda. Keshegi úrkinshilik jyldary okopta soldattarǵa sýsyn tasyp júrgende Dámeli nebári 28 jasta ǵana bolǵany ma? Oı, ótip bara jatqan zaman-aı! Biraq sodan bergi ár jyl bes jylǵa tatıtyndaı boldy-aý ózi. Múlgip kelgen zaman kerýeni uıqy-tuıqy daýylǵa tap bop, sodan esin jańa ǵana jıa bastaǵandaı ma, qalaı? Ol daýyldan sý da tasydy, órt te shyqty. Shynyqqandar shynyqty, áljýazdar adasty. Ózin Narǵazy týra baǵyt ustaǵandardyń qatarynda sanaǵysy keledi. Jańa zaman jańa baqyt ákeldi degenge senedi. Anaý Aqyljany, mynaý Keńesjany sol baqyttyń kiltin ustaýshylar sıaqty.

Ózderi kórgen oıran-botqany bular endi kórmeı-aq qoısyn.

Mektepti kolhoz jaman salmapty. Shatyrlapty. Terezeleri qandaı úlken. Osyndaı jerden bilim alǵan balalar jaman bola qoıar ma eken? Mynaý qońyrqaı toqal tamdardyń arasyndaǵy bıik mektep úıi bilimdilikke úndeýdiń, jana zamannyń belgisi sekildenip kórindi. Keshegi saýatsyzdyqty joıý oqytqandaı ǵoı. Óz aýyldary áli mundaı úı sala qoıǵan joq.

Úlken terezeden jypyrlap otyrǵan balalardy kórdi. İshinde qyzdary da bar. Aqyljan abaqtyǵa jabylǵan jyly bul bir jastan jańa asty ma eken, sodan beri Keńesjandy Narǵazy kórgen joq, tanı alsa jarady. Zor denesimen buǵynyp, terezeden urlana qarady. Balalar da, muǵalim de ony baıqaǵan joq. Ekinshi qatarda kekili túsińkiregen támpish muryn qara kózine ottaı basyldy. Óz tuqymdarynyń belgileri bar sıaqty. Aldyndaǵy dápterge qaryndashpen birdeńeni túrtti de, saýsaǵyn túkiriktegen kúıi úıkelep óshire bastady. Dápteri qap-qara boldy. Narǵazy myrs etip kúlip jiberdi. Muǵalim onyń qasyna keldi de, dápterin alyp, balalarǵa kórsetti, bulaı etýge bolmaıdy dep tur-aý, tegi. Keńesjan qulaǵyna deıin qyzaryp, tómen qarady. «Uıalsań, birdeńe bolarsyń» dedi Narǵazy ishinen.

Úıge jetkenshe óz-ózinen kúlip keledi. Kóz aldynan Keńesjannyń jańaǵy súıkelegeni ketpeıdi. Áke-sheshesine shaı ústinde jyr ǵyp aıtty. Báriniń ishek-silesi qatty.

— Mine, ózi de keldi, — dedi Dámeli.

Esikten kire Keńesjan boqshany jıylǵan júktiń ústine qaraı atyp urdy.

— Eı, naǵashyńa sálem qaıda?

Ol aýzy burtıǵan kúıi «Assalaýmaǵalaıkým» dedi.

— Áleıkýmassalam! Káne, tanaýyńnan ıisket!

Uıala kelgen Keńesjandy Narǵazy baýyryna uzaq basty.

— Kóresińder, túbi osydan birdeńe shyǵady.

— Kópshildigi, aq kóılektigi ózińe tartqan, — dedi Malybaı.

— Jaqsylardyń bári naǵashysyna tartady deıdi ǵoı, — Dámeli Malybaıdy qaǵytyp ótti.

— Kim bop jazyldyń, sen sony aıtshy, — dedi Malybaı Dámeliniń sózine asa mán bermeı.

— Narǵazyuly Keńesjan.

Keńesjan mektepke bararda Narǵazynyń perzentsizdigi bul úıde úlken áńgime bolyp, Malybaı ózi «aǵań meniń atymda ǵoı, sen naǵashyńa jazylshy» degen edi. Buǵan Dámeli qatty rıza bolǵan-dy. Aqyljan men Qaısha da ony ábden jón kórgen edi. Sóıtip, Malybaı Narǵazy aldyndaǵy úlken bir qaryzynan qutylǵandaı, osy sheshiminiń onyń qulaǵyna tezirek jetýine asyǵyp júrgen-di. Mine, sonyń qısyny búgin kelgendeı.

Narǵazy kózine jas aldy. Oǵan qosa, Dámeliniń de kózi botalady. Alla taǵala bárin aıamaı bergende, Narǵazyǵa bir perzentti qımaǵanyna ápkesi sonaý jas kezinen qatty kúıinetin. Ápkesi men jezdesiniń aldynan tartqan syıy bir sot mynaý jyldardyń aýyrlyǵyn da umyttyryp, Narǵazyny jaıma-shýaq jan lázzatyna bóledi.

— Meniń óshirgishimdi umyttyryp... Muǵalim urysty.

Keńesjan kináni ózgege aýdara sóıledi. Mekteptegi ashýy áli basylmaǵan sekildi.

— Kitap-dápterińdi kim alyp berip edi?

— Onyń bárin jasap júrgen Qaısha ǵoı. Ózgeden artyqshylyǵymyz kózi ashyq kelin kezdesip jaqsy boldy, — dedi Dámeli. — Buǵan kerektiniń birin túsinemiz be biz.

— Jaqsy kezdesti deńder. Qutty bolsyn. Túsi jylydan túńilme degen. Aty Qaısha bolsa, sol baıaǵy bala eken ǵoı.

— Sen ony biletin be ediń?

Dámeli Narǵazyǵa tańdana qarady.

— Iá, baıaǵyda Aqsýǵa Aqyljandy bosata barǵanda Úmbet degen azamattyń aýyr qazasynyń ústinde kórip edim. Osynyń qyr sońynan qalma degem.

Narǵazy kóńildenip bir qozǵalyp qoıdy.

— Bala jaqsy-aý. Biraq tárkilengen baıdyń qyzy eken.

— Onda turǵan ne bar? — dedi qatqyldaý únmen Narǵazy Malybaıǵa.

— Ana balaǵa qyrsyǵy tıip júrmese degenim ǵoı.

— Áı, Maleke-aı, qorqaqtyǵyńyz áli qalmaǵan eken-aý, teginde neńiz bar, adam bolsa boldy ǵoı.

— Qorqaqtyq emes, saqtyq meniki. Áıtpese balada min joq. Biraq ózinde úlken muń bar.

— Árıne, áke-sheshesin tirideı alyp ketse, muńly bolmaǵanda qaıtedi. Baıdyń bári qazir aıtyp júrgendeı aqymaq emes. Olardyń ishinde de aqyldylary bolǵan. Baıý úshin de bas kerek.

— Meniń ákem Turǵanbek te sorly emes edi. Áldiniń tuqymy dep sen menen bas tartarsyń, - dedi Dámeli qaljyńǵa súıeı. — Kedeılerdiń jeliginiń Keńes ókimetine tıgizgen paıdasyn kórgem joq.

— Sen, sen alysqa ketpe. Qansha aıtqanmen, balań aýyl sovet. Abaılap sóıle. Myna jerde qazir ózi qyryq rýmyz, — dedi Malybaı.

Ápkesi men jezdesiniń daýyna Narǵazy asa aralasa qoıǵan joq. Oıy qaıta oralyp, Qaıshanyń taǵdyryna soǵa berdi. Aqyljanǵa súıip qosyldy ma eken, álde baılar tóńiregindegi shýdyń ákep tiregen tyǵyryǵy ma? Oqýdan qýǵan soń qaıda barady?

— Shodyr kóp kómektesti deısińder me? — dedi Narǵazy qyzý áńgimeniń bir ıiriminde.

— Aıtary joq. Qaıshanyń kóziniń ashyqtyǵyn da baǵalady ol. Asharshylyq jyldary jetim balalardy aýyl-aýyldan tezekteı tergizdi. Bir jylǵa taıaý áýeli solr úshin Aqyljan ekeýi bólek turdy. Qaısha - aýdanda, Aqyljan — aýylda. Detdomda júdegen, ashyqqan balalarǵa ana boldy.

— Keńes ókimetine odan artyq qandaı adaldyq kerek. Shodyr kisi tanıdy, ol unatsa, ol sense — kelinderińniń jaman bolmaǵany, qutty bolsyn. Biraq aıap otyrmyn, áke-sheshesinen tirideı aıyrylǵan eken. Pendeshilik jasamaı, oń kózderińmen qarańdar. Áke-sheshesin joqtatpańdar. Maleke, jańaǵy tegine jyǵa aıtqan sózderińiz maǵan unaǵan joq. Bul — sorpanyń betindegi qandy kóbikteı bir dúnıe, ýaqyt áli-aq súzip alyp tastaıdy. Meniń jaman oıym solaı.

Osy kezde Keńesjan boqshasyn mańǵazdanyp asha bastady. Narǵazy oǵan jalt burylǵanda, manaǵy kir dápterin artyna tyǵa qoıdy.

— Ákelshi, kitabyńdy kóreıin. Narǵazyuly men Narǵazy bolyp sóıleseıik.

Keńesjan maqtana boqshasyn kóterip keldi.

— Bárin satyp ápergen Qaısha tátem. Ol ózi de muǵalim. Men sodan oqıynshy dep edim, aǵam, apam jibermedi.

— Eı, sen munda mal qaıyrǵanǵa, qoı sýarýǵa kereksiń ǵoı bizge, — dedi Malybaı.

— Olardyń qoıynyń basyn kim ustaıdy? Aqyljan kókem beti-qolyn jýǵanda sýdy kim quıady? Onyń appaq tis tazartqyshy bar. Onyń qaqpaǵyn kim jabady? Minerinde atyn kim ustap turady?

Dámeliniń Aqyljan jalǵyz boldy-aý dep zar ılegenin Narǵazy jaqsy biletin. Sol zary qudaıdyń qulaǵyna tıip, on jeti jyldan keıin kótergen balasynyń aıtyp turǵanyn kórdiń be. Munsyz dúnıe qarań qalyp, Aqyljandar kún kóre almaıtyndaı sóılep tur.

Bala qıalynyń jetken jeri, qaıtsin. Sol áreń kórgen perzentterin meniń atyma jazdyrypty. Bul da qımastyqtyń kókesi-aý. Qazaqtan basqa halyqta mundaı ádet bar ma eken?

— Káne, kitabyńdy ákel, kóreıik!

— Mynaý - Lenın ata, mynaý... - dep Keńesjan kitabyndaǵy sýretterdi kórsete bastady.

— Al mynaý shoqsha saqaldy kim?

— Bul, bul, — dep Keńesjan basyn qasydy. — Muǵalim Keńes eliniń úlken aqsaqaly dep aıtqan. Taptym, taptym. Kalının... Bul kisiniń saqalynan Sháken atamnyń saqaly sulý bolatyn. Ol meniń ǵana tatar toıymda bolǵan. Biz qasynan ketip qaltańda ashtan ólipti. Mine, ol atamnyń maǵan órip bergen qamshysy.

Júktiń artynan alty órim kózdiń jaýyn alǵandaı tobylǵy sapty ádemi qamshyny alyp shyqty. Er jasap berem dep júrgen.

— Aýyldyń bir tiregi sekildi edi-aý, ol aqsaqal, — dedi Narǵazy. Malybaı tunjyrap basyn ızektetti.

— Boldy ǵoı ne sumdyq. Nebir jaısańdardy jutty ǵoı asharshylyq, — Dámeliniń de ar jaǵynan otty demi shyqty.

— Oý, batyr, mynaýyń ne? Kitapty búıtip shımaılaı ma eken?

— Men emes, muǵalim óshirtken.

— Qalaı?

— Bul — jaman kisi, halyqtyń jaýy!

— Halyqqa jaý bolsa, onyń sýretin kitapqa sala ma eken?

Narǵazynyń bul suraǵyna Keńesjan jaýap bere almady. Kitapqa Malybaı da, Dámeli de úńildi. Qara qaryndashpen myqtap turyp óshirtken. Qaryndashtyń kúıesi áýeli qolǵa juǵady. Kitaptyń da ajaryn alyp tur. Bizben suǵyp alǵandaı Narǵazynyń júregi shym ete qaldy.

— Kitapqa túskenshe onyń jaý ekenin neǵyp bilmedi eken? — dedi Dámeli.

— Pálenbaı jyldan keıin jaý dep tanyǵanyna jol bolsyn, — Malybaı da tisin shuqyp tańdandy.

— Muǵalimnen suraıyqshy. Kim eken ózi, — dedi Narǵazy.

— Erteń osynda belsendilerdi jınaımyz. Sonda surarsyń, — dedi Dámeli.

— Kim shaqyrady?

— Amandyq bolsa, Aqyljan men Qaısha da jeter. Aqyljan ózi shaqyrady.

Malybaı masattanyp qaldy. Terezem teń bolǵasyn keledi ǵoı, Aqyljannyń búıtip el qataryna qosylǵanyna shúkir degendeı. İshindegi ol oıyn Narǵazy aıtqyzbaı-aq bilip otyr. Nıetine, adaldyǵyna bergen ǵoı bul baıǵustyń. Buǵan deıin Ajy aýylynan bolys kóterer bir jan shyqpap edi, eń bolmasa osy qıalap bir jerden shyqsa eken. Malybaıdyń myna jalynyń kúdireıip otyrǵany da, keshe aýyl túgelge derlik qyrylyp qalǵanda asharshylyqtan aman qalǵany da osy atqa mingen balasynyń arqasy emes pe. Bólek júrse de, onyń býy bularǵa zor medet sekildi. Aýyl belsendileri Aqyljan shaqyrsa, bógelmeı keletinine kámil senimdi. Myń da bir shúkirshilik. Narǵazynyń ózin de belgisiz bir sezim qýaty jelpindirgendeı. Búgingideı adam bolaryna kózi jetpese de, osy bir jıenine yqylasy zor edi. Qudaıtorynyń ústinde qalqıyp báıgege shapqanynan bastap, endi, mine, el basqarǵanyna deıin kórip otyr. At báıgesiniń aldynda júrýshi edi, endi ómir báıgesiniń aldyna shyqsa eken. Sonaý bir jyldary Básibektiń ákesiniń asynda Shatyrbaıdyń aldyna jyǵyp bergen Qudaıtory ekeýiniń óneri emes pe. Taqymyńnan aınalaıyn, taqymyń seniń qutty dep qaıta shabysta ozyp kelgen Aqyljan sonda aımalap súımep pe edi. Myna ómir báıgesinde de taqymynan aınaldyrýǵa jetkizsin. Aqyljanyn ózi shaqyrady degen sózdiń biraz jerge áketkenin kórdiń be?

Kitabyna odan ári eshkim nazar aýdara qoımaǵan soń, Keńesjan ony boqshasyna salyp qoıdy. Aqyljan men Qaısha keledi degenge ol da arqalanyp, dalaǵa ata jóneldi. Oıyn balasy emes pe, aýyl ortasyna ıtterimen jınalyp qalǵan ózi sekildi balalarǵa Baıqasqasyn ertip, bul da qosylyp ketti.

Malybaı Narǵazynyń Shybyqjırenin otqa qoıýǵa yńǵaılandy.

Sóıtti de, mal keler aldynda egin jaqqa ketti.

Kún ekindige taıanyp qalǵan. Aqyljan men Qaıshanyń qatar attan túsip jatqanyn kórgende, Narǵazynyń júregi jarylyp kete jazdady. «Táýbe, táýbe» degen sózin estirte aıtqan kúıi ekeýine qushaǵyn jaıa umtyldy. Aqyljan aǵyp kelip, qoltyǵyna kirip ketti. Qaısha sál qymsynǵandaı bolyp edi:

— Kel, kúnim, kel, Aqyljanymnyń ajary, — dedi Narǵazy. Eki balapansha ekeýi Narǵazynyń eki qoltyǵynda biraz turdy. Narǵazy aldymen Qaıshanyń betinen súıdi, mańdaıynan ıiskedi. Oramaly sypyrylyp túsken kezde shashynan sıpady. Sosyn baryp Aqyljandy súıdi. Ekeýiniń arqasynan qatyp:

— Baqytty bolyńdar, aldaryńnan jarylqasyn, — dedi.

Dámeli Qaıshanyń kózine jas alǵanyn kórdi. Urlap súrtip keledi. Biraq ar jaǵy ezilip, qos janarynyń qurǵaı qoıar túri joq. Sonaý bir Úmbet qaza bolǵan jyly qabyldaý bólmesinde «famılıańyz kim» degende, «ákesin atamasa jibermeı me bul jurt» dep qaǵytqan bitimi kelisti zor qazaq osy edi-aý. Kelini bolyp, onyń aımalaýyna tap bolamyn degen ol kezde úsh uıyqtasa túsine kirdi me? O, taǵdyr, seniń jazýyńdy boljaı alatyn eshkim joq shyǵar. Mynaý qushaq nege jylytyp barady? Ákesiniń de, sheshesiniń de qushaǵyn esine túsirgendeı. Tipti búkil týma-týysynyń qushaǵy jınalyp osy adamnyń qushaǵyna aınalyp turǵan joq pa? Netken meıirli qushaq. Álden ýaqytta ekeýi enesiniń baýyrynan bosandy. Baıqaıdy, naǵashysy júdeý tartypty. Ýaqyt salmaǵy jóbishendige muqala qoımaıtyn osynaý nar adamdy da mújıin degen-aý? Aqyljan bastan-aıaq sholyp, qaıta-qaıta qaraı berdi.

Qaısha uzańqyrap úıge qaraı bettedi. Qonaq kelip jatqanda, enesine qol ushyn berýge asyqqandaı. Dámeli orta joldan ustap alyp, ony eki betinen alma kezek súıdi. Narǵazynyń manadan beri bul ekeýine eljireýi endi Dámelige de aýysqan sekildi. Qaısha laı salynǵan úıdiń tóbesine tesile qarady, terezelerdi kózimen tintti. Anada tóbeniń ishten salatyn qamysyn toqyp jatqanda kelip ketkeni bar. Joq, úı ádemi áser qaldyrdy. Sylaýy da jaman emes. Ádette úı salýǵa mashyqtanbaǵan qazaqtardyń abyroıyn tógetin aldymen osy sylaýy bolatyn. Qojalaq-qojalaq etip súıkeı salýshy edi. Mynaý ondaı emes, usynaqty qoldan shyqqandaı, Qaıshanyń synaı qarap turǵanyn seze qoıǵan Dámeli:

— Antonda baıaǵydan tanys bir orys áıeli bar edi, sony ákep sylattym.

— Jaqsy bolǵan, apa. Endi anaý mektepteı etip aqtatsa.

— Senesiń be, ák joq. Bolyssyńdar ǵoı, taýyp berip jiberseńdershi.

— Ony men óz moınyma aldym. — Qaısha jaınań qaǵa kúldi. Merýertteı aq tisteri ózin tipti súıkimdi ete tústi.

Narǵazy men Aqyljannyń áńgimeleri de úıge, mynaý jańa mekenge qaraı aýysqan sekildi. Iekterin kóterip, anda-sanda aýyldyń ár tusyna qoldaryn sermep qoıady. Álden ýaqytta kózderi tóbeden jamyraı túsip kele jatqan malta tústi. Kesh bolyp qalǵan eken-aý. Qazir bul aýyl erekshe bir tirlikke enedi. Azan-qazan aıqaı-shý, mańyraǵan qoı, móńiregen sıyr, kisinegen jylqy, balasyn shaqyrǵan sheshe daýsy, úrgen ıt, úrikken qozy-laq, sol tirliktiń túrli-tústi boıaýyndaı bolyp ketedi. Keshegi asharshylyqta qaı aýyl bolmasyn osy kórinisinen aıyrylyp qaldy ǵoı. Mynaý — bir ózi sýret, tirshilik sýreti. Bul sýretti jastaıynan kórip ósken Narǵazy da, Aqyljan da osy kórinisti saǵynǵan. Burynǵy boıaýǵa qosylǵan jańalyq kıiz úıler ornyna endi tórt qabyrǵaly tamdar, anaý eńseli mektep úıi.

— Keńesjan-eı, — dep aıqaılady Dámeli oıyn balalary jaqqa, — bar, ana qoılardy bólip aıdap kel. Sıyrlar ózderi keler.

Sheshesiniń daýsyna jalt qaraǵan kishi uly Aqyljan men Qaıshany endi ǵana kórdi.

— Alaqaı, — dep úıge qaraı taırańdap shaba jóneldi. Baıqasqasy sońynan qosa júgirdi.

Entikken kúıi aldymen Qaıshany bas saldy. Sosyn Aqyljanǵa júgirdi. Aqyljan tik kóterip alyp:

— Nemene óziń, tamaq ishpeısiń be, jep-jeńilsiń ǵoı, - dedi.

— Tamaqty kóp ishsem, ol oqýdy basyp qalady.

Qarap turǵandar dý kúldi.

— Apa, búgin qoıǵa Amangúl barsynshy, men kókemniń qasynda tura turaıyn.

— O, kúshik, Amangúl áli kishkentaı, jolda bireýdiń ıti qaýyp alsa qaıtesiń?

— Iá, men kishkentaımyn, — dedi Qaıshanyń qolynan ustap turǵan Amangúl. — Qazir táteme kómektesem. — Tabıǵatyńa bolaıyn, úı jumysyna tartyp turǵanyn kórdiń be?

— Má, sen atqa minip aıdap kel. — Aqyljan at aǵashqa baılaýly turǵan shubar attyń shylbyryn sheshti de, ústine Keńesjandy otyrǵyzdy. Ol maqtanyp, shaba jóneldi.

— Aqyryn, jyǵylyp qalma, — Dámeli balasynyń sońynan aıǵaılap jatty.

— Sen mundaı kúninde báıgege shaýyp ediń-aý. Keńesjan bıyl neshede? — Narǵazynyń bul suraǵyna:

— Segizde. Bular shabatyn báıge boldy ma? — dep kúrsine jaýap qatty Dámeli.

— Ákeńe kókelerińniń kelgenin aıt, — dep taǵy daýystady Dámeli.

— Jaraıdy, — dep aıǵaılady Keńesjan uzap bara jatyp.

Malybaı kúndegi ádetinshe mal kelerden buryn mana erte ketken-di.

Qaıtqan maldy egistikke túsirmeýi kerek. Endi túnniń bir ýaǵynda keledi. Ár úıdiń qoıy qoralanyp, sıyry baılanǵansha kózi tússe japyryp ketýi múmkin.

— Kolhoz egin qoryǵyshty durys tapqan eken, — dedi Narǵazy Dámelige.

— Aıtpa. Tapqanda qalaı. Úıde qonaq bar-aý dep búgin erte kelgendi bilmeıdi, kóresiń. Eldi jatqyzyp, malyn baılatyp bir-aq keledi.

— Aýrý qalsa da, ádet qalmaıdy deseńshi. Ne istese de, adal isteý onyń baıaǵy qasıeti ǵoı.

— Myna uly da tap ákesi. Keshegi asharshylyq jyldary «jumys, jumys» dep Qaısha ekeýimizdiń janymyz qyldyń ústinde júrdi.

— İstegen soń berilip isteý kerek qoı. Odan balań qor bolmaıdy, — dedi kúlip Narǵazy. — Biraq sony baǵalaı biletin adam bolsa...

— Ózińiz de ana jyly bolys bolǵanda ólip-tirilip úıdi kórmeı ketip edińiz ǵoı. Ákem ekeýmiz áýeli dalada qalǵanbyz.

Tezdep oqýǵa ketkenim jaqsy boldy. Áıtpese asharshylyq kelmeı-aq óletin edim.

Aqyljannyń jandy jerinen ustaǵanyna rıza bolyp, Narǵazy rahattanyp kúldi.

— Bolys bolǵanda deısiń. Baıaǵyda Cherkesh qorǵanysynda aqtarmen soǵysqandaǵyny aıtpaısyń ba. Shesheń onda aılap joǵalyp ketken.

— Sonda ne, bul sútpen bitken minez súıekpen ketedi demeksińder me. Ol kezde ýaqyt basqa edi ǵoı, — dedi Dámeli de kúlip.

— Ár kezeńniń óz qaýyrttyǵy bolady, — Aqyljan bul sózderdi birtúrli parasatpen aıtty.

— Ashtyqqa qarsy kúres azamat soǵysynan aýyr bolmasa, jeńil bolmaǵan shyǵar, — dedi Narǵazy.

— Aıtary joq. Ashtan ólgennen góri oq tıip ólgen álde qaıda jaqsy ma dedim. Shynymdy aıtsam, bosyǵan, aryp-júdegen, esiginiń aldyna kelip, qyljıyp ólip jatqandardy kórgenshe, Cherkeshte aqtyń bir oǵy nege tımedi degen kúnderim de boldy. Qudaı basqa bermesin.

Dámeli basyn shaıqap-shaıqap jiberdi. Ar jaǵynan yzaly bir tolqyn kelip, tunshyqtyryp jibergendeı.

— Bári umyt bolady ǵoı, áli.

Narǵazy qınalyp ketken ápkesin jubatqysy keldi.

— Áı, umyt bola qoımas. Jastar umytsa umytar. Biz umyta almaspyz. Anaý «Oba jotaǵa» qaraǵan saıyn ishi-baýyrym tóńkerilip ketedi. Búkil bir aýyldyń, bir aýyl Ajy tuqymynyń molasy ǵoı ol. Asharshylyq jyldarynyń aıyptaýy sıaqty kórinedi de turady. Biz bolsaq, bas saýǵalap degendeı basqa jaqqa kettik.

Dámeli ózin birtúrli kinálaı sóıledi.

— Bas saýǵaladyq pa, ókimet jumysymen emes pe, apa. Osy sózińiz meni qatty qınaıdy.

— Qınal, qınalma, bir aýyldan túgel aıyrylyp qalǵanymyz ras qoı.

— Ol endi el basyna kelgen opat emes pe? — dep Narǵazy jıenin jaqtaı sóıledi. — Ortasynda otyrsańdar da alyp qala almas edińder.

— Osy jerge alǵash kóship kelgende kúnde túsimde sol «Oba jota» jaqtan ashtar qaıta tirilip qaptap kele jatqandaı bolyp júrdi. Aldarynda saqaly beline túse jelbiregen Sháken qart. Jastar jaǵynyń «Dúldúl táte» dep shyńǵyrǵan daýysynan birneshe ret shoshyp oıandym. Qoldaryn jaıyp tamaq suraıdy. Taǵy sondaı tús kórem be dep, kesh balasy jatar aldynda qorqatyn boldym. Búkil aýyldy órtegendi kózimen kórgen ana Malybaıdyń dáti ne degen berik.

Sózge Qaısha aralasty.

— Men de kópke deıin detdomǵa jınaǵan balalardyń surqynan shoshýmen boldym. Tirisin qoıshy, tamaqqa toıysymen ólgenderin tipti aıaısyń. Qyrylǵandaryn birdeı kómip úlgere almaı, qoımanyń salqyn bir bólmesine kádimgi qısha qalaǵan kezderimiz de boldy. Bir tárbıeshi sodan áýeli jyndanyp ketti.

Aqyljan aqyryn ǵana Narǵazynyń qulaǵyna sybyrlady.

— Sol joly Qaısha túsik tastady.

Narǵazy bop-boz bolyp ketti. Esine aýyl arasyndaǵy bir barymtada bolǵan urystan shoshyp Zeıneptiń túsik tastaǵany, sodan bala kótermeı qoıǵany tústi. Qaısha da solaı bolyp júrer me eken? Qudaı saqtasyn.

Oıyn bóle qoıǵan Dámelige raqmet.

— Jyndanbaı qaıtsin. Ol jylǵy sumdyqtan bir adam emes, san adam jyndanǵan bolar-aý.

— Degenmen detdom jaqsy oılanyp tabylǵan. Qansha aıtqanmen, talaı balanyń saýabyna qaldy ǵoı, - dedi Qaısha. - Áıtkenmen jarty qazaq qyryldy-aý deımin.

— Tek olaı deme. Kim sanap turypty, — dedi Narǵazy.

— Sanasyn, sanamasyn, bul opat bolǵandardyń obaly kimdi de bolsa jibermeýge tıis. Qoldan jasalyndy, qoldan.

— Apa, osy siz tym batyl ketesiz. Baıqap sóılemeısiz be? — dedi Aqyljan.

— Men Malybaıdyń uly emes, Turǵanbektiń qyzymyn. Janyma batqandy jaba toqı almaımyn. Qalaı ana «Oba jotany» kórip otyryp aqyryn aıta alam. Ákeń ekeýiń, áıteýir, ne de bolsa ishterinde.

— Ol jaman ba, — dedi Narǵazy.

— Joq-aý, osy. Bastumadaǵy basshylar asharshylyq jaıynda jurtqa aıtqyzbaıtyndy shyǵarypty. Nesine jasyramyz. Jasyrǵannan ólgender tirilip kele me? Alty bolys jelkildep otyratyn Ajy rýynan endi eki bolysty jınap kórshi. Sen de sol bizdiń belsendiler sekildi jasyrynbaq oınaǵyń kele me?

— Ol jyldar jóninde aıtýǵa bolmaıdy, endi uqtyńyz ba. Bul sóz osy arada qalsyn, — dedi Aqyljan ashý shaqyryp.

— Bolyseke, aqyryn, aqyryn. — Qaısha Aqyljannyń anasyna qattyraq daýys shyǵarǵanyn baıqap qaldy.

Osy kezde aınala alakóleńkelenip, shubar atpen qoılardy aıdap Keńesjan da kelip qalǵan edi. Amangúl art jaqta quıryǵyn áreń kóterip kele jatqan ker azbannyń ústine qarǵyp minip aldy.

— Kúndegi ádeti bulardyń. Búgin soıyp tastasaq, erteń neńdi miner ekensiń, — dedi Dámeli.

— Eı, eı, belin syndyrasyń, — dep aıqaılady at ústinde Keńesjan. Sheshesiniń ózine kúnde aıtatyn sózi.

— Soıma, men soıǵyzbaımyn, — dedi álgi bir sózdi qulaǵy shalyp qalǵan Amangúl.

Narǵazy kózimen sanap shyqty. Asharshylyqtan keıin jıyrma shaqty usaq mal bitipti. Manaǵy bir sózderine qaraǵanda sıyrlary ekeý sıaqty, tory baıtal. Ol áli-aq qulyndaıdy. Jaman emes. Qol orny qurǵamapty. Mal dese janyn úzetin Malybaı baıǵustyń arqasy ǵoı bul.

— Ózderinde mal bar ma? - dedi Narǵazy Aqyljanǵa.

— Shubar at qana. Baǵatyn eshkim joq qoı. Ala shapqynmen men júremin. Bir tesikti bitesek, ekinshi tesik shyǵady. Júdegen halyq, kolhozdardyń jumysy, jınaıtyn salyq bar, jappaı úı salǵyzyp jatyrmyz. Kúnara aýdan shaqyrady. Bári Sovettiń moınynda, Qaısha bolsa mektepte.

— Kóje-qatyqty qaıtyp otyrsyńdar?

— Ákem osy jaqtan aıyna bir qoıdy soıyp ákep tastaıdy. Keıde aqshamyzǵa satyp alamyz.

— E... e... senderden shal-kempirdiń jaǵdaıy durys deseńshi.

— Ol ras, — dedi Aqyljan.

— Qyzmettemiz dep qompıasyńdar, áıteýir. — Narǵazy kúldi. Myna sózge namysy kelip ketti me, Qaısha naǵashy qaınaǵasynan asa qymsynbaı:

— Biz kıim-keshekterine kómektesemiz, — dedi.

— Almaqtyń da salmaǵy bar ǵoı.

Qaısha odan ári salystyrýdy jon kórmedi. Áńgimeni basqa jaqqa burdy.

— Apa, men qoı saýysaıyn ba?

— Sen aldymen úıge sham jaq. İńirde jaryqsyz turǵany jaman yrym.

Aqyljan Keńesjanmen birge júgirip, qoıdyń basyn ustap, kómektesýge kiristi.

— Bir aýyldyq sovettiń bastyǵyna qoı ustatqandaryń qalaı, álde qonaqty jumsaý ádetteriń be edi, — dedi qaljyńdap Narǵazy.

— Men óz úıime qonaq emespin ǵoı, Nar-kóke.

Osy kezde shaǵyn aǵash shelekti alyp qoı saýýǵa Qaısha da shyqty.

— Káne, maǵan qaısysyń qoı ákelesińder? — dedi ol.

— Men, men, — dep Keńesjan bir qoıdyń moınyna jarmasty.

Ekeýlep saýǵandaǵy shelekke tyz-tyz tıgen súttiń daýsymen Dámeliniń oıy da jarysyp ketkendeı. Mynaý búgingi kún qandaı jaqsy. Ańsap kútken baýyry qasynda, balalary da túgel jınala qaldy. Bala degende oshaqtyń úsh butyndaı úsheýi ǵoı. Kúndelikti ádet bolsa da, qoı saýý búgin burynǵydan kóńildi, sút te kóp shyǵyp jatqan sekildi. Bárinen Qaısha men Keńesjannyń jeńge-qaıyn bolyp birigip ketkenin kórmeısiń be. Táýbe, táýbe Qudaıym. Kóz tımesin, nebir tar qyspaqtardan aman kele jatyrmyz ǵoı, áıteýir. Nıet durys, adal júrgendikten shytar. Baılyqtan da, bárinen de artyǵy osy dúnıede barlyq, tirlik eken ǵoı. Nebir daýyldyń etinde bolǵan sekildi. Jańqa qusap, qalqaqtap aman keledi. Anaý «Oba jotanyń» astynda qalsa qaıtetin edi. Kimnen artyq. Ózekti ashytqan onyń ýytyn myna sekildi kórinister bara-bara qaıtaratyn sekildi. Ómir degen osy. Erteńgi jınaıtyn qonaǵy da jańa bir leptiń samaly sekildi-aý. Qýanyshtyń da qýyp ákep tyqpalaıtyn oılary bolady. Mynaý kóńiline qanat bitirip otyrǵan sol shyǵar.

Keshki otyrys mamyrajaı ádemi bir bas qosý boldy. Bárinen de máz Keńesjan men Amangúl. Kisi kelse, bala qutyrady emes pe, ekeýi kezek-kezek Aqyljannyń moınyna asylyp, asyr salýmen boldy. Qaısha enesine dedek qatyp kómektesip júr. Áli bularǵa qosyla almaı jatqan Malybaı ǵana. Kúndegi jumysyna endi Narǵazy men Aqyljannyń attaryn jaıǵastyrý da qosyldy. Táptishtep, bárin tyndyrmaı onyń kóńili kónshimeıdi.

Keshegi bir keń ýaqyt bolsa, Narǵazyǵa búgin de bir qoı soıýǵa bolatyn edi-aý. Ker azbandy erteńgi qonaqtarmen birge jesin dep, búgin burynnan qalǵan eski etti asty Dámeli. Ýaqyt buǵan da úıretip keldi. Aı-shaıǵa qaramaı alyp uratyn qoı shirkin de kóp emes, kórpeńe qaraı kósil degen. Narǵazynyń ózi de mynaý artyq shyǵynǵa qarsy boldy. Kópten kórmegen dabyrlasyp otyrý, Keńesjan men Amangúldiń oınaǵanyn kórý, ásirese, aýzyna tistegendeı etip jetkizgen Aqyljanyn jaqyn kórý onyń júris-turysyna qyzyǵa qaraý ne turady, qoı soıǵannan áldeqaıda artyq emes pe.

Ózi de alystaǵy aǵaıyn-týǵannan mol habar berdi. Janǵazy men Erǵazynyń qıynshylyq jyldary qasynda bolǵanyna dán rıza. Qandas jandar qatar júrgende, qıyndyq jeńildetkendeı bolady eken. Olardyń bala-shaǵalary da erjetip qaldy. Úsheýlep Qarmys aýylyn ań-quspen, balyqpen asyrapty.

— Erǵazynyń asharshylyqtyń basynda seniń qasyńnan ketip qalǵany, árıne, saǵan aýyr boldy. Biraq meniń qasyma kelgeni, ásirese, Qarmys jurty úshin durys sheshim edi, — dedi bir oraıda Narǵazy. — Sender myna egin salýdy úırenip, jaqsy jasapsyńdar. Bizdiń qaraǵanymyz, burynǵysha tek maldyń tórt emshegi. Erǵazy erjetken bala-shaǵany bastap, tuz óndirisine kirisip ketti. Alatyn jalaqylary qazir jaqsy. Kıim-keshekti de bútindedi. Keńes ókimeti júmysshy tabynyń ókimeti deı berýshi edińder. Erǵazy endi úrim-butaǵymen jumysshy.

— Anada bir mertigip qala jazdady, — dedi Narǵazy áńgimesin jalǵastyryp.

— Neǵyp? — Dámeli shoshyp ketti.

— Seniń tuqymyń qyzba emes pe. Básekelesip tuz kóteripti. Shamadan asyp ketse kerek. Beli kilt ete qalady. Sodan eki apta qozǵala almaı jatty.

— Oıbý, sorym-aı, osy sender namysty jibermeımiz dep júrip ólesińder. Ana jyldary ǵoı óziń de, — dep Dámeli bir áńgimeni bastaǵysy keldi. Balalary, onyń ishinde Qaısha da yntyǵa qulaq túrdi.

— Neshedesiń sonda?

Narǵazy jyldardy sanap-sanap jiberdi de:

— Týra jıyrma beste ekem, — dedi.

— Tap qazirgi Aqyljannyń jasy.

— Sodan ne deısiń. Ol da bir ala súrgin ýaqyt bolatyn. Antonǵa bazarǵa bara qalǵanymyzda bir kóshede jurt shýlasyp jatyr eken. Neǵylǵan shý desek, qudyqqa ógiz qulap ketipti.

Qulaǵanda qyzyq, artymen qulaǵan, eki múıizi qaraǵaıdaı bolyp, basy ǵana kóringen kúıi keptelip qalypty. Orys, qazaq bolyp shýlasyp tur. Qur oıbaılaǵannan basqa dármen joq. Shodyrǵa kelip júrgende tanyp qalǵan ba, bir orys:

— Tamyr, tamyr, sen myqty, kómektes, — dedi Narǵazy kókelerine,- Ógiz degen orystar úshin eń qadirli mal ǵoı, soqasyna, arbasyna jegedi. Biz bolsaq bir ógiz pyshaqqa ilindi deı salamyz. Sodan myqty degen sózge maqtanyp ketti me, álde jany ashyp ketti me, áıteýir, naǵashylaryń atynan qarǵyp túse qaldy. Mynaý ne istemekshi dedim ishimnen. Bardy da, qaraǵaıdaı eki múıizdiń túbinen ustady. Jurt antalaı qaldy. Jan tátti ǵoı, adamnyń ózine kómekke kelgenin sezgendeı álgi janýar basyn qozǵalaqtatyp, shyǵýǵa úmit etti. Sodan naǵashylaryń ógizdi múıizinen tartsyn kelip. Joq, shym-shymdap shyǵyp keledi, shyǵyp keledi. Jurttyń bári tań qaldy. Bir nárse bytyr-bytyr etti. Qarasam, etiginiń shajamaıy aıyrylyp ketipti. Aıaqqa kúsh túskende, etik shydamaıdy eken ǵoı. Sodan ne deısiń, álgi dáý ógizdi qan sorpaǵa túsip qudyqtan sýyryp alsyn. Orystardyń qýanǵanyn kórseń. Eki-úsh mártóshke kelip betinen súıip-súıip aldy. Naǵashylaryńnyń zorlanyp, qyp-qyzyl bolyp, tamaǵynyń tamyrlary adyraıyp ketkende bir pálege ushyrar ma eken dep zárem zor túbine ketti. Ógizdi qutqardy, esesine, sý jańa saptama etiktiń shajamaıy opyrylyp-opyrylyp ketti. Erǵazyny da aǵasynyń sol qyzbalyǵy basqan ǵoı.

— Sen ógizdi solaı sýyryp alasyń ba? — dedi Qaısha Aqyljanǵa. Úıdiń ishi dý kúldi.

— Erteń dáý bolǵan soń men sýyryp alam, — dedi Keńesjan. Taǵy da dý rahat kúlki.

— Oǵan ókinbeıtin shyǵar. — Qaısha jeńil qaljyńmen jumsaq qana shı júgirtti.

Osy kezde Malybaı kirdi úıge.

— Taǵy da keshige túspediń be? — Dámeli ádetinshe kúıeýin sózben shalyp qaldy.

— Maleke-aý, myna kúıińmen zoryǵyp ketesiń ǵoı. — Narazy kúle qaljyńdady.

— Senip tapsyrǵasyn uıat qoı.

— Bul «uıat» dep, naǵashylaryń «namys» dep júrip óledi ǵoı, tegi.

Dámeli bul sózderdi balalaryna arnaı aıtty. Manadan bergi qyzý da kóńildi áńgimeniń sarynyna birden túsingen Malybaıdy da kóńildilik baýrady. Mynaý bir jarastyqtan janyna shýaq túskendeı. Aldyndaǵy súr ettiń dámi de erekshe kerindi. Qaısha qaıynatasyna syrly tostaǵanmen sorpa ákep berdi. Malybaı oǵan tesile qarady da:

— Mynaý bul úıden men kórmegen ydys qoı, — dedi.

— Qaısha osynyń onyń ákeldi, aýdan ortalyǵynda satylypty. Árqaısysy bir-bir qoı deıdi.

Dámeli otyrǵandardy ádeıi kúldire aıtty.

— Men Qaıshanyń ornynda bolsam, bir-bir taıǵa bermes edim, — dedi Narǵazy qaljyńǵa odan ári maı quıyp.

— Tostaǵany bir-bir taı,
Qaısham myqtap baııdy.
Munda júrip Malybaı,
Mal baǵyp, janyn janıdy.

— Malekeń áli babynda eken-aý. Tastap jiberdi ǵoı óleńdi, — Narǵazy shyntaǵyndaǵy jastyqty baýyryna tarta aıtty bul sózderdi.

— Tostaǵanmen mal jınar,
Muǵalimdikti tasta sen.
Ókiner dep oǵan men,
Eshqashan Qaısha saspa sen.

Qaıshanyń manaǵy qaljyńyna jaýap retinde ári myna kóńildilikke óziniń qosqan úlesi sıaqty etip, bul bir shýmaqty Aqyljan da tastap jiberdi. Óziniń syıǵa ákelgen ydysynyń mundaı tilge tıek bolaryn Qaısha qaıdan bilsin, otyrǵandarmen birge rahattanyp kúle berdi.

— Tostaǵan toqshylyqty ala kelgen,
Áldekim ony alýǵa para bergen.
Qýanǵannan aıtady Malekeń de,
Sorpany úndemesten ala bergen.

Dámeliniń bul shýmaǵy áli basyla qoımaǵan kúlkini qaıtadan órshitti.

— Mynanyń óleńi bárinen asyp ketti, — dedi Malybaı sylq-sylq etip.

— Tuqymdaryńmen aqynsyńdar ǵoı. Biraq men eń úlken aqyn Qaısha ma der edim. Onyń ózi emes, ákelgen tostaǵandary óleń aıtyp ketti emes pe?

Osy otyrǵandardyń aldynda ózin kótere sóılegen Narǵazyǵa Qaıshanyń ishi-baýyry eljiredi. Bir sátke osy arada ákesi kelip qoltyǵynan súıegendeı boldy. Meıirimdi áýlettiń ortasyna kelip túskeni buǵan da qudaıdyń qarasqany shyǵar, myna otyrǵan Aqyljannyń arqasy shyǵar. Osyǵan endi jamanshylyq bermesin.

Kóziniń astymen kóńiliniń aınasyn buryp edi, jary tym nurlanyp otyr eken. Naǵashysyna qondyrǵan qusy unaǵan sekildi. Sol sezim be, álde kópten kórmegen mynaý shúıirke áńgime me, áıteýir, bal-bul janyp otyr.

Bir sát áke-sheshesi, baýyrlary esine túsip, kóńili buzylyp ketti. Qoı munym ne, men bul úıge bóten adammyn ba? Qyz baıǵusqa barǵan jerine sýdaı sińip, baldaı batqanǵa ne jetsin. Mynaý óz uıasyna uqsas uıa sekildi emes pe. Muny shettetip, kemsitip jatqan bireý bar ma? Qaıta bári eń aldymen osynyń qabaǵyna qarap júr ǵoı. Jańaǵy bul qonysqa birinshi ret kelip otyrǵan Narǵazynyń ózi de muny kótere sóılep otyr. Tegińnen aınalaıyn jaqsy tuqym. Mundaı tuqymǵa baldaı batyp, sýdaı sińbesem kiná ózimnen. Jańaǵy qulazyǵan sezim qaıdan kelip ediń? Osyndaı páleler urlanyp uryq tastasa, boıdy da, oıdy da mújıtin qurt tiriledi-aý, tegi. Adaldyǵyńnyń ajaryna ájim de tez túsedi. Aýlaq, aýlaq ury sezim, jańa ǵana ashylyp kele jatqan baǵymdy kir shańyńmen basa kórme.

Úndemeı júrse de, adaldyqtyń tóresi ana atasy Malybaıda jatyr. Kolhozǵa da, balaǵa da, jarǵa da, jaqynǵa da kirshiksiz. Kúıbeń jaı ǵana tirliginiń ózi adaldyqtyń kúıin kúmbirlete shertip turatyn sekildi. Kúlkisi kórinbese de, kúlli janymen shattyqtyń shabytyn qozǵap júretinder az ba? Aqyndyq adal sezimniń aǵyny dep beker aıtylmasa kerek. Óleńniń bul adamdy tóńirektep júrgeni de tegin emes shyǵar. Jańaǵy oraıyna qaraı bir aýyz tastap jibergen óleńi osy oshaqty qanshama jarasymdy qaljyńǵa bóledi.

Bylaı qaraǵanda, enesi oǵan qarama-qarsy sekildi. Aıtyp ta tastaıdy, asyryp ta jiberedi, qaǵyp ta tastaıdy, qaltqysyz járdemin de jasaıdy, janyńdy da jazbaı uǵady. Ózgege oılaıtyny tek jaqsylyq. Jarastyqty, ujymdylyqty ýystap týǵan adam sekildi. Qanypezerlerge, qatygezderge qazaq «mynaý qan ýystap týǵan adam eken» deıdi ǵoı. Al munyń enesi jan sulýlyǵyn ýystap týǵan adam.

Al anaý tórde otyrǵan jaıdary jannyń aty ǵana Narǵazy emes, búkil syrt bitimi ǵana nar emes, ishki jan sezimi de atyna saı nar bolý kerek. Orys ekesh orys Shodyrdyń ózi de ol degende ishken asyn jerge qoıady. Bir sıqyry bar, áıteýir. İri oılaýǵa, iri qımyl jasaýǵa jaralǵan jan sekildi. Átteń, saýaty joq. Eski zamannyń bul adamǵa tartqan eń jaman «syıy» osy. Biraq áreketi saýattylardyń júzine, myńyna bergisiz. Óıtkeni oqyǵan oqýlyq halyqtyń danalyǵy, qazaǵymnyń adamgershiligi bolsa kerek.

Mine, osylardaǵy bar qasıetten bir-bir mysqaldan daryǵannyń ózinde Aqyljany jaman adam bola qoıar ma eken. Aınalasyn kórgen saıyn súıgen jary óziniń tipti jotalanyp bara jatqan sekildi. Anaý tıtimdeı Amangúl men Keńesjanda da adamǵa degen ystyq yqylas bar. Olardyń aýyzdanyp, alǵashqy dámin tatqany adamshylyq degen bulaqtyń sýy sıaqty. «Ózenniń basy baılansa, aıaǵy laılanady» deıdi eken qazaq. Osynaý tunyqtyń basyn baılata kórme, jaratqan! Mynaý nar adamdy nar etip, tóńiregine sán etip júrgize ber.

Kirip-shyǵyp, ydys-aıaqty jýyp-shaıyp júrgende, tósek salǵanda da Qaıshanyń basynan osy oılar ketpeı qoıdy. Osynaý oshaqqa ol oılar ózin baılap-matap tastaǵandaı. Osy oılar Aqyljanyna degen mahabbatyn da kúsheıte túskendeı. Ala kóńil qylǵannan góri Allanyń osylaısha birjolata qulata jaqsy kórgizgeni durys shyǵar. «Namazdy ótirik oqyǵandy qudaı bilmeı me» demekshi, syrtyń bútin, ishiń tútin bolǵan júris-turys bilinbeıdi deısiń be. Qudaıym osy bir tútinniń ashshy ıisinen saqtasyn. Ol bir sińip alsa, ketpeıdi de. Mynadaı áýlette ishke tútin kirgizip alýdyń ózi kúná shyǵar.

Narǵazy kóńildi otyrystan keıin birden tátti uıyqtap ketken eken, túsinen shoshyp oıandy. Bári kóz aldynda, jamanǵa joryǵysy kelmeı, júregin dirildete qamalaǵan oılardy qýǵan bolady. Biraq qaıta-qaıta sýyna ıe bola almaı, buzylǵan bóget sekildi jyrymdala berdi. Túsinde kórgeni qaptaǵan qalyń el, bir kezdegi ózi ótken jalpaq İleniń sýyndaı jaıylyp ketken birdeńe. Túsi adam shoshyrlyq qap-qara. Sol seldiń ortasynda qarań-qurań Shodyr ketip barady. Ony aldy-artyna qaratar emes. Jan dalbasa jasap, shyǵýǵa umtylady, biraq dármeni joq. Narǵazyny kózi shalyp qalyp edi:

— Qurdas, qurdas, qutqar meni, Qudaıtorymen kelshi beri, — dep aıqaı saldy. Eki qolyn erbeń-erbeń etkizedi.

Bul da jantalasyp:

— Qazir, qazir, — deıdi. Qasynda Qudaıtorysy joq. Jaıaý. Jaǵamen biraz júgirip kórdi, qan sorpasy shyqty. Shodyr eki-úsh ret qyltyń-qyltyń etip kórindi de, joq boldy. Narǵazy jylap jiberdi.

Oıana ketse, túsi eken.

— Astapyralla, astapyralla, saqtaı gór, — dedi.

— Narǵazy, jaı ma? — Uıqysy saq Malybaı osylaısha aqyryn ǵana surady.

— Jaı, ánsheıin, — deı saldy.

Munda bir-eki kún ótkizip, maýqyn basyp, Shodyrǵa da soǵyp qaıtý, Aqyljanǵa jasaǵan qıyn kezdegi jaqsylyǵyna raqmet aıtý oıynda bardy. Bir pálege ushyrap júrmese jarady-aý, baıǵus, selge aldymen ketip bara jatqany qalaı?

...Ertesine bul úıge shaqyrylǵan bir qora qonaqtardyń ortasynda otyrǵanda da osy bir tús qaıta-qaıta esine orala berdi. Keńesjannyń muǵalimi de egde tartqan, oıly adam eken. Ózi sekildi ol da murt jibergen.

— Balańyzdyń sabaǵy jaman emes. Azdap erkeleý. Men Narǵazıevpyn dep kókiregin tóbelep júrdi. Bir kúni «seniń ákeń — Malybaı» degen bir balamen jatyp kep tóbelessin.

Muǵalim barlyq jaıdan habary bolsa kerek. Baıyptap, Narǵazyny áńgimege shaqyra ádemi aıtyp otyrdy. Narǵazy da keshe urlanyp terezeden qaraǵanyn, qalaı otyrǵanyn, qolǵa túkirip jiberip, óshirem dep dápterin saltaq-saltaq etkenin aıtty.

Ekeýi birge kúldi.

— Balalarda ol jıi kezdesip turady. Kóbiniń dápteri solaı, — dedi muǵalim Narǵazyny jubatqandaı.

— Anaý kitabynda bir adamnyń betin nege shımaılaǵan?

— Ol — Blúher degen marshal. Jaý bop shyqty ońbaǵan.

— Marshal degenińiz — bir úlken shen ǵoı tegi.

— Áskerı ataqtyń eń joǵarǵysy.

— Sonda ne, jasyryn áreket jasaǵan ba?

— Ol jaǵy bizge beımálim. Aýdandyq oqý bóliminen bizge balalarǵa óshirtińder, «halyq jaýy» dep túsindirińder dedi, solaı túsindirdik.

Ekeýi de únsiz qaldy.

Baýyrsaq, irimshik, qurt-maımen shaı iship, et aldynda otyrǵandar dalaǵa shyqty. Batys jaqtan jel esip tur eken.

— Osy jaqtan jel soqsa-aq boldy, murynǵa bir ıis keledi, — dedi basqarma.

— Oǵan tańdanatyn túk joq. Ana «Oba jota» sol jaqta emes pe.

Aqyljan eleń ete qaldy. Bes jyl ótkennen keıin de ketpeıtin neǵylǵan ıis? Ol asharshylyqtyń, anaý bir aýyl túgel qyrylǵan qasiretti jyldardyń ıisi ǵoı.

«As daıyn» dep habar kelgen soń, bular ishke kirdi. Esiktiń aldynda ıyǵynda aq oramal, qolynda quman, qonaqtardyń qolyna sý quıýǵa daıyn táltıip Keńesjan tur eken.

— Eı, sen áli uıyqtaǵan joqsyń ba? — dedi muǵalim. Famılıań kim osy seniń?

— Narǵazıev!

— Oı, úlken kisiniń balasy eken ǵoı, kóp jasa. Dáý jigit bol, — dep qolyn jýǵandar batasyn berip jatyr. Úlken bir is tyndyrǵandaı, murnyn bir tartty da, qarsy bólmege toıtańdap buryla bere Narǵazynyń qulaǵyna sybyrlady.

— Nar-kóke, maǵan asyǵyn alyp qoıyńyz. Ker azbannyń asyǵy da dáý shyǵar, - dedi.

— Jaraıdy, janym, jaraıdy. Ol tapsyrmań oryndalady.

Jurttyń kózinshe naǵashysynyń qulaǵyna sybyrlap jatqanyn Aqyljan baıqaǵan-dy. Óziniń kimniń balasy ekenin dáleldegen túri.

Jerge jaıylǵan ala jolaq dastarqanda úlken tegeneden tóbedeı úıilip ker azbannyń eti, ústinde tóńkerilgen quıryǵy turdy. Appaq qardaı bolyp, jylt-jylt etedi. Qaısha basty ákep Narǵazynyń aldyna qoıdy. Jilik-jiligimen kelgen etti týraıtyn adam kerek.

— Malybaı, a Malybaı! - dep aıǵaı saldy Dámeli. — Myna etti týra.

Narǵazy basty aýylnaıdyń aldyna qaraı syrǵytty. Ol Narǵazyǵa qaıta ıterdi.

— Náke, siz bul aýylǵa qonaqsyz. Osy tamaq bizge sizdiń arqańyzda buıyryp otyr, — dedi jıyrmasynshy aýyldyń endigi aýylnaıy Erkinbaı.

Malybaı kirgende, Kúmisbek ony maqtaı ala jóneldi.

— Bıylǵy bitik egin osy Mákeńniń arqasynda. Qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqytpaı júrgen osy kisi.

— Basqarma maqtady dep bul bizge endi shekesinen qarar, — dedi Dámeli úı ishindegilerdi kúldire.

Árkim óz mindetine kiristi. Malybaı et týrady. Aqyljan araq quıdy, Dámeli sorpa sapyryp otyr. Qaısha endi etten keıingi shaıdyń qamynda júr. Qalǵandardyń mindeti — týralǵan etti jeý. Narǵazy jón-jónimen basty bóldi de, eki qulatyn uıyqtap qalǵan eki balaǵa dep, shúıda jaǵynan bir kesim quıqasymen tabaqty Qaıshaǵa usyndy. Aqyljan sálem ete alar ma eken dep kelinshegine synaı qarady. Joq, tizerlep turyp ádemi sálem jasady.

— Anarbaı aýylnaı baıaǵyda kelinderdiń sálemin de eskiliktiń qaldyǵy dep tyıym salǵan bolatyn.

— Sen de qaı-qaıdaǵyny umytpaıdy ekensiń, Anarbaıyń qurysyn, — dedi Malybaı áıeline.

Bul áńgimeden bári de habardar bolsa kerek, otyrǵandar dý kúldi.

— Boldy ǵoı neler dúnıe, — dedi Narǵazy.

Aqyljannyń esine asharshylyq jyly Anarbaıdyń ótirik ólip, óziniń qalaı jolyn tosqany tústi. Áńgimeni bastap jibere jazdap, ózin-ózi toqtatty. Myna jerde sol ıttiń atymen dastarqandy, aýzyn bylǵap qaıtedi. Biraq onyń adam estise nanǵysyz asyra silteýleri anasynyń júregine shóńgedeı qadalyp uzaqqa qalǵanyn aıqyn sezdi. Sol bir kúnder ózine «Anarbaıdaı bolma, Anarbaıdaı bolma» dep sybyrlaıtyn da turatyn sekildi.

Narǵazy et týrap otyrǵan Malybaıdan asyqty jilikti surady. Keńesjannyń tapsyrmasy bar ǵoı. Biraq solaqaı asyq eken.

— Ońqaı asyǵy bar jilikti asqan joqsyń ba? — dep ápkesine qarady.

— Aspasań, erteń umyttyrmashy, shıkideı alyp Keńesjanǵa saqa ǵyp bereıin. Azbannyń shıki asyǵy quljanikinen kem bolmaıdy. Saqasy kelisse, utpaıtyn bala joq.

— Tegi ómirde de solaı, bári saqasyna baılanysty. Shymyr basshysy bar jerde is árqashan órge basady. Keri ketken basshy keneı saqa sekildi tıgenmenen ushyramaıdy.

Malybaı bul sózderdi úlken astarmen aıtty. Onyń mánin túsine qoıǵan muǵalim:

— Qulja saqa tabyla bere me? Ony alatyn arqardyń qoshqary bıik taýda júredi. Taýǵa ekiniń biri bara bermeıdi, kez kelgenge qulja da aldyrmaıdy, — dedi.

Ózderine tıgize aıtylǵan bul sózderdi Kúmisbek pen Erkinbaı ánsheıin asyqtyń aınalasyndaǵy áńgimedeı selsoq tyńdady.

— Shıki saqa shymyr bolady dedińiz be? — Aýylnaı Narǵazyǵa qarady.

— Onyń shymyrlyǵy shıkiliginde emes, tabıǵılyǵynda, — dedi muǵalim. — Qaınatqannan keıin asyq ta jeńildeıdi, alǵashqy tabıǵılyǵynan aıyrylady. Ómirde de sol sekildi, qaınaı-qaınaı jeńildep ketetin adamdar az emes. Tabıǵılyqty saqtaǵanǵa ne jetsin. Men bir Daryn degen muǵalimdi bilýshi edim. Daryn dese, Daryn bolatyn, birge oqydyq, meılinshe zerek boldy. Ózi de tez ósti. Jaı muǵalim, sosyn saýatsyzdyqpen kúresti, oqý bólimine joǵarylady, oblysqa áketti. Kádimgi endi muǵalimderdiń saqasy, saqasy bolǵanda qulja saqasy. Sol adamdy jýyrda ustap áketipti.

— Ustap áketipti?

Dámeliniń daýsy yshqyna shyqty.

— Ol álgi anaý jyldary bizdiń Qarmys aýylynda bolǵan Daryn emes pe? Ol Daryn bolsa, Aqyljan ekeýi dos edi. Alda qaraǵym-aı, ne jazyǵy boldy eken?

— Kesheden beri sel urǵan balyqtaı teńselip júrmin. Senerimdi de, senbesimdi de bilmeımin.

Muǵalimniń bul sózderi Aqyljandy túnertip jiberdi. Tap sol Daryn bolsa, sumdyq eken. Keńes ókimetiniń qadirin uqtyrǵan, oǵan adal qyzmet etýdi ýaǵyzdaǵan adamnyń tap ózi edi. Osy ómirge kózińdi ashqan kim dese, aldymen naǵashysy, sosyn sol Daryn der edi. Ómiriniń naǵyz bir sheshýshi sátinde jolyqtyrǵan edi taǵdyr. Jóńkilgen sýdy babymen kerek arnasyna salatyn muraptaı, ózin týra jolǵa salǵan, búgingi latynsha áripti úıretken de sol edi. Asa bir sulý adamgershiligimen Qarmys aýylyn aýzyna qaratyp edi. Baljan ájesiniń aq batasyn da alǵan-dy. Biraq, ókinishke qaraı, qol ustasyp júrgen kúnderi az boldy. Óziniń úlkendigine qaramastan, Aqyljandy aǵasyndaı syılaıtyn. Kisilikke, bilimge qarap qyzmet berse, tek joǵary órleı beretin adam-tuǵyn. Aqyldy adamdardyń órlegeni ortaq qýanysh qoı. Olar alystan kóredi, adamdy tanıdy. Myna habar qate bolǵaı, ózi biletin Darynnan aýlaq bolǵaı...

Bir sát únsiz qalǵan Narǵazy otyrǵandarǵa qomdana kóz saldy da:

— Qulja saqa tegi urlanǵysh keledi. Utý úshin emes, keıbireýler ony tipti qyzǵanyshtan da urlaıdy, — dedi.

— Tap ózi. Darynǵa jasalǵan soıqan sol qyzǵanyshtyń soıqany, — dedi muǵalim.

Aqyljannyń baıqaǵany — basqarma, aýylnaı, muǵalim — úsheýiniń arasynda syzat bar. Bul ár jerden boı kórsetip qalyp júrgen syrqat. Egestiń tórkini ylǵı da el aldyndaǵy bedelden shyǵyp jatady. Aýylnaı «meni moıynda, ókimetpin» deıdi. Basqarma «meni moıynda, osy jerdiń qojasy ózimmin» deıdi, muǵalim «menen basqa zıalyń bar ma, tabynar tulǵań men emes pe» deıdi. Halyq, árıne, kimniń oqtyǵy túzý bolsa, soǵan jaq. Degenmen muǵalimderdiń upaıy kóbeıip barady. Kózi ashyqtyń aty kózi ashyq qoı. Ózgelerge qaraǵanda, óziniń jaǵdaıy durys sekildi. Óıtkeni aýylyndaǵy muǵalim — qasyndaǵy súıgen jary. Osy Qaısha — búkil aýdandaǵy jalǵyz áıel muǵalim. Onyń ústine, orysshasy durys. Ol kirip-shyǵyp qazan-aıaqpen júrse de, búgingi áńgimeden bir-aq jaıdy túıdi. Aýylǵa barǵan soń, árbir sózden túıin túıedi deseńshi.

Malybaı shaıǵa qaramaı, et jep bolǵan soń mana turyp ketken. Syltaýy bar. Erteń jol júretin Narǵazynyń, Aqyljannyń, Qaıshanyń attaryn jaqynǵa arqandaý. Qazir baıaǵydaı attardy júgenin sypyryp jiberetin erkindik kún qaıda? Tıip turǵan egin, japyrady da salady. Sondyqtan túni boıy arqandaýly bolady. Dámeli, shynyn aıtsa, qonaqtardyń tezirek taraǵanyn qalady.

Áńgimeleriniń sońy asa kirige qoıǵan joq. Onyń ústine, muǵalimniń asyǵyp otyrǵany jáne bar.

Syrtqa shyqqan soń Narǵazy, Kúmisbek, Erkinbaı bir bólek ketti de, Aqyljan muǵalimniń qasyna ilesti. Oıy Daryn jóninde tolyǵyraq maǵlumat alý. Ózi qandaı Darynǵa janyn úzse, mynaý adam da sondaı janyn úzetini belgili bolyp qaldy ǵoı.

Narǵazy Sarqantta raıkomnyń úıin birden tapty. Qalyń baqtyń arasynda ońasha salynǵan eken. Ar jaǵyndaǵy sarqyraǵan ózenniń daýsy estilip tur. Shirkin-aı, osy aýdan ortalyǵynyń turǵan jeri-aı. Taýy mynaý kózdiń jaýyn alyp, tús kıizdeı árqashan ádemi bolyp turatyn. Shyrshalary qysy-jazy kókpeńbek, ózeni arqyrap ol jatyr. Jeri shybyq shanshysań syryq ósetin naǵyz qunarly qoınaýdyń ózi. Bári myna tıip turǵan taýdyń arqasy ǵoı. Alma da shyǵyp beredi. Baıaǵydan-aq Sarqant pen Antonnyń almasy-aı dep jurt tańdaıyn qaǵady.

Munyń qasynda Bórlitóbeniń ortalyǵy Lepsi jer me. Qumyn sýyryp jel úredi de turady. Qaıta temirjol kelip, Túrksib salynǵan soń jan kirip qaldy ǵoı. Ata qonysqa jaqyn bolǵan soń, óńirden aınalsoqtap shyǵa almaısyń. Bir kezdegi taýdaǵy jaılaýyń, onda belýardan kelgen shóbiń endi kózden bulbul ushty. Qaıta balyq qýalap Balqashqa jaqyndap, bular sý kórdi ǵoı. Bul óńirde adassań, qol ushyn beretin adam tabylmas meńireý qum, betpaq dala jetip jatyr. Malǵa ǵana jer aıaǵy keń. Sol úshin de jurt ketkisi kelmeıtin bolsa kerek.

Dese daǵy Sarqantqa jetpeıdi ǵoı. Sheshesi Baljannyń kúmbezi taýdan bastalatyn qunarsyz dalanyń shekarasyna qoıylǵan belgi sekildi Bastumaǵa kelerde ádeıi ústinen etken-di. Jyl saıyn basyna qoı soıǵyzyp, quran oqıtyn kúnnen aıyrylǵaly qashan. Ólik turǵaı, tiriniń ózine tamaq tabýy muń bolyp, tus-tusqa tentirep ketti emes pe. Asharshylyq kelip jáne kılikti. Estiń jınalǵany osy ǵana. Bári barlyqtan jasalady eken ǵoı. Anasynyń aldynda kináli adamdaı Narǵazy kúmbezdi aınalyp, muńdanyp kóp júrdi. Eskirińkirep qalypty. Biraq Shodyr qurdasynyń tanystary taýyp bergen orys sheberleriniń myqty isi áli talaı jyldarǵa tótep beretindeı. Sheshesi ózimen til qatysqandaı.

— Qudaıtoryń qaıda? — deıdi. — Tústik jerden kórinetin belgilerińdi nege joǵaltqansyń? Men ketken soń bastaryń toz-toz bolǵan ba? Kúdireıip jalyń jyǵylmaı júretini meniń arqam eken ǵoı. Kóksadaq ta báıgege bir qosylmaı qor boldy dedi me? Sasqanyń ba, ony nege sattyń? Senen góri at qadirin syǵandar kóbirek bilgeni me? İle ózeninen alyp shyqqan janýardy qalaı kóziń qıdy? Shybyqtaı mynaý jırenińniń beli sen mingende neǵyp úzilip ketpeı júr. Álde soǵan yńǵaılanyp sen de arydyń ba?

Eki-úsh jerden opyrylyp túsken kirpishke kózi tústi. Eskiliktiń qaldyǵy dep, jıyrmasynshy aýylda kıiz úıdi órtegen Anarbaıdaı pysyq shyqqanda, bul mańda da zıratty buzdyryp, mektep saldyrǵysy kelgen pysyqaı tabylypty degendi estigen bolatyn. Sodan basyndaǵy aıyn alýǵa shyqqan adam qulap ólip, kirpishti alýǵa kiriskeniniń eki kózine tas ushyp tıip, soqyr bolypty. Baljannyń arýaǵy atty dep bul zıratqa eshkim jolamaı qoıypty. Aǵash esiginiń ǵana qıýy qasha bastaǵan eken.

— Sen qorǵamaǵan soń, men ózimdi-ózim qorǵadym, — dep sybyrlaǵandaı boldy sheshesi. Sol arýaqty anasynyń peıili túsken adamnyń biri osy Shodyr edi. Onymen de kórispegeli, mine, qansha jyl.

Biraq aralaryndaǵy dostyq jibi Janǵazy, Erǵazy, Aqyljan, Qaısha arqyly úzile qoıǵan joq. Aqyljannyń aıtýynda, ol kádimgideı qartaıǵan. Eki dos qazir qushaqtasyp kórisedi. Shodyrdyń jaǵyn aıyra sóıleıtin qazaqshasyn estip rahattanady. Orystyń ádemi sóıleýi qazaq tilin ajarlandyryp jiberetinin san baıqaǵany bar. Sol sekildi Júsiptiń de oryssha qatyratyny tańdaıyn san qaqtyrǵan. «Sen mynaý mıýaly jerde, qalyń baqtyń arasynda rahattanyp otyrsań, men bolsam qumnyń arasynda, kóldiń jaǵasynda balyq sasyp júrmin» dep qaljyńdamaqshy. Álde shen ózgertip, qoqılanyp qaldy ma eken? Shodyr olaı ete qoımas.

Eger aıta qalsa, aıtary da daıyn. Áneýkúni bir shaldan keremet sóz estigen-di.

«Ókimettiń sheni - buqanyń eni. Bir kúni sylyp alady da tastaıdy. Súmireıip ógiz bolasyń da qalasyń. Qolynda turǵanda qodyraımaı, rahym jasa».

Muny estise, qazaq óziniń tabıǵatyn talmaı tanıtyn Shodyr bir rahattanar. İshegi qatyp kúler.

Bólme aldynda otyrǵan kelinshek tym tunjyraýly eken. Batyl ketýden sál qaımyǵyp qaldy. Kóńiliniń bir toǵaıǵany osy úıdiń terezesinen aǵashta baılaýly turǵan Shybyqjıren jaqsy kórindi. Kim biledi, aýdan ortalyǵy, bireý-mireý at kórpesine, er-toqymyna tıisip júre me? Er-toqymy — baıaǵy Júsip pen Shodyrdyń ózi syılaǵan, Shatyrbaımen daýda Qudaıtoryǵa Aqyljan salyp mingen er-toqym. Kóziniń qarashyǵyndaı saqtap, osynaý alasapyran jyldarda aman kele jatqan dúnıesi. Qudaıtorynyn ózi de quryp bitkende, bul múlik ázirge bar, áıteýir.

Tuqymy qurysyn, bir qatyn tunjyrap otyr eken dep tura bere me. Qaıda júrse de beti qaıtyp kórmegen batyldyǵyna basyp:

— Shodyr ózinde me? — dedi.

Álgi áıel kózi botalap, ún qatpady. Meniń Shodyr degenimdi túsinbedi, álde sham kórdi me eken?

— Belozerov, Belozerov bar ma?

— Joq, — dedi qatqyl únmen álgi áıel.

— Úıde me, qaıda?

— Ol ustalǵan, jaý bolǵan, — dep tilin burap sóılegen kúıi daýsy dirildep.

Narǵazy sylq etip oryndyqqa otyra ketti. Qolyndaǵy jez sapty qamshysy jerge tústi. Mynaý sumdyq, Keńesjannyń kitabynda syzylǵan marshal, Malybaıdyń úıinde muǵalim aıtqan baıaǵy Darynnyń ustalýy, endi, mine, Shodyr. Bári de tek jaý bolyp shyǵa kelgen. Marshalyn bilmeıdi, al Daryn men Shodyr — ózi kózi kórip birge aralasqan adamdar. Keńes ókimeti degende ishken asyn jerge qoıatyndardyń ózi emes pe? Elge olar jaý bolsa, qalǵanymyzda ne sorym. Osydan eki kún burynǵy Malybaıdyń úıinde kórgen túsinen shoshyp edi-aý. Sel júrip, aldyńǵy jaǵynda qylqyldap ketip bara jatqan Shodyr kóz aldyna keldi.

— Narǵazy qutqar, Qudaıtoryny ákel! — dep aıǵaılaǵany qaıda. Ol qurǵyr túsi bolmaı, óńi bolyp ketti me nemene. Myna jaǵyń qarysqyr shyn aıtyp tur ma?

— Úıi qaı jerde? Biz tamyr edik.

— Olaı demeńiz, vam samomý býdet hýje.

Jartysy qazaqsha, jartysy oryssha bul sózderdi álgi áıeldiń shyn júrekten aıtqanyn Narǵazy sezdi. «Hýje» degen sóz tanys.

— Poskáı, — dedi Narǵazy. — Men tamyrdan artyq emes.

Álgi áıel terezege jaqyndap, oryssha-qazaqshasy aralas Shodyrdyń úıiniń turǵan jaǵyn túsindirdi.

Narǵazy qaqpany uzaq toqyldatty. Ún joq. Sosyn Shybyqjırenge qaıta minip, qaqpadan keýdesin asyra aıǵaı saldy. Álden ýaqytta bir kempir kórindi. Shashy appaq. Áıteýir, tiri jannyń shyqqanyna qýandy. Attan qaıta túsip, ashylǵan qaqpaǵa jaqyndady. «Kúnim-aý, mynaý Marýsá ma? Qalaı qartaıyp ketken». Ol birden tanydy.

— Tamyr, tamyr, biz qurydyq qoı. Bul — ne sumdyq. Shodyryńdy ustap áketti.

— Taza, kádimgi Shodyrdyń ózi qusap qazaqsha zýlatyp tur.

— Qaqpany tez jabaıyn. Ózińdi eshkim kórgen joq pa? — dedi jylap júrip.

— Ol jaǵyn bilmeımin. Nemene, torýshy bar ma?

— Oıbaı, keshegi aýzynan shyqqan sózdi altyn sanap otyratyn NKVD endi naǵyz qyzyl kózdi ańdýshymyz bolǵan joq pa. Saǵan qyrsyǵymyz tıip júrmesin.

— Oı, atasyna nálet! Maǵan neǵylady?

— Olaı deme, tamyr. Páleniń jabysýy, aıaqasty eken.

Ekeýi uzaq sóılesti. Narǵazynyń uqqany, asharshylyq jyly joǵaryǵa bir ashyq hat jazyp edi, sonyń qyrsyǵy tıdi me, joq, álde osy mań sonaý Stolypın zamanynan beri qazaq-orysqa toly, birazyna Cherkesh soǵysy jyldarynda, kollektıvtendirý kezinde tizesi batyp edi. Solardan keldi me, áıteýir, túgine túsinbedi. Biraq bárin Keńes ókimeti úshin jasady ǵoı. Keńes ókimetiniń ony ustaıtyn ne jóni bar dep zar ıledi. Leshasy Qostanaıda, endi soǵan ketpekshi. Munda japadan-jalǵyz ne bitiredi. Kelinge kúnimdi salmasyn, Feodorym aman bolsyn deýshi edim, endi amal bar ma?

Narǵazy boıy bosap, kózinen alty taram jas aqty. Sheshesi ólgennen keıingi jylaǵany osy bolar. Marýsá da tańyrqap qaldy. Kúıeýiniń aıtýynda bul er minezdi, batyr tulǵaly qazaqty kórset dese, kez kelgen jerge uıalmaı aparýǵa bolatyn azamat bolatyn. Batyr da jylaıdy eken-aý. Mynaý kelgen kelisiniń ózi de batyldyq qoı. Ádeıi izdep keldi me eken?

— Dasha qalaı? — dedi sózdiń bir oraıynda Marýsá. — Men sekildi qartaıǵan joq pa? Baıaǵy Cherkeshte ekeýimiz soldattarǵa sýsyn tasyǵanymyz uly toı eken ǵoı. Jastyǵymyz ba, kúrkiregen zeńbirek oǵynyń astynda qalaı qoryqpaı júrgenbiz.

Narǵazy jylaǵan kúıi basyn ızeı berdi. Marýsá sherin bir tarqatyp alǵysy kelgendeı, ótkenniń birazyn eske túsirdi.

— Júsiptiń jaǵdaıy qalaı eken? Ol da birbetkeı jigit edi. Men myna ustaýdyń kóbeıgeninen qorqam. Júsip erte barǵanda, Dashanyń úıdi órtegen aýylnaıǵa shekken aıbatyn Feodor aıta almaı kelgen. Erkek bolyp nege týmady degen. Balasyn da maqtap otyratyn. Asharshylyq jyldary onyń jasaǵan jumysyna qatty rıza boldy. Áýeli jas úılengen bir jyldaı detdomǵa berip qoıdy dep kúletin. Basqa aýdanǵa aýysqanyna Feodor qatty qynjyldy. Ókpeletip aldym ba eken dep te júrdi. Ózińmen bir ańǵa shyǵýdy armandaýshy edi.

— Osynda ma ózi? Aq júzin men kóre alam ba? — dedi Narǵazy kózin oramalmen súrtip.

— Oı-bý, qaıdan, Almatyǵa birden áketipti. Sol bir haty qurǵyrdy jibermeı-aq qoı dep edim. «Asharshylyqtan alyp qala almadym, eń bolmasa arym taza bolsyn» dep kónbedi.

— Aqıqatty jazǵannyń nesi aıyp?

— Mine, sender solaı oılaısyńdar. Joǵarǵy jaq qalaı oılaıdy? Ózine ózi jasady-aý, saqtyǵy jetpedi.

— Qustyń saǵy saýysqan. Biraq ol ylǵı jalǵyz júredi. Saqtyǵy sonsha, áýeli eki saýysqannyń basy birikpeıdi. Adam olaı ete ala ma? Adamnyń kúni adammen. Bul jaǵynan Shodyrdyń kisige úıirimdiligi sumdyq edi ǵoı.

Jylap júrip Marýsá shaı quıdy. Ekeýi shaı ishken boldy. Biraq onyń ár jutymy Narǵazynyń tamaǵynan ótpeı, nege ekeni belgisiz, túıildi de otyrdy. Birese Marýsáǵa «bizdiń jaqqa júr, biz ne kórsek sony kóresiń» degisi keldi. Birese sonaý jer túbi Qostanaıǵa ózim aparyp tastasam qaıtedi dedi. Zaty orys bolǵanmen, bul Shodyrdan ne jaqsylyq kórmedi. Sonaý úrkinshilik jyldary búkil Qarmys aýylynyń aman qalǵany osynyń arqasy emes pe. Sheshesi Baljanǵa at qoıyp kelgeni áli kóz aldynda. Búkil qazaqtyń at qoıǵany bir tóbe boldy da, munyń at qoıǵany bir tóbe boldy. Júsippen dostyǵy qandaı adal edi. Aqyljanǵa qansha qol ushyn berdi. Bólshevık qandaı bolýy kerek dese, Narǵazy tap osy Shodyrdy nusqar edi-aý. Keńes ókimetin qurýshy da, onyń kósegesin kógertetin de tap osy sekildi adamdar dep oılaıtyn. Múmkin, bir japadan bolǵan qatelik shyǵar? Ana jyly, bir emes, on ekide bir gúli ashylmaǵan Aqyljandy eki ret otyrǵyzyp qoıǵan joq pa. Sondaı bir zulymdyqtyń quryǵy bolar-aý. Tamyr, tamyr dep qur kúızele bergennen qaraket kerek. Oblysta otyr ǵoı, Júsipke barǵan jón shyǵar.

Burynǵydaı emes, temirjol bar. Lepsiden otyrady da, bir kúnde Almatyǵa jetip barady. Osy joldyń salynýyn kózimen kórgen, qaıran qalǵan. Mine, ókimettiń keremet isi. Qulan jortpas dalaǵa jan bitirip, otarbalaryn aǵyzdy da qoıdy. Mektepte oqyp júrgen balalardyń aýzynan bul jol týraly:

— Taýdy tilip, tasty buzyp,
Joldy salǵan qandaı er.
Ol qaıratty, ol qajyrly,
Qaıtpas, qaısar jumysker, —

degen óleńdi de estigeni bar-dy. Sonaý jyldarǵy Kóksadaqqa minip, jandy shúberekke túıip, İleni jaldap ótkendegi qıamet endi bola qoımas. Osy joldyń salynýy Bórli aýdanyndaǵy úı qurylysyn da kóbeıtken joq pa. Keshegi Bastumadaǵy kórinis te - jańa ózgeristiń jap-jaqsy nyshany. Shańqaıdan mektep, qaptap salynǵan quıma úıler. Bir kezdegi usharyn jel, qonaryn saı bilgen qazaq aýyldary qıyndyqpen bolsa da otyryqshylandy. Ár aýyldy endi kósh sońynan qýalamaı, belgili bir jerden tabýǵa bolady. Jerdi traktor jyrtady. MTS degender quryldy. Mynaý Sarqandtyń ózi de qandaı gúldenip qalǵan, týra ana jyldary kórgen Almatydaı.

Bir jaǵy óstip jańaryp, jaqsy nyshan boı kórsetip jatsa, bir jaǵy jaqsy azamattar ustalyp jatyr. Bul qalaı? Anaý Darynmen birge bilim berýdiń biraz tájirıbesi ketken joq pa.

Halyqtyń saýatyn ashtyń, jazý-syzýdy úırettiń, endi keregiń joq degeni me, ol iste qandaı jaýlyq bar? Mynaý Shodyr jańa zaman úshin es bilgeli shyjyq bolyp, ylǵı qıyndyqtyń ótinde júrdi. Soǵys dedi — soǵysty, oqy dedi — oqydy, aýdandy súıre dedi — súıredi, otyryqshyldyq, bilim berý, kolhozdastyrý - bári kóz aldynan ótti, tipti asharshylyqtyń ózi aldymen osylardy qajytyp ketken joq pa. Qasynda udaıy júrmese de, jandaryn shúberekke san túıgenderin jaqsy biledi. Jaýlyqpen istedi me sonyń bárin. Mynaý «jaý» degen pále qaıdan shyqty ózi. Jaý áne keshegi aqtar myltyq atyp, zeńbirek oqtap, qurtyp jibergisi keldi, áýeli ekiqabat áıelderdiń ishin jardy, kózimen kórdi, sol aıýandyqtary úshin olarǵa qarsy kúreske ózi de shyqty. Jaý — anaý Shatyrbaılar, Keńes ókimetin jek kórip, arǵy bet asyp ketti. Jaý — anaý Lepirbaı, Anarbaı azamatty, raıkomnyń hatshysyn atyp ketken.

Joǵaryda otyrǵandardyń men qurly aqyly joq pa? Halyq dep janyn úzgen Shodyrlarda qandaı jaýlyq bar? Jaýlyq pen dostyqtyń, adaldyq pen aramzalyqtyń arasyn aıyra almaı qalǵanbyz ba?

— Qoı, men Almatyǵa baram, Júsipke baram, — dedi Narǵazy julyp alǵandaı.

Ony maqul kórgen Marýsá:

— Qandy kóılek dostar ǵoı, sodan bir qaıyr bolmasa, — dedi.

Júsipke qudaıdaı senip, Narǵazy atqa mindi. Kózi botalap, aq samaıyn qaıta-qaıta oramalynyń astyna jasyrǵan kúıi Marýsá qala berdi.

3

Bul hatty Bátıma úzip-úzip úsh kún jazdy.

«Dúldúl táte! Sizge qan jylap otyryp, hat jazam degen úsh uıyqtasam oıymda bar ma edi. Júsipti qamap qoıǵaly bir apta boldy. Búgin, mine, «Sosıalısik Qazaqstan» gazetinen sumdyq habardy oqyp shyqtym. Bul gazet meniń hatym ketkenshe ózderińizge de barar. Sumdyq qoı, sumdyq! Ultshyl, halyqtyń qas jaýy, Qazaqstandy Japonıaǵa qosqysy kelgenderdiń ishinde bolǵan depti.

Burynǵy eptep aınaldyrǵandaryna qarap, ákemdi qarǵaýshy edim. Qý mal úshin arǵy betke nege ketti dep. Sonyń qyrsyǵy tıedi-aý dep qaýip etetinmin. Endi mynaý zaýal odan da asyp tústi. 18 jyl birge turǵanda ókimetke degen bir túıir teris pıǵylyn kórgem joq. Jumys, jumys dep óletin. Ras, mineziniń tiktigi bar edi, aýzyna kelgenin irikpeıtin, ar jaǵyndaǵyny jasyra almaıtyn. Sonda adaldyq jaýlyq bolǵany ma? Balalarym er jetkende, bagym janǵan adammyn dep júrgende, kókten jaı túskendeı boldy ǵoı. Meniń jasymda qandaı qyzyq kórgenimdi ózińiz bilesiz. Naǵyz sor mańdaı ekenmin. Sor ýystap týǵan pále bolsam kerek. Bul Qudaıǵa ne jazdym? Jasymda kórgen beınetimniń óteýi shyǵar dep semirip júrýshi edim. Sorladym ǵoı, myqtap sorladym. Júsipteı jandy Qudaı maǵan kóp kórse kerek.

Ne bolyp ketti bul dúnıe?

Endigi amal — óz qastaryńyzǵa jetý. Tergeýiniń bitýin kútem. Betalysy jaman deıdi. Qashyp ketem dep ákemniń qarǵysyna qaldym ba, álde? Ol sorly qarǵasa, myqtap qarǵaǵan shyǵar. Qý mal, meniń qalyńsyz ketkenim ishin órtedi ǵoı, árıne. Kimnen kórerimdi bilmeı bul kúnde alasurǵan bir janmyn. Qazir osy hatty salysymen taǵy da túrmege baram. Áli kire almaı júrmin. Jurttyń aıtýyna qaraǵanda, kóp sóılestirmeıtin kórinedi. Ańdyp turǵan qyzyl kóz páleleri «Jetti, jetti» dep qýatyn kórinedi. Keshe aldynda qurdaı jorǵalaıtyn NKVD-niń adamdary búgin qolyn artyna qaıyryp, aıdap júrgen shyǵar. Biz úshin ózen teris aqty, kún túnge aınaldy, Dúldúl táte. Aqyljan men Qaısha estigen áńgimelerin tis jaryp eshkimge aıtpasyn. Ózderi de saq júrsin. Qudaı kórisýge jazsyn. Bátıma».

Túrmeniń aldyna kelgende, ol óz kózine ózi senbedi. Jurt burynǵydan da kóbeıip ketken. Muńdy kóńildiń muhıtyna súńgip berdi me qalaı? Shoıyn qaqpanyń aldynda turǵan mılısıoner bulardyń bárine býradaı zirkildeıdi. Áteshshe kekireıe qarap, jaýap qatpaıdy, áýeli mynaý mólıgen jurttyń ózine táýeldiligine máz sekildi. Kelgenderdiń ishinde bala da, áıel de, qart ta bar. Qoldarynda bir-bir túıinshek. Ákelgen astary bolsa kerek. Álgi mılısıoner ishke kiretinderdiń ish kıiminen basqanyń bárin qaraıdy. Quddy bireý osynaý túksıgen sur úıdi qoparýǵa bomba ákelip turǵandaı. Kún ashyq bolǵanmen, ádette ádemi kórinetin Alataýdyń da túri búgin susty. Kók tórinde tabaqtaı tóńkerilip turǵan tirshilik ataýlyny jaryqpen jarylqaýshy emes, qyp-qyzyl shoq sekildi, tamuq otyna uqsap úreı týǵyzady. Bári kóńilden ǵoı. Kóńil kúńgirt bolǵan soń, jer men kók te muzdy, muńdy sekildi.

— Esbergenova, — dep aıqaılaıdy álgi mılısıoner. Esektiń aqyrǵanyndaı daýsy da tarǵyldanyp estildi. Bátımanyń tintpegen jerin qaldyrmady. Sýmańdaǵan saýsaqtary jylandaı titiretedi. Amal bar ma, osylardyń kúni týyp turǵan soń. Qaqpadan ary óte súr úıdiń astyndaǵy podvalǵa tústi. Uzyn korıdor tym úreıli eken. Jýandyǵy balanyń bilegindeı temir torlar záreńdi alady. Túrme degendi ómirinde tuńǵysh kórýi. Korıdordyń eki jaǵy — aýyr temir esikti bólmeler. Ustalǵandar sonyń ishinde jatsa kerek. Jańaǵy esik aldynda turǵandardyń bir-bir adamy osynda bolsa, myna túrmeń jarty qalany qamaýǵa alǵan ǵoı. Anda-sanda syqyrlap ashylǵan esikterde bir yzǵarly ún, muń bar. Ózin ertip kele jatqan mılısıoner qaqpanyń aldyndaǵydan da susty kórindi. Júrisine ilese almaı kidirińkirep qalǵanda, burylyp turyp, ala kózimen atyp jiberdi. Qarasy mirdiń oǵyndaı, tula boıyńdy ter basady. «Tipti eń bir túkpirine tyǵyp tastaǵan ba, qashan jetedi». Áli empeńdep keledi, ertip kele jatqan uzyn sary qatty júredi eken.

Bátımanyń oıynda: Qazir qatar otyrady, sóılesedi, túrmede bolsa da maýqyn bir basady.

Uzyn sary búıirdegi bir túkpirge buryldy. Bátıma da keldik-aý dedi ishinen. Munda da temir tor. Qasyna otyrý qaıda, Júsip temir tordyń arjaǵynda. Óz kúıeýin ózi tanymaı qaldy. Basy-kózi kónekteı, myqtap sabaǵan bolý kerek. Bátıma eńirep qoıa berdi. Júsiptiń mundaı kúıin kórgenshe, jer jutyp nege ketpeıdi ony. Udaıy tikireıip turatyn qaıratty «ejık» shashyn toqyraıtyp alyp tastapty. Uıyǵan qan kórindi basynan. Kóziniń aldy, bir jaq shyqshyty isken.

— Jylamańyz, — degen zekigen daýys estildi. Qarasa, taǵy bir mılısıoner. Álgi uzyn sary osyǵan ákep ótkizip ketse kerek.

— Bátıma, jylama! Balalar aman ba? — dedi Júsip.

— Aıypker, qazaqsha nege sóıleısiz?

— Áıelim oryssha bilmese, qalaı sóıleımin?

— Aılańyzdan eshteńe shyqpaıdy. Obkom hatshysynyń áıeli oryssha bilmeıdi degenge kim senedi? Bul da — ultshyldyǵyńyzdyń bir kórinisi.

Kóp nárseni aıtar edi-aý, biraq onyń mıyna kiredi deısiń be? Ýaqytty alyp qaıtedi. Degenmen shydaı almady.

— Ana tilinde sóıleýge eshkim tyıym sala almaıdy.

— Baıqańyz, siz túrmedesiz. Bul shartty oryndamasańyz, qazir áıelińizdi alyp ketemiz.

— Qurysyn, aıtqanyna kóneıik te, bir apta boıy osy kezdesýge áreń jettik qoı.

— Azamatsha, men sizderge ne aıtyp turmyn. Qazir sizdi alyp ketedi onda. Júsip orysshalap:

— Onda ornyńa qazaq mılısıonerin qoı. Ol bizdiń qaı sózimizdiń qupıa, qaı sózimizdiń qupıa emes ekendigin túsinedi, — dedi.

— Olar jetpeı jatyr.

— Vot tak, — dedi Júsip kózin alarta.

Kónekteı kelbetinen tal boıynda aman qalǵany osy otty janary sekildi bop kórindi Bátımaǵa.

— Qoıǵan kinásiniń eshqaısysyn moıyndap jatqan joqpyn. Moıyndaıtyn ne bar? Ádildik bolsa bosatar. Ózderiń myqty bolyńdar. Jasyma, aqylyń bar edi ǵoı. Shodyrdy da osynda ákeldi.

— Esbergenov, — dep, aıǵaı saldy álgi mılısıoner. — Áıelińizdi áketemiz.

Júgirip kelip Bátımany julqyp qaldy. Júsip orysshalap:

— Aldyńyzdaǵy áıel zaty. Bıazyraq bolyńyz. Siz de anadan týǵan shyǵarsyz, —dedi.

— Moralińiz ózińizge. Azamatsha, shyǵyńyz, ýaqyt bitti, — dedi álgi ákireńdep.

Qolyndaǵy túıinshegin tordyń arjaǵyndaǵy Júsipke berdi de, kózi botalaǵan kúıi mılısıonerdiń sońynan erip júre berdi. Uzyn sary da jetken eken. Dedektetip ertip ala jóneldi.

Alǵashqyda shalystanyp, júre almap edi. Aıaqasty Bátımanyń boıyna bir kúsh bitkendeı boldy. «Eı, nege búıtem? Kúıeýi ákim bolyp kórgen soń eken ǵoı, kerdeń-kerdeń basa almaıtyny. Kóreıik endi ónerińdi dep, eń aldymen myna turǵan NKVD-niń qyzmetkerleri tabalar. Aldymen osylarǵa syr bermeıin». Kúshin jıyp, aıaǵyn nyq basty. Álgi uzyn sary eki-úsh ret burylyp qarady. Kózdiń jaýyn alatyn kelinshek. Naǵyz tolyqsyǵan shaǵy eken. Qazaqtarda da mundaı sulý bolady eken-aý. Manaty kirgendegiden júrisi endi shıraq. Kóziniń jasyn da qurǵatyp alypty. Azǵana kezdesýden sonshama ál alyp shyqqan ba? Estýi bar, bul áıeldiń kúıeýinen jaýap alý qıynǵa soǵyp jatyr degen.

Tergeýshiniń ózderine shabýylǵa shyǵatyn kórinedi. Árıne, sózimen. Eki tergeýshini tuıyqqa tirep, endi úshinshisimen aıqasýda degen pysh-pysh sóz bar. Bul tergeýshi talaı myqtynyń jalyn jyǵyp, jaýrynyn jerge tıgizip júrgenniń ózi. Ázirge onyń aldynda aıybyn «moıyndamaǵan» adam joq. «Kúıeýiń myqty qyshqashqa tústi, áli-aq táýbesine keledi» degendeı uzyn sary Bátımaǵa alara taǵy bir qarady. Bátıma mán bermegendeı, oramalynyń astyna úlken ǵyp túıgen burymyn ádeıi artyna túsirip jiberdi. Túrmeden qos burymdy oınatyp shyǵaıynshy degen bir jaman oı kelgendeı. Uzyn sary tipten jutynyp qalypty. Uzyn burymdary bul áıeldi tipten symbatty etip jiberdi. Kúıeýi qandaı tik baqaı bolsa, bul da solaı shyǵar. Janarynda jas joq qoı. Tegi, bir pań jandar qosylǵan-aý. Pań bola tur, kóremiz áli, pańdyqtyń qandaı muratqa jetkizerin.

Esiktiń aldynda kimniń shyqqanyna belgi soqtyrdy da, uzyn sary taǵy bireýdi ertip ishke ketti. Munyń mamandyǵy jylatyp kirgizip, jylatyp shyǵarý bolǵan ǵoı. Oǵan da adamnyń eti óletin sıaqty ma, qalaı? Bátımanyń kóńili syrtqa shyqqan soń bosady. Buryshta bir taldy qushaqtap turyp, el aıaǵy saıabyrda egilip turyp jylady. Ózegi órtenip, qolqasy sýyrylyp barady. Jańaǵy kórinis jylatpaı qoıa ma? Toqyraıǵan basy, kógergen bet-aýzy, kisendeýli qol-aıaǵy — shyqqyr kóz bul kórinisterdi nesine kórdi. Ne úshin, ne úshin bulaısha?Tap osy suraq aýyr temir esikti qarańǵy bólmege ákep, ıterip jibergen Júsiptiń de júregin tilgiledi. Bárinen ótip ketkeni keshe túngi suraq. Tań atqansha tergeýshi úsh shaqyrdy. Ekinshisinde taqyr basynan temir shybyqtaı birdeńemen tartyp jibergende, esi aýyp ketipti. Álden ýaqytta jylymshy birdeńeni arqasy sezdi. Qan aqqan eken ǵoı. Jerge qulap tússe kerek, sap-salqyn edende jatyr eken. Susty ekeý júzine tónip tur. Sý búrikkenge uqsaıdy. Atyp turyp, tergeýshiniń alqymynan ala túskisi kelip edi, qol aıatynyń kisendeýli ekeni esine tústi. Yshqynyp baryp, aýnap ketti.

— Moıyndaısyń ǵoı!

— Neni?

— Neni, neni? Ǵumyr boıy Sovet ókimetine qarsy kúreskenińdi.

— Ottapsyńdar!

Shekesi shyń ete qaldy. Taty esi aýyp ketti. Ar jaǵy esinde joq. Esine túskeni tań aldynda tergeýshiniń bólmesine taǵy ákelgeni. Eles pe, álde túnde eki ret esinen tandyrǵan soń kózi buldyrap tur ma, bólmede Feodor Afanasevıch otyr. Saqal-murty ósken, onyń da beti isik. Ataǵa týǵan kún botaǵa da týǵan ǵoı. Osyndaı bir oı jylt etti.

— Al endi ekeýiń bettesińdershi, Cherkesh qorǵanysynyń naǵyz qyzyp turǵan kezinde ekeýiń nege ketip qaldyńdar? Aqtar, Annenkov basyp alsyn dedińder me?

— Ótirik, — dedi Júsip qyzýlanyp. - Qyzyp turǵan kezi emes. Bizdiń pozısıamyz ábden bekigen. Aqtar jeńilýge aınalǵan. Ol ketisimizden qorǵanysqa kelgen eshbir zıan joq. Ras, bir tún baryp, bir aýylda qonaq boldyq. Eger ol aıyp bolsa, oǵan men kinálimin.

Aýyldy saǵyndym. Belozerov joldastyń onda eshbir kinási joq.

— Birinshiden, ol joldas emes, qamaýdaǵy adamdy joldas demeıdi. Ekinshiden, qasyńyzda bolǵany ras pa, ras. Sizdiń shashbaýyńyzdy kótergeni ras pa, ras. Kimniń aýyly barǵandaryńyz?

Ekeýi de úndemedi. Páleniń bir ushy Narǵazyǵa baryp tireletinin sezgende, ishteri qylp ete qaldy.

— Úndemeısizder. Biz báribir bilemiz. Narǵazy Turǵanbekovtyń aýyly. Qaıtarda aqtardan qashqandaryń ras pa, ras. Qolǵa túsip qala jazdadyńdar. Al sizderdi Cherkesh qorǵanysyna Sovet ókimeti senim kórsetip jiberse...

— Joldas tergeýshi, — dedi Feodor Afanasevıch, — men keshe de bul jóninde jaýap berdim. Kerek deseńiz, jazyp bereıin. Bul arada bir nárseni shatastyrmaý kerek. Bizdi qolǵa túsirmek bolǵan aqtar emes, olardyń sharýasy bitken. Bizdi ańdyǵan jańaǵy ózińiz aıtqan Narǵazy Turǵanbekovtyń sol mandaty kúndesteri. Bizderdi qolǵa túsirý arqyly olar eń aldymen Narǵazyny muqatpaq, sodan ósh almaq. Ol Shatyrbaı degen baıdyń soıyl soǵarlary. Al ol baı 1929 jyly arǵy bet asyp ketken. Bul — qazaq arasyndaǵy usaq qyzǵanysh kıkiljińniń kórinisi. Ony bizge saıası aıyp etip taǵatyn eshbir qısyn joq. Sol óńirde birjola Sovet ókimetin ornatyp, tártipke keltirip ketken osy Esbergenov ekeýimiz. Sovet úkimetiniń atynan tergeý júrgizip otyrsańyz, bul eńbegimiz nege esepke alynbaıdy?

— Sosyn, — dedi Júsip shydaı almaı, — Sodan beri jıyrma jylǵa jýyq ýaqyt ótti. Eshqashan bul fakti aıyp bolyp aldymyzdan shyqqan emes. Qaıta Cherkesh qorǵanysyna belsene qatysqan qaharmandardyń qataryndamyz. Búgin nege teńiz teris aınalady?

— Órekpimeńiz, Esbergenov. Sizdiń alǵan áıelińiz baıdyń qyzy ǵoı. Qaıyn atańyz arǵy bet asyp ketti emes pe? Siz umytsańyz, esińizge biz salaıyq.

— Onyń maǵan qoıylǵan saıası aıypqa qandaı qatysy bar? Meni ultshyl-býrjýazıashyl opozısıanyń shashpaýyn kóterýshi deısizder. Osyny dáleldeńizder. Al qaıyn atam jónindegi aryz san tekserilgen. Baılardyń kategorıasyn ajyratyp alý kerek. Jalǵa jan ustamaı, malyn úrim-butaǵy, bala-shaǵasymen ózi baqqan. Ol adam eńbegin qanamaǵan.

— Qorǵańyz, qorǵańyz qaıyn atańyzdy.

— Tergeýshi mysqyldap kúldi.

— Janyńyz jaı tapqandaı bolmasyn. Bul — tyrnaq astynan kir izdeý. Qyzyn alsam, súıip qosyldy. Ol menimen qashyp ketti. Tabyna qarap úılensin degendi men marksızm-lenınızmniń esh kitabynan kezdestirgem joq. Áńgime shyqqan teginde emes, qaı taptyń múddesin qorǵaıtyndyǵynda. Bile bilseńiz, patshaǵa qarsy shyqqan dekabrısterdiń áıelderi túgelge derlik shonjarlardyń qyzdary bolatyn. Dekabrısterdiń ózderi she? Gáp kúres maqsatynda. Al ezilgen taptyń múddesin qorǵap, búkil ǵumyrymdy soǵan sarp etkenime eshkimniń kúmáni joq shyǵar.

— Kúmán bar, bolǵanda qandaı. Atańyz qaı elge ótip ketti?

— Qytaıǵa.

— Bul ne, kezdeısoq nárse me? Baılanysyńyz da bar shyǵar.

Al myna jazǵan maqalańyzdyń taqyrybyn taǵy oqyńyzshy. «Kıiz úı sosıalızmge qarsy ma?» Ne aıtqyńyz keldi sonda? Baz baıaǵy qalpynda eskishe ómir súrý kerek deısiz be?

— Sarǵysh tartqan gazetti aldyna laqtyryp tastaı berdi.

— Sońǵy kezde tarıhı taqyryptarǵa nege áýes bolyp júrsiz? Sosıalızmniń problemalaryn túgel sheship tastadyńyz ba?

— Sosıalızmniń eń úlken problemasy — ádildikke jetý.

— Osy qamaýǵa túskennen beri baıqaǵanym shyndyqty sumdyq burmalaý bar. Aqty qara deý ádetke aınalǵan sekildi. Munyń túbi — úlken apat. Sosıalızmge qaýipti siz myna menen emes, sol burmalaýdan izdeńiz.

— Tilińizdi tarta sóıleńiz, Esbergenov! — Tergeýshi tiksine qaldy.

— «Bas kespek bolsa da, til kespek joq» deıdi bizdiń halyqta. Sizdiń ojarlyǵyńyzdyń aldynda jalbaqtaı almaımyn. Meni qınap otyrǵany qamaýǵa alynǵandyǵym emes, eń ádiletti, eń taza jandar júretin myna jerge sen sıaqtylardyń baldaı batyp, sýdaı sińgeni. Dzerjınskııdiń dástúrin mansuq etip otyrsyńdar.

— Tart tilińdi, Esbergenov!

Júsip «senge» kóshken soń, bul da «senge» kóshti.

— Tarta almaımyn. Myna Feodor Afanasevıchti ne úshin kókala qoıdaı etip sabadyńdar? Naǵyz bólshevık, naǵyz ınternasıonalıs bolǵany úshin be? Ony da ultshyl demeksińder me? Ol da Qazaqstandy Japonıaǵa, Qytaıǵa satqysy kelgen be? Azǵyndar!

— Áket mynany!

— Joq, toqta, tergeýshi joldas, sabyr et. Terge, durystap terge. Jańaǵy úsh aıybyńa jaýap bereıin. Jaz, týra men aıtqandaı jaz. Birinshi — qaıyn atammen eshbir baılanysym joq, ol jónindegi jala. Ekinshi — «Kıiz úı sosıalızmge qarsy ma?» Al ózińiz qalaı oılaısyz?

— Jaýapqa tartylyp otyrǵan men emes, sen. Nege menen jaýap alǵyń keledi?

— Jaltarasyń jaýap berýden. Sol kıiz úıdi órtegender — naǵyz sosıalızmniń qas jaýlary. Olar ózderiniń asyra silteýimen halyqty Sovet ókimetine qarsy qoıa jazdady.

Biraq meniń túsinbeıtinim bir asyra silteýden keıin nege ekinshi asyra silteý bolyp jatyr? Ony myna tómendegi sender jasap otyrǵan.

— Siz Stalın joldasqa razy emes ekensiz ǵoı!

— Men olaı degen joqpyn. Burmalamańyz. Burmalaýǵa qalaı-qalaı tóselgensińder. Al endi úshinshi — tarıhı taqyryppen nege áýestenip júrmin? Iá, birneshe maqala jazǵanym ras, birneshe aıtystarǵa qatystym. Bizdiń qazaq halqynyń tarıhy zerttelmegen. Tıip-qashty aıtylyp júrgen nusqalarda daýly jerler kóp. Muny bir júıege túsirmeı bolmaıdy. Ótkendi bilmeı, búgingini jasaý qıyn. Qazirgi áperbaqandar rýdy zertteýden ultshyldyq izdeıdi. Bul túbirinen qate. Rý degenińiz — tarıh. Ózińe deıingi tergeýshi múlde biteý adam eken. Ultshyl bolmasań, rýda neń bar deıdi. Men kúldim oǵan.

— Aınalaıyn-aý, báıgege qosatyn atty da sonaý arǵy atasynan tartady ǵoı. Bul pálen aıǵyrdyń pálen urpaǵy, pálen bıeden týǵan demeı me. Almatyda ótip júrgen ıt kórmesine barǵanyń bar ma? Sonda asyl tuqymdy ıtterdi onyń arǵy tegi shotlan tuqymynan, aǵylshyn býdanymen aralasqan, nemis tik qulaǵynyń qany bar dep jatady emes pe. Sonda qazaqtyń jylqy, ıt qurly bolmaǵany ma? Álde bara-bara jylqy men ıtten de ultshyldyqty izdeısińder me?

Shodyr myrs etip kúlip jiberdi. Tergeýshi oǵan adyraıa qarady.

— Nemenege máz bolasyz? Sizge de kezek keledi.

— Qandaı qısyndy sóz. Tergeýdiń jóni osy dep kúlkili jaıǵa barmaý kerek qoı. Táńirdiń saqalynan ustap turǵandaı, meni suraqqa alǵandar, tipti adam degen atqa laıyqsyz turpaıylyq, dórekilik jasady. Qısynǵa jyǵylý kerek, qısynǵa. «Moıynda, moıynda». Moıyndaǵandy kóbeıtseńder, senderdiń shenderińdi ósire me? Moıyndamaıtyn dúnıeni adam qalaı moıyndaıdy. Myna Esbergenov tarıhty zerttegenim ultshyldyq eken deýi kerek pe. Qat-qabat partıa jumysynda júrip, tarıhı máselelerge aralasýǵa ýaqyt tapqanyna raqmet aıtpaısyńdar ma qaıta. Ultynyń jazylmaǵan tarıhyn zertteý nege aıyp? Men bul kisini jaqsy bilem, tal boıynan ultshyldyqtyń bir tamshysyn da tappaısyz. Ultyn jaqsy kórý — ol patrıottyq. Meniń túsinigimde, óz ultyn jaqsy kórmegen, ózge ultty kógertpeıdi.

Osynaý kıt etse, ultshyldyqty japsyra salatyn ósire qyshyma dert qaıdan shyqqan ózi? Osy bizdiń sosıalızmge paıdaly ma?

— Raqmet, Feodor Afanasevıch! Mynaý sózdi taýyp aıtqan aqylyńyzǵa bas ıem. «Ásire qyshyma dert», «Ásire qyshyma dert», «Sverhbdıtelnyı zýd», «Sverhbdıtelnyı zýd». Tamasha, tamasha!

— Taqyldamańyz, Esbergenov.

— Búgingi tergeýlerińizge raqmet, - dedi Júsip sol kúlimsirep. — Mynaý anyqtamany estý úshin ǵana túrmege túsýge bolady. Senderdiń báriń osy qyshyma dertine shaldyqqansyńdar.

— Toqtat! — dep aıǵaı saldy tergeýshi. «Áket» degendeı Belozerov jaqqa ym qaqty. Eki mılısıoner eki qoltyǵynan alyp, ony súıreı jóneldi. Tergeýshi myna ekeýin bettestiremin dep pálege qalǵandaı boldy. Tyǵyryqqa tirelgendeı sezindi ózin.

Joq, bul ekeýiniń basyn endi biriktirýge bolmaıdy. Qonaqqa birge barǵandaryn moıyndatam dep estigen sózderin kórdiń be?

Esbergenovty jyǵyp berý bylaı tursyn, álgi Belozerov onyń qoltyǵyna sý búrkip, qıalyn shalyqtatyp ketken joq pa.

Ókirtip taıaq jese de, Júsiptiń mana Bátımanyń aldynda eńsesi joǵary kóringeni osy shalyqtaýdyń arqasy shyǵar. Tyǵylyp, janyn jep júrgen oılar eki-aq sózben qalaı somdaldy. Mılısıonermen egesip otyrǵanynda da sondaı arqalaný boldy-aý deımin.

Kelesi túnde tergeýshi ózinshe aılaǵa kóshti. Júsipti jyly qarsy alǵan boldy.

— Bizdiń jumysymyz qudaı atqan jumys qoı, Júsip Esbergenovıch. Adam tipti ózgerip te kete me deımin. Meniń tarapymnan artyq áreketter boldy, árıne. Biraq siz de kem soqqan joqsyz. «Azǵyndar», «ásire qyshyma dert» degen sózderińiz bizdiń qaǵazǵa tússe, saýdańyz bitti. Sondyqtan ózińizdi de, ózgeni de qınamaýdyń joly qoıylǵan aıypty moıyndaý, solaı dep qol qoıý, moıyndaǵandardyń jazasy jeńil dep jatyr.

— Tergeýshi joldas, kámpıt usynsa, sylq etip túse qalatyn men bala emespin. Aıtqan sózderimnen aını qoıatyn ázirge aqylymnan da aljasqan joqpyn. Neni moıyndaýym kerek? Jaý bolǵanym ras edi deýim kerek pe? Óz boıymnan ózim jaýlyq izdeýim kerek pe, qaıdan alam ony?

— Moıyndaǵanyńyz jón. Bul bir aǵym ǵoı.

— Aǵym! Qandaı aǵym? Joqty bar, ótirikti shyn degen aǵym ba? Urdym enesin ondaı aǵymnyń. Nesine biz revolúsıa isine adal bolýǵa ant ettik. Adastyratyn aǵymnyń yqpalymen júre berý úshin be? Joq, aǵym ataýlynyń dıalektıkasyna úńilýimiz kerek.

— Dıalektıka-mıalektıkany qaıtesiz? Bala-shaǵańyzdy oılamaısyz ba? Anaý sulý kelinshegińiz de ózińizden syrt berdi. «Sovet ókimetine ishteı bir qyjyly bolýshy edi» dedi.

— Ony da tergeýge alyp jatyrsyńdar ma? Ony da uryp-soqqan bolarsyńdar?

— Tergeýge aldyq. Biraq ázirge túrmege otyrǵyzýǵa negizimiz joq. Shaqyryp tergeımiz. Qaıtaryp jiberemiz.

Osal jerinen ustadym ba degendeı, Júsiptiń júzine kúlimdeı qarady. Biraq ol miz baqpaı sazaryp otyryp aldy.

— Dosyńyz Feodor Afanasevıchtiń de sózi ózgerdi.

— Ne dep?

— Fılıpp Isaevıch Goloshekınniń atyna aryz jazdyrǵan Esbergenov, —dedi.

— Qandaı aryz?

— Bala uqsamasańyzshy, Júsip Esbergenov. Siz eresek adamsyz ǵoı. Ne dep jaz degenińizdi ózińiz bilesiz de.

— Munyńyz — basy ashyq jala ári arandatý. Feodor Afanasevıchtiń óz aqyly ózine jetedi.

— Maǵan tegi kúńgirt adamdardy jumysqa tyqpalady. Mysaly, áıeli iri baıdyń qyzy Malybaev Aqyljan degendi aýyldyq Sovettiń predsedateldigine birneshe jyl ustatty dedi. Bul da arandatý ma?

Júsip oılanyp qaldy. «Iá, bul jaǵdaıdy Feodor Afanasevıchten basqa eshkim bilmeıdi. Iaǵnı aıtyp qoıǵan ǵoı».

— Sizdińshe, sonda ne? Tegi shıki dep jastardy dalaǵa laqtyryp tastaý kerek pe? Qamqorlyq qaıda? Parasattyq kórsetip, barlyq topty Sovet ókimetine tartý kerek degen Lenınniń ósıeti qaıda? Malybaevtyń áıeliniń baıdyń qyzy ekeni ras. Biraq ol qazir tul jetim ǵoı, áke de, sheshe de, baýyr, týysqan da jer aýdarylǵan. Jetimderge kómekteseıik degen uranymyz oǵan júrmeı me? Kúıeýine kómektesý — oǵan kómektesý. Kózi ashyq jastar bizge kóp nárse bere alady. Olardy oqýdan shyǵaryp jibergenniń ózi ádiletsizdik. Sosıalızmniń artyqshylyqtarymen qyzyqtyrý kerek edi. Kózińniń qyryn sal degenim ras.

— Durys. Muny moıyndadyńyz. Al asharshylyq Sovet ókimeti jasaǵan apat dep hat jazdyrǵanyńyz da shyndyq qoı.

— Qazaq halqy úshin alapat bolǵany ras. Ony 1932 jylǵy ıýl aıynda bolǵan ólkelik partıa komıtetiniń VI Plenýmy da moıyndady. Tap sol qateligi úshin 1933 jyldyń basynda-aq Goloshekın ornynan alyndy. Eger oǵan baılanysty hat jazyp júrse, Belozerov azamat eken. Ózimniń de, tipti Moskvaǵa jazý oıymda bolǵan.

— Mine, mine, jónge endi kele jatyrsyz. Iaǵnı Belozerovke yqpalyńyzdyń bolǵany ras.

— Men oǵan hat jaz degem joq.

— Biraq ishteı tutasyp, pıǵyldas bop jattyńyzdar ǵoı.

— Ol sumdyqty Belozerov aýdan kóleminde kórse, men oblys kóleminde kórdim. Árqaısymyzdyń óz túıgenimiz bolýy múmkin.

— Ashtyq Sovet ókimeti jasaǵan alapat deýlerińiz qalaı? Osydan keıingi sizderdiń nıetterińizdi ne dep túsinýge bolady?

— Sovet ókimeti jasaǵan alapat dep onyń da, meniń de aıtýym múmkin emes. Bul — jekelegen basshylardyń aýyldyq jerdegi ókimet saıasatyn burmalaýdan týǵan alapat. Qazaq halqynyń ómir saltyn eskermeýden, kollektıvtendirýdiń eriktilik prınsıpin buzýdan, kórinip qalýǵa tyrysqan ataqqumarlyqtan bolǵan alapat. Asyra silteýdiń kókesi. Tap osylaı dep jazsa, onda Belozerov molodes.

— Iaǵnı Sovet ókimetin dattaǵandyqty siz jaqtaıdy ekensiz ǵoı.

— Sovet ókimetin dattaǵandyqty emes, tergeýshi joldas, Sovet ókimetine daq túsiretin kemshilikterge jany tózbeıtinderdi jaqtaımyn. Ol áreketten adaldyqty kórem. Burmalaý qanyńyzǵa sińip ketip júrmesin. Ol dertten sosyn búkil qanyńyzdy túgel aǵyzyp jibergenshe qutyla almaısyz. Al bul — óte aýyr prosedýra.

— Dert, dert. Sizdiń aýzyńyzdan osy bir sóz túspeıdi eken. Sovet ókimetin dert, Qazaqstandy jaılaǵan dert. Cay qalǵan jer, cay qalǵan jan bar ma ózi?

— Mine, bul — taǵy burmalaý. Kózdi baqyraıtyp qoıyp burmalaý. Men naqty adrespen aıtam, siz bolsańyz obobshenıe jasap jiberesiz. Sosyn baryp «jaý tabyldy, ózi moıyndady» dep aıǵaılaısyz.

— Óz jumysynyń nátıjesine qýanbaıtyn adam bar ma?

— Adaldy aram deý de, jazyqsyzdy jaý deý de nátıje bolyp pa?

— Bul sizdiń búkil NKVD-ǵa bergen batańyz ba?

— NKVD-nyń jaqsy dástúrleri tolyp jatyr. Sovet ókimetiniń alǵashqy jyldary onyń qaharmandary ǵajaıyp erligimen este qaldy. Shynaıy tap jaýlaryn da talqandap berdi. Búgin de olardyń ishinde aqyldylary, sosıalızm jeńisiniń shyn kúzetinde turǵandary az emes. Biraq jetesiz jolbıkeler de jetedi. Kúni keshe jaýapty qyzmette bolǵan myna bizderdi qaraqshydan arman qan josa etýdi ne dep túsindirýge bolady? Sovettik zańnyń gýmanısik sıpaty nege burmalanady?

— Siz obkomnyń búrosynda otyrǵan joqsyz.

— Bir zıaly adam aıtqan eken: memleket saıasatynyń durystyǵyn bilý úshin túrmelerdi aralaý kerek dep. Túrme toly bolsa, demokratıanyń kótin qysqany.

— Siz bizdiń qoǵamdyq qurylysymyzdyń gýmanısik sıpatyna shák keltiresiz be?

— Taǵy burmalaý. Tergeýdiń «nátıjeli» bolýyna taǵy kúsh salý. Eger túrmeni kóbeıtip alsańyz, qoǵamdyq qurylysyńyzǵa senimdi joıasyz.

— Nege meniń qoǵamdyq qurylysym? Sizdiki de emes pe? Jaýapty partıa qyzmetinde bolǵan joldas.

— Qurylysym bolsa, qurylysymnyń atynan nege túrmede jatyrmyn.

Tergeýshi murtynan kúldi. Qaqpalap biraz jerge ákeldi-aý. Qyzba adamdardyń osylaı qaqpanǵa ońaı túsip qalatyny bar.

— Sonymen, bárin moıyndadyńyz ǵoı. Endi qol qoıýyńyz ǵana qaldy.

— Neni moıyndadym? Sizderdiń basty qoıar aıybyńyz ultshyldyq-býrjýazıalyq opozısıany qoldaýshy degen tujyrym ǵoı. Japonıaǵa, Qytaıǵa Qazaqstandy ótkizbek bolǵanbyz ǵoı. Sony dáleldeńiz.

— Sovet ókimetine qyjyly bar adam qaı elge bolsa da satýdan taıynbaıdy.

— Qandaı qyjyl, taǵy da dolbar, taǵy da jala. Jany qara ıtter. Eń bolmasa jastyǵymdy ala jataıyn.

Júsip ózin-ózi umytyp, astyndaǵy oryndyqpen perip jiberýge yńǵaılanyp edi, shýdy estigen ekeý shap berip qolyn artyna qaıyryp, ustaı aldy.

Tergeýshi oń kózin qysyp qaldy. Ymnyń tiline ábden tóselgender dedektetip, Júsipti súıreı jóneldi. Artyna burylyp qarap edi, tergeýshiniń jylandaı sup-sur júzinen yzǵar uryp tur eken. Eki kózinen qan kórgendeı boldy. Qatygezdiktiń de shegi joq eken, á. Mundaı jandardy jer qalaı kóterip tur.

Tergeýshi terezege qaraǵanda, silemdep atyp kele jatqan tandy baıqady. Úıge qaıtý kerek. Kúndiz tynyǵyp, keshke qaıta aıqasqa túsedi. Ózin bir kúreskerdeı sezinip, eki ıyǵyn qomdap qoıdy. Atyp kele jatqan tandy jara bireýdiń qulyndaǵy shyńǵyrǵan daýsy estildi. Bul Júsiptiń daýsy ekenin ol ishteı sezdi. Eki qulaǵyn basa qoıdy. Qolymen istegenin qulaǵy estigisi kelmegendeı. Shyńǵyrǵan daýys eki-úsh dúrkin estildi de, talyqsyp baryp tyndy...

Tap osy sátte anasynyń aıǵaıynan úıdegi Jáńgir men Jadyra atyp turdy. Bátıma:

— Tý, túsim eken ǵoı. Pismillá, pismillá, — dedi. - Qurǵyr, mundaıda qandaı jaqsy tús enýshi edi.

Entigin basa almaı, balalarynan sý surady. Kúndelikti grafınde turatyn qaınaǵan sý da búgin qas qylǵandaı joq bolyp shyqty. Jatarda Jáńgirdiń ınstıtýttan shyqqanyn estip, biraz beı-jaı bolyp edi. Quıyp qoıýdy umytyp ketipti ǵoı. Jadyra sýdy krannan ákeldi. Eki-úsh jutqannan keıin shesheleri «úh» dep basyn jastyqqa qaıta saldy.

— Qatty shyńǵyrdyńyz ǵoı, mama.

— Shyńǵyrmaı qaıteıin. Úlken bir qara búrkit papańdy búrgen kúıi qanyn sorǵalatyp áketip barady. Ǵumyrymda mundaı iri búrkit kórsem kózim shyqsyn. Qozyny, túlkini, qoıandy iledi degendi estýshi edim, adamdy kótergen búrkitti kórgenim sol. Aı, mynaý - jaman tús. Mynalar papańdy bosatpaıdy eken. Jatyńdar, sor mańdaılar.

— Da, ný, mama! Túske senesiń be? Bul bir túsinbestik. Papamnyń esh jazyǵy joq. Olardyń áli-aq tas-talqanyn shyǵarady, — dedi Jáńgir.

— Qaıdam, qaıdam! Gazetterdi kórmeısiń be? Kúnde jaý shyǵyp jatqan joq pa. Neǵylǵan qaptap ketken jaý? Endi Ortalyq Komıtettiń ózine aýyz salypty ǵoı. Osylar papańa birdeńe jasady-aý deımin. Boıym qaltyrap barady.

— Tynyshtal, mama, eto nervy, — dedi Jadyra.

Tete ósken eki balasyna kózi túsip edi, bitimdenip, kádimgideı jigit bolyp qalypty. Jáńgir — soıyp qaptap qoıǵan ákesi. Tikireıgen shashy da, onyń qaırattylyǵy da aýmaıdy. Bulshyq etteri nyp-nyq. «Sportpen shuǵyldan» dep ákesi maza bermeıtin, mynaý — sonyń paıdasy. Jadyra sál ózine kelińkireıdi, ásirese tanadaı kózderi. «Sen qyz bolyp týǵanda, sońyńnan jigitter qalmas edi» dep papasynyń san qaljyńdaǵany bar.

— Za to, qazir qyzdar óle jazdaıdy, — dep maqtanǵan balasy.

— Sen oǵan maqtanba, qyzdar kóp qyzyqqan jigitter jeńiltek bolyp ketedi. Bireýine jip baıla da, myqtap usta. Myna mamalaryńa bir kórgennen-aq qulap túskenmin. Ózi de qulap tústi. Solaı ma?

Qaljyńsyz otyra almaıtyn kúıeýine qıyla qarady da, Bátıma:

— Qulap túspesem, jer túbi Almatyǵa sońynan ketip otyram ba? Qulap túskendikten shyǵar, — dedi.

— Alǵashqy mahabbat qashan da adal bolady deıdi ǵoı, — dedi Jáńgir.

— Aldamshysy da bolady. Abaıla, seniń jasyń — naǵyz kirshiksiz mahabbattyń jasy.

Osy bir aırandaı uıyǵan jarastyq neǵyp shat-shálekeı boldy? Mynaý «halyq jaýy» degen pále qaı jaqtan sap ete qaldy? Bátıma «úhilep» aýnap túskende, eki balasy uıyqtap ketken edi. Endi olardyń uıqysyn buzbaıyn dedi de, úhilegenin qoıyp, kórpesine tyǵyla tústi. Biraq bezgek ustaǵandaı boıy qaltyrap barady. Álgi qurǵyr úlken búrkit kóz aldynan ketpeı qoıdy. Bas jaǵyna qoıǵan stakannan sýdy taǵy eki-úsh ret jutty. Aýzy birtúrli kermek tatyp, sýǵa súısine qoımady. Aýyryp qalǵan joq pa eken? Boıy nege qaltyraıdy, aýzynda nege dám joq? «Mama, eto nervy» degen Jadyranyń sózi esine keldi. Tynyshtalyp kóreıinshi, múmkin, basylar. Nege ekeni belgisiz, qoly irge jaqty sıpalap edi, sup-sýyq qabyrǵaǵa tıdi. Boıyn bir túrli balqytyp jiberetin Júsiptiń denesi joq, meńireý qabyrǵa. Jamylǵan kórpeniń astynda kózden aǵyl-tegil jas ketti.

...Bátıma endi esiktiń qatty tarsylynan shoshyp oıandy, tutqasyn julyp alatyndaı búkil úıdiń qabyrǵasyn solqyldatyp áketip barady. Eki bala da tósekterinen atyp-atyp turdy. Halatyn ıyǵyna jamyla saldy da, Bátıma esikke ózi bardy. Tań atyp, kún de shyqqan bolý kerek. Úıdiń ishi jap-jaryq. Esik qaıta tarsyldady. Ǵumyry búıtip bul esikti eshkim qatty qaqpaıtyn.

— Kim bul, nege sonsha qatty urasyńdar? — Bátıma ashýmen aıtty bul sózderdi. Júsip ustalǵan soń, endi kórshiler de basynaıyn degen be degen oı keldi.

— Ashyńyz!

— Bul kim? Jónderińdi nege aıtpaısyńdar?

— Bul NKVD-dan.

Sybyrlaǵan daýys shyqty.

Bátımanyń denesine bireý ystyq sý tógip jibergendeı boldy. Úni shyqpaı, qoly qaltyraı berdi. İlgekti taba almaı, sıpalap turyńqyrap qaldy. Osy kezde jeńil kıinip úlgergen Jáńgir júgirip kelip, suq saýsaǵymen ilgekti joǵary qaraı qaǵyp jiberdi.

Jaı kıingen úsh adam. Yzbarlana úıge kirdi. Jan-jaqtaryna qarady. Bireýi tintýge degen ruqsat qaǵazdy kórsetti. Úsheýi úsh jerde qaqqan qazyqtaı melshıdi de qaldy.

Úsheýi úsh jaqtaǵanda áp sátte eki bólme úıdi astan-kesteń etti. Qaramaǵan jeri, tintpegen buryshy qalmady.

Bir top kitapty jıyp bir bólek qoıdy. Álgi qaǵaz kórsetkeni jazba stolyndaǵy biraz qoljazbany aýdarystyryp, úńile oqydy.

Anda-sanda melshıip turǵan úsheýine kóziniń astymen suqtana qarap qoıady.

— Siz kıinińiz, — dedi Bátımaǵa qarap.

Eki balanyń kózi adyraıyp ketti. Jáńgir úlkendigin jasap, qobyraǵan qaǵazdardyń ortasynda otyrǵandardyń qasyna keldi de:

— Sheshemdi de ustamaqsyz ba? - dedi.

Ol úndemesten qolyndaǵy «Esbergenova Bátımany qamaýǵa alý jónindegi» qaǵazdy kórsetti.

— Ýjas! — dedi Jáńgir aıǵaı salyp.

Jadyra jylap baryp, sheshesiniń moınyna asyla ketti. Úıdi áli tintip júrgen úsheýdiń biri ony kókireginen ıterip, keri shegerdi.

— Bóget jasama! Kıinsin shesheń.

— Bul úıdi búgin bosatasyńdar. Úı endi senderdiki emes.

— Sonda biz qaıda baramyz? Bizdi de qamańdar. Áke-sheshemizden artyq emespiz, — dedi Jáńgir.

— Tilińdi tarta sóıle, jigitim. Asyqpasań saǵan da kezek keler. Úsheýdiń ishindegi bireýi qazaq edi, ol qazaqshalap osylaı dedi.

Kıinip jatqan Bátıma balasyna qarap qolyn shoshaıtty. «Dymyń ishinde bolsyn» degeni. Kelgender «áıel ǵoı, jylaıtyn shyǵar» dep kútken edi. Joq, Bátıma belgisiz bir qaıratqa mingendeı. Balalaryn jasytqysy kelmedi me, álde mynaý meıirimsizderge tas túıin bolyp ishinde qan qatty ma, áıteýir bir bekemdik bitti boıyna. Tintýge ketken úsh saǵattan astam ýaqyt eki uldy da ózinshe shıratqandaı. Bedireıgen kúıi olar da qaıtyp syr bermedi.

Bular dalaǵa shyqqanda kóshkenderine úsh jyl bolǵan jıyrma páterli eki qabat úı múlde jansyzdaı kórindi. Biteý qara mashına kelisimen bári inderine tyǵylǵan sýyrdaı joq bolsa kerek. Bir-eki terezeden syǵalaǵan bastar kóringen edi, olar da biteý qaranyń esigi ashylǵanda joq boldy. Búkil aýladan bularǵa janashyrlyq bildirýge jaraıtyn bir adamnyń tabylmaǵany ma? Mynaý kelgenderdiń susy eki qabat úıdiń esikterin túgel japqandaı.

Jabyq, jat mashınaǵa minip jatqanda Bátıma qalshıyp turǵan eki balasyna qarap:

— Dúldúl tátelerińe jetińder, munda qalmańdar, — dedi.

Mashınanyń artynan burq etip shyqqan tútinnen eki bala da jırenip ketti. Iisi netken ashshy edi. Álde ózekteri órtenip turǵan soń solaı kórindi me?

Astań-kesteń bolyp jatqan bólmelerdi kórip, Jadyra ashý shaqyrdy.

— Ot qoıyp órtep jibereıin be? Aqyr bizge joq úı ǵoı.

— Pálege pále jalǵaǵyń kelip tur ma? Dúldúl tátege qalaı jetemiz. Keshke bul úıdi qulyptaımyz dep ketti ǵoı, — dedi Jáńgir.

— Joq, vokzalǵa qonsam da, papam men mamama bir jolyqpaı ketpeımin.

Jadyranyń jaýtańdaǵan kózine qarap, Jáńgir ony aıap ketti. Munyń arqa súıeri endi ózi ǵana ǵoı. Úlkendiktiń jaýapkershiligi moınyna túskendeı. Amaldy da, endigi tirshiliktiń jolyn da aǵaıyndy ekeýine ózi izdeýi kerek. Áke men shesheden tirideı aıyrylý degen ne sumdyq. Jańaǵy kelgenderde meıirim degennen eshteńe bar ma, ózi. Joq álde qur nusqaýdyń quly ma? Bir japyraq qaǵaz mynaý úıdiń álem-tapyraǵyn shyǵardy, bir japyraq qaǵaz kóz aldynda anasyn biteý qara mashınaǵa aparyp tyqty. Ákesin jumystan áketti dep estigen-di. Sheshesin ustaǵandy óz kózimen kórdi. Bul ne sumdyq! Anaý biteý qara mashına endi qanshanyń basyn jutar eken?

4

Feodor Afanasevıchtiń jaýap berýge shamasy joq. Oń búıiri pyshaqpen tilgendeı áketip barady, baýyryn jaza almaı búrisip qalǵan. Júsip Esbergenovty qoldaǵany úshin alǵan syılyǵy. Kespeltek taıaq sekildi qatty birdeńemen perip ótkenin biledi, ar jaǵynda esi aýyp ketken. Endi, mine, janyn qoıarǵa jer tapqyzbaı aýyrtyp barady. Búıregin jaryp jiberdi me, álde baýyryna zaqym keldi me, ekiniń biri. Shala jansar kúıi tań aldynda tergeýshiniń aldyna ákeldi.

Júsip ekeýin bettestirgen sustynyń ózi. Kózi aırandanyp ketipti. Betine qaıta qaraýǵa búıiri tesip jibermeıdi. Búkshıgen kúıi búrisip otyr. Tergeýshi muny saǵy syndyǵa eseptese kerek. Qoqılana suraq qoıdy.

— Sverhbdıtelnyı zýd teorıasyn shyǵarǵan myrza, halyńyz qalaı? Feodor Afanasevıch úndegen joq. Ashý jeńeıin dedi me, álde búıiriniń aýyrǵany sál de bolsa azaıdy ma, pyshaqsha tilgen jaǵy ántek saıabyr.

— Men sizden surap otyrmyn ǵoı. Esbergenovpen kindigińiz jabysyp qalǵan ba ózi, nemene?

— Ondaı adammen jabysqan kindikte arman joq.

— Shekeńiz qyzǵan eken. Ol bárin moıyndady. Óz nıetimdi júzege asyrý úshin Belozerovtyń qazaqsha jaqsy biletinin paıdalandyq, — dedi.

— Qandaı nıet?

— Ultshyldyq nıet. «Qazaqtar orystyń aýzynan shyqqan sózge bizden góri áldeqaıda artyq senedi. Óz tilinde sóılegenderge olar janyn berýge ázir. Mine, sonysyn paıdalandyq» dedi.

— Sonda men ne, olardy Sovet ókimetine qarsy qoıyppyn ba?

— Iá, ıá, jańa jónge kele jatyrsyz. Sizdiń qýlyǵyńyzǵa quryq boılamaıdy, óz tilinde jalman sóılep, jylansha ishke kirip ketedi, — dedi.

— Esbergenov tap osylaı dedi me?

— Olaı demese men oıdan qalaı shyǵaramyn.

— Kezekti arandatý munyńyz. Kók tóńkerilip jerge tústi degenge senermin, al mundaı sózdi Esbergenov aıtty degenge senbeımin.

— Jan tátti, joldas raıkom. Atý jazasyna buıyrarlyq aıybyńyz bar degende yrshyp tústi, bárin aıtty.

— Bári degenińiz ne sonda?

— Jasyryn uıymmen baılanysy bar. Siz sekildilerdi astyrtyn arandatý áreketterine tartqan. Áıtpese qoımada astyq turyp, aýdan halqynyń úshten birin nege ashtan qyrǵansyz?

— Ol astyqty memlekettik qor dep bergizdi me? Bersek, aldymen myna sizdiń sıstema jarmasatyn edi. Aıryqsha baqylaýlaryńyzda boldy emes pe. Osy ótirik pe?

Tergeýshi bul suraqqa jaýap berýden jaltardy. Óz-ózinen yńyldap otyrdy da:

— Sóıte tura Goloshekın joldasqa aıyp hatyn jazasyz, á, — dedi.

— Aıyp hat emes, shyndyqtyń ashshy habary deseńiz oryndy bolar.

— Bul — aıla. Qastandyq áreketterdi búrkemeleý. Ondaı bulań quıryqtyń talaıyn kórgenbiz.

— Ol hatta meniń usynystarym bar. Bulań quıryqqa salǵan adam ondaı usynystar aıta ma?

— Belozerov! Ol hatyńyz, shynyn aıtqanda, antısovettik hat. Sizdi aıypqa tartý úshin sonyń ózi-aq jetkilikti. Bultara almaısyz. Oǵan kelip Esbergenovpen aýyz jalastyǵyńyz qosylsa, oılaı berińiz, taǵdyryńyz ne bolǵaly tur. Al Narǵazy degenmen tipti qanyńyz aralasyp ketken. Onyń arǵy teginiń kim ekenin bilesiz be?

— Teginde sharýam joq. Jasymyzdan tamyr ekenimiz ras.

— Mine, raıkom joldas, taptyq turǵydan kelýdi umytqansyz. Taptyq.

Qyraǵylyqty aıaqasty etkensiz. Ondaı jaǵdaıda kimmen bolsa da aýyz jalasýǵa adam ázir turady.

— Taptyq kózqaras — keń uǵym. Ol bir tapty bir taptyń múlde qurtýy emes. Árıne, ashyq kúreske shyqqandardy alastaý kerek. Al óziniń jaratylysynda kedeı tabyna búıregi buryp turatyndar bolsa she?

— Mine, bizdiń kelise almaıtyn jerimiz osy. Siz ymyrashyldyqty qoldaısyz. Biz bitispestikti qoldaımyz.

— Sonda, sizdińshe, bitispes kúres ǵumyr boıy jalǵasa berýi kerek pe? Búgingi kedeı de jaqsy ómirge keneledi, aıtalyq, 10-20 jyldan keıin. Odan turmysy tómender endi solarǵa qarsy kúreske shyǵýy qajet pe. Bitispestik pıǵyl bitispes kúresti balalata beredi.

— Siz Stalın joldastyń eńbegin az oqyǵan adamsyz ba deımin.

— Men tap kúresiniń dıalektıkasyna júgingim keledi. Revolúsıa jasaǵannyń ózinde qan az tógilsin demep pe edi Lenın.

— Stalın sizden dıalektıkany az bilgeni me? Revolúsıa qurbandyqsyz bolmaıdy.

— Siz nege qısaıta beresiz? Stalınge aparyp tireı bergendegi maqsatyńyz ne? Qurbandyqtar jalǵasa berse, qurımyz ǵoı onda, men ondaı kózqarasty túsinbeımin.

— Gáp osy kózqarastaǵy shıkilikte, jaýyzdyq ta kózqarastan shyǵady.

— Onda, sizdińshe, adamnyń bári bir qalyptan shyqqan kirpishteı oılaýy kerek qoı. Bir ǵana oı oılap, bir ǵana kıim kıip degendeı. Menińshe, tap kúresi jónindegi tujyrymdy qazaq dalasynyń ózinde basqasha qoldaný kerek edi. Mine, Esbergenov ekeýińizdiń taǵy da túıisken jerlerińiz. Osydan keıin de taǵylyp otyrǵan aıypty moıyndaǵylaryńyz kelmeıdi. Aýyq-aýyq alashordashylarmen aýyz jalasyp qalasyzdar.

Tergeýshi talma jerden ustaǵandaı qoqılanyp qaldy. Osy kezde Feodor Afanasevıchtiń búıiri qatty aýyryp ketti. Shydaı almaı oryndyqtan sylq etip jerge qulady. Tistenip kózin jumyp alypty. Áreń dep júresinen otyrdy.

— Tergeý áli bitken joq.

— Sabap-sabap saıasatqa salǵylaryńyz keledi. Bul da taptyq múddeden týǵan tásil me. Alashorda jóninde ne bilesiz siz? Men — olarmen betpe-bet kúresken adammyn. Shyn ultshyl dep solardy aıtý kerek. Olar Qazaqstandy bólip áketkisi kelgen. Táýelsizdik degen jeleýmen óz aldyna memleket quramyz deıdi. Aqtarǵa qarsy kúreste san arandatýǵa bardy. Qyzyldarǵa qarsy ashyq kúreske shaqyrdy. Bizdiń kózqarasymyz olarǵa múdde qarama-qarsy ǵoı. Endi solarmen shatastyrǵylaryń kelgeni esekke aparyp qulyndy emizgenmen teń.

— Siz qyrshańqy sózdi Esbergenovten úırengensiz be?

— Ol — qyrshańqy sózdiń emes, mirdiń oǵyndaı ótkir sózdiń sheberi, tıgen jerin oıyp túsetin zeńbirektiń oǵy — onyń sózi.

— Maqtańyz, maqtańyz ózińizdi satyp ketken dosyńyzdy.

— Myna tásilmen, myna kúılerińmen ákeni balaǵa, balany ákege qarsy qoıasyńdar. Ásirese, qyshyma dert degen osy.

— Dert, dert, — dep aıǵaı saldy tergeýshi. — Taǵy da Esbergenovpen túıistiń. Kete almaısyń aınalaqtap odan.

Manadan sypaıy bolǵansyp otyrǵan ol «senge» kóshkenin bilmeı de qaldy.

— Jaýap berýge endi shamam joq. Búıirim áketip barady. Jaqsylyǵyńyz bolsyn, búıtip qınaǵansha, atyp tastańyzshy, — dedi Feodor Afnanasevıch tistenip.

Onyń bul sózin tergeýshi saǵy syndy dep túsindi. Endi biraz osy kúıinde qyssa, degenine jetedi. Bul — ózin-ózi aqtaǵan tásil.

— Ǵafý etińiz. Aýrýdy tilep alǵan ózińiz. Qasaryspaı «bárin moıyndaımyn» deseńiz bitti. Biz bárin teksergenbiz, bárine kóz jetken. Elimizdiń bas prokýrory Vyshınskıı joldastyń aıtýy boıynsha, «ózi moıyndaǵannan artyq aıǵaqtyń keregi joq».

— Zorlap moıyndatqandaryń da aıǵaq bola ma?

— Zorlasaq, osylaı pálen saǵat ejelesip otyramyz ba? Qylmyskerlermen búıtip jyly sóılesý esh elde joq shyǵar. Ol da - sosıalısik ádilettiliktiń bir belgisi.

Belozerov myrs etip kúlip jiberdi.

— Aýyryp otyrǵanyńyz qaıda? — dedi tergeýshi selt etip.

— Ashshy kúlki aýrýdan basym bolady eken.

— Kúlkińizdi jıa almaı qalarsyz. Qoıyńyz mynaǵan qolyńyzdy! Tergeýshi tabaqtaı birneshe bet qaǵazdy usyndy. Búrisken kúıi Belozerov stol qasyna keldi. Jańa ǵana jazylǵan qaǵaz emes, kúni buryn daıyndalǵan qaǵaz. Kózi buldyrap biraz turdy da, oqı bastady. Oqyǵan saıyn búıiri tesilip kele jatqandaı janyn shyǵardy. Shydady, oqydy. Jany qınala oqydy.

— Osynyń bárin moıyndasam, tap osy jerde atasyz ba?

— Qyljaqty qoıyńyz da, qol qoıyńyz. Atylyp úlgeresiz. Tergeýshi qolyndaǵy qalamdy usyndy.

Feodor Afanasevıch kúshin jınap, basyn kóterdi de:

— Qandaı qara betsiń, á, - dep aldynda turǵan aıran kózdiń betine bylsh etkizip túkirip jiberdi. Aýzyna jınalyp qalǵan túkirik emes, qan eken. Aıran kózdiń súıkimsiz júzin josa-josa etti. Qan qaıdan keldi, búıiriniń qany lyqyp aýzyna kelgeni me? Álde bular ura-ura ókpesine zaqym keltirgen be? Belozerovtan mundaı qylyqty kútpegen tergeýshi sasqalaqtap qaltasynan oramal izdegendeı boldy. Feodor Afanasevıchtiń kózi buldyrap, ar jaǵynda ne bolǵanyn bilgen joq. Aıran kózdiń erekshe belgisimen kelgen ekeý essiz jatqan adamdy súıreı jóneldi.

5

Narǵazy sýyt júrispen aýylyna tartty. Dámeliniń «jol qashyq, bir qonyp attansańshy» degenine de kóngen joq. Jaı-japsardy olarǵa táptishtep aıtýǵa da dáti barmady. Degenmen áneýkúni Daryn ustalypty degen áńgimeden kóńiline sekem alǵan zerdeli Dámeli:

— Shodyr aman ba eken, ózi, — dedi.

— Aman bolsa, búıtip túnerip qaıtam ba! Mynaý — men túsinbeıtin bir alapat. Shodyrlar, Daryndar jaý boldy, sonda dosymyz kim? Men endi Júsipten anyq-qanyǵyn bileıin, bizden góri kózi ashyq qoı. Sol úshin asyǵyp turmyn.

— Oıbýı, Júsipti de ustapty. Keshe gazetten oqydyq dep búkil aýyl shýlap júr. Erkinbaı bolys mıtıńi ótkizipti. Sirá, tapsyrma bar-aý deımin. Jaman sózder aıtylypty. Olardyń aıtqanyna sensek, qaptap ketken jaý kórinedi. Bir ǵana Temirbek kúdik aıtypty. Oǵan bastyqtar tarpa bas salypty. Qaısha da sóıtip búldirip ala ma dep, Malybaı balalarǵa shaýyp ketti. Aqyljanǵa da ondaı jınalys ótkizýge tapsyrma bolǵan shyǵar.

Ápkesiniń bul áńgimesi Narǵazyny tipti asyqtyrǵan-dy. Úıine kelgende áıeli Zeınep úreılene qarsy aldy. İnileri Janǵazy men Erǵazy bala-shaǵalarymen jetti. Narǵazynyń amandyǵyna, áıteýir, shúkir desti. Gazettiń habary bulardyń da záresin alypty. Shodyrdyń ustalǵanyn estigende, bári tunjyrap ketti.

— Men munda otyrmaıyn. Erteńgi poezben Almatyǵa baryp qaıtaıyn. Eń bolmasa dostyq paryzymdy óteýim kerek qoı.

— Ózińe bir pále jabysyp júrmes pe eken? — dedi Zeınep.

— Olardan janym áýlıe me? Ne de bolsa táýekel. Anyq-qanyǵyn bilip qaıtaıyn.

Janǵazy men Erǵazy buǵan qarsy bolǵan joq.

— Adamnyń adamshylyǵy basqa kún túskende. Ánsheıinde eldiń bári jalpaqbaı, shyn parasat osyndaıda synalady, — dedi Janǵazy.

— Ózimizge asqar taýdaı edi. Ne jazyp qaldy eken azamat. Mynaý «jaý» degen aty jaman tipti.

Erǵazy aǵasynyń kóńilin jubatqysy keldi me, álde temirjoldaǵy shyn jaǵdaı solaı ma:

— Oǵan mán bermeı-aq qoıyńyz, úırenip kele jatyrmyz ǵoı. Biz jumysta bir-birimizge ashýlansaq ta, «sen halyq jaýysyń» deı salamyz, — dedi.

Narǵazy myrs etip kúldi.

— Jetisipsińder. Qazir oınasańdar da sóıdep aıtasyńdar. Artynan bir-birińdi kórsetseńder qaıtesiń? Aıtar aqylym iznáhar jeligýshi bolmańdar. İri baılardy tárkileý kezinde sol jeliktiń saldarynan talaılar naqaqtan-naqaq ketken bolatyn. Mynaý odan da surapyl birdeńe me deımin. Júsip pen Shodyr qandaı jaý, kókem-aý!

Poezǵa Narǵazyny Erǵazy ǵana shyǵaryp salmaq boldy. Zeınep joldyń azyǵyn daıyndady. Jınap júrgen tıynyn túgel qaltasyna saldy.

Vokzal basy yǵy-jyǵy. Búkil stansıa osy jerge jınalǵandaı. Jolaýshylar poezy kelerdegi bul kóriniske Erǵazy úırenip qalǵan. Tuz zavodynan munda aýysqanyna biraz boldy. Beli ketkennen beri aýyr júk kóterýge bolmady. Sodan jol qaraýshy bolyp ornalasqan. Ózge týysqandar úshin stansıa basynda bir úı bar, kelip-ketip júredi. Shaı-qant, kámpıt osylardyń moınynda. Temirjolshynyń qara shınelin, kúnqaǵaryn alǵash kıgende, Erǵazy óz-ózine birtúrli bolyp júrdi. Kımeıin dese - tártip. Aqyry birte-birte úırendi. Jekemenshigine úı satyp aldy, aǵaıyn-týǵany jabylyp aqsha jınap bergen-di. Narǵazy munyń úlesine dep úsh qara satty. Mine, endi sonyń rahatyn kórýde. Lepsige kelse, qaıda túsem demeıdi. Quraq ushyp qarsy alatyn inisi bar. Anda-sanda ańshylyqty saǵynǵanda, inisin demalys kúnderi aýylǵa alyp ketedi. Ol jastaıynan quralaıdy kózge atqan mergen bolatyn. Temirjolshy atanyp qor bolyp júr. Áıtpese ańshynyń tóresi. Jaqsy bir tazysyn poez qaǵyp óltirgennen beri ańǵa shyǵýdy sıretti. Ár aýylǵa qulaq túrip, jaqsy kúshik bar eken dese, eleń ete qalady.

— Bastumada kúshikteıtin tuqymy táýir tazy joq pa eken, — dep qaldy aǵasyna keshe keshki shaıda.

— Seniń myna abyr-sabyr stansıańda ony taǵy poez qaǵyp óltiredi ǵoı, áıtpese bireýden bir qaraǵa bergisiz bir kúshikti kórdim, — dep qaljyńdaǵan aǵasy.

— Aqshaǵa bere me eken, qansha suraıdy? Biz aqsha saýǵan adambyz ǵoı.

— Seniń aqshańdy qaıtsin. Mal baqqan aýylǵa mal kerek.

— Onda sizdiń qoraǵa túsem ǵoı.

— Sen áýeli myna úıińe ketken úsh qaramnan qutylshy.

— Aǵaıyn arasynda esep júre me eken. Ol sizdiń maǵan bergen kómegińiz emes pe, — dedi Erǵazy erkeleı.

— Eseptespese, qazaq buryn eseptespeıtin. Endi eseptesedi. «Esepti dos el bolmas» deýshi edi, endi zaman ózgerdi.

Erǵazy aǵasynyń qaljyńdap otyrǵanyn, ne shyn aıtyp otyrǵanyn ańǵara almaı qaldy.

— Anaý Aqyljannyń úılengenine de sán-saltanatymyzben bara almadyq. Kórgenime máz bolyp men qaıttym. Ýaqyt keń bolsa sóıter me edik. Qysyp bara jatqan birdeńe. Biraq, áıteýir, Dámeli kelinge jarypty. Qýanǵanym sol, ózi muǵalim. Sen bıylǵy demalysyńdy solarǵa arnasańshy. Aqsha saýǵan adamsyń ǵoı.

— Siz osy sapardan aman-esen oralyńyz. Sosyn bir qısyny bolar. Býdaqtatyp-burqyratyp, oıbaılatyp-aıǵaılatyp otarba qastarynan óte shyqty. Sart-surt etken dóńgelek daýsy eshteńe estirtpeıdi. Onynshy vagonǵa bular da umtyla berdi. İri deneli aǵasynyń artynan qorjyndy kóterip Erǵazy kele jatty. Arttarynan osylardyń qozǵalýyn kútkendeı bir úsheý ilesti. Ozyp baryp, vagonnyń aldynda tura qaldy.

— Narǵazy Turǵanbekov siz be?

Ekeýi — qazaq, bireýi — orys.

— Iá, menmin.

— Onda beri júrińiz.

Sál shettep baryp jastaý bireýi qolyndaǵy shaǵyn qyzyl kýáligin kórsetti.

— Biz NKVD-dan. Birge júresiz.

Erǵazy moınyndaǵy qorjyndy sylq etkizip jerge tastap jiberdi.

— Maǵan da jetken eken ǵoı, — dedi Narǵazy kúrsinip.

Beseýi vokzal jaqqa qaraı júrdi. Erǵazynyń kózi qaltarysta turǵan qara mashınaǵa tústi. «Qara pále qarmaǵyńdy bizge de saldyń ba» dedi ishinen.

Narǵazy kilt toqtaı qaldy da, tós qaltasyna qolyn saldy.

Oramalǵa túıilgen bir býyntyqty alyp:

— Mynany Zeınepke ber. Ol sorly úıdegi barlyq aqshany meniń qaltama salypty ǵoı, — dedi.

Álgi úsheý túıinshekti surady. Ony ashyp kórdi de, aqsha ekenine kózderi jetken soń, qaıtyp berdi.

— Turǵanbekov, biz sizdiń qolyńyzǵa qol kisen salýymyz kerek, tártip solaı. El kezinen aýlaq kettik qoı.

Narǵazy birden túsindi. Poez basynda qol kisen salsa, mynaý iri adam qarsylyq jasap shý shyǵýy múmkin. Sondyqtan da ol arada kisendemegen. Endi salmastaryna bolmaıdy. Narǵazy óz erkimen qolyn usyndy.

— Artyńyzǵa!

Nardaı aǵasynyń qoly artyna qaıyrylyp, kisen túskende, Erǵazy ókirip jylap jiberdi.

— Toqtatyńyz, — dedi qazaqtyń bireýi.

— Ne úshin, qandaı jazyǵy bar?

— Jazyqsyz adamdy biz ustamaımyz.

— Erǵazy, - dedi zilmen Narǵazy, — Jasyńdy tyı. Turǵanbektiń úsh arysynyń kúni ótkeli qashan. Qudaı jazdy, biz kóndik. Amaldaryńdy oılańdar.

Sosyn álgi úsheýdiń úlkendeýine qarady da:

— Keńdeý kisenderiń joq pa, mynaý qolymdy kesip barady, — dedi.

— Eń úlken razmeri osy, - dedi qazaqtyń bireýi.

— Tutqyndaryńnyń mólsherin bilmegenderiń qıyn eken. Narǵazynyń kekesin sózine qazaqtyń bireýi shamdanyp qaldy.

— Al, azamat, endi siz qalyńyz, — dedi Erǵazyǵa burylyp. — Aǵańyz ázirge NKVD-nyń aýdandyq bólimshesinde bolady.

— Sosyn?

— Sosyn, sosyn! Ony joǵarǵy jaq sheshedi.

Osy kezde qara mashınanyń úńireıgen artqy esigi ashyldy. Odan áreń syıǵan aǵasyn kórip, Erǵazynyń qalshıyp turǵan jerinde kóz jasy qol boldy. Búkil Qarmystyń altyn dińgegi qırady-aý endi. Osynaý dalanyń arlandaı kórinetin azamatty mynaý adamdar qara peshtiń óńeshine tyqqandaı súńgitip jibergenin qarashy. Ne jazyǵy bar? Qazaqtyń bir balasy osyndaı bolsyn degen narlyǵy úshin be? Adam ataýlyǵa meıirlenip turatyn jaısańdyǵy úshin be? Batyr da seri tulǵasy úshin be? Sovet ókimetine ne jazdy? Sonaý Cherkesh qorǵanysyna aǵaıyndy úsheýi, áýeli ápkesi Dámeli de qatyspady emes pe, aqtarǵa qarsy kúrespep pe edi. Kedeıge degen yqylasy úshin Sovet ókimetin jaqsy kórmep pe edi. Ol abzal azamattar Júsip pen Shodyrǵa janyn bermeýshi me edi? Solarǵa degen janashyrlyǵymen dostyqtyń aq saparyna shyqpap pa edi. Narǵazysyz búkil aýyl, osynaý tóńirek jetim ǵoı. Túzdiń ańy da, qulandaı jortqan óziniń qyry da ony saǵynbaı ma, joqtamaı ma endi. Oý, qara pále-ay, eń bolmasa alatyn adamdaryńdy tańdaı bilseńshi. Jaqsylar jalqy týady. Olardy nege jalanyń qurbany etesiń? Shodyr men Júsiptiń ustalǵanynyń qyrsyǵy tıdi-aý, tegi. Jan apa-aý, arýaǵyń qaıda, qorǵasańshy Narǵazyńdy!

Kenet Erǵazynyń kóz aldyna poezd astyna túsip ólgen tazysy keldi. Aǵasy ekeýi qan sonardyń alǵashqy kúni túlki izine túsken-di. Qýanyshynda shek joq edi. Tegi jasynan Narǵazynyń qasyna erse birtúrli jotalanyp ketetin. Bul joly da solaı. Shybyqjırendi aǵasy, Topaıkókti ózi osy saıatqa eki kún buryn daıyndalǵan. Bul jaqtyń túlkisi qyrmyzy qyzyl tym ádemi keledi. Qarǵa aýnaǵan soń tipti qulpyryp ketedi. Erǵazynyń maqtap júrgen tazysyn Narǵazy óz kózimen bir kórmekshi. Jylqy balasy men ıt balasyna bul óńirde ózinen asqan synshy joqtaı kórinetin oǵan. Erǵazy da qanjyǵasynyń búgin qaı kezdegiden de qandy bolýyn qalaıdy.

Aq moınaq bir izge túsip kep berdi. Túlkiniń izi. Aǵasy men inisi de ıt sońynan búlkilge basty. Osynaý tus qalyń qıaqty, mynaý qum sýyrylǵan óńirdiń ortasyndaǵy kógildir aral sıaqty bolyp turady jazda. Qysta jaýǵan qardy qıaq kóterip, ábden qalyńdaǵanǵa deıin jerge túsirmeıdi, sol sebepti ár-ár jer áýeli qara teńbildenip jatady. Qý túlkiler tyǵylyp qalyp, talaı ańshyny zar qaqtyrǵan. Alǵyr tazy ǵana aıdap shyǵyp, jazyqqa qaraı túzeıdi olardy. Osy qıaqty araldyń qaq ortasyn temir jol kesip ótedi. Bulań quıryq qyzyl túlkiniń kóringen kezinde poezdyń bolmaǵany-aq maqul.

Túlkiniń bul araǵa kóp kelgishteıtini qıaq arasynda jasyrynyp qoıan, túrli tyshqandar júredi. Poezd aqyryp qalǵanda, ata-ata jóneletin jabaıy kishkene sur qoıandar — túlkilerdiń nápaqasy. Onyń ústine, poezd terezelerinen laqtyrylǵan as qaldyqtary da — túlkige olja.

Sondaı bir qulqyn qamymen bara jatqan túlkiniń izin kesti bular. Bári de kóńildenip sala berdi. Aqmoınaq tipten babynda. Onyń umtylysy attylardyń da júrisin shańdatty.

Bulań etip túlki kórindi, baýyryn jazyp aq moınaq saldy shabysqa. Erǵazy qıqýǵa basty. Túlkiniń quıryǵynyń ne qyzyǵyn kórgen Narǵazy tazynyń júgirýin ańdydy. Qyzý qandy ma, salqyn qandy ma? Artynda atoılaǵandar bolǵan soń, áıteýir, qur júgiriske salatyn selqos tazylar da bolady. Olardyń keıbireýi artyna qaraı-qaraı júgiredi. Ondaı tazyny qý túlkiler aldap ta ketedi.

Joq, Erǵazynyń myna Aqmoınaǵy dúnıeniń bárin umytqan. Esil-derti túlkini qalaıda shalý. Zymyrap barady. «Á, qyzý qandy ekensiń» dedi Narǵazy ishinen. İnisiniń qyzý qandylyǵy odan da asqan, Topaıkókti tóbelep keledi. Shybyqjıren de «jiber, jiber» degendeı, julqyna túsken.

Alda sorym-aı, ana jaqtan otarba kórindi-aý. Dúrkiregen poezdan qorqyp túlki beri salar ma eken, joq ne de bolsa, joldy kesip qıaq araldyń arǵy shetine tartar ma eken? Aqmoınaqpen ekeýiniń arasy qysqaryp-aq qaldy. Temirjolǵa jetkizbeı-aq shalatyn shyǵar. Onda jarady. Aınala tarsyldap, myna dalany sonsha vagonnyń dúrsili basyna kóterdi de, túk estilmeıdi. Gýlegen jelmen jańa túsken qar dóńgelekterdiń astynda uıtqyp barady. Túlki temirjoldy kesýge bet túzedi. Eki atty ne bolǵanyn baıqamaı qaldy. Ókirgen otarba, sasqan túlki, qyzynǵan tazy. Narǵazynyń kózi joldyń arjaǵynan qylań ete qalǵan túlkini kórdi. Aqmoınaq ta poezdyń aldyn ala yrshyp joldan qarǵyǵan sekildi. Qańq etken daýys estildi.

Uzyn poezd ótip bolmady. Eki atty taǵat tappaı, áreń tur. Narǵazynyń júregi zý ete qaldy. Tars etip sońǵy vagon ótkende olar ortasynan qaq bólingen Aqmoınaqty kórdi.

— Alda qyzý qandy sorly-aı, kúndeı kúrkirep kelip qalǵan poezdan taısalsań netti, — dedi Narǵazy.

Erǵazy jylap jiberdi. Kóz ushynda qyzyl túlki bularǵa qarap, shoqıyp otyr eken. Narǵazy qaq bólinip jatqan tazyǵa bir, aılasyn asyrǵan túlkige bir qarady.

— Anaý joldyń shetine aparyp kóm endi, alǵyr ıt eken, amal bar ma? — dedi Narǵazy.

Mynaý úreıli qara mashına da Erǵazyǵa sondaı aı-shaıǵa qaramaı qaǵyp óte shyqqan dúleı otarbadaı kórindi. Aǵasynyń taǵdyryn qaq bólgizgen aılaly túlki qaıdan shyqty, qaı jaqtan kezikti bularǵa? Endi, mine, súıegi baıaǵyda qýrap qalǵan anasynyń arýaǵyna jalbarynyp tur.

6

Narǵazynyń ustalǵany Dámelige jaıdyń otyndaı bolyp tıdi. Onyń aldynda ǵana Bátımanyń hatyn alyp otyrǵan-dy. Jyǵylǵanǵa — judyryq. Bir qaıratty baýyrynan kútken edi. Mynaý surapyl tutasyp kelgen qara bulttaı nóserin tógip-tógip jiberdi-aý.

Bárinen de batqany — muǵalim Temirbektiń manaty kelisi. Ol áldeneni aıta almaı, kúbijiktep kóp otyrdy.

— Dáke, Keńesjan óz ákesiniń atyna kóshsin de.

— Sonda ne, Narǵazynyń atyn sen de birjola óshireıin dediń be? Balanyń júregin jaralaımyz ǵoı.

— Baladan buryn meniń ózimniń júregim tilim-tilim. Amal ne, ýaqyt solaı. Qandaı azamat edi. Bir kórgennen maǵan qatty unap edi ol kisi. Keńesjannyń oqyǵanyn qyzyq kórgeni áli esimde.

— Este saqtaǵanyn atyn birjola óshir dep turǵanyń ba?

— Dáke-aý, aınala jaman bolyp ketti ǵoı. Áneýkúngi Júsiptiń ustalýyna baılanysty sóılegen sózim úshin NKVD kúni búginge deıin qyr sońymnan qalmaıdy. Basqan qadamym ańdýly. Áýeli balalardan suraq alypty. Qalaı oqytady, Sovet ókimetine qarsy sóz aıtpaı ma deıtin kórinedi.

— Anarbaıdyń kúni týdy deseńshi. Oılanaıyq, qaraǵym, ákesi kelsin.

Malybaı bul kezde úı artyndaǵy uralarǵa astyq kómip jatyr edi.

Bıyl kolhoz astyqtyń astynda qaldy. Eńbekkúnge bergenniń ózin «qoıar jerimiz joq» dep jurt alýdan bas tartyp jatqan. Qambashylar «al da al» dep nyǵyrlaýda. Sodan astyqty osy uraǵa kómý degen shyqqan. On urany qazý da Malybaıǵa ońaıǵa túsken joq. Kúzdiń tastaı bolyp qatyp qalǵan jeri ábden tıtyǵyna jetti. Biraq mynaý mol astyq kózdiń jaýyn alady. Onda jazdaı qoryǵan óz eńbegi de bar emes pe. Eńbek túbi — zeınet degen osy. Kóktemgi jaýyn ótpes úshin uranyń ústinen tarynyń sabanyn jabýdy jurt jappaı saltqa aınaldyrdy. Malybaı da sony jasady. On uranyń úsheýin Narǵazylarǵa arnaǵan. Ol jaqta astyq shyqpaıdy, amandyq bolsa, túıelerin jetektep jetetin shyǵar. Bıyl mıyǵynan kúlip, baldyzyna bir maqtanýǵa tolyq jaǵdaı bar sekildi edi. Mynaý sumdyq habar qaıdan keldi? Úmitsiz shaıtan, bir jańylys qadam shyǵar, aqtalar. Narǵazy qamaýda jatpaýǵa tıis. Malybaıdyń túsiniginde solaı. Sondyqtan da Narǵazyǵa degen uralardy erekshe qymtaı tústi. On uranyń jeteýi — bıdaı, úsheýi — tary. Bir ura taryny da Narǵazyǵa arnady.

«E, alańsyz baıǵus, sen Narǵazy, Narǵazy dep janyńdy salasyń, ol bolsa kózi baqyraıyp túrmede otyr, shyn sorlaǵanda endigi kezek Aqyljanyńa kelip júrmesin», — dep Dámeli kirgen-shyqqan saıyn shalyna qaraı berdi. Jas degenmen ózinikin jasaıdy ǵoı, jaýyryny kúrjıińkirep, kádimgideı shaý tartqan. Saqaly men samaıynda da býryl kóbeıip barady. Anaý qulaǵynyń túbindegi qandy syzyq osydan biraz buryn bir oqıǵanyń kýási.

Keshke qaraı qatty jel turyp, aınala qara daýyl bop ketti. Kúndegi ádetimen maldy eginge túsirmeımin dep tor bıege minip shaly ketip otyrǵan. Malybaı qartaımaı qaıtsin, bir kezdegi baıtal da birneshe qulyndap, tory bıe atandy. Ásirese, qatty qoryp júrgeni — baýdaǵy tary. Myna qara daýyldan buryn ony oryp alǵandary qandaı jaqsy boldy. Baýdaǵy tary endi túspeıdi. Basqarma Kúmisbektiń qolqasyn jerge tastamaı, tary oraǵyn Dámeli ózi basqarǵan. Baıaǵy qaırat degenmen qaıtaıyn depti. Úıge sharshap kelip júrdi. «Ólimnen uıat kúshti» demekshi, sharshasa da, syr bermeı, tary oraǵyn shıratýǵa bas boldy. Kúmisbek te esepti Dámeliniń bedeline qurǵan-dy. Ol oraqqa shyqty degen soń, aýylda bir áıel qalmaı taryǵa túgel jabyldy. Mine, sonyń arqasynda qazannyń qara daýylyna uryndyrmaı jınap aldy.

Sol baýda turǵan taryǵa sıyr ólerdeı ósh. Aýylǵa óristen kelisimen dándep alǵandary týra baýǵa tartyp otyrady. Malybaı olardy qaıyryp, ıesine aıdap ákep baılattyryp áýre. Bir adammen tús jyrtysyp urysqandy bilmeıdi. Olarǵa kádimgi mindetti kisideı qorasyna ákep:

— Al baılap alyńdar, — dep turǵany.

Osy minezi úshin de jurt Malybaıdy qatty syılaıdy. Kolhoz sharýasyna ǵana berilgen jan emes, osy aýyldyń ár úıiniń óz adamy sekildi.

Kúni boıǵy qarbalas jumystan sharshap kelgender:

— Tileýińdi bersin, Malybaı, bala-shaǵańnyń ıgiligin kór, — dep jatady.

Shynynda, qańǵyp ketken sıyryn qaıdan tabar edi. Onyń ústine, jeke tabyn jyl asqan saıyn kóbeıip barady. Bul Malybaıdyń jumysyna jumys qosqandaı.

Daýyl soǵyp ketkende, baýda turǵan tary jaqqa tory bıemen Malybaı josyltyp berdi. Aınala kózge túrtse kórgisiz, sý qarańǵy. Ózine belgili úsh-tórt sýmańdaǵan sıyr bar, aldy baýǵa jetip te qalǵan sekildi. Daýyl tipti kúsheıip, tory bıeniń ústinen julyp-julyp ákete jazdaıdy. Osy tary ańyzynyń ústinen ótetin telegraf baǵandary bar bolatyn. Oǵan soqpasyna tory bıege senedi. Álgi sýmańdaǵan qý sıyrlardyń úsheýin qaıyryp, tastaı qarańǵyda tórtinshisin izdedi. Qarańǵy bolsa da, jelińkirep baǵdarlaǵan jaǵyna tarta berip edi, moınyna tuzaq túskendeı bir nársege ilindi de qaldy. Qulaǵynyń túbi shym ete tústi. Attan sypyrylyp tústi. Abyroı bolǵanda, shylbyrdan aıyrylǵan joq. Tory bıe de toqtap qalǵan sekildi. Tamaǵyna ilingen páleni ustap kórip edi, kádimgi sym temir.

Sóıtse, daýyldan baǵana qulap, telegraftyń temiri salbyrap turyp qapty. Qarańǵyda tuzaqtaı ilingen sol eken. Tory bıege qaıta minip, tuzaqqa túsirgen qarasan kelgirlerdi aldyna salyp aýylǵa kelgenshe talaı ýaqyt ótti.

Dámeli, Keńesjan, Amangúl bul keshte Malybaıdy uzaq kútti. Kúndegi mólsherli ýaqytta kelmedi. Myna daýylda birdeńege ushyrap qaldy ma degen kúdik Dámelini qatty alańdatty.

Bir ýaqytta úıge kirgen shalynyń bet-aýzy qan-qan. Balalar da, Dámeli de shoshyp ketti. Biraq Malybaıdyń ózi yrjıyp kúledi. Bolǵan oqıǵany aıtyp bergende, bári de kúldi. Qanyn jýǵannan keıin qarasa, qulaǵynyń túbin kádimgi pyshaq keskendeı yrsıtyp ketipti. Sol tyrtyq qanshama ýaqyt ótti, áli kete qoıǵan joq. Aýyq-aýyq shalyn sym temirge ilinip qalǵany úshin ajýa etip, kúlip otyrýshy edi, endi ol kúlki de tyıyldy. Narǵazynyń ustalǵanyna ózi aıyptydaı, Dámelige Malybaı mólıip qaraı beredi. Áıeline jany ashyǵany bolar, qybyr-qybyr ózine tynym bermeıtin bir pende. Mynaý sýyq habarlar onyń qybyryn tipti kóbeıtip jibergendeı.

Dámeliniń tań qalatyny: el esin jıyp, áldenip, kolhoz da býynyn bekitip, bir jaqsy ómir bastalǵandaı edi. Asharshylyqtyń ózi de umyt bola bastaǵan. Astyqtyń mynaý bıylǵy shyǵysy tipti eresen. El qoıarǵa jer tappaı jatyr. «Bir ashtyqtyń bir toqtyǵy, bir barlyqtyń bir joqtyǵy» bolady degen osy da. Antonnyń bazary da, selponyń dúkeni de baı túsken. El kıim jaǵyn da biraz túzeýge aınaldy. Tap osyndaı jaqsylyq jaılaı bastaǵan kezde qasyndaǵynyń bári jaý kórinetin mynaý pále qaıdan shyqty?

Malybaıdyń Aqyljandarǵa baryp kelgen sapary da júregin asa jylyta qoıǵan joq. Aqyljan jınalys ótkizýge asa qulyqty bolmapty. Ony aýdan basshylary sezip qalsa kerek. Qaısha qaıyn atasyna tipti órekpip:

— Áke, men ol kisini jaqsy bilem. Júzin, kózin - meıirim, kóńilin kóktem jaılaǵan adam. Ony jaý degenniń ózi — jaý, — dep otyryp alypty.

— Qaraǵym, el kózinshe olaı deme. Ýaqyt solaı. Kázet bitken shýlap jazyp jatqan joq pa. Aǵysqa qarsy júzgenniń júregi tez talady. Aqyljanyna pále jabysyp júrmesin. Saq bol, abaılap sóıle, — depti Malybaı.

Qaısha jınalysta ózin-ózi áreń ustaǵan edi. Baıdyń qyzy bolǵanym oqýdan shyǵarttyrsa, qyzynyp sóılegenim endi múlde túbime jetip júrmesin. Atasynyń eskertkeni de sol shyǵar. Sharýa adam, bul - balasy, kóziniń aty men qarasy. Osynyń atqa mingeni olar úshin aspanmen júrgendeı ǵoı. Sol qanattaryn qaıyrmaı-aq qoıaıyn. Meniń ádilettiligimdi, aq nıetimdi kim baǵalap jatyr? Ol qamaýdaǵy Júsip atasynyń qulaǵyna da jete qoıar deısiń be? Óstip baryp ózin-ózi zorǵa toqtatty.

Baıqap tur, Aqyljan jınalysty áreń ashty.

— Halyq jaýlarynyń kóbeıýine baılanysty qyraǵylyqty kúsheıtýimiz kerek, jınalys soǵan arnalady, — dedi. Úlken tizimniń ishinde Júsip Esbergenovti de ataıdy. Sol kezde óńi qashyp surlanyp ketti. Tesireıe kóz almaı otyrǵan Qaıshaǵa qarady. Onyń kózinen domalap túsken jasty kórdi. Ekeýin qol ustastyrǵan sol emes pe edi, aýylǵa kelip, ákim bolǵany kimniń arqasy, onyń Belozerovke jazǵan haty bolmasa, bulardyń taǵdyry ne bolar edi, keshegi asharshylyqtyń surapylynda bir jerde qalmas pa edi, kimnen áýlıe. Aýylnaıǵa beriletin ókimettiń azdy-kópti azyǵy bulardyń janyn alyp qaldy, áıteýir. Sondaı adamdy «jaý» deýge qalaı aýzy baryp tur? Qaıshanyń kózinen domalap túsken jas qımastyqtyń belgisi me, álde Aqyljannyń aýzynan shyqqan aram sózge qınalǵandyqtyń belgisi me, ony bir qudaı ǵana biledi. Mektepte balalar qoıǵan suraq shekesin qyzdyryp júrgendeı, endi, mine, búkil aýyldyq Sovettiń jıynynda abzal azamattyń aty qaralanyp tur.

Jınalystyń qaýlysyn jazý tapsyrylǵan ózine. «Halyq jaýlarynyń áreketi aıyptalsyn. Bul tustaǵy partıanyń saıasatyn 7-aýyldyń eńbekshileri biraýyzdan qoldaıdy». Taýyqtyń jumyrtqasyndaı bir-birinen aýmaıtyn qaýlylardy gazetterden kúnde oqyp júrgen-di. Sóıtip, bular da, bul da jazady. Aqyljan ony rastap qol qoıady. Osy oılar kelgende Qaısha qalam ustap otyrǵan qolyna qarady. Qylysh ustap otyrǵandaı sezindi. Boıy múzdap sala berdi. Kóńiline asa aıaýly bop uıalaǵan adamǵa aıtpaǵandy aıtyp syrttan aıyp taǵyp otyr. Aqyljanǵa da, ózine de muny istetip turǵan belgisiz bir kúsh. Ony kózben kórip, qolmen ustaýǵa bolmaıdy. Onyń ıisi de, túsi de joq.

Biraq temir qursaýdaı sol kúsh qysyp barady, búkil halyqty qysyp barady. Sol qursaý adaldyqtan, ádildikten attatty bulardy da. Jınalystan shyǵa Qaısha úıge jylap keldi. Aqyljan da ákesi ketkenshe qabaǵyn asha almady.

Malybaı bul jaǵdaıdy óz kózimen kórip kelgen. İshteı álde ne álem tapyraq etse de, balalarynyń búgingi saıasatqa qaıshy sóz aıtpaǵanyna qýandy. Aman bolsyn, áıteýir. Perzentterimen kórinbeı jalǵastyryp jatqan muń symy Dámelini ǵana san saqqa jeteledi. Ol Malybaıdan góri aryraq oılady. Júsip pen Bátımanyń qorǵansyz qalǵan uldary, Jáńgir men Jadyrany qanatyna alatyn bulardan basqa kim bar? Zeınep te jalǵyz sonaý Balqashtyń túbinde ne bitiredi. Janǵazy men Erǵazyǵa esen-amanynda basqa jaqqa ket dese me eken? Qımaıtyn áke murasy joq bul jaqta. Poezdyń jetkizbeıtin jeri bar ma. Soǵan jaqyndyǵy múmkin jandaryn alyp qalar. Bar malyn, jıǵan-tergenin satyp, táýekelge bel býsa! Túrmeden góri túzde júrse de, aman bolǵany jaqsy ǵoı. Asharshylyqtan jańa ǵana es jıǵanda, taǵy da toz-toz bolmaq pa? Qoı, keýdeden jan shyqqansha olardyń basyn qurap, bir jerde ustaǵan jón shyǵar. Ne de bolsa, birge kórsin.

Óstip del-sal bolyp júrgende, bir kúni óz aıaqtarymen aýylǵa Jáńgir men Jadyra keldi. Bul ekeýin Dámeli dalada kórse de tanıtyn. Jáńgir soıyp qaptap qoıǵan ákesi de, Jadyranyń kóp jeri Bátımaǵa keledi. Ásirese, kózderi. Alǵashqyda bas salyp uzaq kóriskeni eki balaǵa ersi kórindi. Jınalyp qalǵan jurtqa jypylyqtap qaraı beredi. Dámeli sherin bir aqtardy.

— Siz nege jylaısyz? Papam, mamam tiri, — deıdi ekeýi de.

Qala balalarynyń bul jylasty jańsaq túsingenin birden ańǵarǵan Dámeli:

— Saǵynǵan soń jylaımyn, — dep tyıyla qoıdy.

Malybaı ekeýi de bulardyń asty-ústine túsip, bar dámdisin aýyzdaryna tosty. Bárinen de qýanǵan Keńesjan men Amangúl. Olar bularmen jalyqpaı oınady. Qaladan kelgen ekeýdiń kitapty kóp oqıtynyna tań qaldy. Ózderimen birte ákelgen negizgi júgi — kitap. Biraq bári oryssha. Keńesjan tańerteń bular turǵan soń, qoldaryna sý quıady. Kádimgi aǵasyndaı qyzmet etkisi keledi. Onymen keı kúni Amangúl talasyp qalady.

— Men quıam, olar - meniń de aǵam, — dep burtıady.

Dámeliniń esine Keńesjannyń alǵash Aqyljanǵa sý quıǵany, onyń tis tazartqyshyna tandana qaraǵany tústi. Sodan beri jorǵasynan tanbaı keledi. Sol qylyǵyn myna ekeýine jasaǵany ishin jylytyp jiberdi.

— Buryn aǵalaryń bireý edi, endi úsheý, — dedi bir kúni.

Buǵan Keńesjannyń tanaýy tipten deldıip ketti. Ol bul ekeýiniń kelgenin búkil mektepke jaıdy.

Alǵashqydan Jáńgir men Jadyraǵa bári tań boldy. Óristen keshki qaıtqan mal da, aýyldyń býdaqtaǵan tútini de, atqa miný, sıyr baılaý, qoı qoralaý, otyn jaǵý, shóp jınaý - bári-bárine qyzyǵa qarady. Ásirese Malybaıdyń jumysy bitpeıdi. Túski mal, keshki mal kelgenshe tory bıege súıretpe salyp, úı qasyna shómele-shómele otyn tasıdy. Ony daladan bir jerden ákeledi. Jáńgir osy otyndy jınastyrýǵa kómektesti. Kóp bolyp ol úıilip qaldy. Qolyna asha alyp ústine shyǵady. Dámeli teri qolǵap berdi.

— Qolyńa tiken kirmesin.

Tómende qarap turǵan Jadyraǵa teri qolǵapty kórsetip, Jáńgir bir qolyn bir qolymen urady. Onyń sart-surt etken daýsy Jadyrany qyzyqtyrady. Almatyda mektepte júrgende boks úıirmesine baryp júretin. Jáńgir ınstıtýttan kelgende ekeýi úıdiń ishinde jattyǵý jasaýshy edi. NKVD-nyń adamdary bulardyń boks qolǵaptaryn da alyp ketti.

Malybaıǵa eki balanyń úlken septigi tıdi. Jadyra da asha ustaýdy, otyn úıýdi úırenip aldy. Malybaı qyrǵa, shabylǵan otyndy ákelýge ketkende, ekeýi úı janyna jetkizilgenin úıip qoıady. Sol sebepti de otyn anaý úlken shoshaq shópten tez jınaldy. Buǵan Dámeli de ishteı qýanýly.

Bir kúni ılengen teri ýqalap otyrǵan Dámeliden Jadyra:

— Dúldúl táte, mynaýyńyz ne? — dep surady.

— Ústileriń juqa eken. Aldymyz qys. Bul ara sýyq bolady. Ekeýińe ton tigip bersem dep edim.

— Sonda neshe teri kerek?

— Saǵan úsheý, Jáńgirge tórteý.

— Oı-oı, sonyń bárin osylaı obrabatyvat etesiz be?

— Jáńgir, pomogı, kak po-kazahskı obrabatyvat?

— Otkýda ıa znaıý.

Dámeli kúlip: «ýqalaý, óńdeý» deıdi dedi.

— Ýqalaý, ýqalaý. Eto — adskıı trýd.

Dámeli ony túsingen joq. Negizi bar ǵoı, kelgeli ekeýi de qazaqsha kóp-kórim sóılep qaldy.

— Aýyr jumys dep tur, — dedi Jáńgir.

Dámeli bularǵa tondyq teriniń eń aldymen qalaı sheldenetinin, sosyn qalaı keptiriletinin, álde neshe kún jatatynyn, sosyn tazartylatynyn, sosyn óstip ýqalanatynyn, sosyn baryp tigiletinin aıtty.

— Selyı sıkl proızvodstva, - dedi Jadyra.

— Eń aýyry osy óńdeý. Qoldyń qarýy kerek.

— Dúldúl táte, onda biz kómekteseıik, - dedi Jáńgir. — Ekeýimiz de boksermiz.

Teri ýqalaýdy úıretýin úıretse de, bir kúni Dámeliniń kóńili qatty buzyldy. Ekeýi borsha-borsha bolyp terlep, bar yqylasymen teri ýqalap otyr eken.

— Qudaı basqa salǵan soń, amal bar ma? Ýqalaıtyndaryń teri me edi? — dep jylap jiberdi.

— Ýaqasy joq, Dúldúl táte. Basqa salǵan qudaı emes, NKVD, — dedi Jáńgir. — Muny bilgen de paıdaly. Áıtpese ata-babamyzdyń eski kásibinen múlde marqum qalǵandaı ekenbiz.

— O, ata-babany aıtqan aýzyńnan aınalaıyn. Sol ata-babanyń arýaǵy qoldasyn senderdi! Túbi jaqsylyq bolsyn!

Bul adam jóninde shesheleri Bátımadan kóp estıtin-di. Aqyldy, batyl, qamqor, meıirimdi dep. Oǵan ózderiniń de kózderi jetkendeı. Osy aýyldy ustap turǵan osy kisi sekildi kórindi olarǵa. Áneý kúni bir top jas jigitter men qyzdarǵa tary aqtatty. Olar ózara jarysyp, túske deıin eki taı qazan taryny aqtap tastady. Jáńgir alǵash qolyna sonda kelsap ustady. Jadyra kelsaby keliniń aýzyna tıip shekesin soǵyp aldy. Aýyldyń asarǵa kelgen qyzdary oǵan máz bolyp kúldi.

— Táıt ári, nemene shetterińnen túge jyrqyldap. Sender qusap kúnde keli túıip júr ǵoı dep pe edińder. Úırenedi áli-aq. Qalaǵa barsańdar, kózderiń bıttep adasyp júrgenderińdi kórer me edim.

Shýlap turǵan qyzdar pyshaq keskendeı tyıylǵan sonda. Jáńgir olardy aıap ketti. Minezderi synyq, uıań, qımyldary bıazy. Sondaı jandardyń bir kúlkisin de kóterýge bolmaı ma? Ol — ol ma, Dúldúl tátesi odan da soraqysyn shyǵardy.

— Qaısylaryńdy osy Jáńgirim men Jadyrama alyp bereıin? Qaısysyń kelini jaqsy túıseń, sonyń kelin bolasyń.

Qyzdar qyp-qyzyl bop uıalyp ketti. Olarmen qosa Jáńgir men Jadyra da qyzardy.

— Vot eto shýtka, — dedi Jadyra.

— Dúldúl táteme bári jarasady.

Shette kelsap ustap turǵan qara tory taldyrmash qyz Jadyraǵa kózin tóńkere tastap, aýyl anasyn qorǵaǵandaı boldy.

— Sen be, sen qyzymnan birdeńe shyǵady. Ózime tartqansyń. Qalanyń jalǵyz ishek jigitterinen uıalatyn eshteńe joq, — dedi Dámeli endi qyzdardy qolpashtap.

— A chto takoe «jalǵyz ishek?»

— Áıenshektep bolsa da, keli túıýi ájeptáýir túzelip qalǵan Jáńgirge qarady Jadyra.

— Jalǵyz ishek dep as juqpaıtyn aryqtardy aıtady, — dedi Dámeli jaýabyn ózi qaıyryp. — Qyzdar qarasyn dep qyltıyp júredi de, shel bitpeıdi. Aýylǵa keldińder me, qol-aıaǵy balǵadaı jigit bolýlaryń kerek. «Qyzdaı qylmıǵan jigitten, erkekteı edireńdegen qyzdan bez» degen.

Bári rahattanyp taǵy kúldi. Jáńgir bul joly Dúldúl tátesiniń birjola qyzdar jaǵyna shyqqanyn ańǵardy. Qandaı tereń fılosofıa. Qyz qyz sıaqty, jigit jigit sıaqty bolsyn degen sóz ǵoı. Jáńgirdiń esine anasy Bátıma tústi. Mynaý mektepten ol da ótken eken ǵoı. Mynaý sózder onyń da qanyna sińgen-aý. Óz sheshesinen názik, súıkimdi eshkim joqtaı kórinýshi edi oǵan. Bulaqtyń móldiri, mine, qaıda jatyr. Ákesiniń oǵan bir kórgennen qyzyǵyp, alyp qashýy da osy bir tunyqtyqqa, móldirlikke degen ǵashyqtyqta jatqan joq pa eken? NKVD sol móldirlikti tutqyndady-aý. Kóńili bosap ketti. Biraq syr bermeı boıyn tez jıdy.

Onyń tań qalǵany - bir aptadan beri osy úıde tapjylmaı otyrǵan etikshiniń isi. Ózi de qýaqy, qaljyńbas adam. Taramysty tartqan bolyp, qasyna jetip barǵan balalardyń shekesine tars degizedi. Keńesjannyń shekesi kóbirek qyzardy. Qos tanaýyn tartyp, ańǵalaqtap baryp qalady da, «oıbaı-aı, oıbaı-aı» dep tura qashady. Etikshi de, taramys shıratyp otyrǵan qyzdar da oǵan máz. Taramys shıratýdyń óner ekenin Jáńgir osy arada bildi. Jýannyń neshe túri, jińishkeniń neshe túri bolady eken. Sabyndap-sabyndap jiberip, biz shanyshqan jerden ótkizgende zyp ete túsedi. Etikshi sóz arasynda Qaıshanyń shıratqan taramysyn maqtap otyrdy. «Týmysynda jınaqy adamnyń shıratqan taramysy ıneniń kózinen ótedi. Al salaq áıeldiki býyltyq-býyltyq bolyp, tartqan saıyn janyńa tıedi» deıdi. Jáńgir men Jadyra Qaıshalardy kórgisi kelip ketti. Almatydan tanys qoı. Úılerine jıi kelip júretin.

— Qaısha taramys shıratýdy úırendi me? - dedi Jáńgir Dúldúl tátesine qarap.

— Úırengende qalaı! Biraq oǵan myna aǵańnyń tigip bergen etigin kórseń. Kımeı týra qolǵa ustap júretin.

Osy kezde qolyndaǵy etikti tabandap bolǵan etikshi qalypty sýyryp alyp:

— Káne, jigitim, ólshep kórshi, — dedi. Jáńgir ańyryp Dúldúl tátesine qarady.

— Ólshe, ólshe. Saǵan tikkizip jatyrmyz.

Jáńgirdiń aıaǵyna etik dál boldy. Ol fabrıkadan jańa shyqqandaı bylǵary etikti kıip qýanyp tur.

— Jáńgirdiń tóleıtin aqshasy joq, — dedi Jadyra. Dámeli birtúrli bop nalyp ketti.

— Erteń dáý jigit bolǵanda berińder aqshasyn.

— Ákesi jaqsy, sheshesi jaqsy, ózi jaqsy balalarǵa men bosqa tigem, — dedi etikshi.

NKVD aıypker, halyq jaýy dep ustaǵan áke-sheshesin myna etikshi jaqsy adamdar dedi-aý. Bulardyń berer baǵasy ózgeshe eken ǵoı. Jigit bop qalǵan Jáńgirdiń keýdesi álem-tapyryq. Dúldúl tátesiniń bular kelgeli jumysy bastan asyp ketti. Ton tikkizip, etik tikkizip áýre. Erekshe jany ashıtyn sekildi.

Jaraıdy, ol týys qoı. Al myna etikshige jol bolsyn. Kóńilderi úshin bolsa da, aıtqan sózi qandaı jyly edi. Tasyrańdaý, qyljaqbastaý kóringen etikshi balalarǵa úlken meıirdiń adamy sıaqtanyp ketti. Osy aýyldyń jandary bári túgel sondaı ma? Álde bulardy aıaı ma eken, álde Dúldúl táteleriniń bedeli me? Óstip kóterile túsken kóńildi aýyldaǵy oqys bir oqıǵa sýdaı basty. Bári Keńesjannan boldy. Ol ortalyqtaǵy jasandy kólge kónkı tebýge barǵanda, Kúmisbek basqarmanyń balasy Shortandy baıqamaı qaǵyp ketti. Buǵan bulqan-talqan bolǵan Shortan Keńesjandy jaqtan eki perip, teýip jiberdi. Úıge azan-qazan bolyp kelgen Keńesjandy erte-merte aıdynǵa Jadyra keldi.

— Káne, kim, kórset, — dedi.

Keńesjan dyrdaı basqarmanyń balasyn kórsetti. Jadyra qasyna jetip bardy da:

— Pochemý ty malenkıh obıjaesh? — dedi.

Boıy Jadyranyń boıymen birdeı Shortan asa qysyla qoıǵan joq. Ákesi elge basqarma bolsa, ózi balalarǵa basqarmadaı sezinetin. Aıaǵyndaǵy kónkıi de qoldan soǵylǵan emes, magazındiki. Jurttyń aıtýyna qaraǵanda, ony aýyl balalary bir apta qyzyqtaǵan eken. Bul da Jadyra sekildi toǵyzynshy klasta oqıdy. On segiz shaqyrym jerdegi MTS ortalyǵynan úıge demalysqa kelgen. Bastumada mektep bastaýysh qana. Sol sebepti de syrtta páterde turyp oqyp júr. Ákesi — basqarma, basqa aýyl balalaryndaı bul asa kóp qıyndyq kórmegen, árıne. Kelgen saıyn biraz balalardy zar jylatyp ketedi eken.

Kishkentaılarǵa búıideı tıýge uıalmaıtyn bolsa kerek. Ashýmen kelgen Jadyraǵa:

— Sen shúldirleme, aınalańa qara, - dedi. Aýyl meniki dep qorqytqandaǵysy.

— Má saǵan shúldirleme! — Jadyra bokstyń tásilimen qaǵyp kep jiberip edi, Shortan sereń etip qulap tústi. Balalar dý kúldi. Oǵan namystanǵan basqarmanyń erkesi atyp turyp, Jadyrany jaǵadan almaq boldy. Osy kezde kóz ilespeı qımyldaǵan Jadyranyń eki qoly Shortannyń betin dal qyldy. Ol qan sıgektegen murnyn basyp, júresinen otyra ketti.

— Eslı ty — shýka, ıa — akýla. Kishkentaılarǵa tıispe. Tıisseń kóretiniń osy.

Keńesjandy jetektep úıge ketti. Bulaı jaǵdaı shıelenise qoıady dep ol oılaǵan joq. Basqarmanyń balasy ǵana emes, áıeli de bul jerde ózin óktem sanaıdy eken. Kóresini sodan kórsin. Kóp uzamaı etjeńdi qara sur áıel aıǵaıdy salyp úıge kelsin. Balasyn qolynan ustap alǵan.

— Jaýdyń balasy jaýlyǵyn qylmaı qoıa ma? Kór myna balamdy neǵylǵanyn. Óltire jazdapty, — dep tepsindi Dámelige. Shynynda kóziniń aldy kógerip, murny kónekteı bolyp isip tur.

Dámeli bul arada qatty qarsy jaýap aıtýdy jón kórmedi. Ózin sabyrlyraq ustaǵysy keldi. Biraq «jaýdyń balasy» degen sózi keýdesine pyshaq tyqqandaı, janyn janshyp jiberdi. Anaý órekpip qoımady.

— Óz balańdy jaý baýyryńnyń atyna jazdyryp, Almatyda ustalǵan Esbergenovtiń eki sumyraıyn qolyńa ustap. Qasqyrdyń kúshigi qasqyrlyǵyn qylmaı qoıa ma? Men NKVD-ǵa habarlaımyn.

Dámeli shydamnan ketip qaldy.

— Báıbishe, tartyńyz tilińizdi. NKVD turǵaı, qudaıǵa habarlańyz. Balańyzdyń kebin kıgińiz kelmese, qaıqaıyńyz. Basqarma boldym dep basymyzǵa tyshamysyz. Sózińiz qandaı jaman. Bulardy jaý degenińiz, myna meni jaý degenińiz. Bulardyń ákesi de, sheshesi de men. Kózimniń tirisinde eshkimge jábirletpeımin. Qylatynyńyzdy qylyp alyńyz. Tastap jiberińiz aspanyńyzdy.

Erteń óz balańyzdyń osyndaı kúıge ushyramasyna kim kepil. Bir kúngi toıǵan tamaqqa semirmeý kerek.

Aýylda aldynan eshkim kese kóldeneń ótpeıtin Dámeli de doldanyp ketti. Daýylǵa daýyl qarsy turdy.

— Osy qazir MTS-qa, dárigerge baram. Sprápke alam. Ana buzyǵyńdy túrmede shiritpesem, Kúmisbektiń áıeli degen atym qurysyn.

Dámeli myrs etip kúlip jiberdi.

— Balalardyń janjalyna ákep kúıeýińizdiń atyn salmańyz. El basqarǵan erkekke shama kelse, shań jýytpas bolar. Búgin tóbelesedi, erteń tatýlasady balalar.

— Joq, bul qorlyqqa men shydaı almaımyn. NKVD-ǵa aıtam, NKVD-ǵa aıtam.

— Aıtpasań, Aıtbaıdyń toqaly bol endeshe. Bara ber baratyn jerińe. Meniń kórgen quqaıym bir sen deısiń be? Nege ekeni belgisiz, kópten beri Dámeliniń boıyn kernep júrgen ashý aǵytylyp ketkendeı boldy. Ol «senge» kóshti.

Yǵytyp alam ba dep kelgen basqarmanyń qatyny esebinen jańyldy. Onyń aldyndaǵy kolhozdyń jaı egin qorýshysynyń áıeli emes, úrlep qalsań, órship ketetin ot bolyp shyqty. Ashýyna minse, balapanyn qorǵarda bárin umytatyn qyrandaı, búrip tastaıtyny bar ma, qalaı?

Bajyldap-bajyldap, balasyn jetektegen kúıi basqarmanyń áıeli úıine bettedi. Jadyranyń oıynsha, balasy bir nokaýd alsa, sheshesi eki nokaýd aldy. Biraq tóreshi kim, áńgime sonda. Nokaýdqa jyǵyp turyp, jeńildi dep jarıalanatyn boksshylar bolady. Bulardyń eri keri ketip turǵan kún emes pe.

Jáńgir men Jadyra kópke deıin uıyqtamady. Kúbir-kúbir sóılesti de jatty.

— Seniki durys emes. Boksty bilmeıtin adamdy bokstyń tásilimen nege urasyń? Kórdiń be, qandaı janjal. Dúldúl tátemdi uıatqa qaldyrdyq qoı, — dedi Jáńgir.

— Pýstne obıjaet malenkıh.

— Nam nado byt ochen osmotrıtelnym. My pod kolpakom. Znaesh ty ob etom?

— Znaıý, — dedi Jadyra kúrsinip. — Mojet nam kýda nıbýd ýehat?

— Kýda, kýda! Krýgom estNKVD.

— Kakıe my neschastnye.

— İnisiniń daýsy tarǵyldanyp shyqty. Jáńgir aıap ketti. Qarańǵyda basynan sıpap, baýyryna tartqandaı boldy. Jadyra Jáńgirdiń qoınyna suǵynyńqyrap kirip, uıyqtap ketti.

Tańerteń bular turǵanda qar qalyń jaýǵan eken. Qoradaǵy shashylǵan shópke túnimen qamaýly turǵan qoılar ashqaraqtana jabylyp jatyr. Sıyrlarǵa Dámeli sý jylytyp berip júr. Qandaı aýyr jumys. Otyn sýyrady, shóptiń káshegin jınaıdy, sıyr saýady, tamaq pisiredi. Bir tynym joq. Bir-birine jalǵasyp jatqan taýsylmas tirlik. Ekeýi de -ulǵaıyp qalǵan adamdar. Keńesjan men Amangúl áli jas. Túndegi bir jaqqa ketip, jumys istesek degen oılarynan Jáńgir tez qaıtty. Myna kisilerdi aıap ketti.

— Jáńgirjan men Jadyrash kelgeli qolym uzaryp qaldy, — degen bolatyn birde Dúldúl tátesi. Iaǵnı kómekteriniń bolǵany ǵoı. Ásirese, Keńesjan razy. Qınalyp júrgen orys tilinen de «bes» alyp keldim dep qoqılanady.

Tory bıeni shanaǵa jegip jatqan Malybaı:

— Aqyljandardikine baramyz, — dedi kúlimdep.

Jadyra «ýra» dep aıqaılap jiberdi. Jáńgir úndegen joq. Bul qandaı oqys sheshim. «Ózderi kelip qalar» dep otyr edi ǵoı. Múmkin, bárine túrtki bolǵan keshegi janjal shyǵar.

Malybaı men Dámeli de túnimen birazǵa deıin uıyqtamaǵan-dy. Áńgimeleri eki balanyń tóbelesi tóńireginde boldy.

— Jatqan jylannyń quıryǵyn basyp neń bar. Seniń de jynyń qozbaıtyn jerde qozyp ketedi, — dedi Malybaı.

— Joq, «jaýdyń balasy» degeni ótip ketti. Neǵylǵan jaý?

— Oıbaı-aý, qazir solardyń qolynda bolyp turǵan joq pa. Betegeden bıik, jýsannan alasa bolǵannan basqa ne qaldy bizge.

— O, kóleńkesinen qoryqqan sorly. Kóringenniń tabanynda janshyl demeksiń be?

— Kóleńke me eken? Bult, qap-qara qalyń bult basyp turǵan joq pa. Qur kókiregińdi ura bergennen ne shyǵady? Saqtanbaısyń ba, ana balaǵa qyrsyǵyn tıip ketse, qaıtesiń. Basqarmanyń doly qatyny eshteńeden taıynbaıdy. Sen turǵaı, odan Kúmisbektiń ózi qorqady.

— Oı, erkek bolǵanyńa. Kúmisbektiń ornynda bolsam men onyń terisin sypyryp alar edim.

— Saǵan ol Anarbaı emes. Aýdanda bulardyń úlken súıeýshileri bar deıdi. Bir kezde aýylnaı bolǵanyńdy qaıtsin. Bılik kimde bolsa — kúsh sonda. Sen — búgin jaı ǵana Dámelisiń. Aptaldaı baýyryń Narǵazy da, taýdaı tirek bolyp júrgen Júsip te joq. Bári bir jippen baılaýly. Endi sol kógenge aparyp Aqyljandy tyqpaqsyń ba?

Dámeli oılanyp, biraz til qatpady. Úndemeı júrse de, jýas Malybaı ózinen aryraq oılaıdy. Shyndyǵynda asyl azaıyp, jasyq jandanyp bara jatqan joq pa. Omyraýly jigitterdiń birtindep omyrtqasy úzilgendeı. Sonda ne, endigi zaman aınalasyna on qarap, bir shuqıtyn saýysqandardiki bolǵaly tur ma? Dámeliniń oǵan ishi pysyp óler. Bir kezde Aqyljanǵa óz tuqymynyń órligi jetpeıdi dep ókinetin sıaqty edi, endi Ajy tuqymynyń abaılaǵyshtyǵyn bersin demek pe. Ol da kerek eken-aý.

— Sonda sen ne iste demeksiń? — dedi shalyna.

— Myna balalardy Aqyljandarǵa apara turaıyq. Basqarmanyń qatyny da sabasyna tússin. Bular kózine kóringen saıyn onyń qyjyly orshı beredi. Ashý adamǵa ne istetpeıdi. Arandatatyn tegi ashý ǵoı.

— Sonda seni ylǵı arandatyp júrgen men demeksiń be? Meniń órligimnen upaıyńnyń ketken jeri bar ma?

— Anarbaımen de, Lepirbaımen de til tabysýǵa bolatyn edi. Tegi egesti órshitpeý kerek. Qaınaǵan shaıǵa bir qasyq sý quısań da, onyń saqyly basylmaı ma? Adam da sol sekildi. Sol bir qasyq sýdy taba almaı júrsiń ǵoı. Narǵazyny myna jaǵdaıdy paıdalanyp, Anarbaılar men Lepirbaılardyń aǵaıyn-týǵany kórsetpesine kim kepil. Menińshe, balalardy qazir bul jerden áketý kerek.

Dámeliniń ashýyn Malybaıdyń qısyny jeńgendeı. «Altyn basty áıelden baqyr basty erkek artyq» degen qazekeńniń maqaly osyndaıdan týmasyn. Keshegi qyzýlyqpen aıtqan sózderi basqarmanyń qatynynyń ishinde qan bolyp qatty, árıne. Onyń áreketiniń aldyn alý kerek. Bul da — bir amal. Kúıeýiniń usynysyna maqul dedi. Bátımanyń, Júsiptiń urpaǵy dep, kóz aldynan ketirgisi kelmep edi, qarashy jaǵdaı qalaı-qalaı bılep barady. Oılamaǵan jerden shyqqan janjal endi bulardan da ajyraıyn dep tur. Anasy Baljan «balanyń arasyna túspe, baýyryńnan da ketiredi» deýshi edi. Ras bolyp shyqty. Óz balasy bolsa, múmkin, kılikpes te edi bul janjalǵa. Qudaı da, adam da jábirlep turǵan ózge balalardy qorǵaıtyn bireý shyǵýy kerek qoı. Túıeniń júgi bir qısaısa, aýmaı qoımaıtyn. Ómiriń de solaı eken-aý, oı, toba-aı.

Bul sheshimge Malybaı men Dámeliniń osynshama qınalystan keıin kelgenin balalar qaıdan bilsin. Tory bıe shanaǵa jegýli turǵan soń, kıine bastady. Ekeýinde da jańa bylǵary etik. Olardyń ishinen aq kıizden juqa jyly baıpaq tigip jáne bergen. Tondary da shap-shaq, áp-ádemi bolyp dalaǵa shyqty. Bas kıimderi ǵana júdeýleý, qalanyń malaqaıy.

Dámeli úıge júgirip kirip ketti. Narǵazynyń osydan birneshe jyl buryn ustaǵan túlkisiniń terisi tórdiń aldynda ilýli turýshy edi, sony alyp shyqty.

— Mynadan barysymen Qaıshaǵa tymaq tikkizińder. Ekeýińe shytady. Sonda naǵyz qyr qazaǵy bolasyńdar da qalasyńdar, - dedi qaljyńdap Dámeli.

Qımaǵandyǵynan ba, túlkiniń terisi syrtqa alyp shyqqanda Malybaıǵa tipti ádemi kórinip ketti.

— Narǵazynyń kózindeı edi, — dedi jaı ǵana sybyrlap.

— Túlkisi turǵaı, ózinen de aıyrylyp ólmeı otyrmyz ǵoı. Tilekshi balalary kısin, — dedi Dámeli.

Alǵan betinen qaıtpaıtyn áıeliniń syry ózine málim Malybaı sózdi odan ári qozdyrǵan joq. At dorbasyndaǵy jemin jep bolysymen, tor bıeniń aýyzdyǵyn salyp, belin kóterdi. Osy kezde Dámeli Jáńgir men Jadyranyń betterinen súıdi, kózine jas aldy.

— Qydyryp qaıtyńdar. Ata-táteleriń de máz bolyp qalsyn.

Malybaı shý dep, shanany ornynan qozǵady. Bul úıden qastarynda sabaqqa ketken Keńesjan men uıyqtap jatqan Amangúl ǵana joq. Qoradaǵy qoılar men ańyryp turǵan sıyrlar da shanadaǵylarǵa qarap bastaryn kóterdi. Qalyń jaýǵan qarda shana tabany jarysa túsken qos izdi qaldyryp bara jatty.

Osynaý eki jastyń jarysa jańa bastalǵan ómiri sekildenip ketti Dámelige. Ombyǵa tirer me eken, álde saırap jatatyn izdeı jaqsy taǵdyr bolar ma eken. Keleshekteri alda ǵoı. Osy bir ot jylt-jylt etip, áldeneden úmittendiredi.

7

Jeti táýlik jol ábden tıtyqtaryna jetti. Onyń ústine, ańǵal-sańǵal júk vagondarynan quralǵan poezd boldyrǵan attaı ár stansıaǵa bir toqtaıdy. Ylǵı áıel, osynyń báriniń kúıeýi jaý bolǵan ba? Egdeleri de, orta jastaǵylary da, tipti tym jasandaýy da bar. Ulttary da ártúrli. Bátıma alǵashqy kúnderi ózin tuıyqtaý ustady. Oryssha jetik bilmeıtininen áıenshektendi. Bir-birlerinen kóp jón suraspasa da, bastaryna túsken taǵdyr bárin bir tilde jaqsy uǵystyrǵandaı. Bir tilim nandy bóle jep, bir kese sýdy bóle iship, uzaq sapar shegip keledi. Aparatyn jerleri «KarLAG» degendi jol jónekeı emis-emis estigendi. Sýyq vagonnyń asty-ústinen soqqan jel birazyn aýyrtyp, qyzýyn da kóterdi. Tún balasy uılyǵyp otyryp, birin-biri jylytyp, kóz iledi. Kúndiz kúzetshi mılısıonerdiń aıdaýymen poezd toqtaǵan jerden kezektesip ystyq sý ákeledi. Keı kúnderi búkil vagon bolyp nor de tatpaıdy. «KarLAG»-qa jetse, qaryq bolatyndaı kórinedi kóbine. Jol azabynan táýir shyǵar.

Mine, sol «KarLAG»-y. Ustalǵandardyń Qaraǵandy lageri degen sóz eken. Aınalasyn temir tormen qorshaǵan mıdaı dalaǵa ákep túsirdi. Aıaz yzǵyp tur. Uzynnan-uzaq salynǵan birneshe baraq ishine kirgende úlken qoıma sekildi bop kórindi. Kóńilge medeý qatar-qatar, qabat-qabat nar bar, soǵan jatyp bir ýaqyt tynystaýǵa bolady.

Basqa tússe — baspaqshyl, tutqyndyqtyń tuzaǵyn bári de moıyndap, zyr qaǵady. İshterinde Qazaqstannyń Ortalyq Atqarý Komıtetiniń (QazSIK) tóraǵasy Qulymbetovtyń áıeli, oqý-aǵartý halyq komısary Júrgenovtiń áıeli bar dep estidi. Olardyń balalary da óziniń Jáńgiri men Jadyrasy qusap qorǵansyz qaldy ma eken? Olardyń úıin de tartyp aldy ma eken? Respýblıkalyq kólemdegi iri adamdar ǵoı, múmkin, jeńildeý kelgen shyǵar. Áı, qaıdam, jol boıy, poezd ústinde olarǵa degen eshqandaı jeńildikti baıqaı almady. Sonda mynaý quryq ózderinen de joǵarylap aryǵa ketken-aý, á.

NKVD-nyń óz kúıeýimen ózin bettestirgeni kóz aldyna keldi. Ol kórinisti esine alsa, Bátıma talyp ketedi. Poezd ústinde de birneshe ret solaı boldy. Sý búrkip, janashyrlyq jasap, japyrlap turǵan áıelderdi kórdi. Ol jaqsylyqqa qurǵaq raqmetin bildirýden artyq qolynan ne keledi. Sonda uzyn boıly, aqquba bir áıel:

— Talma aýrýyń bar ma edi, qurbym, — dep surady.

— Joq, osy jaǵdaıdan tapqanym bul. — Úzip-úzip áreń aıtqan-dy ol sózin.

— Onda ózińdi-óziń qolǵa al. Ketedi, — dedi. — Sirá, dáriger bolsa kerek. Berer dári-dármegi bolmasa da, sózimen árkim árkimge keńes berip kele jatty. Bátıma óziniń oqymaı qalǵanyna osy poezd ústinde taǵy ókindi. Eski zamannyń soıylyn soqqan ákesi muny oqytpaq turǵaı, qaıtsem tezirek qalyń mal alam dep asyqty. Jańa zaman kelgende eseıip qalǵan. Júsiptiń hat tanytqanyna raqmet. Odan balaly-shaǵaly boldy.

Jaqsy jaǵdaı, jaıdary kóńil ol olqylyqty asa bildire qoıǵan joq edi. Myna basqa kún túskende durystap qarmaný úshin saýat kerek eken. Bárin Júsipke senip, kóp nárseden qur qalypty ǵoı ańqaý basy.

«Talma aýrýyń bar ma edi?» Qoıanshyqsyń ba degeni me? Júregi sý ete qaldy. Ertede, jas kezinde elde bir qyzdyń qoıanshyq aýrýynan ólgeni bar. Jap-jaqsy júredi de, qalshyldap-selkildep kózi alaryp qoıa beredi. Sodan baryp es-tússiz qulaıdy. Sereń-sereń etip jatady da, aýzynan aq kóbik ketedi. Álden ýaqytta esin jıyp, «ýh» deıdi. Basyn kóterip, túk bolmaǵandaı júrip ketedi. Bir kúni jún tútip otyryp qulaǵanyn óz kózimen kórgen. Záresi ketti. Ol kezde qaratatyn dáriger bar ma? Áke-sheshesiniń ahylap-úhilegennen basqa qolynan keleri joq. Qudaıdyń salǵany, kónbeske laj bar ma dep otyrǵany. Aqyry jer oshaq basynda talmasy ustap, otqa kúıdi. Ap-ajarly qyzdyń bet-aýzy adam kórgisiz bolyp buzyldy. Aǵaıyn-týǵany tipti áke-sheshesi onyń ólgenin tiledi. Qoıshy, túptiń-túbinde aqyry qor bolyp óldi-aý, sorly. Oǵan qabyrǵasy qaıysqan eshkimdi kórmedi. Qaıta qýana-qýana kómdi. Sondaı aýrý bolsa, qudaı meni myqtap sorlatqan eken. Álgi dáriger áıelge bárin aıtyp, daýasy bar ma dep surasa qaıtedi.

Pále sol Júsippen bettestirgen kúnnen bastalǵan. Aıran kóz tergeýshi ekeýin stoldyń eki jaǵyna otyrǵyzyp qoıdy. Júsip anadaǵy kórgeninen qatty júdegen, qur súldesi qalǵan sıaqty. Kóziniń oty ǵana ornynda.

— Al, aıtyńyz, Esbergenovtiń úıge ultshyldardy shaqyryp, jasyryn májilis qurǵany ras qoı.

Jylymshy kúlkimen tergeýshi Bátımanyń betine qarady. «Eı, mynaýyń qazaqsha saırap tur ǵoı». Bul oıynan Júsip eleń ete qaldy.

— Ony kim aıtty sizge? — dedi Bátıma.

— Siz aıttyńyz!

— Qashan?

— Ótkendegi jaýabyńyzda.

— Jala!

— Jala emes, toqtańyz!

Aıran kóz qara qatyrǵy papkanyń arasynan úsh paraq qaǵazdy aldy.

— Mine, oqyp bereıin. Bizde is orys tilinde júredi. Sizdiń jaýabyńyz orysshaǵa aýdarylǵan. Siz oǵan qol qoıǵansyz.

Mánerlep oqı jóneldi. Bátıma bir sózin uqty, bir sózin uqqan joq. Magazınge baryp, et, maı, nan, qant qana suraıtyn orysshasynyń óresi oǵan jete qoımady. Sol sebepti de selqos tyńdady, biraq Júsiptiń kózi shatynap bara jatty.

— Mynaý sumdyq qoı, — dedi qazaqshalap.

— Sumdyq ar jaǵynda, tura turyńyz, — dep keketti tergeýshi.

Ol qaǵaz boıynsha Júsip jetisine bir ret úıine ultshyldyq pıǵyldaǵy adamdardy jınap turǵan. Olar kóp máselelerdi talqylaǵan. Sonyń ishindegi bastysy — Qazaqstannyń búgingi haly. Eger ol derbes bolǵanda, asharshylyqqa da ushyramaıtyn, búgingideı sorlamaıtyn da edi. Halyqtar dostyǵy degen — qur aldamshy sóz. Shyn máninde, otardyń tabanynda otyrmyz. Bul kúıinde halyq retinde qurýymyz múmkin. Jerimizden de, saltymyzdan da aıyrylamyz. Alashordashylardyń alańdaǵany beker bolmaǵan. Sondyqtan bóliný kerek. Myna jaǵymyzda Qytaı, arysy Japonıa bar. Jerimizdiń kendigi, qazba baılyǵymyzdyń moldyǵy bizdi eshqashan qor qylmaıdy. Tek jetispeıtini derbestik, táýelsizdik. Odaqtan qalaı da bóliný kerek. «Mundaı pıǵyldaǵy kúıeýimnen shyndyǵynda keıingi kezde aınydym. Onyń ustalǵany durys dep esepteımin. Balalarymnyń baqyty úshin Esbergenovten men atquıryǵyn úzdim. Famılıamdy da ózgertip, óz ákemniń atyna kóshirýge daıynmyn Bátıma».

— Bátıma-aý, myna jaýapty sen berdiń be? Qaıdaǵy jıyn? Qashan jınaldyq?

Júsip aıǵaı saldy. Aıran kóz rahattanyp kúldi.

— Qandaı jaýap? Myna oqyǵanyn túsinbedim ǵoı. Meniń oryssham ózińe belgili emes pe.

Júsip qazaqshaǵa aýdara bastady. Tergeýshi ony qaqpaqyldap sóıletpedi. Sonda da negizgi mazmunyn aýdaryp úlgerdi.

— Sumdyq-aı, sumdyq-aı, — dedi Bátıma shashyn julyp. - Mynaý meniń sózim emes. Júsipjan-aý, aqyrette ıman kórmeı keteıin, muny men aıtsam, arǵy bet asyp ketken ákemniń qatyny bolaıyn. Taǵy qandaı ant-sý ish deısiń. Bul sózderdi aıtsam, ana eki ulymnyń qara sorpasyn isheıin. Senbe, senbe bularǵa, Júsipjan. Asylym, armanym, aq ıyǵym meniń.

Tergeýshi sap-salqyn kúıimen Bátımaǵa qaǵazdyń astyndaǵy qolyn kórsetti.

— Joq, sumyraı, maǵan qazaqsha oqyǵansyń. Ondaǵy sózder bul emes. Aıt deseń, qazir aıtyp bereıin. Basymda tasta qashalǵan tańbadaı jattaýly. «Júsip pen Zylıha» hıkaıasyn jatqa biletin meniń basym ol sózderdi ustap qalǵan. Mynaý sonyń oryssha aýdarmasy dep qol qoıǵyzǵanyń bar edi. Aldaǵan ekensiń ǵoı, sumyraı.

Júsip te qol-aıaǵy kisendeýli kúıimen aıran kózge tura umtyldy. Biraq qasynda turǵandar ony súırep alyp ketti. Sol arada Bátıma esinen tandy.

Júsip artyna qarap:

— Qazaq tilin bilgenińdi qandaı qara nıetke paıdalanǵansyń, svoloch. Senderge til bilgenderiń úshin on bes prosentti osyndaı aramzalyq jasasyn dep tóledi me?

Biraq bul sózderdi Bátıma estigen joq. Talyp jatty. Osy áńgimeni aıtqanda, dáriger áıel:

— Bul — nerviniń isi. Árıne, ol júrekke áser etpeı qoımaıdy. Ýaqyt kerek. Shamańyz jetkenshe ol kórinisti eske almaýǵa tyrysyńyz. Bul qoıanshyq emes.

Bátımanyń júregi ornyna túskendeı boldy. Álgi tutqyn dáriger áıeldiń bir aýyz sóziniń ózi jegideı jegen oıyn seıiltti. Múmkin bolǵansha taza aýaǵa umtylyńyz degen sózi udaıy esinde. Osy lagerdiń qoıyn baǵýǵa kim barady degende, birden qolyn kóterdi. Eski kásip, baıaǵy ákesi Bımendiniń qoıynan kóp emes shyǵar. Kóńine maltyǵyp, irkitine irip júrip edi ǵoı. Jastyqta qalyptasqan malsaqtyqtyń bir paıdasy tıer.

Qys ótip, jaz keldi. Erkin dalada emin-erkin ózi. Ústindegi kıimi — kádimgi qoıshynyń kıimi. Butynda kónetoz syryǵan shalbar, aıaǵynda shoqıǵan kerzi etik. Ústindegi julma-julma syrma keýdesheni ystyqtasa sheship tastaıdy. Mynaý arqanyń shıpaly aýasy júregin jazyp, keýdesin keń tynystatqandaı boldy. Adam aıamaǵanmen, dalasynyń jasaǵan darýy shyǵar bul. Oǵan da shúkir. Júsipten múlde kúder úzdi. Ana qısyqtyǵymen ony tiri jibere qoımas. Qos qulynyna aman-esen jetse eken. Endigi densaýlyǵy solardy kórýge jarasa. Keshe alǵan hatty qaıta-qaıta oqı berdi. Bárin muqıat jazypty. Jáńgirdiń qazaqshasy kádimgideı túzelip qalǵan. Dúldúl tátesiniń ózderin shyttaı kıindirgenin, qys boıy Aqyljandarda bolǵanyn, qazir kolhozda, áskerge suranǵan eken, almapty. «Ákesiniń ustalǵany aldynan shyqty-aý» dep oılady Bátıma.

O, qaıran Dúldúl tátem. Qaıratyńnan aınaldym. Ózim de senen basqa pana joq dep sanap edim. Degenińe jet. Aqyljanyń aman bolsyn.

Bátımanyń qoıshy retinde ǵana emes, qasapshy retindegi bedeli tez tanyldy. Lagerdegi bir bastyq qazaq edi, birde úıine kelgen qonaqqa arnalǵan qoıdy soıatyn adam tappaı, dal boldy. Lagerdegilerdiń bári áıel ǵoı. Sasqalaqtap turǵan bastyqqa:

— Pyshaǵyńyzdy ákel, men soıyp bereıin, — dedi.

Álgi bastyq jerden jeti qoıan tapqandaı qýandy. Bilekti sybanyp jiberip, qoıdy alyp soqty da, aıaǵyn baılady.

— Musylmanda maldy áıel baýyzdamaıdy, baýyzdap berińiz, — dedi. Anaý at-tonyn ala qashty.

— Senseńiz, qorqam! Atyp óltirip bereıin.

— Astapyralla! — dedi Bátıma. — Qudaı keshirsin. Ózim-aq baýyzdaıyn.

«Adamdy atqannan qoryqpaısyńdar. Maldy baýyzdaýdan qorqasyńdar. Sonda senderge adam mal qurly bolmaǵany ma?» Osy sózdi aıtyp qala jazdap, ózin-ózi áreń toqtatty. «Páleli kótke barmaǵyńdy tyqpa, tyrnaǵyń qalady» degen emes pe. Ózim múshkil halde júrgende, onyń jynyna tıip qaıtem.

Áp-sátte terisin sypyryp, ókpe-baýyryn bólip, jiliktep, qazanǵa salýǵa daıyn etti.

— İshek-qarnyn arshyp bereıin be?

— Oıbaı, ony boq sasytyp qaıtesiz. Qonaq asa syıly adam, — dedi álgi qazaq. «E, eshteńeni kórmegen, keıingi, álgi, adam ustaýmen tez kóterilgen kóbik jastyń biri ekensiń ǵoı, mal-janyń aman bolsyn». Bul oılaryn da murnynyń astymen Bátıma ózine-ózi aıtty.

— Onda ishek-qarnyn maǵan berińizshi, ana arestant-áıelderdiń aýzyn bir maılaıyn, — dedi.

Ákesiniń qolynda turǵanda da, Júsipke kúıeýge shyqqanda da bireýge búıtip dilgár bolyp kórmep edi. İshek-qaryndy suraǵan soń ne sorym. Namystanyp ketti. Biraq ádiletsizdik namysyńdy qaıtsin. Bul arada talaı namys taptalyp, talaı arlynyń jigeri qum bolyp jatyr emes pe. Kimnen áýlıemin.

Mal ıesi ishek-qarynǵa qarsylyq bildirmedi. Sodan bastap, Bátıma qoı soıýǵa ketti dese, arestant-áıelder kádimgideı qýyrdaq dámetip otyratyndy shytardy.

Arestant-áıelder emes, bular shetinen arystan áıelder bolyp shyqty. İshterinen muǵalimder de, dárigerler de, ǵalymdar da, ınjenerler de tabyldy. Qurylysshylar lagerdi jaınatyp jiberdi, aǵash egildi. Barmaǵynan bal tamǵan tiginshiler shyqty. Atele ashyldy. Osyndaǵy bastyqtardyń áıelderi tipti anaý Qaraǵandydan kelip, jurt kıim tikkizetin boldy. Alǵash meńireý kóringen mynaý dalaǵa jan bitti. Shirkin, adamnyń qoly-aı! Tıip ketken jerin gúldendirip jiberedi. Osyndaı talaı qoldar qur bosqa túrmede shirip, talaı bastardaǵy asyl oılarǵa bekerden-beker butaý tústi-aý. «Jaý» degen qarǵybaý taǵynǵannyń ózinde japyryp istep jatqandary mynaý. Erkindikte bolsa she? Netken izetti adamdar. «Bátımanyń qýyrdaǵy» dep meniń ishek-qaryn qýyryp bergenim úshin bastaryna kóteredi. Kórgenniń aty kórgen-aý. Osynaý lagerdegi abzaldyqtarynyń ózinde adaldyq jatqan joq pa!

Osynyń bárin hatqa jazǵysy keldi. Biraq ol hatty kim jiberedi. Qaıta ózine pále bolyp jabysyp júrer. Bul jaqtan ketetin hat sholaq. «Aman-esenbiz. Burynǵysha júrip jatyrmyz. Hat jazyp turyńdar». El jaqtyń amandyǵyn da sırek estıdi. Aqylyńnan aınalaıyn Jáńgir, bóten sóz qystyrmaı jazǵan soń jetti ǵoı bul hatyń. Amandyqtaryńdy bildirip, sholaq ta bolsa osylaı jazyp turyńdar.

Bir ýaq qos qulynshaǵy elestep ketti kóz aldyna. Soqa aıdasa, tabany tilim-tilim, júzi totyǵyp, erni jarylyp júr-aý tegi. Erkeleý edi, Jadyrasy ne isteıdi eken? Namysqoılyǵy týra ákesine tartqan, bireý janyna tıse, qolynda qıqyldap ólýge bar. Jaýdyń balasy dep áldekim qamshynyń astyna alyp júrmese jarady.

Dúldúl tátesine arnaıy hat joldaǵysy keldi. Bul jaqtan óli qaıta ma, tiri qaıta ma? Raqmet sózin estisin eń bolmasa. Áıelderge kelgen áredik habardan baıqaıtyny — kóbiniń týysqandary at-tonyn ala qashyp, ustalǵandardyń balalaryn jýytpaı jatqan kórinedi. Olardyń qasynda Dúldúl tátesiniki erlik qoı. Aqyljandy salyp, Jáńgirdiń oqýǵa qaıta barýyna dalbasa jasasa. Zań ınstıtýtyna qaıdan túsip edi, myna jaǵdaıda ony qaıta jýytpaıdy-aý, tegi. Tipti basqasyna aýysyp ketsin. Joǵary bilimdi bolsa, óz kúnin ózi kórer. Bul oılardy hatqa jazýǵa bolatyn shyǵar. Pále izdegenge ilik tabyla beredi eken ǵoı. Tergeýde «balalaryńnyń atyn nege Jáńgir qoıdyńdar» dep te qıǵylyqty saldy-aý. «Jáńgir degen - ótkendegi ataqty hannyń aty, bulaı dep qoıýlarynda da bir qupıa bar». Osylaısha, Júsipti de qysqan bolar. Árkim-árkimniń aıtýynsha, Stalınnen bir jyly lebiz bolypty, «ákesi úshin balasy kúımeıdi» depti. Oǵan da shúkirshilik. Balalardy ınstıtýtqa, mektepke qaıtaryp jatyr deıdi. Osy habar Dúldúl tátesiniń qulaǵyna tıse, bir dalbasa jasap qalar. Átteń, bári qaǵazǵa syımaıdy, ony tipti syıdyrmaıdy da ǵoı.

Kúnde óriske shyqqanda osy oı basyn shyrmap ketpeı qoıdy. Esil-derti — eki perzentiniń bolashaǵy. Qaı ana bala jóninde oılamaıdy? Ana bolǵanda qandaı edi. Balalary «mektepke ata-analardyń jınalysyna kelgende, jurt saǵan qarap qalady, oǵan biz maqtanamyz» deıtin. Sol Bátımadan endi ne qaldy? Bir kúni aınaǵa qarasa, kádimgi qoıshy. Ózin-ózi qaraýdan tipti qalypty-aý. Búıte berse, áıeldiń pishininen múlde aıyrylyp, erkek bolyp ketetin shyǵar. Qysta kıgeni tymaq. Jazda da basyn oramalmen shart baılap alǵandiki me, shashy túse bastady. Baıaǵyda Júsip qyzyqqan toqpaqtaı qos burym kún ótken saıyn jińishkerip barady. Kóz aldyna ekeýiniń qosylǵannan keıin túsken sýreti keldi. Burymdaryn aldyna salyp, Júsiptiń qasynda gúl-gúl jaınap turǵan shaǵy edi. Sol sýrettiń bir danasyn aýylǵa Narǵazydan berip jibergeni de esine tústi. Ásirelep aıtsa, jaıaý kisi jatyp, atty kisi túsip qaraıtyn sýret edi. Shirkin, jastyqtyń ózi de sulý ǵoı. Sol symbattan túk qalmaǵany ma?

Bir ýaq tátti qıal súıreı jóneldi. Munyń bári qate dep tabylyp, Júsibi qyzmetine qaıta oralypty. Ózin osy «KarLAG-tan» mashınamen aldyrypty. Sonda osy býyntyq-býyntyq, erkek bop ketken kúıimen barmaq pa? Qoı, Júsibimniń janyn júdetip júrermin. Qıyndyqta sýaryla túsetin asyl temir me desem, jasyq ekensiń ǵoı dep júrer. «Qansha jyl qasymda bolǵanda menen túk juqpaǵan ba?» Bul syndy nege estýim kerek, nege Júsibimniń kóńiline olqy soǵýym kerek? Ómirimdegi eń bıik armanym árqashan Júsibimniń oıynan shyǵý emes pe edi, «horoshaıa para» dep tamsanatyn Shodyr, birge túsken sýretti alyp kórgende «kóz tımesin» dep hat jazdyrǵan Dúldúl tátesi ne deıdi? Júnjime, júnjime Bátıma dep bir ishki kúsh sybyrlaǵandaı boldy.

Sendegideı bitim ekiniń birine berile bermeıdi. Júsibiń qyzyqqan sulýlyqty saqtaı bil. Bárin Qaraǵandynyń lagerine tastap ketip júrme. Qolǵa al ózińdi, qolǵa al! Birde aldyn, birde artyn beretin alma-kezek dúnıeniń ótinen eń keregińdi — Bátımalyǵyńdy alyp shyq. Janyń keýdeńde turǵanda ony qaıǵy tútini qaraıtpasyn. Bátımalar jıi kezdese bermeıdi. Sol úshin de Júsibiń saǵan qyzyqqan. Sol úshin de búkil Ajy aýylyna jasyńda-aq súıkimdi bolǵansyń. Múmkin, sol úshin de qoı baǵyp júrseń de, osy KarLAG-ta seni qadirleıtin bolar. NKVD-nyń qatygez qyzmetkeri de qos burymyń erekshe ajar bergen symbatyńa túrme aldynyń ózinde-aq jutyna qaramap pa edi. Qolǵa al ózińdi, qolǵa al!

Qıyn jaǵdaıyń bárine et ólip, úırengennen keıin de bulqynyp tutqyn bolǵysy kelmeı turǵan osy bir áıeldik sezim ózin aıamaı qamshylaǵandaı boldy. Júsibiń saǵynǵany ma, áıteýir, bir kúsh tula boıyndaǵy qan tamyrdyń bárin kerip barady. Qıaldy da shaqyryp, qyzyq kúnderin kóz aldyna oraltyp ta turǵan sol. Áıteýir, bir silkinis keldi boıyna. Óriske kishkene qol aınasyn ala shyǵyp, aýyq-aýyq oǵan qaratatyn da sol bolý kerek. Tymaǵy qurǵyrdy qysta beker kıgen eken. Basyn terletip, qaıyzǵaqty kóbeıtip, shashyn ýys-ýys kúıimen túsire bastaǵan sol-aý. Átteń, Júsiptiń birde Máskeýden ákelgen suıyq sabyny qazir bolar ma edi. Onyń syrtyndaǵy «shashty túsirmeıdi, jyltyldaǵan tús beredi» degen jazýyn ózi oqyp bergen-di. Sonda-aq ol meniń shashymnyń erte túspeýin oılaǵan eken ǵoı.

Shynynda da, áıeldiń kórki eń aldymen shash emes pe. Nege unjyrǵam túsedi, bar bolǵany bıyl 35 jasta ekem, Júsibim áli 40-qa da jetpepti. Naǵyz qyzyq shaǵymyzda túsken eken ǵoı bul quryq. Jyl óter, eki jyl óter, bir jaqsylyq bolatyn shyǵar. Ózen teris ata berer deısiń be? Endeshe, ózimdi-ózim qolǵa alaıyn. Aldymen áıeldigimdi joǵaltyp almaıyn.

Osy oılardyń ústi-ústine kele beretinine tań qaldy Bátıma. Qara daýyl qansha dirildetse de, úsikke shalynǵysy kelmeıtin tirshilik kúliniń tik minezi-aý bul. Ony úsitýge eshkimniń kúshi jetpes. Endeshe, ózim nege úsitýim kerek? Qaıta oralar qyranymnyń qyzyǵatyn qyrmyzy qyzyl túlkisi nege bolmaımyn.

Bir sát qaıta shurqyraý qurmetine jasalǵan dastarhan elestep ketti kóz aldyna. Tór aldynda Dúldúl tátesi. Oǵan jaqyn ámse uıań Narǵazy otyr. Aqyljan men Qaısha zyr júgirip qyzmet istep júr. Almatynyń almasy da bıyl erekshe pisken sıaqty. Dastarqan ústinde kózdiń jaýyn alady. Birneshe tabaqta jańa úzilgen móltek júzimder. Qumyranyń neshe túri qoıylypty búgin. Aq bas shampan sonyń bir tobynyń ortasynda aq býradaı pań kórinedi. Tyǵyny atylǵan soń ol kóbigimen bokaldardy toltyrdy. Konáktar shaǵyn rúmkelerde móltildep ol tur. Qazaqstannyń on bes jyldyǵyna arnalǵan úkimet qabyldaýyn kórgeni bar edi. Dastarqandy tap sondaǵydaı jasaǵan eken. Ózge sýyq tamaqty bylaı qoıǵanda, Júsip ádeıi soıdyrǵan taıdyń jas qazysy men qartasy búgingi saltanatqa erekshe ajar beripti. Eti as bólmede bylqyldap ol jatyr. Eki-úsh jas áıel nan jabýda. Onyń ishinde tatar kórshisi bar. Áldeneshe aıtýyna qaraǵanda, ol nan jaıýdyń keremet mektebinen ótken. Ánıi jasynan taptap, nandy jaqsy jaıdyrypty. Jaıǵan nanyn kóterip, jaryqqa qarap kóredi eken. Sonda kún kórinbese, qaıta ıletip, qaıta jaıdyrǵan. Talaı jylaǵan da, biraq osyndaı mektep ony as pisirýdiń ábden sheberi etken. Qadirli qonaqtar kelerde ony shaqyrý — Bátımanyń qashanǵy ádeti. Ózi de sóz aıtqyzbaı jetip keledi. Óner adamy qashan da ónerin kórsetkenshe asyǵady ǵoı. Odan ol úlken lázzat alady. Ac pisirý, stol jasaý da ol ónerdiń tóresi. Sondaı kúsh qysa ma, álde kórshi haqysy degen qanyna sińgen be, bul qurbysy atyp jetip keledi. Ol júrgen jerde as babyna alańdaýdyń qajeti joq. Alańdap turǵandary Shodyrdyń kidirip jatqany.

Júsibine qıyla qarady. Ol sál kidire turaıyq degendeı ısharat bildirdi. Jáńgir men Jadyrasyna kózi tústi. Aqyljan, Qaısha — tórteýi stoldyń aıaq jaǵynda esik aldynda tikesinen tik tur. Kádimgi daıashylar sekildi. Jadyra aldyna aljapqysh baılap alypty. Bátıma myrs etip kúldi. «Qyzmetshi bolǵan sıqyńnan aınaldym» dedi ishinen. Jáńgirdiń qolynda fotoaparat. Osy bir saǵynǵan keshti túgel túsirip alǵysy kelgen ǵoı.

Jurt dý ete qaldy. Óıtkeni esikten Shodyr kórindi. Shashy appaq, aıaǵyn sol syltyp basady. Bir kózi áınek sekildi. Qasynda Marýsásy joq, jalǵyz keldi. Eńgezerdeı bolyp ornynan kóterilgen Narǵazy otyrǵandardan qyzǵanǵandaı eń aldymen ózi tarpa bas salyp qushaqtady, betinen súıdi. Qasyna ákep otyrǵyzdy. Shodyr otyra bere qaıta atyp turdy. Óıtkeni Dámelini kórdi.

— Dasha, Dámeli, Dúldúl ápkem! Seni de kóretin kún bar eken ǵoı. Kelshi, kelshi, qushaqtasaıyq.

Eńkildep jylady. Jas bir kózinen ǵana shyqty, bir kózi ólgen adamdikindeı shaqıyp tur. Dámeli de bar meıirimen qushaqtady ony.

— Narymnyń janyn úzgen tamyry, kóńili alańsyz orys balasynda bólek jaralǵan Shodyrym. Asyl tulǵańnyń aman qalǵanyna shúkirlik. Marýsányń jaǵdaıyn bizge Júsip aıtty, ımandy bolsyn.

Iá, ol bir jantúrshigerlik jaı edi. Narǵazydan habar bolmaǵan soń, Almatyǵa Marýsányń ózi keledi. Neshe kún júrip, óldim-taldym degende Shodyrmen kezdesýge ruqsat alady. Nege ekeni belgisiz, NKVD sıpaqtatyp kórsetkileri kelmeıdi. Aqyry aıaǵynan júre almaı qalǵan Feodor Afanasevıchti qol arbamen kezdestiredi. Marýsá shar ete qalady. Mynaý ózi qasynan ketken kúıeýine tipten de uqsamaıdy. Bet-aýyz adam tanyǵysyz, bir kózi joq. Qol arbamen súıretkenine qaraǵanda, aıaqtan da aıyrylǵan ǵoı.

— Bir basqa bir kóz jetedi, Marýsá, — dep áıeliniń eńsesin kótermek boldy ol. — Kózimdi alǵanmen, kóńilimdegi senimdi eshkim ala almaıdy. Men partıama adalmyn.

— Kim bilip jatyr ony. Muny kimge aıtyp tursyń? Mynaý qapas túrmeniń tórt qabyrǵasyna ma?

— Aryma aıtyp turmyn. Seniń aldyńdaǵy, óz arymnyń aldyndaǵy esebim. Sen bilsin, kóńilinde kúdik qalmasyn dep turmyn. Bularǵa sóz qor, bular mynaý meńireý qabyrǵadaı tas kereń. Bular úshin adam shybyn qurly bolmaı ketti. Berik bol!

Marýsá berik bola almapty. Sodan shyqqan betimen kórgen qorlyǵyna shydaı almaı, poezdyń astyna túsip ólgen. Bul jaǵdaıdy otyrǵandardyń bári birdeı bile bermeıdi.

Júsip qolyna bokaldy aldy. Sál jutynyp, tebirengendeı keıip tanytty.

— Dostar, aǵaıyn-týǵandar! Men dinshil emespin. Biraq Quranda mynadaı sóz bar dep otyratyn ákem Esbergen. Kúnine myń adam ólip, myń bir adam týady eken. Sol artyq týǵan bir adamnan osynsha urpaq tarapty. Bul meniń esime tabıǵattaǵy tepe-teńdiktiń zańyn túsiredi. Fızıka degen pánde oń zarád, sol zarád degen bolady. Bardyń joǵy bar, azdyń kóbi bar. Jamandyq pen jaqsylyq, joqshylyq pen toqshylyq, aq pen qara, qys pen jaz, kún men tún bolyp kete barady. Tún qansha jasyrǵysy kelgenmen, kún tirshiliktiń bula kúshin oıatyp shyǵady. Tún qansha teńelgisi kelgenmen, tirshilik ataýly, onyń ishinde adamzat, myna bizder kúndi jaqsy kóremiz, odan kúterimiz kóp. Túnniń qarańǵysy kórsetkisi kelmese, kúnniń jaryǵy jarıa etýdi qalaıdy. Qoǵamda da solaı. Onyń aıaqtan tartar kúshi tún sekildi de, ilgeri súırer kúshi kún sekildi. Jańaǵy artyq týǵan bir adamnan taraǵan sıaqty osy kúshtiń artyq salmaǵymen adamzat damıdy. Ǵylym tilinde ony progres deıdi, ıaǵnı ilgeri basý, tirlik, tirshilik ataýlynyń ilgeri basýy. Ony toqtata alar kúsh joq. Osyǵan berik sengenniń ǵana tasy órge domalaıdy.

Siz bop, biz bop oǵan berik sendik. Ol senimimizdi jańa zaman muraty kúsheıte tústi. Óıtkeni onyń negizi — eń aldymen adamdy oılaý, adamnyń qanaýyn boldyrmaý, barlyq adamnyń adamsha ómir súrýine kóshý. Sol úshin revolúsıa jasadyq, sol úshin qan tóktik, qıyndyqtar kórdik. Osy kúrestiń shýaǵy qyzýlana kelip kúndeı qýatqa aınalaryna sendik. Ozbyrlyqtyń ýyn jutyp kelse de, sol senimnen tipten aırylmaǵandar bar ortamyzda. Qıyn sátte janymyzdy jebegen de, boıymyzǵa órlik bergen de sol senim. Árıne, qurbandyqtardy umyta almaımyz, ol júregimizdi qan jylatady. Onyń endigi óteýi - sol senimdi kúsheıtken ústine kúsheıtý. Ozbyrlyqtyń avtorlary halyqtyń qarǵysyna ushyrary sózsiz. Ol qarǵystyń qahary sumdyq! Halyq zerdesinen uǵymtal esh nárse joq. Tarıhtyń shejiresin jasaýshy sol zerde. Ol kúngeıimizdi de, kóleńkemizdi de jasyrmaıdy. Tarıh taǵylymy dep sony aıtady. Halyqtyń esinde qaraqshy eshýaqytta qalmaıdy. Halyq qaharmandardy ǵana qasterleıdi. Bizdiń qazaqta «halyqtyń qarǵysyna ushyraǵan» degen sóz bar. Sodan saqtasyn. Bir kúngi ataqtyń, bir kúngi artyq tirliktiń jeleýimen halqyn satqandar sol qarǵysqa ushyraıdy. Myń da bir táýbe, menińshe, ol qarǵystan amanbyz. Ózgesinen halyq zerdesiniń ózi-aq arshyp alady.

Sol halyqtyń qarǵysyna ushyramaǵandar, qaharmandar úshin qandaı qıyn sátte de adamgershiliktiń altyn dińgeginen aırylmaǵandar, aırylmaıtyndar úshin bir alyp qoıaıyq.

Bári ornynan turdy. Júsip eń aldymen Dúldúl tátesimen, Shodyrmen, Narǵazymen, otyrǵandardyń bárimen, eń sońynda Bátımamen soǵystyrdy. Kóńil kúıiniń bapty shaǵynda eljireı qaraıtyn bir minezi bar edi. Soǵan basty, sol babynda. İshindegi bul saǵynyshy qos janaryna jınalǵandaı. Syńǵyrlaǵan bokaldar kezek-kezek tóńkerilip jatty.

Ornynan aýyr kóterile Shodyr turdy. Cay kózimen Júsipke bir qarady. Shyny kózi jurttyń bárine birdeı qarap turǵandaı.

— Júsip, sen arydan terbep, ádetińshe pálsapalap sóılediń. Aıtqanyńnyń bári juǵymdy astaı boıymyzǵa sińip ketti. Aıtpaǵym mynaý. Men senen de buryn myna Narǵazymen tanyspyn. Ekeýimiz tamyrmyz. Osy «tamyr» degen sózge udaıy tan qalamyn. Nege deısiń ǵoı? Adamnyń araqatynasy aıtalyq, baýyr, týǵan-týysqan, quda-qudanda, jekjat, jıen, naǵashy, dos, joldas dep ólshenedi, á. Tipti sol «dos», «joldas» degen sózder turǵanda qazaq ózge ulttyń ókilimen jarastyqqa «tamyr» degen sózdi nege tańdap alǵan?Tamyr ósimdikke nár beredi, tamyr adam, haıýanat tirligin qamtamasyz etetin qan aǵzasyn durys arnaǵa salady. Tamyrdy tereńge jibergen qaraǵaı, shyrsha qysy, jazy kókpeńbek bolyp turady. Sen fılosof bolsań, osyny túsindirshi maǵan, nege qazaq «tamyr» degen sózdi tańdap alǵan? Talaıyńnyń basyńdy qatyratyn suraq berdim-aý deımin, á? — dep Shodyr kúldi. — Bul sózde meniń uǵymymda halyqtyń janynyń aınasy jatyr. Men jastaıymnan osy aınamen júzimdi kórip kele jatqan adammyn. Mynaý jalǵyz kózben de qazir bul aınaǵa rahattana qaraımyn. Mynaý otyrǵan Narǵazy, eger sala alatyn dáriger tabylsa, joq kózimniń ornyna cay kózin berýge de taıynbas edi. Osyndaı halyqty nege «ultshyl» deımiz. Qaıdan shyqqan bul pále? Osy bir qyrǵyshpen qanshama taǵdyrǵa qıanat jasaldy. Munyń aty - berisi áperbaqandyq, arysy rýhanı biteýlik. Maǵan túrmede «qazaq ultshyldaryna qalaı kómektestiń» degen masqara suraqtar qoıyldy. Sony moıyndamaǵanym úshin myna bir kózden aıyryldym. Uryp-soǵyp menen ultshyl jasamaq boldy. «Eki kózimdi oısań da, bul halyqty ultshyl deı almaımyn. Bul sózdi kesek tastaı kez kelgen jerde laqtyra beretinderdiń arǵy jaǵy shıki» dedim.

Sóz neden shyǵyp ketti ózi, álgi «tamyr» degennen eken ǵoı. Men myna qasymda otyrǵan tamyrym — Narǵazym úshin, ony dúnıege ákelgen halyq úshin tost kóteremin, — dedi Shodyr.

— Naǵyz fılosof myna sen, — dep kelip Júsip Shodyrdyń betinen súıdi. Eńkildep jylaǵysy kelip turǵan Narǵazyǵa qarap:

— Náke, Náke, batyr adam sóıte me eken. Sabyr, sabyr, — dedi. Narǵazy kúle jylap ekeýin birdeı qushaqtady. Otyrǵan jurt bári tikesinen tik turdy. Qaıshanyń kózinen Bátıma taram-taram jasty kórdi. «Seniń de óshkeniń janyp, joǵalǵanyń tabylar. Ońdy bir zaman lebi esti emes pe. Aqyljanyńnyń qasynda qalǵanyńa myń da bir shúkirshilik et» dedi ishinen. Aqyljan men Qaıshaǵa, ýyzdaı eki ulyna qarap turǵanda qasyna Júsip kelip qalypty.

— Sizben soǵystyrýǵa bolar ma eken?

Osy bir tátti sezimniń tutqyny bolyp turǵanda Bátımanyń aldynda jatqan qoı dúr ete qaldy. Bir toby bólinip ózine qaraı jóńkildi.

Bátıma japadan jalǵyz sasqalaqtap óz-ózinen sóılep júr.

— Sháıt, sháıt, — dep aıǵaı saldy. Qoılar úrke-múrke daýys shyqqan jaqqa qaraı uılyqty. Tik qulaq kók qasqyr anadaı jerde edireıip tur. Qoıǵa bir, qoıshyǵa bir qaraıdy. Áıel deıin dese basynda tymaq. Ol taǵy bir tap berse, myna otardan túp-túgel aıyrylýy múmkin. Burynǵy on jylynyń ústine shimirikpesten qosyp kelip jiberýden taıynbaıdy munda. Sorlyǵa — toqpaq degen sol. Osy oı kelgende, jańaǵy tátti qıaldan túk te qalmaı ushty da ketti. Endi bar kúshin dala taǵysyna qarsy aıbat kórsetýge jumsamaq.

— Aıtaq, aıtaq, — dep qattyraq aıǵaı saldy. Kóńilsiz búlkilge salyp qasqyr keıin burylǵandaı boldy. Kún eńkeıgen eken, otardy lagerge qaraı qaıyrý kerek. Oıaý turyp kórgen álgi bir túsi qaıtadan jylt etti.

— Sizben soǵystyrýǵa bolar ma eken?

Júsibi kóz aldyna qaıta keldi. Tik qulaq qasqyr edireń etip tura qaldy. Kınonyń kadryndaı alma kezek aýysqan bul kórinister janyn birese jubatyp, birese dirildetip kele jatqanda aldynan lager, úıindeı úırenshikti bolyp qalǵan KarLAG-i kórindi.

Malybaı Aqyljandardan kelisimen Dámeli jolǵa jınaldy. Qaıtkende Narǵazyny bir kórip qaıtpaq. Qystyń kúni, qar qalyń. Qolǵa qaraǵan shýlaǵan mal. Keńesjan men Amangúl de jas. Bireýiniń sabaǵy, bireýiniń tamaǵy degendeı. Ne isteıdi endi? Jasy ulǵaıǵan shaǵynda onda tartsa — onda, munda tartsa — munda jetpeıtin kúıge tap boldy. Zeınepti ne de bolsa kóshirip alýy kerek. Bárinen de júregin syzdatyp bara jatqany — Narǵazyny kóre almaı qalam ba degen kúdikti sezim. Onyń temir sharbaqtyń ar jaǵynda otyrǵanyn elestetkende tún uıqysy tórt bólinedi.

Kórshilerindegi bes kelinshekti jıyp aldy. Bir-bir kúnnen bizdikinde kezekshi bolasyńdar dep tapsyrma berdi. Kerek bolsa, kúıeýlerińe de aıtam. Men kelgenshe eki balam men kúıeýimniń qabaǵyn shyttyrmańdar. Bári báıek bolyp kelisip jatyr. Jazdaǵydaı emes, kolhoz jumysynan qoldary bos. Jalǵyz tuqym tazartý ǵana. Munyń ózi de mynaý qysta áıelder úshin jenil bop turǵan joq. Tastaı sýyq qambada qorbıyp kıingen kúıleri bir qambadan ekinshi qambaǵa arqalap tasıdy. Keshke deıin qap kóterý ońaı ma? Úılerine ushyp-jyǵyla jetedi.

Tuqym tazalaýdan bos kúnderi Malybaıdy balalarymen baǵýǵa kórshi áıelderdiń bári de sóz berdi. Narǵazydaı baýyry ustalǵan soń janashyrlyq bildirýleri de bar onda. Alǵash estigende Dámeli jylap júrdi, jasyp júrdi. Eldiń bári basqarma Kúmisbektiń keraýyz qatynyndaı oılaıtyn shyǵar dep qaldy. Joq, baıqasa, Narǵazynyń qamalýy buǵan degen qurmetti ósire túspese kemitpepti. Narǵazynyń óziniń de qurmettiligi shyǵar ol.

Jatsa-tursa esinen ketpeıtini nemere qaınysy Qospanbet. Ushty-kúıli asharshylyq jyly bir túnde úı-ishimen joq bop ketti. Kóz aldynda ashtyqtan jan tapsyrǵan eki balasyn kómgen jerden jany túrshikti me eken, áıteýir, jym-jylas. Aıǵanym kelini bolsa ózge áıelderge kúnin salyp nesi bar, bárin ózi-aq tap-tuınaqtaı etetin edi. Myna jolǵa jalǵyz attanbaı, Qospanbetti erte shyqsa tipti durys qoı. Qudaı olardy da qımady. Tiri me eken? Mort minezdi neme, jan saıalar jer tapsa, jarady. Bul tóńirekte joqtyǵy anyq. Mine, altynshy jyl bop barady, qanshama suraý saldy, ushty-kúıli joq. Ashtyq kep qazaqtardy ishki Reseıge qýyp tyqqan deýshi edi. Solardyń qatarynda bolsa, jarady onda. Eki-úsh qaıyrym orysshasy jetse, jaraǵan shyǵar. Úrkinshilik jyldary baıqaǵandaı, orystarǵa ózi úıirsek bolatyn. Qashpaǵanda qaıtsin, basyndaǵy úıin Anarbaı aqymaq órtep jiberse, eki balasyn ashtyq jalmady.

Úsh baýyry da sóıtip ketip qalýy kerek pe edi? Narǵazy sonda ustalmas pa edi. Bári bir jazǵannyń qolynda ǵoı, aıtty ne, aıtpady ne. Atameken, atameken dep, mine, aqyry ne boldy?

Shanamen barýdyń kerektigi — Narǵazy ustalǵan soń, olar tilin tistep otyr ǵoı, astyq salmaıdy. Bir-eki urany ashtyryp, ózderine dep arnalǵan astyqtan eki qap bıdaı, bir qap taryny ala ketse. Bıdaıdy un typ tarttyrmasa, olar tarttyra da almas qazir. Aqyljan úkimet at berdi dep Shabdardy qaıtaryp jiberipti. Aýylnaı mingen at qońy jaqsy eken. Tory bıe ózi býaz, uzaq jolǵa obal shyǵar. Atty jegý, doǵarýy áıel adamǵa aýyr-aq. Amal ne, qasta erkek joq. Átteń, Qospanbet-aı, joqtyǵyń osy jerde bilindi-aý. Aldyma salyp qýyp kete berýshi edim. Ajy tuqymynan alty-aq úı, onda da kári-qurtań. Qarmystan qalǵan bir shoq gúldiń aldy úsikke uryndy. Qalǵanyn mynaý mezgilsiz kelgen sypyrma saý qaldyra qoıar ma eken? Amal ne, barmasa bolmaıdy, ne kórmegen Dámelisiń. Narǵazydan janym áýlıe emes. Táýekel!

Malybaı baıǵus bir túnde bıdaıdy tarttyryp ákeldi de, jolǵa Shabdardy ázirleı bastady. Shananyń bas jaǵy qańsyp, taban temiri bosaǵan eken, ony ustaǵa aparyp jóndetti. Úıdegi eń bútin qaptarǵa urany ashyp, astyqty saldy. Tary sabanynyń shynynda qasıeti bar eken, jerge jarty kez ton qatsa da, uradaǵy astyq qup-qurǵaq. Tyńǵa salǵan Bastumanyń aqtarysy badanadaı, kózdiń jaýyn alady. Jol tússe, jaqsy, arada bir qonyp baryp qalar edi. Átteń, serik bolmady-aý. Antonnan ary stansıaǵa astyq tartqan laý kezdesip qalar múmkin.

Anton degende esine Shodyr tússe, laý degende oıyna qara atan keldi. Mynaý qysta uzaq jolǵa taptyrmas kólik túıe ǵoı, shirkin. Kóp bap ta kerek emes. Qalyń qardy sý jarǵan kemedeı esip otyrady. Asharshylyq jyly kolhozda shóptiń joqtyǵynan alǵash opat bolǵan qara atan Dámeli úshin túıe malynyń eń sońy sıaqtanyp ketti. Bul túlikti eske salatyn Malybaı men Aqyljannyń anda-sanda kıetin bıazy toqylǵan túıe jún shekpenderi. Qaısha qansha pálte satyp áperse de, Aqyljan olardy shekpenine teńgermeı júrdi. Ári jeńil, ári sýlyq.

Sóıtip, Qara atan da joq, Qospanbet te joq. Turǵanbektiń úsh ulynyń ortasyndaǵy jalǵyz qara qyzy Dámeli ǵana bar. Oǵan da mynaý aıazdaı qaryǵan aýyr jaǵdaı jer ortasynda, egde shaǵynda kez boldy ǵoı. Jastyq bolsa, bárin de kóterer edi-aý. Cherkesh qorǵanysynyń qıyndyǵyn bildirmegen qaıran sol shaq qol bulǵaǵaly qashan. Nary, Narǵazy mundaı kúıge qalaı tústi, onyń adam aldynda da, Qudaı aldynda da kinási joq edi ǵoı. Qısaıyp bara jatqan mynaý dúnıeni túzeıtin jan bar ma? Narǵazynyń ustalǵany Dámeliniń janyn osylaısha yshqyntatyn sekildi.

Eki kúngi azapty jol artta qaldy. Lepsi stansıasyndaǵy Erǵazynyń úıin suraı-suraı áreń tapty. Biraq aldynan kishi baýyry shyǵa alǵan joq, onyń bala-shaǵasynan da eshkim kórinbeıdi. Qaqpa aldynan orystyń egde tartqan er-azamaty kórindi.

— Bul úı bizdiki, biz muny satyp aldyq, — dedi ol jartysy qazaqsha, jartysy oryssha. — Olar koshevat bolganskıı.

— Solaı bolmasa jarar edi-aý degen Dámeliniń oıy dál keldi. Qoryqqan ǵoı, birjola qaralaryn óshirgen ǵoı. Dámeli súıegi sol jerde qalsa da, NKVD-nyń qaqpasynan shyqpaýǵa bel býdy. Munda da tumsyǵy tasqa tıgen balyqtaı eseńgiredi. Osydan eki kún buryn Narǵazyny on jylǵa sottap, Sibirge alyp ketipti. Mynaý úıden bir aýyz jaýap alýdyń ózi qıamettiń qaıymy eken. Sup-sýyq susty adamdar. Erinderiniń ushymen ǵana áreń sóılesedi.

— Halyq jaýlaryna qaıyrym joq, kimi bolasyz? — dep aqyrdy bireýi.

— Ápkesi bolamyn. Seniń de týǵan-týysqanyń, áke-shesheń, apa-qaryndasyń bar shyǵar. Musylmannyń balasy ekensiń jónińdi aıtshy.

— Musylman, kápir dep bul úıde bólmeńiz. Baýyryńyz bárimizdi boqtap, qyryp-joıyp kete jazdady. Baıaǵy soıyldyń zamany bar deıtin bolsa kerek.

— Ashynǵan ǵoı. Jazyqsyz japa shekse, kim de bolsa sóıter.

— Ol eń qaýipti jaýlar Esbergenovpen, Belozerovpen baılanysty bolǵan. Bári dáleldendi, ózi de moıyndady. Sol úshin jazasyn aldy. Ketti ketetin jerine.

— Tiri ǵoı, áıteýir, atyp tastaǵan joqsyńdar ǵoı?

— Siz de baýyryńyz sekildi kókjalsyz ba deımin. Tipti seskenbeı suraq qoıasyz: atylǵanyńyz qalaı?

— Oıbaı-aý, kúnde gazetke jazylyp jatyr ǵoı. Anaý atyldy, mynaý atyldy deıdi. Sol qasiretke ol da ushyrady ma degenim ǵoı. Bir suraq bereıin, qaraǵym. Soǵan jaýap bershi.

— Al berińiz?

— Osy NKVD Sovet ókimetine qaraı ma?

Kózi qantalap ketken jigit:

— Osy suraǵyńyzdyń ózinde shıkilik bar. Bile bilseńiz, bul kúnde NKVD-dan artyq Sovet ókimetiniń soıylyn soǵatyn eshkim joq. Eger NKVD bolmasa, myna jaýlar ne ister edi Sovet ókimetine? Qulatar edi, túsinesiz be? — dedi ákireńdep.

— Iá, soıyl ekenderiń ras.

— Dámeli aýyr kúrsindi.

— Ne dedińiz?

— Ózińniń sózińdi qaıtaladym. Soıylyn soǵamyz dediń ǵoı.

— Joq, joq, men ánsheıin, — dedi ol jan-jaǵyna alaqtap qarap. — Qazaqta sondaı beıneli sóz bar emes pe?

Sonda bulardyń ózi de bir-birinen kúdiktenetin bolǵany ma? Basqalarǵa ne sorym. Eki adamnyń basy qosylmaı, bir-birinen úrkip turatyn kún týdy ǵoı. Birin-birine ańdytyp qoıǵan ba? Áneýkúni aýyl arasynan bir áńgime qulaǵyna jetken. Kórshi kolhozda bir top erkek bas qosyp araq ishedi. Úı ıesi quıyp bolǵan soń, qonaqtaryna alyp qoıyńdar degenniń ornyna «al kettik» deıdi. Sonyń ishindegi bireýi ertesine «pálenshe, pálensheler Qytaıǵa keteıin dep jatyr» dep kórsetipti. Sol kúni keshte bolǵandardyń bárin qamaýǵa alypty. Óz aýylyndaǵy aýsar Jaýryn da biraz áýrege túsken joq pa. Jınalysta sóılep nesi bar deseńshi.

— Kolhozdyń jumysynan qatynymyz bosamaıtyn boldy. Bala-shaǵa jaıyna qaldy. Óıte berseńder, Sovet ókimeti birjola ózine qatyn qylyp alsyn da.

«Sen Sovet ókimetin kelemejdediń, túbiń shıki» dep jeti atasynan beri qaraı tekserip, ábden esin tandyrypty. Múlde sasqan Jaýryn «aınalaıyn páleden aýlaq, berdim múlde qatynymdy» dep tipti asqyndyryp alypty. Sol «páleden aýlaq» degeni ózine pále bop jabysyp, qazir túrmede otyr. Al Jaýryn sorlyny da kórsetken bireý bar ǵoı. Mynaý jaǵdaı adamnyń minez-qulqyn ózgertip jiberdi me, qalaı? Qyzǵanshaqtar, ishi tarlar endi jalamen-aq kún kóretin boldy ǵoı, kóre almaǵandaryn kórge tyǵyp otyrady deseńshi. Ósh alýdyń da eń ońtaıly jolynyń tabylǵany-aı. Aqty qara deý túkke turmaı qaldy. Árıne, buǵan arlylar barmaıdy, arsyzdar ǵana barady. Sonda arsyzdardyń tý kóterip, shabýylǵa shyqqany ma. Qansha saqtansań da, ol bir jerden qapysyn taýyp, qaqpanyn qurady deseńshi. Obal-aý degen olardyń oıyna keledi deısiń be? Baqaıshaǵyna turmaıtyn sondaı bireý Narǵazysynyń túbine jetti-aý, jetti-aý. Shynymen ózen teris aqqan eken.

— Dúldúl tátesin kórisimen Zeınep Bertistegi azǵana balyqshy aýyldy basyna kóterip daýys saldy. Ekeýi Narǵazyny tirideı joqtap uzaq jylady. Keýdeni kernep, keptelip qalǵan sherdiń tıegin aǵytyp jiberdi deısiń. Úsh kún boıǵy uzaq joldyń sharshatqany ma, álde mynaý muń onyń da saı súıegin syrqyratty ma, Shabdar at ta basy salbyrap birtúrli júdeý búrisip turdy. Qasqyr alǵysh Qaraqulaq tazy ulyp-ulyp jiberdi. Narǵazy ustalǵaly eń jetimsiregen sol. Bir-eki ret tipti joǵalyp ketip, qaıtyp keldi. Ittiń ulyǵany men eki áıeldiń sarnaǵan daýsy aýyldy titirentip jiberdi.

Narǵazy da atylǵan eken dep qalsa kerek, adamdar dereý jınala qaldy. Bular ekeýi áli de jylaı beretin be edi, óziniń Baljan sheshesi keıiptes bir kempir:

— Táıt, joq sumdyqty shyǵaryp bularyń ne? Mynaý apaq-sapaqta jaman yrym bastamańdar, tiri adam kelmeı me, — dedi. Osy sóz Dámelini selt etkizdi. Biraq saǵynyp qalǵan Zeınep qushaǵynan jiberer emes.

— Jurtta qaldym dep edim, izdep kelgen er tátem, endi senen qalmaımyn. Bir kún keshikkenińizde NKVD-ǵa baryp, meni de ustańdar, men — jaýdyń áıelimin, atsańdar da azamatymnyń qasynda atyńdar degim keldi. Narǵazydan qalyp, qý qursaq men ne tirlikti qyzyq etem, — dep zarlaıdy.

Zeıneptiń «qý qursaq» degen sózi Dámeliniń júregine bizdeı qadaldy. Bala kótermegenin qatty qaıǵyrsa da, búıtip ashyq ashynǵanyn kórmep edi. Mynaý jaǵdaı ǵumyr boıy júregin syzdatqan jandy jarany tipti jalańashtap jibergendeı boldy. «Er ortaq, jer ortaq» deıdi qazaq. Sol ortaqtyǵyn at jalyn tartyp minisimen sezingen Narǵazy óziniń urpaqsyzdyǵyna asa mán bermeıtin-di. Qarmys aýylynda týǵan balanyń bári, qala berdi týǵan-týysqandarynyń urpaǵy túgel ózinikindeı bop kórinýshi edi. Jeme-jemge kelgende kórmeısiń be, sheshe qasynda qalǵan bireýi joq. Alla aıamaǵan soń, adamnyń aldarqatqanyna, ne paıda? «Qý qursaq» dep ózin-ózi qarǵaǵany ashshy shyndyq-aý.

Dámeliniń kóz aldyna «men Narǵazınovpyn» dep domalap shaýyp júretin Keńesjany keldi. Óz jatyrynan shyqsa da, ózegi talyp turǵan myna Zeınepke birjola qıǵysy keldi. Mynaý sózi súıeginen ótip ketti ǵoı. Keńes ókimetiniń qurmetine osylaı atańdar dep, atyn qoıǵan da Narǵazynyń ózi edi. Sol Keńes ókimeti ne kórsetti, túrmege ony nege salady? Narǵazy da, ózi de qudaıdaı sengen ádildikti tunshyqtyryp otyrǵan kim? Mynaý ádiletsizdiktiń soıyl soǵarlaryn qaptatyp jibergen kim?

Solardyń kesirinen anaý alańsyz kóńil, jas júrek Keńesjan da bul kúnde jasyp júr. «Sen — jaýdyń balasysyń» dep oqýshylardyń arasynan kózge shuqıtyndar kóbeıip keledi. Oqýshylarǵa ne kiná, jas balshyq sekildi olar qalaı ıleseń, solaı kenedi. Pák kóńil ne aıtsań, soǵan senedi. Kúmisbek basqarmanyń keraýyz qatyny da bylsh etkizip betke basqan joq pa.

Tiri pánıdiń ishindegi adaly Malybaı da Narǵazynyń aty atalsa, qazir jan-jaǵyna alaqtap qalady. Atyn estýden qoryqqany ma? Bir kezdegi pir tutqan Narǵazysy emes pe edi. Adam jónindegi qalyptasqan pikirdi ózgertý qandaı ońaı. Anaý gazet degenderdiń sózi qudaıdyń sózindeı. Kúnde shýlap jazyp jatqan soń, jurt ılanbaı qaıtedi. Qurannyń tańbasy da qaǵazǵa túsken soń kúsh alǵan ǵoı. Qaǵazǵa jazylǵannan qudiretti eshteńe bolmaı tur. Qaǵaz qalasa, qalpaqtaı túsiredi, tutqyn da etedi, ústińnen aryz jazyldy, qoshtasa ber aýylmen. Baıaǵyda, sonaý eski zamannyń ózinde nebir shıelenisken daýlardy ózara bettestirip, kinálastyryp, biriniń aldyna birin moıyndatyp sheshpeýshi me edi. «Aldyna kelse — atańnyń qunyn kesh» degen sóz sodan qalsa kerek. Kázir bári jym-jylas qurdymda jatqan qupıa birdeńe. Búgin bar adam erteń joq. Bári qaǵazdaǵy qupıa. Ańqaý halyq bas shulǵýdan basqa eshteńe bilmeıdi. Japa-tarmaǵaı japtyryp jatqan da sol qaǵaz. Úsh adam qol qoısa, bitti, taǵdyryń sheshildi. Neǵylǵan adamdar ol, tekserip jatqan jan bar ma? Eger de aram oıly aramzalar bas qosyp qalsa she? Qansha typyrlasań da qara mashınanyń kómeıine kirip júre bergeniń be? Ol sonshama nege toıymsyz?

Bul jumbaqtyń sheshimin tabar Dámeli men Zeınep emes-ti. Olardyń áli kelgeni eki kózderi, odan sorǵalaǵan qandy jas. Endi er-azamattan aıyrylǵan soń, bir-birine qaıtse súıeý bolýdyń qamyn oılamaqshy. Janǵazy men Erǵazynyń jan saýǵalap, túrile úı-ishimen kóship ketkenin Dámeli bul jerden estidi. Sol da durys shyǵar. Narǵazysynyń solaı etpegeni-aı, onyń qoly uzyndaý, qareketi tipti shıraqtaý edi ǵoı. Ashtyq osynaý túbekke ákep tyqqanda da biraz aǵaıyndy aman alyp qalǵan sol emes pe edi. Endi ashtyqtyń tyrnaǵynan qutqarǵan aǵaıyndary ózine qol ushyn da bere almady. Sonda mynaý pále ashtyqtan da zor bolǵany ma? Bári joǵarydan aıtylady, joǵaryda taǵdyr sheshiledi. Atam zamannan beri jaratýshy joǵaryda, ol ne aıtsa, soǵan kónesiń dep, sol jaratýshyǵa tabynyp ósken ańqaý da qarańǵy halyqqa jańa zamanda da «joǵary» degen sóz qudaı sózińdeı bolyp estiledi. Joǵarydan keldi dese, zyr júgirip báıek bolady, aldynda qurdaı jorǵalaıdy, joǵarydan aıtyldy dese, basyn tuzaqqa ózi usynýǵa ázir. Áý, sol joǵaryda otyrǵandardyń bári áýlıe me? Búıtip kúmándanýshy bir jan bolǵan joq. Bas kótererlerdi birtindep butaǵan sekildi.

Tipti aýyldaǵy eńseli degen azamat Narǵazyǵa týǵan kún mynadaı. Ne jazyǵy bar edi sonsha? On jyl aıdaý! Kedeı tabynyń kegi sol kedeılerdiń soıylyn soqqandardan alynbaq pa? Shyn qanaýshylar baıaǵyda-aq baratyn jerine bardy, alatyn jazasyn aldy emes pe. Endi álgi sosıalızmin durystap ornata bermeı me!

Kún oıla, tún oıla, Dámeliniń túsinigi osy, túsinbeıtini de osy. Alyp kelgen eki qap un, bir qap taryny Narǵazynyń jolyna balyqshy aýylyna qudaıy ǵyp taratty da, Zeınepti tik kóterip, Bastumaǵa kóshirdi de ketti. Narǵazyny bir kórsem degen armanyna qudaı jetkizbedi, óle-ólgenshe endi eń bolmasa Zeınebi qasynda bolsyn. Keńesjanyn qolyna berip, bólek úı etip shyǵarady. Narǵazynyń tútini óshpesin, áıteýir.

Jańa salynǵan joldan sol burys bolsa da, qaıtarda Baljan shesheleriniń kúmbezine soǵýdy ekeýi de jón kórdi. Janyndaǵy Jańalyq degen kolhozda bir maldy soıyp taratpaqqa kelisti. Sol úshin de balyqshylarǵa úlestirgen maldyń ishinen aq bas qara qoıdy ádeıi tirideı shanaǵa saldy.

— Kúıki tirshilikpen júrip, anamyzdyń basyna quran oqyttyratyn dástúrdi de qoıyp kettik. Sol úshin sazaıymyzdy tartyp jatqan shyǵarmyz, — dedi Zeınep.

— Ananyń qahary ma, Allanyń qahary ma, adamnyń qahary ma, bylyqqan bir dúnıe boldy ǵoı. Kıeli adam edi, bizge ókpelegen shyǵar, — dedi Dámeli.

Ol alǵash shanaǵa jattyǵa qoımaǵan Shybyqjırenmen alysyp biraz sharshaǵan-dy. Salt mingenge ǵana úırengen janýar Bertisten shyǵarda shanany biraz tepkilep, qıapastanyp júrmeı qoıdy. Dámeli ashýy kelip, ony biraz ombyǵa saldy. Qan sorpa bop terlep, qarǵylaýǵa shamasy kelmeı, aqyry zorlyqshynyń degenine kóndi. Dámeli aıap ketti. Baýyrynyń taqymynda synaptaı syrǵıtyn qaıran jylqy qamyt kıip, qos tárteniń arasynda qyspaqqa tústi. Artyndaǵy shananyń syryldaǵan, shıqyldaǵan daýsyna da úırendi. Oǵan keregi erkindik qoı. Qıqaqtasam, taǵy ombyǵa sala ma dep qorqatyn sıaqty endi. Toqpaǵy kúshti bolsa, kıiz qazyq jerge kiredi, amal ne, tulpardyń tulǵasyn mysyqtyń kónbis keıpine almastyrýǵa týra keldi. «Seniń Narǵazyń da qamyt keıpine túsken soń óstip qaıqań qaqqan shytar» dedi ishinen Dámeli.

Endi Shybyqjırendi qamshylaýǵa dáti barmady. Tórt aıaqtydan baýyrynan qalǵan belgi osy Shybyqjıren men Qaraqulaq tazy ǵoı, eki aıaqtydan — anaý Shabdar jegilgen shanada bara jatqan Zeınep. Belgi, belgi, belgi! Jańa ombyda qamshynyń astyna túsken de sol belgi.

Kónseń - jónińe, kónbeseń — qamshy. Narǵazynyń da kórgen kúni osy shyǵar. Qaraqulaq ta búlk-búlk jelip, erip keledi. Bular tura qalǵanda shoqıyp ol da otyrady. Artyna qaraıdy da, jótelis úriske salady. «Áıel azarda — júrgish, tazy azarda — úrgish» deýshi edi. Mynaý Qaraqulaqtyń aýyldaǵy tóbetteı minez kórsetkeni qalaı? Tazynyń úrgenin jaqsy yrym sanamaıtyn Narǵazy mundaı kezde ony qamshynyń astyna alatyn. Buǵan Dámeli de, Zeınep te barǵysy kelmedi, belgi ǵoı, belgi!

Shybyqjıren de jymdaı, Qaraqulaqta jymdaı. Syrǵytqan kúıi eki shanamen bular «Jańalyqtyń» bir shetki úıine at basyn ákep tiredi. Jón surasqan soń álgi úıdiń shaly jik-japar boldy.

— Alda aınalaıyn-aı, Narǵazyny Sadyr, Mataıda kim bilmeıdi. Qudaı aıdap kelgen qutty qonaq boldyńdar, — dedi.

Bular sýyqqa tońǵan kúıi aldyna shaıdy jańa ala bergende úıge jas jigit kirdi. Qabaǵy salyńqy, erniniń ushymen amandasty. Osynda brıgadır bolyp isteıdi eken.

— Qonaq apaılar, uıat ta bolsa aıtýǵa týra keledi. Sizder bul úıge qonbańyzdar. Ýaqyt qıyn. Narǵazynyń ápkesi men áıelin qondyrypty degendi bireý bilse, onda men erteń qurımyn. Ol kisi ustalǵan adam ǵoı. Maǵan jan kerek.

Dámeli de, Zeınep te tóbesinen bireý tastaı sý quıyp jibergendeı boldy. Tili baılanǵandaı únderi shyqpaı qaldy. Ózge qorlyq azdaı, myna qorlyq tipti jerge tyǵyp jiberdi-aý.

— Qaraǵym-aý, mynaýyń sumdyq qoı. Qazaq bolýdan qalǵanbyz ba? Estigen qulaqtan uıat emes pe. Anaý irgeńde turǵan Baljan báıbisheniń arýaǵynan qoryqsańshy, - dep bezildedi shal. — Seniń emes, meniń qonaǵym deshi.

— Áke, sen ne bilesiń? Talaıdy estip jatyrmyz. Uıat emes, jan kerek. Bastyń amandyǵy kerek.

Dámeli bezek qaqqan qarıaǵa qarap:

— Aqsaqal, taýsylmańyz. Balańyzdiki durys. Biz de qyrsyǵymyzdy tıgizbeıik. Sol sheshemizdiń basyna baryp qonarmyz. Odan basqa pana joq ekenin ózimiz de bilemiz. Kóship kele jatyrmyz ǵoı, kıiz-tekemetimiz bar. Mynaý eki atqa biraz shóp berseńiz boldy. Endi jaý ala qoımas. Alsa, bizge deıin ketkenderden áýlıemiz be?

— Myna qaqaǵan aıazda beıit basyna qonbaqsyńdar ma?

— Qudaı basqa salǵan soń amal bar ma?

Dámeli qysylǵan, taryqqan keıip kórsetpedi. Er adamsha qaırattanyp, eki atty lezde jegip jiberdi. Shaldyń qora ústinen tastaǵan shóbin nyǵyrlap shanaǵa basty.

— Balańyzdyń basyn qorǵaǵany durys. Sol saqtyq jetpeı sorlaǵan jandarmyz biz, — dedi taǵy.

Shal baıǵus Narǵazyny ózi ustatqandaı kináli keıipke endi. Oǵan jiberseń, qoranyń tóbesindegi shópti túgel túsirýge ázir.

Eki atty shanaly aýyldan asa qashyq emes zıratqa bettedi. Dámeli onyń yǵynda shanalardy doǵardy. Eki tekemetti eki attyń ústine japty. Temir tor terezesinen zırattyń ishine úńilip edi, kádimgi úı, qup-qurǵaq. Peshi joqtyǵy demeseń, bir túnge pana bolýǵa ábden jaraıdy.

— Oıbý, esigin qaıtyp ashtyq?

Úlken qara qulypty kórgende, Dámeli osylaısha yshqynyp ketti.

— Qazir, — dedi Zeınep. — Narǵazynyń dúnıesi salynǵan sandyqty ashty. Sonyń túbinde aq oramalǵa oraýly jatqan aýyr kiltti ákeldi. Tat basqan qara qulyp, alǵash ustaı alǵanda Dámeliniń qolyn qaryp jiberdi. Saqyldap turǵan myna aıaz qoısyn ba?

— Usynaqtylyǵyńnan aınalaıyn. Zırattyń kiltin ala shyǵý qaıdan oıyńa keldi?

— Apamnyń úıi ǵoı. Men joǵalmaı, ol kilt joǵalmaıdy, — dedi Zeınep.

İshke kirisimen ekeýi júresinen otyrdy. Dámeliniń «qulqýallany» biletini bar-dy. Quran oqydy. Betterin sıpap bolǵan soń qabirdi aınalyp kórdi. Aǵaıyndarynyń kezinde aıǵaı salǵanyna qaramastan, Narǵazy ákesi men sheshesiniń bir jaǵynan ózine, ekinshi jaǵynan Zeınepke oryn qaldyrtqan bolatyn.

— Bul aranyń topyraǵy buıyrmaıyn dedi-aý. — Solqyldap jylap jibergen Zeınepti Dámeli ala kózimen atty.

— Úmitsiz shaıtan. Aman kelmesine kóziń jetip tur ma, — dep zekidi. — Mana shaldan bir túnge jeterlik qı surap alǵanmyn. Ákel ana shanadan. Sheshemizdiń basyn keńirsiteıik. Ózimiz de jylynaıyq. Qazandy da tap osynda kóteremiz. Sonda bir túnge bizdi qudaı da almaıdy, adam da almaıdy.

Zeınep syrtqa shyǵyp, Baljan shesheleriniń kúmbezin aınala sholyp shyqty. Dúnıeniń myqtysy qyzyl kirpish eken ǵoı. Álderiniń bar kezinde saldyryp qaldyrǵandary qandaı jaqsy bolǵan. Kúmbezi, onyń ushar basyndaǵy aıy tattanaıyn depti. Esiginiń syry ábden ketken. Aǵashy keýip, ara-arasynda saýsaq syıatyndaı sańlaý bar. Biraq myna óńirde zırat demeseń, mektepten keıin budan eńseli úı joq. Batys jatyna balalap, kóptegen qabir túsken. Osy aýyldyń elik qoıatyn jerine aınalsa kerek, sirá. Bastaryn qaraıtýǵa shamalary kelmedi me eken, olardyń kóbisi jalańash jatyr, tompaq tóbeshik qana. Tirisinde de serkedeı bóle-jara ómir súrip edi jaryqtyq. Ólgende de kúmbeziniń ushynan menmundalap turǵanyn qarashy. Qondyrmaı shyqsa da, jańaǵy brıgadırdiń japyraıǵan toqal tamynan bul kósh ilgeri. Eńsesi tómendep kórmegen Narǵazysy ustalsa da, bul jerde de ózderi bıik turǵandaı sezindi. Narǵazynyń sheshesiniń kúmbezi deıdi ǵoı eń bolmasa.

— Qaıda joǵalyp kettiń, - dep aıǵaılady Dámeli.

— Mundamyn. Qazir.

Zırattyń ishinde mazdap qı jandy. Tútini torkózdi terezeden dalaǵa shyǵyp ketti.

— Qoıdy endi ózimiz soıamyz, — dedi Dámeli.

— Oıpyr-aı, áıel mal baýyzdamaıdy deýshi edi. - Zeınep úreılene sóıledi.

— Kerisinshe, bolyp jatqan dúnıe az ba, Allanyń ózi keshirsin, — dedi oǵan Dámeli.

Zırattyń syrtynda eki áıel aq bas qara qoıdy shanadan túsirip, aıaǵyn baılaı bergende, tysyr estildi. Ekeýi de jalt qarady. Ógizge mingen, jalbyr tondy shal keldi qastaryna.

— Mynaý zırattan tútin nege shyqty, — dep kelsem. — Qaı balasyńdar?

— Osy Baljan báıbisheniń urpaǵymyz. Basyna quran oqyta keldik. Ózińiz kim bolasyz?

— Osyndaǵy bir sorlymyn. Jergilikti ákimderdiń zorlyǵymen anaý asyra silteý jyldary osy kúmbezdiń basyndaǵy aıdy alam dep, jalǵyz balam qulap óldi. Sodan beri mynaý arýaqty báıbisheniń basynda apta saıyn quran oqyp, kún saıyn keshirim suraımyn. Zırattyń qoryqshysyndaı bolyp kettim, qaraqtarym. Atym - Bóltirik.

— Báke, onda tileýimiz durys eken. Myna qoıdy baýyzdańyz. Osy kisige arnalǵan mal.

— Qaraqtarym-aý, qoı turǵaı, bizde qazir taýyq soıdyrmaıdy. Bir kezde ortaqqa salamyz dep búkil maldy qyryp aldy da, endi sonyń ornyn toltyra almaı áýre. Óz malyn soıǵanǵa da «bul Sovet ókimetine qastandyq» dep aıyp salady. Áýeli qamap tastaıdy. Senderdiń bularyń erlik.

— Jalpy ósir degeni durys qoı, malsyz qazaqta ne kún bar?

— Aqsaqal, sizge bir tilek. Osy qoıdyń eti pisti-aý degende bir soǵyńyzshy. Ol kezde qarańǵy da túsip qalar. Eńbegińiz bar eken, túp-túgel etin alyp ketińiz. Ózińiz jeńiz, ózgege taratyńyz, qudaıy mal ǵoı.

Álgi shal uzaq quran oqydy. Mynaý úsh pende neǵyp otyr degendeı, Shybyqjıren men Shabdar qulaqtaryn qaıshylaıdy. Aldaryndaǵy shópti kúrt-kúrt shaınap tur. Qaraqulaq tazy zırat túbinen sol ǵana jerden shyqqan túlki izin kórip, typyr qaqty. Jerdi ıiskep, ıiskep jiberdi. Mynaý pendeler ózine, jańa túsken túlki izine pyshtý da deıtin emes qoı.

Tazy eleńdegen kezde Shybyqjıren de úsh-tórt ret qozǵalaqtap, bosat degendeı qyldy. Ekeýiniń ishteı bir úndestigi oınap ketkendeı sezildi.

Músápir shalǵa Dámeli bir sanyn shıkideı berdi.

— Asyp jegende anamyzdy esińizge alyp quran oqyńyz. Zeınep shanadaǵy qazandy oshaǵymen alyp, mazdap janyp jatqan kıdyń ústine qoıdy, qar eritti. İshek-qaryn arshymaqshy.

— Apamnyń úıin bylǵamaıyn, — dep saqyldaǵan aıazda ishek-qaryndy dalada tazartty.

Dámeli ókpesinen, baýyrynan alyp, taǵy da et qosyp, shaǵyn legenmen Qaraqulaqtyń aldyna qoıdy. Ashyǵyp qalǵan neme, álgi jynyn qozdyrǵan túlkini umytyp, salp-salp etkizip qomaǵaılana jep jatty.

Qoıdyń shıkideı bir sany atam zamannan tisine et tımegen Bóltirikke jerden altyn tapqandaı boldy. Qoınyna sımaǵan qýanyshy ógizge minisinen de, onyń ústine jarbıa qalǵan otyrysynan da kózge uryp kórinip turdy.

— Aqsaqal, et pisken kezdi umytpassyz.

— Ol ne degeniń, qaraǵym-aý.

Bylqyp pisken etti mazdaǵan qıdyń jaryǵymen el orynǵa otyra úsheýi aldyna aldy. Bóltirik shal uzaq qurandy taǵy qaıtalady. Úıinen úlken aǵash shelekti ala kepti. Dámeli ony toltyryp bir qoıdy.

— Óli razy bolmaı, tiri bereke tappaıdy. Bularyń qudaıǵa qaraǵannyń isi, — dedi Bóltirik. — Jón, jón, deńder. Qudaı tegin jaratpaǵan tuqym ekensińder. Bári ornyna keler. Ózim kórgen adamym emes, estigenimdi aıtam. Bir arýaqty kisi bolsa kerek analaryń. Mynadaı kúmbez turǵyzǵan balasyn qoldar, jaryqtyq. Nalymańdar!

— Bul jaqta ıt-qus joq pa, — dedi daladaǵy eki attan qaýip qylǵan Dámeli.

— Baljan báıbisheniń arýaǵynyń ózi-aq jolatpas dala taǵysyn. Adam taǵysy bul kúmbezdi buzbaq bolǵanda, sazaıyn tartty emes pe. Budan soń sál oılandy da:

— «Qasqyr da qas qylmaıdy joldasyna» deýshi edi, Narǵazy erdi ustatqan qaı zymıan eken, á. Qudaı jazasyn bersin, — dedi músápir shal.

Ári aýzy maılanyp, ári úlken shelek pisken etti aldyna óńgerip, Bóltirik úıine ketti. Eki áıel, eki at, bir tazy Baljan báıbisheniń qasynda qaldy. Zırat basyna túneý qorqynyshty deýshi edi. Manadan bergi jaǵylǵan ot, asylǵan qazan, jelingen et kádimgi úı ishinde otyrǵandaı etkendikten be, álde óz shesheleriniń zıraty bolǵandyqtan ba, Dámeli men Zeınepti úreı asa bıleı qoıǵan joq. Shanadaǵy jyly-jumsaqty astaryna ákep saldy.

— Qaraqulaqty qaıtemiz? — Zeınep ıtti ishke túnetemiz be degendeı kúdikpen surady.

— Balasynyń súıikti tazysy ǵoı. It aq tileýli bolady deıdi. Ana esiktiń janyna astyna myqtap shóp sal, jyly bolsyn. Jatqyz da ústine jaman ton jaba sal. Sarp etpese boldy ǵoı, — dedi Dámeli.

— Úıde júrgende sarp eterde dalaǵa shyǵyp ketetin. Narǵazy qaljyńdap, «bizdiń Qaraqulaq ıtterdiń ishindegi Tóre tuqymynan» dep kúlip otyratyn. Zeınep álde bir aıaýly sózdi eske túsirgendeı, eljireı aıtty.

Bulardyń sózin adamsha túsingendeı osy kezde Qaraqulaq syrtqa shyǵyp ketti. Ony kórgen Shybyqjıren oqyranyp jiberdi. Zeınep kózine jas aldy. Narǵazysynyń aty men tazysy qalaı bir-birine úırenisken.

Shybyqjıren ózi dalaǵa shyqqanda da oqyrandy. Kekilinen, tamaǵynyń astynan sıpady. Narǵazynyń qolyndaı qaıdan bolsyn. Qaqaǵan aıaz bolsa da, dala sútten jaryq eken. Aınalasynyń bári ap-anyq kórinip tur. Aspandaǵy juldyzdar da kúndegiden kóp, kúndegiden jaryq sekildi. Dalaǵa kóp shyqpaı, úıde buıyǵyp qalǵandiki me, búgingi tún erekshe sekildi. Úlken tegenedeı bolyp, jańa týyp kele jatqan aı jaryqty tipten kúsheıtti. Áýeli qardyń jyltyldaǵany da kórinedi. Meńireý zırat basynda emes, bir sát óz úıinen shyqqandaı bop ketti Zeınepke.

Dámeli tańǵa jetetin qı qalatty.

— Otty óshirmeıik. Mazdap janyp tursyn.

Ekeýi ot janǵanmen terezesi ashyq, qara kóleńke, salqyn kúmbezdiń ishinde kıimsheń kórpege oranyp jata ketti. Áke-shesheleriniń qabiri ottyń jaryǵymen anyq kórinedi, dóńkıip jatyr. Byrt-byrt shaınaǵan attardyń shóp jesi anyq estilip tur.

«Jylqy malyna shóp shaq kelmeıdi dep, qazekemniń qys boıy tebindikke salatyny beker emes eken-aý, á» dedi ishinen Dámeli. Uıqysy kelmeıtindeı.

— Jurt úıine qondyrýǵa da qorqyp, qoınyńa ákep tyqty, apa! — dedi daýystap.

Zeınep ózine arnalǵan sóz be dep, búrkeýli basyn ashyp edi, Dúldúl tátesi o dúnıedegi anasymen tildesip jatyr eken. Osy adamnyń qasynda bolǵandyǵynan ba, zırat ishinde jatyrmyn-aý dep júregi asa lúpildemedi. Bul tuqym shetinen, áıeli demeı, erkegi demeı, tirek bolýǵa jaralǵan ǵoı. Zeınep Dámelini medeý tutsa, Dámeli sheshesiniń arýaǵyn medeý tutyp uıqyǵa bet túzedi. Qorqaqtyǵy Narǵazynyń barlyǵynan eken. Eki úıdiń arasyna Zeınep tún balasy shyǵýǵa bettemeıtin. Endi, mine, meńireý zıratta túnep jatyr. Basqa tússe baspaqshyl, qudaı saldy ma, adam saldy ma, kónbeske amal joq.

Dámeli ishinen duǵa oqydy. Baıqaǵany, ot jaty jyly da, art jaǵy salqyn. Ómir de solaı ǵoı. Otyń mazdaı jansa jylynasyń, aıaz qarysa tońasyń. Tabıǵattyń aıazynan emes, ómirdiń aıazynan tońyp kelip tyǵylǵan anasynyń osynaý kúmbezi mynaý mazdaǵan qıdaı jylý berer me eken? Bulardyń jany bir jylýǵa yntyq qoı. Eń bolmasa, túsime kirip, aıan bershi, ana!

Talyp baryp, kózi ilinip ketti. Aldymen kebinin súıretip shyqqandaı kóringen anasy bir ýaqytta keń aq jibek kóılegimen aldyna kelip tura qalǵandaı boldy. Kımesheksiz, jalań bas.

— Arpa ishindegi bir bıdaıym. Úsh uldyń ortasyndaǵy jalǵyzym, nege nalydyń? Mynaý aınalańa qarashy, alshy anaý kózińdegi qara áınekti.

Dámeli baıqamaıdy eken, aınaǵa qarasa, kózinde shynynda qara áınek, julyp aldy. Bertisten bastap, ózderi baıaǵyda jylda jazda jaılaıtyn Oıjaılaýǵa deıin ǵajap salynǵan qalalar. Saıaly baqtar qanshama. Kádimgi ujmaqtyń tórindegideı almalar tóbeńde salbyrap tur.

— Júr, júr, — dep sheshesi jetektep keledi. Dámeli aınalshaqtap, tóńiregindeginiń bárin kórýge yntyq. «Myń bir túndegi» estigenderi kóz aldynda. Bir shahardan bir shaharǵa ótkende árqaısysynyń ózi bir álem. Adamdar netken kóńildi, áıelderdiń malynǵan kıimderi qyzyqtyryp kózdiń jaýyn alady.

Tas tóbede shanshylǵan kúnde sál ǵana daq bar. Shyjǵyryp ysyp ta turǵan joq. Qońyr samal janǵa jaıly.

— Bul jerde kún batpaı ylǵı osylaı turady, — dedi sheshesi qyzyna. — Sol sebepti de jemister máýeli, tátti. Sol sebepti de bul mańda endi qys bolmaıdy.

Baqtyń qaq ortasyndaǵy ádemi gúlzar qasyna qoıylǵan oryndyqqa Júsip pen Bátıma keldi. Dámeliniń bular qosylǵaly jaqynnan tuńǵysh kórip turǵany. Ekeýi de aq kıingen. Bátıma tipti sulýlanyp ketipti. Júsip ony ıyǵynan qushaqtap, ózine tartady. Bátıma tabıǵı bıazylyǵyna basyp, ket árisi joq bolsa da, ımene basyn alyp qashady. Qastarynda eki kitap jatyr. Biri qaramen, biri aqpen tystalypty. Bátıma qashqaqtaı bergen soń, Júsip qolyna qaramen tystalǵan kitapty aldy. Betin asha bergende, Bátıma ony jaýyp jiberdi. Oqytpaıtyndaı ısharat bildirdi. Sosyn aqpen tystalǵan kitapty kúıeýiniń qolyna ustatty da, betin ózi ashyp otyrdy.

Dámeli anasynyń bulardy aınalyp ótkisi keletinin baıqady. Uıaltpaıyn degeni shyǵar. Al óziniń olarmen tildeskisi kelip, yndyny quryp barady. Biraq anasy muny jetektep aınalyp ótti.

— Myna shaharyńyzda tolǵan ózimizdiń tanystar ǵoı.

— Sosyn ǵoı seni ertip kelgenim, — deıdi sheshesi.

— Shodyrdy tanydyń ba?

Óńiniń jastyǵy týra Cherkesh qorǵanysy kezindegideı. Astyndaǵy aq boz attyń ádemisin-aı. Baıaǵy Júsip jegip kelgen par aq bozdyń biri me eken? Myna kúnniń batpaıtynynan bolý kerek, mundaǵylardyń kıgenderi ylǵı appaq. Dámeliniń birinshi kórip turǵany, aq bylǵarydan etik tigedi eken-aý. Shodyrdyń aq etigi qyzyqtyryp jiberdi, áıel kıer me edi sondaı etikti. Astynda aq boz, ústinde jeńil aq kostúm, aıaǵynda aq etik — netken úndestik. Saıaly baq, aınala atylǵan sýdyń aq tamshylary óz aldyna bólek kórinis.

— Shodyr Narǵazysyz neǵyp jalǵyz?

Bul ekeýin bólgisi kelmeıtin kóńili endi baýyryn izdegendeı.

— Sabyr et, bárin de kóresiń. Ádeıi keldiń ǵoı, men saǵan bárin kórsetem, — deıdi anasy. Sonda baıaǵysynsha osynaý óńirdi Shodyr ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ózi ustap tur ma eken?! Bárin oryn-ornyna qoıyp qoıǵan boldy ǵoı.

— Qara ana samuryqqa!

Anasynyń daýsyna selk etken Dámeli aspanǵa kóz saldy. O, ǵajap, qusqa minip ushýǵa bolady eken-aý. Ushyp kele jatqan ózge emes, óz baýyry Narǵazy. Eńgezerdeı Narǵazyny kótergen mynaý neǵylǵan alyp qus. Qanattary kádimgi sary altynmen jalatqandaı jalt-jult etedi. Odan joǵary aeroplanǵa uqsaǵan, tipti uqsamaıtyn da, jemge túserde jerge qarap sorǵalaıtyn qyran sekildi basy úshkir, jup-jumyr appaq birdeńe. Odan bastaryn qyltıtyp otyrǵan Jáńgir men Jadyra Narǵazy mingen samuryqty kókte jetektep ala jóneldi. Narǵazy sheshesi men ápkesine qolyn bulǵady. Sóıtti de, aq shúberekke oralǵan bir nárseni tastap jiberdi. Shúberek aýada qalqyp qaldy da, ishinen tórt buryshty hat tústi. Hatty Dámeli taban astynda oqytqysy keldi. Jan-jaǵyna qarasa, ne Aqyljany, ne Qaısha, tipti Keńesjany da joq.

— Qap! — dedi sanyn soǵyp.

— Keıin oqısyń, - dedi anasy zildirek.

Kóz qımaıtyn ásem shahardyń shetine shyqqandaı bolǵanda teńizdeı tolqyǵan eginge tap boldy. Ushy-qıyryna kóz jeter emes.

— Mynany qorımyn dep aınalyp shyqqansha tory bıe men Malybaıdyń sory qaınaıdy ǵoı, — deıdi ishinen Dámeli. — Sonsha egindi qaıtip jınap alady?

— Áne, Malybaıyn.

Jalt qarasa, ol tory bıede emes, kádimgi aýylda kórgen, alǵashqyda bári sońynan bir kún qalmaǵan kombaınǵa minip otyr. Kombaındy súıretken traktory qaıda? Traktorsyz ózi júrip keledi. Malybaıdyń eki qulaǵy eki ezýinde. Artynda kádimgi ásker qolyndaı sap túzegen tap sondaı kóp kombaındar. Ekinshisinen Qospanbetti kórdi.

— Qospanbet, — dep tura umtylǵysy kelip edi, sheshesi qolynan tartyp qaldy.

— Kombaınnyń astyna túsesiń.

O, toba, myna kúıimen myna alqapty bir-aq kúnde jınaıdy ǵoı. Osynyń bárin anasy qoldan jasaǵandaı Dámeli tańyrqap qaldy. Malybaıy qoqyraıyp ózine qaramaıdy, áýeli. «Úıte kelersiń, sazaıyńdy berermin» dedi tisin qaırap.

— Ańdardy kórgiń kele me?

— Nemene, olardy qoı qusatyp bir jerge jıyp qoıyp pa edińiz? Sheshesi myrs etip kúldi: — Qor, qor aldymen.

— Mynany «Andar aýyly» deıdi. Qyzyǵy — bulardy birinen soń birin kórý. Jalpy, ań atalǵanmen olardyń minezi de adamdardikindeı ártúrli. Jyrtqyshy da bar, jymysqysy da bar. Eger bólek-bólek torǵa qoımasa, birin-biri qurtyp jiberedi.

Dámeli qatar-qatar torlardy jaǵalap kórip keledi. Top ishinde turǵandiki me, ań táńirisi arystan jýastaý ma dep qaldy. Kózin jumyp jatyr, álde syrt kózge momaqansı qalýy ma? Jemtigin atylyp baryp jaryp salǵanda kózi ottaı jaınaıtyn shyǵar. Jolbarys tek yryldaı beredi. Tisiniń aqsıýy men qandy kózi aıaýsyzdyǵyn ańǵartyp, záreńdi alady. Jyrtqyshtyq beınesin jasyryn turǵan joq. Tiri arystandy, tiri jolbarysty kórgeni osy. Tústeri netken sýyq!

Qasqyrdyń úsh túrin qatar qoıypty. Qorqaý qasqyr, kádimgi ózderine tanys qoıǵa kóp shabatyn kók sur qasqyr, sosyn shıbóri. Bir sát dala qasqyry Dámeliniń kóz aldyna aýylyn qyryp kete jazdaǵan Lepirbaıdy elestetti. Qasqyrdyń basy, shatynaǵan kezi Lepirbaıdyń basy men kózine uqsap ketti. Yryly da onyń aqyrǵany sekildi sıyqsyz eken. Aqyljanyn ıyǵyna salyp ala qashyp, jep qoıa jazdaǵan joq pa. Al anaý qorqaý qasqyrdyń búkseńdeýin. Porymy Anarbaıdan aýmaıdy. Ol qulqyny úshin esh nárseden taıynbaıdy. Kórdegi ólikti de sýyryp jeı beredi. Sol úshin de qorqaý atanǵan. Óli adamǵa óshtigine qaraǵanda, qasqyrdyń bir súıkimsizi bolý kerek. Asharshylyq jyly bulardan toq haıýan bolmady. Jolbarys ózge ańnyń bárinen tartynbaǵanda qorqaý qasqyrdyń etin jemeıtin kórinedi. Jyrtqysh bolsa da, ólikti qorlaýdy jaqtyrmaǵany ǵoı. Adamnyń qorqaýynan saqtasyn. Shıbóri ózdiginen tamaq tapqannan góri ózgeniń qaldyrǵan jemtigine áýes. «Shıbórideı úımelep» degen sóz sodan qalsa kerek. Jemtiktiń ıisin sonadaıdan sezip, jetip kelýge qabiletti-aq. Úsheý bolyp qol qoıyp, japyrlata ustatyp jatqan jalaqorlar qur shýlaǵan sol shıbóri taqiletti emes pe. Kim bolsa ol bolsyn, jemtik bolsa jany jaılanady olardyń. Aınalasyna jaltaq-jaltaq qarap, súıretile júrýiniń ózinde jırenishti keıip bar. Qasqyr bolyp shaba da almaıdy, ózdiginen jeıtin asyn taba da almaıdy. Jyrtqyshtyń dármensizi. Biraq arlannyń alǵanyna negizinen qaryq bolatyn osylar. Búkshıip júrip bútindi jeıdi. Sóıtse-daǵy, qýǵynshy bulardyń sońyna emes, arlannyń sońyna túsedi. Qor bolǵan «bóri» degen ataq-aı.

— Mynaý ádemi shaharlardyń qasyna «ańdar aýylyn» qońsy qondyrǵanyńyz qalaı? Bosanyp ketip, bireý-mireýdi jazym qylsa qaıtesiz?

— Bosanbaıdy, olar myqtap torǵa salyndy. Biraq jaqsy ómirdiń mastyǵymen pendeler jamanshylyqty umytyp ketpesin dep ádeıi osylaı etilgen.

— Kórdiń be, kórdiń be, — dedi anasy Dámelige. — Anaý kók sur qasqyr tordan qulaq shekesin kórsetip tur. Iaǵnı bir aram oı keldi degen sóz. Shapqysy keledi. Biraq shaharlar negizinen qaýipsiz. Ári kún batpaıtyn bolǵan soń, jyrtqyshtar óz-ózinen buǵýly ǵoı. Tún jamylǵan pálelerge bul da qursaý. Sol jamylǵyshyn, bárin jasyratyn túndi túrip qudaıym durys istedi emes pe.

Dámeli aspanǵa qarady. Alystaǵy appaq kún qadalǵan kúıi áli tur. Bir qońyr samal jandy jelpip, kóńildi shalqytty. Maýjyrap turyp qapty. Qarasa, qasynda anasy joq.

— Apa, apa, — dep aıǵaı saldy. Óz daýsynan ózi shoshyp oıanyp ketti. Zeınep te atyp turdy.

— Ýh, - dedi Dámeli kózin ýqalap. — Apamdy kórdim. Aıan berdi. Kúndiz aıtam, túnde tús jorymaıdy. Aıqaıǵa oıanǵan Qaraqulaq ta basyn kóterip, seltıip otyr. Syrtta eki attyń shópti byrt-byrt shaınaǵany áli estilip tur. Shybyqjıren ún shyqqan soń oqyranyp qaldy. Qı mazdaǵan kúıi janyp jatyr, sónbepti. Ot jaty jyly, syrt jaty salqyn. Óz túsine ózi máz bolyp Dámeli qaıta kózin jumdy. Mynaý jaman tús emes. Múmkin, anasynyń taǵy da aralatar jeri bar shyǵar. Manaty ádemi kórinister tunshyqqan kóńildi bir jadyratyp ketti-aý...

9

Aqyljan da úırenshikti tásilmen ustaldy. Aýdanǵa barǵan bir jınalystan qaıtqan joq. Bul kúnde artynan júrip eshkimdi alyp qalýǵa bolmaıtynyn bilgen Qaısha Jáńgir men Jadyrany ertip Bastumaǵa kóship keldi. Malybaıdyń aınaldyrǵan úsh bólmeli úıine sóıtip tórt semá tyǵyldy. Qaısha muǵalimdikten shyǵaryldy. Endigi qaraǵandary qartaıýǵa bet burǵan Malybaı men onyń qora-qopsysyndaǵy azyn-aýlaq mal.

— Myna kolhoz eń bolmasa qara jumys berse, — dedi Qaısha. Dámeli balasynyń ustalǵanyna jylaǵan joq. Júsiptiń, Narǵazynyń, Shodyrdyń qamalýy munyń júıke tamyryn qataıtqan tárizdi. Qaıǵyny jeńýge de qaırat kerek. Aıap júrgeni Malybaı. Ol kúrt túsip ketti. Bes kún ornynan turmaı jatyp aldy. Aınalyp keteıin, onyń ornyn joqtatpaǵan Jáńgir men Jadyra. Aýyl ómirine kádimgideı úırengen. Shóp salý, otyn sýyrý, maldyń astyn qurǵatý, ýaqytynda sýarý, qar eritý osylardyń moınynda. Aqyljannyń ustalǵanyna ózderin aıypty sanaıtyn sekildi. Sol jaqqa nesine bardy, nesine osynaý jandardy bylǵady? Balalardy osy oılardyń jasytyp júrgenin sezgen Dámeli:

— Senderdiń túk te kinálaryń joq, ýaqyt solaı, — dep jubatty. Eseıip qalǵan Jáńgir osynaý adamnyń boıyndaǵy qaıratqa tań qalady. Al bul jaqqa kelgeli de anda-sanda boı kórsetip qalatyn erkelik Jadyramen birjola qoshtasqandaı. Sóz aıtqyzbaı lypyp turady. Anasy aıan bergende bular bir sorǵalaǵan temir qyranǵa minip júrgen joq pa edi. Ushqandary jaman ba túste? Álde Apam, seniń de arýaǵyn aljasaıyn dedi me? Dámeli óz oıynan ózi shoshyp ketti. Anasynyń arýaǵyna tıisip nesi bar.

Jolda kele jatyp joryǵanda Zeınep:

— Bolashaq Jáńgir men Jadyranyki bolady eken. Olardyń kókke órlep ushyp júrgeni, mingenderiniń biz tanymaıtyn birdeńe bolǵany jaqsy ǵoı. Alda ne bolaryn, búgingi aeroplannyń erteń qalaı ózgererin biz qaıdan bileıik. Biraq túsińizdiń eń keremet jeri samuryqqa mingen Narǵazyny bulardyń jetekteı jónelgeni. Narymnyń ǵumyr boıǵy abyroıy samuryq emeı nemene. Eger Jáńgir men Jadyra ony kókke súırep júrse, túbi bir jaqsylyq bolady eken.

Zıratqa túnep shyqqan kúnniń erteńinde bulardyń qıalyna qanat bitip, saqyldaǵan aıaz da jumsarǵan sekildi, júristeri ónimdi bolyp edi. Túni boıy shópke toıyp alǵan Shybyqjıren men Shabdardyń júristeri de bólek kórindi. «Túrikmen túsimen baı» demekshi, sóıtip kelgende aspan taǵy qars aıyryldy. Bir jetige jeter-jetpeste Aqyljannyń ustalǵanyn estidi. Qaısha qan jylap kóship keldi. Jaqsy tústiń de júrek jalǵaǵan lázzaty uzaqqa barmady.

Qaısha men Zeınep birjola is tigýge kóshti. Zeıneptiń boıynan Qaısha sarqylmas ónerdiń qaınaryn kórgendeı. Narǵazynyń ózi kórgen kıimderindegi sándilik osy qoldyń taby eken ǵoı. Sony úırenip qalǵysy keldi. Ǵumyr boıy serik qylǵan Zeıneptiń «zınger» tigin máshınasy bul úıde damylsyz zyryldaı bastady. Zeınep kelgeli «mamalap» qasynan shyqpaıtyn Keńesjan.

— Bar apańa, shesheńe. Jetti endi meniń seni asyrap-saqtaǵanym, — dedi bir kúni Dámeli qaljyńdap. Sodan beri Keńesjan Zeıneptiń qoınynda jatady. Oqýǵa da ertemen kıindirip, tamaqtandyryp shyǵaryp salatyn sol sheshesi. Kishkentaı júreginiń osy bir úlken áreketi Zeınepke taýdaı medeý bolǵanyn ol seze de qoıǵan joq shyǵar-aý. Biraq jalǵyzsyratqysy kelmegeni aıdan anyq.

Birde Amangúldi jylatyp qoıǵanda, Dámeli:

— Eı, Zeınep, ana balańdy tyı, Narǵazynyń uly bolmaq turǵaı, qudaıdyń uly bolsa da jazasyn beremin, — dedi.

Osy bir qaljyńnyń ózinen Qaısha ǵajaıyp jarastyqty kórdi.

Zeıneptiń kúlip qana qoıatyn jaıly minezi ózine unaıdy. Ónerimen qosa qudaı qandaı baı minez bergen. Taǵdyrdyń osyndaı adamdy eń aldymen perzentten qysýy, sosyn Narǵazydaı azamatynan aıyrýy qandaı ádiletsizdik. Osy oılar kelgende óziniń de boıy shym ete qalady. Bul da áli qursaq kótergen joq qoı. Enesi:

— Aqyljan men Keńesjandy men de baryp-baryp kótergenmin, — dep jubatatyn. — Endi ne dep jubatar eken. Kóziniń aty men qarasyndaı Aqyljany da qamaýda. Óli kele me, tiri kele me. Óziniń bala kótermeı júrgenin ana jylǵy asharshylyqtan qatty qoryqqanynan kóredi. Iaǵnı Qudaıdyń isi emes, bul — adamnyń isi. Al Zeınep apasyniki neden boldy eken?

Ekeýi iske qatar otyra qalǵanda osy oılar Qaıshanyń Keńesjanǵa tikken arty jyrtyq beshpeti men balaǵy jyryq shalbary boldy. Áskerdiń shoshaq qalpaǵyn piship, onyń mańdaıyna qyzyl shúberekpen bes burysh jasady. Bireý-mireý alyp ketpesin dedi me, álde balasynyń bólek belgisi bolsyn dedi me, astyna «Narǵazınov» degen jazý túsirdi. Buǵan usaq balalar turǵaı, Jáńgir men Jadyranyń ózi qyzyqty.

— Tozyp qalady, papam kelgen soń kıem, sandyqqa salyp qoı, — dedi Keńesjan bir kúni. Zeınep te, Qaısha da únsiz kózderin syǵymdady.

Dámeli buryn aýyldaǵy kemerlerdi jınap, ózgege kúni túsýshi edi. Endi Zeınep pen Qaıshanyń arqasynda jurttyń kúni bularǵa túsetin boldy. «Sheshenniń sózi ortaq, sheberdiń qoly ortaq» dep birdeńelerin tastap ketedi. Negizgi sheber — Zeınep, Qaısha — kómekshi. Ekeýi de eshkimniń betin qaıyrǵysy kelmeıdi. Eń aldymen tórt saı etip Malybaıǵa keremet bir túlki tymaq tikti. Syrtyn qara batsaıymen tystady. Qyzyl, qara. Ekeýiniń úndesýi tym ádemi. Qaıshanyń tymaq tigýi birinshi ret. Zeınep ózi basshylyq etti. «Qolyńa qarap otyrmyz ǵoı, osynyń kóńilin tabaıyq dedi me eken. Taǵdyr tabystyrǵan eki beıbaq! Jaqsy nıetteriń be, jalbaqtaǵandyqtaryń ba?» dedi ishinen Dámeli. Sulyq jatyp qalǵan Malybaıdy tósekten kótergen de osy tymaq.

— Tur, kóter basyńdy. Mynany ólshep kóreıikshi, — deıdi sheberler.

— Neni? Qaıdaǵy sheber?

— Zeınep pen Qaısha she? Ózderi kelýge uıalyp tur.

Malybaı basyn kóterip, tymaqqa súlesoq qarady. Zeınep pen Dámeli kıgizip, aınalasyn kóktep kórdi. Úırenip qalǵan qol emes pe, saılary dál shyqty.

— Áke, ózińiz kórińizshi, — dep Qaısha aldyna aına ákeldi.

Tórt saı tymaq, eki jaǵy sýalyp, kózi shúńireıip saqal-murty ǵana qalǵan Malybaıdy ózgertip jiberdi.

— Myna kúıińmen jezdeńe Qarmystyń taǵy bir qyzyn aıttyryp júrersiń, — dedi Dámeli Zeınepke qaljyńdap.

— Qaı shekeń qyzyp qaljyńdaısyń osy sen, — dedi Malybaı. Ǵumyr boıy Dámelige eki qatty sóz aıtsa, mynaý — sonyń biri.

— Nege qaljyńdamaımyn, óz kúıeýim qasymda.

— Seniń qasynda bolmaı-aq, Aqyljan men Narǵazynyń boz qasqasy bop nege ketpedim? Nege olardyń artynda qaldym?

— Joq sumdyqty shyǵarma, — dedi Dámeli zildene. — Kimniń kimge topyraq salaryn áli qudaı biledi.

— Ras-aý, jezde. Siz endi qaıratyńyzǵa minińiz. Anadaǵy tátemniń jaqsy túsinen men úmitkermin. Qolymyzdan kebin kıdirgen joqpyz ǵoı, — dedi Zeınep.

Malybaı selt etti. Aqyljan ustaldy degennen dúnıeniń bárin mansuq etken-di. Mynaý úı-jaı, qora-qopsy, mal — bári oǵan bos, qur áýre sekildi kórindi. Olardyń qyzyǵy Aqyljannyń barynda, alysta júrse de, sonyń amandyǵynda eken. Ómir joly esine tústi. Kelmeske ketkir eski zamannyń ezgisimen otyz jasqa kelgende áreń úılendi. Onda da alǵany jetpiske taqap ólgen aǵasynyń áıeli, mynaý Dámeli. On jeti jasar qyzdy aljýǵa az-aq qalǵan shalǵa qosyp, qazaq, seniń de qudaı súıer qylyǵyń joq-aý. Aǵasy Bımendiniń maly bolǵannan ne paıda, buǵan qalyń mal jınaýǵa kómektespek turǵaı, ózi jarymaı, aqyry arǵy bet ketti. Osynaý Qarmys aýylyna ıek artqaly kózi ashyldy. Aqyljan týǵaly bul ómirge qaıta kelgendeı boldy. Perzent súıýdiń qudiretine ne jetsin. Bergenińnen jazbaǵyr, Alla taǵala, jaman ul syılamadyń, mańdaıym jeti qarys eken dep júretin. Es bilgeli jańa zamannyń túndigin kóterip, bosaǵasyn berik etýge atsalysty. Aıanǵan joq, azabyn da kórdi, asharshylyqtan da ótti. Balasy ortan qoldaı aýylnaı boldy. Ajy aýylynyń arqa súıeri atandy. Osynyń bári meni semirtti. Onymnan kún, solymnan aı týdy dep júrdim. Malybaıdyń Aqyljany degende tóbem kókke sál-aq tımeýshi edi. Artynan baqytyna mynaý kúshikter erdi. Menen baı kim bar edi. A, qudaı, osynyń aldynda al, osydan topyraq buıyrtsyn dep júrmep pe edim. Asharshylyqtyń aldynda jańa uıymdasqan kolhoz malyn aman aldyryp qalǵanda, mynaý egin qoryǵysh bop tynym tappaı júrgende de qýat beretin sol Aqyljanymnyń barlyǵy emes pe. Sonyń atyna kir kelmesin dep tirlik etetinmin. Sonyń atyn atap uıyqtap, sol úshin qudaıǵa kúnine júz jalbarynyp jumys isteıtinmin. Eteýsiz Malybaıdyń eńsesin kótergen sol ulym emes pe. Kóz tıdi-aý, kóz tıdi. Mańdaıyma jazbasy bar, betegeden bıik, jýsannan alasa Malybaı, maldan basqada sharýasy joq Malybaı bolyp nege júre bermedim? Báse, mundaı balany meniń mańdaıyma qaıdan jazsyn. Ne boldy endi? Tirshilik toqtap, aspan jerge túskendeı boldy-aý men úshin.

Netken jolyń qatty edi dep kelinin de jazǵyrǵysy keldi, biraq ony da aıady. Bul da bireýdiń úkideı balasy, qudaıdan tiledi deısiń be? Tıiserge qara tappaı, keıde osynaý qora jaıdy órtep, maldy túgel qyryp salǵysy keledi. Kimge kerek ol? Eshkimge bildirmeı qoranyń túbine baryp, asylyp ólýdi de oılady. Bul tirlikte ne mán qaldy?

Qudaıym-aý, neǵylǵan jaýlyq, ózin álpeshtep, qolyn dárejege jetkizip otyrǵan ókimetke adam jaýlyq oılaı ma eken? Qastandyq qara nıet degenniń qanynda tamshysy da joq qoı. Qaıdan ol jaý bolady? Sovet ókimeti úshin ýyzdaı on segiz jasynda túrmege bir tústi. Qosh, áıteýir, ádilettik jeńdi. Osy balanyń arqasynda Ajy aýylynda oshan etken bir bóten nıet bolǵan joq. Ókimetten jarylqasyn dedi. Basyn qurbandyqqa tigip júrip, «Qaraýyl tóbede» asharshylyqqa qarsy kúreskeni anaý. Úsh aýylda kolhozdasý jumysyn júrgizdi. Naǵashysynyń bedeli, sheshesiniń bedeli, áıteýir, jurt sońynan erdi. Oqımyn dep talpynyp edi, oqytpaǵan ózderi. Tórinde Stalınniń sýreti. Qaı jeri jaý munyń? Júregin jaryp kórse de, qany Sovet ókimeti dep atatyn shyǵar. Bárimiz de solaımyz ǵoı. Ras, Júsip ustalǵan kezde «bul — ádiletsizdik» depti. Ádiletsizdikti nege ádiletsizdik demeske? Shodyrdy da týǵan naǵashysynan kem kórmegeni ras. Onyń jasaǵan jaqsylyǵyn qalaı umytýǵa bolady? Tegi orys demeseń, ata zamannan aralasyp kele jatqan jandarmyz. Jaqsylarǵa janasqany, jaqsylardy jaqsy kórgeni úshin adam jaý bola ma eken? Jumysy da qursyn, dárejesinen de aýlaq, balamnyń shybyn janyn qaldyrsa eken. Mynaý «atyldy, atyldy» degen habarlar qandaı sýyq. Suryqsyz, jaýapsyz, tekserip, tergemeı, aqıqatyna kóz jetkizbeı qyra bere me? Mal ekesh maldy baýyzdarda da aldymen «pismildá» deıdi ǵoı.

Bul kúndi nendeı kúnám úshin kórsettiń? Namaz ustap, quran oqymaǵanym úshin be? Onda kún-tún demeı úıreneıin. Bes ýaq emes, on ýaq namaz oqıyn. Súzegen moldanyń qarǵysy tıdi me eken? Asharshylyq jyly janyn aman alyp qaldy ǵoı. Batasyn berdi emes pe. Ne jazdyq, adamǵa bolmasa, qudaıdyń aldynda jazyqty emes sıaqty edik. Adamnyń aldynda ne jazyǵymyz bar? Eshkimniń ala jibin attap kórgen emespiz. Ókimet aldynda, adam aldynda, qudaı aldynda aqpyz. Sonda ne úshin?

Qıapastanyp jatyp keshe Dámelige de tıisken.

— Seniń álgi Cherkesh qorǵanysynyń myqtysymyn deıtiniń qaıda? Jalǵyzdy arashalap qalýǵa jaramaǵan ol myqtylyǵyń kimge kerek.

— Men turǵaı, osy óńirge Sovet ókimetin ornatqan Júsip pen Shodyrdy qamaǵandar kimdi aıaıdy deısiń. Kópke kelgen bir zaýal ǵoı bul. Aqyryn kúteıik, aqyry qaıyrly bolsyn.

Dámeliniń osy sózinen keıin Malybaıdyń kóńilin sergitken mynaý tymaq. Kádimgideı kıgisi keledi. O, toba-aı, adam, qyzyqsyn-aý. Asylǵaly, órtegeli, bárin qurtqaly jatqanyń qaıda. Endi sándi kıimge kádimgideı eleńdeısiń. Mynaý jik-japar bolyp júrgen áıelder qurly jigeriń bolmaǵany ma? Olar da ómir súrgisi keledi ǵoı, endeshe, men nege ólýim kerek? Qansha degenmen baqyr basty erkek emespin be. Olar meni qara tutqanda, men olardy nege baǵalamaımyn. Tirliktiń óz zańy bar-aý. Adam qansha bir qapas quzǵa qulasa da, keýdesinde jany bolsa, sál syzat bergen jaryqqa umtylady eken. Múmkin, meniń jaryǵymnyń bári sónbegen shyǵar. Aqyljanym aman qalyp, baıaǵy bazar kúnim qaıta oralar. Ol kúnge jetýge nege úmittenbeske! Úmit ólmeı, adam ólmek emes. Endeshe, bul jatystyń ne jóni bar.

Byltyrǵy symǵa ilinip qalǵanym sekildi, Dámeliniń mazaǵyna taǵy ushyraımyn. Qudaı ońdap, jaqsy kún qaıta kelse, bul jatysymdy ol neshe saqqa júgirtip, myqtap betime basar. Balalarynyń aldynda artıs bolyp, óz qylyǵymmen ózimdi uıaltar. Dámeliniń ol qolynan keledi. Osy oılar «tur, Malybaı, tur» dep túrtpektedi. Bes kún boıy dám syzbaǵany da ózin álsiretip tastapty.

Túlki tymaq, syrt kózge bolsa da Dámeliniń syr bermeı, qaırattanyp júrgeni muny tósekten kóterdi.

Kúnder ótip jatty. Mıtyń tirlik qaıta jalǵasty. Sóıtip júrgende Bátımadan hat kelsin. Ol hat bul áýletti dúr silkindirdi. Qysqa ǵana jazylypty. «Bosandym. Almatyǵa baryp aqtaý qaǵazymdy alam. Taǵy bir sharýa bar. Aman-esen jolyǵysýǵa jazsyn». Jáńgir men Jadyra tipti ózgerip ketti. Dámeli «kózi ashyq Júsip bir sańlaýyn tapqan shyǵar, shıelenisken jiptiń basy odan bastap tarqatylsa, bárine de bir jaqsylyq bolar. Júsipke jumsarmaı, Bátımany bosatpaıdy ǵoı» dep oılady.

Jáńgir sheshesin Almatydan qarsy alýǵa alasurdy. Qysqa jip kúrmeýge kelmeı, jibermesi jibermeı jatty. Osy úıde kók tıyn aqsha joq. Qaısha jalaqyly jumystan ketkeli qashan. Olardyń tikken kıimderine jurttyń syılaıtyny zattaı dúnıe. Bireý bir jilik etin, bir shaıqama qaımaǵyn, myqtaǵany bir qoıdyń júnin beredi. Kóbinese «táńir jarylqasynǵa» tigip júr. Alǵan aqylary el júregine ornaǵan súıkimderi ǵana. Tipti Anton bazaryna baryp, shaı alatyn tıynnyń qalmaǵanyna da biraz boldy. Ne isteýi kerek?

Dámeliniń ary oılap, beri oılap tapqany qońy túzý tórt boıdaq qoıdyń ekeýin sattyrý. Mynaý saryózek shaqta alyp qalýshylar tabylar. On segiz shaqyrym jerdegi Antonovkaǵa ony aparýdyń ózi bir kúsh. Aparǵan soń, ótse jaqsy. Typyrlaǵan Jáńgirge bulardyń aqsha aıap otyrǵandaı kórinýi múmkin. Balalardyń ózin jiberse, uqsata ma, joq pa? Qaryz suraıyn dese, jalaqy taýyp otyrǵan adamy joq áýlettiń qaıtarar-qaıtarmasyna kúmándanyp bermeýi múmkin. Keıbireýi bularmen aqsha qatynasta bolýǵa qorqar da. Basqarmanyń ózine barýǵa byltyrǵy doly áıelimen urysqan soń, aıaǵyna jyǵylǵandaı bolyp kórine me dep namystandy. Qysqasy, bir jaǵy namys, bir jaǵy muqtajdyq, bir jaty balanyń alyp ushqan kóńili - úsh jaqtap qyspaqqa aldy. Aqyrǵy sheshim Jáńgirdi ertip, eki qoıdy jetektep, aldaǵy jeksenbide bazarǵa barý boldy.

Sylpyldap erigen qar. Biri atty, biri jaıaý eki adam eki qoımen alysyp jolǵa shyqty. Jáńgir qoılardyń moınyna baılanǵan arqandy beline salyp súıreıdi. Dámeli atpen artynan aıdaıdy. Eki qunan qoı birese ary, birese beri tartyp, áp-sátte Jáńgirdiń qan sorpasyn shyǵardy. Alysa-alysa áreńdep aýyl syrtyndaǵy dóńnen asty. Aýyl kórinbegen soń júrer degen úmit te aqtalmady. Qoılar tek keıin ǵana tartynshaqtaıdy. Dámeli Jáńgirdi aıap ketti. Ózi túsip, ony Shabdarǵa mingizdi. Qoılar munyń úlkendigin de syılaı qoıǵan joq. Maldyń aty mal emes pe. Myna kúıimen bazar tarqaǵan soń bári bosqa qaıtyp júre me? Jáńgir at ústinde kóp otyra almady. Erkek basymen ózi atta, Dúldúl tátesiniń jaıaý qoımen alysqanyna arlandy. Túse qalyp, Dámelini qaıta atqa mingizdi.

Qoıshy, ekeýi ıtshilep túske taman bazarǵa áreń jetti-aý. Antonovkanyń qarasyn kórgen soń qoılar júreıin dedi. Bazarshylardyń aldy kete bastaǵan eken. Eltiri tymaqty bir mosqaldaý adam kelip eki qoıǵa qyryq som berdi. Dámeli taǵy on som qosýdy surady. Osynda ákelgen azabynyń ózi ne turady. Jáńgirdiń mal bazaryn tuńǵysh kórýi. Adamdar qandaı qatal. Sonsha eńbek sińirip ósirgen malǵa tipti sý tegin arzan beredi. Onyń shóbi, onyń baǵyp-kútýi ne turady. Amal ne, bazardyń óz zańy bar.

— Sen tura tur, men aralap keleıin, — dedi Dámeli.

Bir-ekeý kelip Jáńgirdi taǵy da qyryqtyń tóńireginde aınaldyrdy. Qaıtyp kelgen Dámeli:

— Bizdikinen qońdy qoı joq eken. Kóktem ǵoı. Tyrysyp kóreıik, — dedi.

Álgi eltiri tymaqty qaıta soqty. Bes som qosty. Dámeli kóngen joq. Bir jaǵynan bazar tarqaýǵa aınalyp, qylpyldap barady. Manaǵydaı azappen qaıta alyp qaıtyp júre me? Júregi zý ete tústi.

— Qyryq bes som saǵan Almatyǵa baryp qaıtýǵa jetedi ǵoı? Jáńgir Dúldúl tátesin aıap ketti. Esil-derti osy balalardy sheshesine aman-esen tabys etý ekeni aıdan aıqyn kórinip tur. Álgi eltiri tymaqty qaıta aınalyp kelgende:

— Sen de diniń qatty qasarysqan neme ekensiń. Bolsyn sol qyryq besiń. Má, al, — dedi. Ol da malsyz qaıtqysy kelmeı júrgen bolý kerek, aqshasyn sanaı bastady.

Ol qoılardyń jonyn basyp taǵy kórdi.

— Qunan qoı. Mynadaı Saryózek shaqta munan semiz mal taba almaısyń. Jemde turǵan, — dedi Dámeli.

Shynynda, osy tórt qoıǵa Malybaı bólek jem bergizetin. Oıy qońyn tómendetpeý. Jáńgir óz qolymen keıingi kezderi talaı jem bergen. İshi birtúrli ýdaı ashyp ketti. Baqqan maly aqshaǵa aınalyp, bireýdiń qolynda bara jatty. Qoıdyń bireýi «má» dep mańyrady. «Shynymen qıdyńdar ma» degendeı. Baýyzdarda: — Sende jazyq joq, bizde azyq joq, — deýshi edi. Dámeli aqshany qaltasyna salyp:

— Sende jazyq joq, bizde aqsha joq, — dedi.

Jáńgir kádimgideı qynjylyp tur. Baıqaıdy, ózine sharýa minezi bite bastaıyn degen. Malsaqtyq maldy qımaýmen qońsylas.

Dámeliniń esine Aqyljany túsip ketti. Kem alǵan bes somy sonyń jolyna sadaǵa. Balań bosandy dese, eki qoıdy ol bosqa berýge de bar edi. Ondaı kún qaıda! Qyryqtyń ústindegi beseýine shaı alyp ketse...

— Aq quıryq shaı, aq quıryq shaı, — dep janynan jybyrlap ótip júrgen áıelden aıyrylyp qaldy. Jan-jaǵyna qarady. Bazar tarqady dedi me, áýdem jerde ketip bara jatyr eken. Sońynan Jáńgirdi júgirtti.

Jáńgir jetip kelgende, álgi áıel baj ete qaldy. Jáńgirdiń ózi de shoshyp ketti.

— Bizge shaı kerek.

— Shaıym joq, bitti, satyp jiberdim. — Mynaý zińgitteı jigitten tartyp ala ma dep, qorqyp tursa kerek. Osy kezde Dámeli keldi.

— Qoryqpa, bul — meniń balam. Jańa sen jyltyńdap óziń usynyp júrgende bizde aqsha joq bolatyn. Adal malymyzdy satyp, jańa ǵana tıyndy boldyq. Maǵan eki sherik shaı taýyp ber.

— Sherigin bes somnan alsań, taýyp bereıin.

Jáńgirdiń kózi baqyraıyp ketti. Sonda bildeı eki qoı segiz sherik shaı ǵana bolǵany ma?

— Sen óıtip «ıttiń boǵy dári bolsa, darıaǵa tyshadynyń» kerin keltirme. Adamnyń balasymyz ǵoı. Bizden de seniń bir keregin tabylar, — dedi Dámeli.

— Men búgin astyqqa aıyrbastasam ba dep kelip edim. Eshkim bazarǵa astyq ákelmepti, — dedi álgi áıel muńaıyp.

— Saǵan keregi astyq pa? Men saǵan bir ura astyq bereıin. Myna Bastumaǵa kel. Kim ákeledi astyqty, sý tegin arzan munda. Ótken kúzde jurt astyqtyń astynda qalyp edi, kim alady bazarda ony? Ákelgen eńbegine turmaıdy.

Álgi áıel «bir ura» degenge jibı bastady.

— Onda bes somǵa eki sherigin bereıin. Aýylyńyzǵa barǵanda sózińizde turyńyz.

— Oǵan tıtteı kúmániń bolmasyn. Malybaıdyń úıi qaıda deseń bári biledi.

Tańnyń alań-eleńinen azapqa salǵan eki qoı ótip, eki sherik shaı qolǵa túsip, bular ózderinshe oljaly qaıtty.

Eki aıaǵy salbyrap, artyna mingesip alǵan Jáńgirge:

— Jalpy, durys boldy-aý, jaqsyǵa joryp kele jatyrmyn. Oıymdaǵymyzdyń bári oryndaldy, — dedi Dámeli.

— Dúldúl táte, men basqany oılap kele jatyrmyn. Sharýa eńbeginde túk qun joq eken. Sonshama azaptanyp ósirgen mal, astyq qandaı arzan. Esil eńbek.

— Men qoıdyń ótkenine qýanyp kelemin. Manaǵydaı azaptanyp qaıta alyp qaıtsaq ne boldy?

— Mine, mine, tap osy qıyndyqty myqtap paıdalanatyndar bar. Eger artyq maldy, artyq astyqty memleket tarapynan qabyldaýdy durystap uıymdastyrsa, sharýaǵa kerek shaı-qant, kıim-keshekti aýylǵa ákep satsa, eki jaqqa da paıdaly bolar edi.

— Oıbý, qaraǵym-aı, ondaı kún qaıda? Bireýdiń artyn salmaqtap, táýeldi bolyp júrgenimiz. Anaý aýyldaǵy kishkentaı dúkende byljyraǵan «jastyq» kámpıtten basqa eshteńe satpaıdy. Ózderiń Aqyljandarǵa ketkende kezdeme túsip, osy aýyl qyrylyp qala jazdady. Malybaıdy shaptap dúkenge alyp baryp em, keýdesi qysylyp ólýge az-aq qaldy. Bireýler áýeli kezekte turǵandardyń ústimen jorǵalap dúkenge basa-kóktep kirdi. İshinde soqtaldaı jigitter bar. Kórmeısiń be, qudaı odan da aıyrdy. Aýdan jaqyn, Qaısha kúnim sodan alyp úzbeı jiberip turatyn. Qant-shaı turǵaı, qyzyl qulaq aqshanyń ózine zar bolyp qaldyq. Eki qolyń tas baılaýly. Sol aqsha qolynda turǵan soń ǵoı, anaý kóksaý dúkenshi bul kúnde eshkimge qaramaıdy. Tipti kekireıip ketken. Azyn-aýlaq túsken dúnıeni aldymen basqarmanyń qara shubar qatynyna, osyndaǵy aýylnaıǵa kórsetedi eken. Olar jeń ushynan jalǵasyp, ózderi bólip alady da, qalǵanyn ǵana sattyrady. Qursyn, aqsha bolsa, Antonymnyń bazarynan jarylqasyn. Sol aqsha qurǵyry qolǵa túspeı tur ǵoı. Búgingi azapty saparymyzdyń tórkini de sol aqshada jatqan joq pa.

Jáńgir úndemedi. «Bar dúnıeni qoldan joq qylý qandaı jaman. Mal bar, astyq bar, aqsha joq. Sonyń aýyrlyǵyn aldymen sharýa tartady... Bul qıyndyqtyń tuıyǵynan shyǵaratyn tek qana oqý. Áke atyna kir keltirmeýdiń joly da oqýda ǵana». Aýyldyń sabaǵy ashshy bolsa da, osyndaı oılarǵa jetektedi. Osynaý qarapaıym jandardyń erteńgi kúnin kim oılaýǵa tıis. Jana tebindep kele jatqan ıntellıgensıany kim tolyqtyrady? Oqý jóninde kómeski tarta bastaǵan kóńilin mynaý bazar kósep-kósep, ar jaǵyndaǵy otty mazdatqandaı boldy. Ózi birtúrli qýanyp ketti. Jaqsy oılardyń jylýy janyna dem bergendeı. Aıaǵy salbyrap, atqa mingesip kele jatqanmen, qıal shirkin bolashaq baǵyn aralatty. Ol mynaý sylqyldaq qardy da, taıǵanaqtap áreń kele jatqan shabdardy da, kúni boıǵy azapty da umyttyrdy.

— Sol álgi kóksaý dúkenshi, qutyrǵany sonsha, endi aýyldyń kelinshekterin aınaldyratyn bopty, — dedi Dámeli. Jáńgir qalyń qyzyqty oıynan selt etti. — Eki-úsh metr buldy, shaıdy tyǵyp qoıady eken de, kelinshekter kelgende ony ıtke tastaǵan súıekteı jyltyńdatyp, qyljaqtaıtyn kórinedi. Kóksaý dep otan qyzdar shyqpaı qoıǵan bolatyn. Endi kórdiń be, qutyrǵanyn. Shynymdy aıtsam, sol dúkenge Qaıshany jibergim kelmeıdi. Arsyz neme jaralaýy múmkin.

— Qaısha táte ony ákesine tanytar, — dedi Jáńgir.

— Kórmeısiń be, bildeı muǵalim, orysshasy da jap-jaqsy, jumyssyz otyr, al kóksaýlar kókıip, bilgenin istegisi keledi, — dedi Dámeli. — Áneýkúni osy aqshadan qysylǵanymdy sezip, ańqaý balam «dúkenshiden baryp qaryzǵa surap kelsem qaıtedi» dedi-aý. Jibermeı qoıdym. Kóksaýǵa jalynǵansha, kórge kirip óleıin.

— Kóksaý bolsa ony tegi magazınge jolatýǵa bolmaıdy ǵoı. Jurttyń bárin aýrý qylady. Ana Keńesjanǵa ol dúkennen kámpıt satyp jeme deý kerek.

— Oǵan kim qarap jatyr. Kóksaý turǵaı, kúlmerez bolsa da, oǵan jurt barmaı tura almaıdy. Jalǵyz dúken.

— Joq, durys emes. Men muny joǵaryǵa jazyp jiberem.

— Qoı, sosyn búkil aýyl bop sońymyzǵa túsip júrer. Onsyz da quıryǵymyzǵa shoq baılaýly. Táńirdiń bir jazǵanyn kórdik.

Mynaý bazarǵa kelmes buryn munyń jol aqshasy úshin Dúldúl tátesi qansha jan azabyna túsken. Qaıratyna bolaıyn, sheshesi Bátıma «Dúldúl tátelerińe jet» degende, onyń boıyndaǵy osy qasıetterdi bilgen eken ǵoı.

Bular kele jatqan tóbege shyǵyp bireý tesile qaraıdy. Ol, árıne, Malybaı. Jetektep kele jatqan qoıdyń joqtyǵyna qýandy. Satqan eken ǵoı. Baýyrsaq, shelpekti pisirip, etti asyp, Qaısha enesiniń kelýine erekshe ázirlendi. Ańshy men bazarshynyń joly árqıly bolady. Birde oljaly, birde qanjyǵasy bos. Qoıdy satqandary bárin qýantty.

— Teper ty poedesh v Alma-Atý, — dedi Jadyra.

— Úlken kópirden ótkendeı, keýdesine tyǵylǵan qusany shyǵara aıtty.

Malybaıdyń sońǵy kezde úıdiń tóbesine shyǵa beretinin Dámeli jıi baıqaıtyn. Sorly, balasy kele jatyr ma dep oılaı ma eken? Kóbinese aýdan jaqqa qaraıdy. Keıde tipti mynaý qara sýyqta ymyrt túskenshe turyp qalady. Sosyn jótelip, aýyrady. Bazarshylar úıge jaıǵasqannan keıin de Malybaı kórinbedi. Jadyrany jiberip shaqyrttyryp aldy. Áli úıdiń tóbesinde tur eken.

Shaı ústinde bazarǵa barǵandaryn Dámeli azap kórgendeı emes, teatr kórgendeı jyr ǵyp aıtty. Onyń sýretteýinde Jáńgirdiń qoımen alysqany sırk artısiniń oıynyndaı bolyp shyqty. Eń qyzyq jeri — shaı satqan áıeldiń qoryqqany boldy. Sol bazarda betine tuz jaǵyp laǵyp júretin bir naqurys bolatyn. Aty — Qurym. Ol yrjalańdap, ananyń birdeńesin, alyp qashyp júretin. Sol kelip qaldy dep qoryqsa kerek, álgi áıel bazardy basyna kóterip aıǵaı saldy. Jáńgirdiń záresi ushqany sonsha, álgi jerde ol shaı almaq turǵaı, óziniń qyryq somyn berýge daıyn turdy.

Úıdiń ishi dý kúldi. Ásirese, Keńesjan men Amangúl máz boldy. Olarǵa qarady da Dámeli:

— Myna aǵalaryń qoı kónbeı qoıǵan soń ekeýin eki qoltyǵyna qysyp alyp júrip berdi deısiń, — dedi. Buǵan, árıne, úlkender sene qoıǵan joq. Biraq Amangúl:

— Oı, oı, qandaı kúshti Jáńgir kókem, — dedi.

Jáńgirdiń tań qalǵany — Dúldúl tátesiniń azapty saparyn jep-jeńil etip, oıynǵa, qaljyńǵa aınaldyrǵany. Ózderi kórgen qıyndyǵyn ózgelerdiń júregine túsirgende ne paıda. Bul da ózi baıqamaǵan bir qyr. Aýyrlyqty ózgeden qashyqtatyp, júkti óz moınyna alý. Erlerden tabylmaıdy mundaı minez. Qara aspandy jaýdyryp, kórgenderin bolǵan kúıinde sýrettese, eń bolmasa bir kún bul úıdi muń basady. Júsip bolsa, Narǵazy bolsa, Aqyljan bolsa, bul bolar ma edi degen jaranyń aýzy ashylady. Sonshama qıyndyqpen kelgen aqshamen Jáńgirdiń Almatyǵa barǵysy kelmeı qalýy da múmkin. Jurttyń bárine sor bolǵan sol aqshany qaıtem deýi múmkin. Osynyń bárin bildirmeı, jýyp-shaıyp Dúldúl tátesi úıdiń ishin jaıma-shýaq etti de jiberdi.

Osy kóńil kúımen Jáńgir de Almatyǵa jol tartty.

10

Bátımanyń eńsesi aǵaıyn-týǵanyn kórgennen keıin ǵana kóterileıin dedi. Alyp-ushyp kelgen kóńili Almatyda sýdaı basylǵan-dy. NKVD onda úsh-aq kún turýǵa ruqsat etti. Burynǵy turǵan úılerin kórip aǵyl-tegil jylady. Óz úılerine tanymaıtyn bireý kiripti. Eki-úsh kórshisiniń esigin ashyp edi, kirpideı jıyryldy. Shynynda, bul jerde qalýǵa bolmaıdy eken. Qorqynysh, úreı adamgershilik, aıaýshylyq degenniń bárin yǵystyryp jibergen sekildi.

Jáńgir alǵashqyda sheshesin tanymaı qaldy. Qap-qara qoıý shashy mynaý eki jyldyń ishinde kók býryldanyp ketipti. Bóten úı, sherlerin shyǵaryp jylaı da almady. Birin-biri qysyp uzaq turdy da, bir saǵatqa jetpeı, birin-biri jetektep shyǵyp ketti. Qalanyń bir asqanasynan tamaq ishti. Jáńgiri «túfá, túfá» kóz tımesin, alpamsadaı jigit bolǵan. Oılylyǵy ma, muńdylyǵy ma, sóılegen sóziniń bári salmaqty.

— Mama, Dúldúl táteme keteıik. Men kúzde qaıtsem de, oqýǵa kelem. Balasy bul sózdi nyq aıtty. Alǵashqyda Narǵazy men Aqyljannyń ustalǵanyn sheshesinen jasyrǵysy keldi. Biraq qansha jasyra alady. Anasy «solaı bolýy tabıǵı» degendeı qarsy aldy. Bul habarǵa ahylap-úhilemedi. Dámeliniń onsyz da aýyr júgine endi baryp bul qosylady. Basqa ne isteıdi? Barar jeri, basar taýy qalmaǵan. Lagerden bosanǵanmen, aınalasy túp-túgel mynaý Almatynyń ór kóshesi de túrme sıaqty kórindi. Aıyrmashylyǵy aıdap júrgen mılısıoner joq. Qasynda, áıteýir, uly Jáńgir bar. Onyń da munda kelgeni sheshesimen kezikkeni NKVD-ǵa aıdan anyq.

Tórtinshi kúni balasymen «Lepsi stansıasy qaıdasyń» dep tartyp otyrdy. Maı aıynyń hosh ıisti kórkin mynaý keń dalaǵa shyqqan soń baryp sezindi. Saqyldap júrip kele jatqan poezdyń ashyq terezesinen dalanyń ıisi de, shóptiń ıisi de kóńildi qytyqtaıdy. Aınala kókpeńbek, oıdym-oıdym qyzǵaldaqtyń qyp-qyzyl araldary kezdesedi. Tuskıizdiń túrindeı nebir ádemi jerler bar. Adamdar ózgergenmen, óńiri ózgermepti. Óziniń ásem jazyn, hosh ıisin, darhan dalasyn sol kúıinde saqtaǵan sıaqty. Týǵan jer qandaı ystyqsyń. Bátıma qyzyǵa uzaq qarady.

Ózi Júsippen qashqan sonaý jyldary qaı jolmen kelgeni esińde joq. Áıteýir, atpen bes kún júrgen. Onda myna temirjol ushty-kúıli joq. «Túrksib» qurylysy keıin shyqty, ol keremet shýly boldy. Sonyń qamy dep Júsip bul joldyń boıyna talaı komandırovkaǵa baryp kelgen. Ár saparynda qurylystyń qarqynyna, adamdardyń asqan erligine tań qalatyn. «Aınabulaq» stansıasynda joldyń eki jaqtan kelip túıisý saltanatyna qatysqan-dy. Túrksib qurylysy jónindegi ocherk, óleń, poemalardyń bárin jibermeı oqyp júrdi.

— Shyn serpilisti, sosıalızmniń mundaǵy júrek soǵysyn eshkim jetkize alyp jatqan joq. Ol óleńdi, ocherkti qurylysqa tikeleı qatysyp júrgen adamdardyń ózi jazsa ǵoı, — jýrnalıs, jazýshylardyń qur syrttan tamsaný, tabıǵatyna enip, adamdardyń boıyndaǵy, sanadaǵy ózgeristerdi tereń kórsete almaı júr, — dep otyratyn. Birde Bátımaǵa:

— Túrksib seniń tórkinińe barar joldy qysqartady. Lepsi degen stansıadan túsirip, Antonovka arqyly lyp ete qalamyz. Pálenbaı jyldan keıin áreń kelgen qyzdaryn qalaı qarsy alar eken, kóremiz, - deıtin qaljyńdap.

Amal ne, bul jol arqyly Júsippen birge kelýge qudaı jazbady. Biraq zymyraǵan mynaý poezdyń árbir tyqyly «bul jolda seniń kúıeýińniń kóp eńbegi bar» dep sybyrlaıtyndaı. Onyń bul óńirde eńbegi sińbegen jer bar ma? Árbir buta Júsipti bilemiz dep turǵan joq pa. Osy aradan ekinshi ret ótýi, KarLAG-qa aıdalyp bara jatqanda da osy sybyrlardy estigendeı bolyp edi. Biraq onda tutqyndaýly qıal alysqa shalyqtap jibere qoıǵan joq-ty. Alda ne kútip tur, kóbinese oılaǵany sol boldy. Bul joly qansha degenmen tórkinine kele jatyr, qasynda erjetken uly Jáńgir. Adam boldy degen osy da, izdep kelýge, qarsy alýǵa jarady. Osy jaı Bátımanyń qıalynyń da kisenin ashqandaı. Jas kezinde keretin oıdym-oıdym kıiz úıli aýyldar emes, ornyqty balshyqtan salynǵan úıler. Kıiz úıli aýyldardy búgin kórseń, erteń taba almaı qalýshy ediń, kóship ketetin. Endi mektep pe, keńse me, menmundalap óp aýylda eki-úsh eńseli úıler tur. Adastyrmaı taptyratyn belgiler. Júsiptiń jan ushyryp nasıhattaǵan «otyryqshyldyǵy» osy. Anaý qap-qara, jolaq-jolaq bolyp jatqan jańa jyrtylǵan egistik jer bolsa kerek. Tyrbańdaǵan traktorlar kórinedi. Aýyl shetindegi uzynnan-uzaq qoralardyń tóńireginde mal júr.

Ferma degeni sol shyǵar tegi. Bul ómirge de jurt úırenip boldy. Kolhozdasý aıaqtalǵaly qashan.

Kókem-aý, otarbasyn júıtkitip, traktoryn daryldatyp, mektebin salyp, saýatyn ashyp, kolhozyn quryp, mynaý búgingi ómirdiń bar jańa belgisi jolynda kúreskender nege «jaý» bolady? Qandaı jaýlyq bar munda? Almatynyń ózi de bular alǵash qosylǵandaǵydan áldeqaıda ózgerdi. Endi sodan pana taba almaı kele jatqan kúıleri mynaý.

— Lepsimen eki ortaǵa mashına júre me? — dedi Bátıma ulyna.

— Óte sırek, mama. Jol-jónekeı kólikke kezdespesek. Osynda kelerde men úsh kún sondaı kólik tostym.

— El ǵoı, bir qısyny bolar, — dedi sheshesi jubatyp. Kóz kógerip kútýge úırendik qoı.

Bátımanyń bosaýynan úlken úmit kútken Bastumadaǵylardyń kóńili sýdaı basyldy. Dámelige jas jaǵynan Bátıma ózin qýyp jetip qalǵandaı kórindi. Shash kók býryldanyp, bette ájim kóbeıgen. Kóziniń nury da taıaıyn depti. Narǵazy ákelgen sýrettegi Bátıma men myna Bátımanyń arasy jer men kókteı.

Qansha kún aıtsa da, áńgimesi taýsylar emes. Lagerdegi jaǵdaıdy, onda otyrǵan neshe ulttyń ókilin, olardyń qaısarlyǵyn, zıalylyǵyn, daryndylyǵyn bulardyń kóz aldyna keltirdi. İshterindegi eń sorlysy ózi bolǵanyn aıtty. Áıtpese qoı baqpas edi ǵoı.

— Ózińdi qalaı bosatty? — dedi Dámeli úshinshi kúni.

— Onyń úlken syry bar. Túrmege túskennen bastap mende talma aýrýy paıda boldy. KarLAG-qa ketip bara jatqan jolda da birneshe márte qysyldym. Baǵyma aramyzda bir dáriger qazaq áıel boldy. Ol da — bir dókeıdiń jubaıy. Lagerde júrgende de kózinen tasa qylmady.

Aqyry «bul qoıanshyq, lagerde ustaýǵa bolmaıdy» dep qaǵaz jazypty. Sol qaǵazdyń arqasy meniń odan ketkenim. Biraq keterimde qulaǵyma sybyrlap: «Sen shynymen solaı eken dep qalma, seniki nerviden, men ótirik dıagnoz qoıdym», — dedi.

— Nervi degen ne? Dıagnozy qalaı?

— Nervi degen júıke tamyrynyń juqarǵany. Dıagnoz — aýrýdyń aty. Taza aýada bolsań, elge baryp et jep, qymyz ishseń, qulan taza jazylasyń dedi. Mine, sol adamnyń sharapaty tıip ortalarynda otyrmyn.

— Qudaı tileýin bersin. Er áıel eken. Bilip qoısa ǵoı ol sorlyny onan ári sorlatady, — dedi Malybaı.

— Onyńyz ras, Kenje aǵa. Biraq ol maǵan ǵana emes, talaıǵa sondaı jaqsylyq jasap júr. Dárigerge qudaıdaı senedi.

— Adamdy tutqyndaǵanmen, adamgershilikti tutqyndaýǵa bolmaıdy eken-aý, á? — dedi Dámeli. — Júıke tamyrdyń juqarǵany jazylady deshi. Bárimizdiń de shekemiz qyzyp júr deısiń be?

— Biraq men ańdýlymyn. Saıası aıybym alynǵan joq. NKVD aýyq-aýyq tekserip turady. Sondyqtan «qoıanshyq» dep laqap tarata berińder.

— Da ný, mama, — dedi Jadyra. — Kakoı pozor!

— Árıne, qorlyǵy qorlyq. Ne amal bar? Qasynda bolǵanym jaqsy ma, joq taǵy da túrmede otyrǵanym jaqsy ma?

— Konechno, qasymda bolǵanyń.

— Endeshe, qudaı salǵan soń, kónýge týra keledi. Oǵan jasyma, balam.

Dámeli qatty kúrsinip jiberdi. Zeınep pen Qaısha jylap otyr eken.

Malybaı da tunjyrap ketipti.

— Júregime talma paıda bolǵany ras. Almatynyń aýasy jaqpady ma, bir-eki ret nashar sezindim. Qaıta Arqada sergek júrdim. Kindik kesken jerdiń kıesi meni osylaısha qýyp, qastaryńa ákeldi. Áke batasyn almaı qashqan qyz jazasyn alsyn degen shyǵar.

— Aıtpaqshy, - dedi Bátıma oıyna oqys birdeńe túskendeı qýana. — Qospanbet kókemniń qasynan kelgen bir adamǵa jolyqtym.

— Ne deıdi.

Úıdiń ishi túgel Bátımanyń aýzyna tóndi.

— Qashyq bolǵanda qashyqta eken. Biraq jaqsy turady deıdi. Habarovski degen jer. Ol — anaý Sibirdiń bir túkpiri.

— O, sumdyq-aı, tiri eken-aý, baıǵus. Bala-shaǵasy bar ma eken?

— Asharshylyq qýyp tyqqan úsh qazaq semásy barmyz depti. Mal baǵatyn kórinedi. Eki balasy oryssha oqyp, hat tanyǵan. Áıeli jumys istemeıdi. Qastarynda saıası tutqyndardyń lageri ornyǵypty. Atash daıyndaıdy. Tutqyndardy óte aýyr jumysqa salǵan. Sodan álgi bizge kelgen adamǵa atash qulap, beli zaqymdanypty. Lager bolǵan soń munda qazaqtar bar ma eken dep, Qospanbet kelse kerek. Ohrandar ony aýrýhanaǵa jiberipti. Sodan ekeýi tanysyp ketken. Álgi adam jazylyp shyqqansha qymyzyn, etin úzbepti. Bıe baılaımyn depti. Meniń aman qalǵanyma birinshi sebep Qudaı, sosyn sol Qospanbet dep aýzynan tastamaıdy álgi adam.

— El jaqqa qaıtpaısyń ba dep suraıdy ǵoı. «Nem bar, aǵam arǵy bet asyp ketken, meni de ózderiń sekildi kózimdi baqyraıtyp qamap qoıady ǵoı», — depti. «Asharshylyqtyń tyrnaǵynan áreń qutyldym, endi NKVD-nyń tyrnaǵyna túsip nem bar. Myna jer jaıly. Áı der áje, qoı der qoja joq. Malyn baǵyp bersem boldy emes pe. Úsh qazaq úıi bir el sekildimiz. Týys bop kettik. Olar anaý Kereký jaqtan kelgen. Biraq týǵan jer ystyq qoı, qatty saǵynamyz. Saǵynǵanmen amal ne, myna jaǵdaıda qarmaqqa aldymen biz ilinemiz ǵoı» depti. Álgi adam meni kezdestirgenin, Qospanbettiń bir habaryn bergenine qatty qýandy. Ózi endi KarLAG-ta otyr.

— Qudaıym-aı, Narǵazyny eń bolmasa sol jerge aparǵan joq pa eken, — dedi Zeınep. — Qospanbetti kórse, es qoı.

— Ondaı lager ol jaqta tolyp jatyr. Sibir tolǵan saıası tutqyn, aralarynda ólim kóp deıdi. Bireýler azapqa shydaı almaı, bireýler indetke shaldyǵyp degendeı. Endi bireýlerdi tipti qolma-qol joq qylyp jiberetin kórinedi.

— Bátıma, kókem! Saıası aıyp, saıası tutqyn deı beresiń, ol ne ózi, — dedi Malybaı.

— Kenje ata, ol — ókimetke qarsy degen sóz.

— Sonda Aqyljan da qarsy ma?

— O, toba, jaý jasaý ońaı eken-aý, á. — Áńgimeniń ar jaǵyn tyńdaı almaı Malybaı úıden shyǵyp ketti. Qaltasyna qolyn salyp, oramal alǵanyn kórdi otyrǵandar. Sóz joq, jylap barady. Erkektiń kádimgi únsiz, aýyr jylasy.

Myna túrimen atasy uzaqqa barmas. Qaısha qaıratqa mindi. Osy otyrǵandardyń ishinde kózi ashyǵy ózi. Túkpirdegi bir aýylda tyǵylyp otyra bere me? Sibirge nege tartpasqa. Kartadan tanys qoı ol. Múmkin, Aqyljandy da sonda jibergen shyǵar. Esine dekabrısterdiń áıelderi tústi. Jer túbi bolsa da mahabbaty úshin olar ne qıyndyqqa kónbedi, áıeli kúıeýleriniń sońynan ketken joq pa! Shyn berilgen jar dep solardy aıtý kerek. Etekten tartyp otyrǵan balam joq, men neden qorqaqtaımyn. Qaıda barsam, Qorqyttyń kóri. Eń bolmasa Aqyljannyń tóbesin kórip nemese tóbemdi kórsetip óleıin. Oǵan kúnim úshin shyqqandaı bolmaıyn. Adal mahabbatymnyń jetegine erdim.

Sol kúnnen bastap, Qaısha dalaqtaı shubar qaǵazǵa qaraıdy da otyrady. Ol — SSRO-nyń kartasy. Aýdan ortalyǵynan satyp alǵan atlasy jáne bar, ondaǵy «Sıbır» degen betti jáne qaraıdy. Bir kúni qasyna Jáńgirdi shaqyryp aldy.

— Myna jerler ǵoı patsha ókimetiniń saıası tutqyndardy ustaǵan jeri. Al bizdikin qaı jerde ustaýy múmkin?

— Sen aýdanǵa barmaısyń ba? NKVD-dan eń bolmasa jibergen jerin bilmeısiń be?

— Olar maǵan aıta qoıa ma?

— Olardyń da ishinde adamdary bar shyǵar. Átteń, papam atylmaǵanda, jerdiń túbinde bolsa da barar edim.

Jáńgirdiń bul sózi Qaıshaǵa qatty qamshy boldy. Árıne, tutqyn adamdy, onyń ishinde saıası tutqyndy izdeý qıamettiń qıyny. Biraq adam ólimge de basyn tigedi ǵoı. «Qarajat qaıda, qarajat!» dep bireý tý syrtynan aıǵaı salǵandaı boldy. Jáńgirdiń Almatyǵa baryp kelýiniń ózi qanshama qıyndyqqa soqty. Shabdar at osylardyń menshigi ǵoı, sony satqannan basqa ne qaldy? Óziniń eltiri ishigi, Aqyljannyń qasqyr ishigi bar. Mundaı kıim qazir qat. Antonnyń bazaryna bir barǵanda baıqaǵany bar. Aqyljandy taba alǵandaı kún bolsa, sol jerde bireýdiń kirin jýyp berse de, jumysqa turady.

— Qaraǵym-aý, myna shubar qaǵazyńa úńile berýdi shyǵardyń, muǵalim emessiń, munyń ne? — dedi bir kúni Dámeli.

— Apa, Aqyljandy izdesem dep júrmin. Bátıma tátemniń áńgimesi úlken qozǵaý boldy. Mynaý sol jol kórseter karta.

Enesine qarajat jaıyndaǵy oılaryn da aıtty.

Eki ortada endi senen aıyrylyp júrmesek?

Dámeli oılanyp qaldy. Kelininiń mynaý oıynda bir táýekel bar-aý ózi. «Táýekel túbi jel qaıyq, ótesiń de ketesiń». Narǵazy men Aqyljannan óziniń ne jany artyq? Balalarǵa, Malybaıǵa endi Zeınep, Bátıma bas-kóz bolar. Bir jylǵa qoıannyń terisi de shydaıdy demekshi, bir jazǵa bular da shydar. Oryssha biletin Qaıshasyn qasyna alsa. Áıtpese qusa bolyp óletin túri bar. Shybyqjırendi de satý kerek, adyra qalsyn. Narǵazydan áýlıe me! Eki qara bir saparǵa qarajat bolýǵa jarasa, olardy kórip qaıtatyn kún týsa, bári sadaqa, sadaqa!

Qaısha aýdanǵa birneshe ret baryp júrip, bir sańylaý tapqandaı. Sumdyq-aı, adamdar qalaı ózgerip ketedi, á. NKVD-nyń bastyǵy, raıkomnyń sekretary jetinshi aýylǵa kelip-ketip júrip, úıinde birneshe ret qonaq bolǵan, araǵyn iship, asyn jegen edi. Ekeýi de Qaısha kelgende kirpideı jıyrylysty. Artynan sál jibigendeı bolyp, biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵandaı:

— Qaısha, álde qalaı bireý suraı qalsa, sen úıińde qonaq bolǵanymyzdy eshkimge aıtpa! — dedi.

Óz-ózinen kóleńkesinen qorqyp otyrǵan bireýler. Baıaǵy Úmbet aǵaı bolsa, bulaı etpes pe edi. Ol batyl kisi edi ǵoı. Qaıshaǵa batyldar quryp, qorqaqtar jaılap ketken sekildi kórindi. Birde úıine qyzyp otyryp raıkom hatshysynyń:

— Raıkomnyń hatshylary turǵanda, aýylnaılar osyndaı ádemi kelinshekterdi qaıdan taýyp alady? Áıelimiz álipti taıaq dep bilmeı júrgende, qaıda oqytqansyń? — degeni bar.

— Esi durys qyzdar hatshylyǵyna emes, qasıetine qarap shyǵady kúıeýge. Hatshylyq búgin bar, erteń joq. Al adamdyq - qashan da senimdi serik.

Aqyljan keıinnen «sen sol sózdi taýyp aıttyń, biraq qatty aıttyń» dep betine salyq etti. Sol hatshy búgin aq quıryq torǵaıdaı qylp-qylp etedi. Esikti jaýyp qoıyp:

— Aqyljan tergeýdiń qysymymen úılerinde qonaqta bolǵanymyzdy aıtyp qoımady ma eken? — dep birneshe surady. — Onda bárimiz de qurydyq.

— Úreılenbeńiz. Malybaıdyń tuqymynyń aýzy qara qulyp. Ondaı áreket qorqaqtardan shyǵady. Aqyljan qorqaq bolsa, myna maǵan, tárkilengen baıdyń qyzyna úılener me edi? Siz bolsańyz ǵoı kósh jerden at-tonyńyzdy ala qashar edińiz. Ana NKVD-yńyzǵa aıtyńyzshy, eń bolmasa jibergen jaǵyn bilip bersin.

— Ondaı nusqaý berýge qaqymyz joq. Bul kúnde NKVD-dan kúshti eshkim bolmaı tur.

Raıkom boq basynda qaldy ma dep aıta jazdap, áreń toqtady.

— Sonda ne, sizder olardyń aldynda dármensiz boldyńyzdar ma?

— Ýaqyt, ýaqyt, qaıtesiń. Onyń ústine, Aqyljannyń da asa qaýipti jaý Esbergenovpen týystyq qatysy bar deıdi ǵoı.

— Esbergenovtiń aldynda bárińiz de qurdaı jorǵalaıtyn edińizder. Joldas Esbergenov bylaı dedi dep, onyń sheshendigine tań qalyp otyratynsyzdar. Qanshama sıtata keltirýshi edińizder. Myna siz Stalınnen góri Esbertenovti kóp aýzyńyzǵa alatynsyz.

— Ne deıdi, Qaıshajan, myna sózińdi eshkim estimesin. Qaljyńnyń da jóni bar ǵoı.

— Endeshe, ana NKVD-ǵa nusqaý berińiz, eń bolmasa ketken baǵytyn aıtsyn. Áıtpese túgel jazyp, joǵaryǵa jiberem.

— Sóılesip kóreıin, sóılesip kóreıin. Sen óıtip qatty ketpe! Aýdandyq NKVD-nyń bastyǵy da syzdap, eki kelgende buryn kórmegen adamdaı qarsy aldy. Úshinshide Qaıshanyń oıyna qýlyq tústi. Áıel emespin be, bar mázirin kıip, jutyp qoıǵandaı bolyp bir kelse qaıtedi. NKVD kádimgideı nazar aýdaryp qaldy. Jótkirinip, jibigen keıip tanytty.

— Bizge aıtýǵa bolmaıdy. Biraq burynnan tanyspyz degendeı... «Almaqtyń da salmaǵy bar» degendeı...

— Jigit adam kúmiljimeı batyl aıtpaı ma! Kómeıińizde ne tur?

— Kómeıde ne turýshy edi. Ózińiz sekildi ádemi kelinshekti kórgende er adamda shydam bola ma? Onyń ústine, oqyǵansyz.

— Meniń áıeldigim be, álde oqyǵandyǵym ba sizdi qyzyqtyryp turǵan?

— Ekeýi de!

— Sizdiń tilegińizdi biz qabyl alsaq, bizdiń tilegimizdi siz qabyl alar ma edińiz.

— Álbette, ol ne degenińiz. Qazir aıtýǵa bolady.

Aýyr seıftiń aýzyna eki kiltti salyp, taǵy birdeńeni burap, onyń esigin ashty. Arjaǵyna taǵy bir kilt saldy da, qalyń papkany alyp shyqty.

— Sońǵy derek boıynsha Magadan oblysynyń Blagogýshensk degen jerine jiberilgen. Biraq muny siz menen estigen joqsyz. Siz meni, men sizdi kórgen joqpyn.

— Kórmek turǵaı, kóńildes bolǵaly turǵan joqsyz ba?

— Ol qudaıdan da, adamnan da qupıa bolsyn.

NKVD bastyǵy Qaıshaǵa jaqyndap, ıyǵyna qolyn saldy. Ózine tartyp, súımekke yńǵaılandy.

— Tapadaı tal túste, keńseńizde munyńyz qalaı? Kesh jetpeı me? Terezeden bireý kórip tursa qaıtesiz?

— Bizdi eshkim baıqamaıdy. Bárin baqylaıtyn ózimiz. Qaısha qushaǵynan sytylyp shyqty da:

— Qazir aıǵaı salamyn, — dep qatýlandy.

NKVD senerin de, senbesin de bilmeı ań-tań qaldy. Jańa ǵana qushaǵyna qulaǵaly turǵan kelinshek shynymen dóń shege me? Nazy shyǵar. Yrjalaqtaǵan kúıi taǵy jaqyndaı berip edi:

— Siz qaqpanǵa tústińiz. Osynyń bárin jazyp jiberem. Orysshamnyń da, qazaqshamnyń da bar ekenin bilesiz ǵoı.

Álginde ǵana kúshigindeı qorazdanǵan «batyrdyń» záre-quty qalmady.

— Meniki qaljyń, qaljyń. Qaıter eken dep edim. Aqyljandy tanımyz ǵoı. Áldeneshe qolyńyzdan dám tatqanbyz.

— Tanyǵanyńyzdyń túri osy bolsa...

Qaısha esikti tars etkizip shyǵyp ketti. Syrtta aǵyl-tegil bolyp jylasyn. Eki sóz úshin saıqaldyqqa saldym-aý. Qandaı jıirkenishti. Ustalǵan azamattardyń ózi sekildi jubaılarynyń báriniń de kórgen kúni osy ma eken. Mynalar esh nárseden taıynbas. «Bárin biz baqylaımyz» dep tur ǵoı. Joq, eń bolmasa jastyǵymyzdy ala jataıyn. Jazyp jibereıin muny. Adamymyzǵa tıiskenmen, arymyzǵa tıispesin.

Aýdandyq pochtaǵa keldi. Jylap otyryp bárin jazdy. Oryssha jazdy. Konvertke tórt búktep saldy. Qaıda jiberse eken, raıkomǵa ma? Túk te shyqpaıdy. Qaltyldap ózi qorqyp otyrǵanda, ne isteı alady? Obkomǵa? Joq ne de bolsa respýblıkaǵa jibereıin.

Parasat jaǵynan mynalar Aqyljanǵa astar bola almaıdy ǵoı. Otyrǵan kreslonyń qýaty ketken kúni úrgen qýyqtaı búrisetin shyǵar. Aqyljan ustalǵanda, búkil jetinshi aýyldyń qabyrǵasy qandaı qaıysty. Túndeletip, urlanyp kelip, bári jubatý aıtty. Qarttar:

— Bes ýaq namazymyzda bolysymyzdyń tileýin tileımiz, — dedi.

— El bolyp, es jıyp qalyp edik. Ol kelgeli salyq ta burynǵydaı tópeme bolǵan joq. Qant-shaıǵa da qarq etti. Artyq malymyzdy ókimetke ózi aldyryp, aqshasyn óz keńsesinen tólettirdi. Aldyna barsaq, betimiz qaıtqan emes, bar tilegimiz oryndalady. Ózge aýyldan ústi-ústine jurt ustalyp jatqanda, bul aýyldan eshkimdi bermedi ǵoı, kúnim. Azamat edi. Báriniń tóleýi bolyp ózi ketti-aý. Qaıshanyń óz qulaǵymen estigen sózderi bul.

— Ketpeshi, qaraǵym. Sendeı muǵalimdi bizge kim beredi, — dedi birazy. - Qudaı ekeýińdi qosqan-aq edi. Til-kózge ushyradyńdar-aý.

Bastumaǵa kelgennen keıin kórshi aýdannyń «Qaraýyl tóbesinen» urlanyp bolsa da adamdar aǵylyp jatty.

— «Asharshylyqtan aldymen qudaı, sosyn Aqyljan bizdi alyp qalǵan. Onyń jaqsylyǵyn umytqandy qudaı umytar». Allanyń aldynda qaryz bolmasyn dep, biri qoıyn, biri torpaǵyn usyndy. Bir shal áýeli Keńesjanǵa taı atap ketti. Kishkene qyzmette júrip-aq osynsha syı qurmetke jetkizgen nesi onyń? Árıne, parasaty. Al mynalar úlken qyzmette júrip-aq kómýsiz qalary haq. Táýbe!

Bir jaǵy, halyqtyń osyndaı keń kóńili, bir jaǵy, mynadaı qyspaq, zulymdyq. Aramdyqtyń bezbeni basyp bara jatqandaı ma, qalaı ózi? Bir aramzaǵa bolsa da kem bolsyn. Hatty Qaısha pochtanyń jáshigine saldy da jiberdi. Bireýge jamandyq oılap kórmegen basy jan azabyna tústi. Nege óıttim? Zalymdardyń tásilimen nesine áreket jasadym. Taza qolymdy, taza júregimdi bylǵap alǵan joqpyn ba? Joq, ol meniń aryma, namysyma tıdi emes pe. Aransyzdar sazaıyn tartýy kerek. Uıat qoı deýshilerdiń keńdigin qashanǵy paıdalana bermekshi. Ary úshin kúresý uıat pa eken? Óz tásilderimen ózderin men de táýbege keltireıin. Ýdy ýmen qaıtarmasa bolmaıdy.

Bir aptadan keıin NKVD ornynan alynypty degen habar estildi. Biraq bul tikenniń janǵa batqan bir shońaınasy ǵana. Sabaǵyn búkil tamyrymen sýyrmaǵan soń, ol balalaı beredi, qadala beredi. Tamyrymen sýyrý Qaıshanyń qolynan qaıdan kelsin. Endigi keletini — aılamen áreń dep bilip alǵan jerinen Aqyljandy kórip qaıtsa, barlyǵyna, tirligine kózi jetse. Adal mahabbattyń aldyndaǵy kóp paryzdyń birin sóıtip ótese. Sodan keıin oıyna kelgeni — Aqyljannyń adaldyǵyn, páktigin aıtyp nege jaza bermeıdi? Joǵaryǵa jete bersin. Zeınep pen Bátımadan munyń artyqshylyǵy osynysy, oryssha biletini emes pe? Ol qarań qalǵyrdyń qyzyǵyn endi qashan kórmekshi.

Ákesi jaryqtyq qyzdy oryssha oqýǵa berýdi qolǵa alǵanda, osyndaı ájetine jaratsyn degen shyǵar. Qaısha baldan tátti sábı kúnderin esine túsirdi. Qysta, úıdiń qasynda aıdyn jasattyrýshy edi. Keshke qaraı saqyldaǵan aıazda jyly kıindirip, sol aıdynda par atqa jegilgen koshevkamen balalaryna serýen jasattyratyn. Tabanynda emshek taǵalary bar qyzyl attar muz ústinde kirsh-kirsh cap jeliske salǵanda, qasqyr ishiktiń jylýymen arty bıik jeńil shanada otyryp rahatqa batatyn. Búgin salǵan sýretteı kóz aldynda otyrǵyzǵan aǵashtar arasyndaǵy úsh-tórt kók aǵash úıden keshke qaraı býdaq-býdaq tútin shyǵyp jatatyn. Onyń biri osy aınaladaǵylardyń balalary oqıtyn mektep bolýshy edi.

Sol bilimdi jerine jetkize almady-aý. Oqyǵysy kelip edi, ákesiniń baı bolǵany, tárkilengeni aldynan shyqty. Kedeıdiń balasy dep eteginen ustap edi, Aqyljannyń jaǵdaıy mynaý. Jańa qosylǵan shaǵymyzda asharshylyq kelip, aranyn ashty. Baqytym baılana berdi-aý, tegi. Ózi oıynan ózi shoshyp ketti. Kúpirlik bolar, olaı demeıinshi, Aqyljandaı azamatty tapqanymnyń ózi baqyt emes pe! Sol baqytymdy, endeshe, nege izdemeımin? Oryssha bilimim ózime nege qyzmet etpeıdi? Barǵan jerimde múmkin sabaq ta bere alarmyn. Ońda mundaǵylardaı shash al dese bas alyp turǵandar joq shyǵar. Kórdiń be, bireý ustaldy dep, tuqym-tuıaǵymen qamap jatqanyn. Esbergenovke janama ǵana qatysy bar ǵoı bulardyń. Ol kim, biz kim? Ol —asqar taý, biz — onyń etegindegi qıyrshyqtas qana. Ol, menińshe, jalanyń qurbany. Biz — qosaq arasyndaǵy shybyn. Qyza-qyza meni de ustap áketip júrmesin. Áne, Bátıma baryp keldi ǵoı. Álgi aýdandaǵy NKVD ornynda aman qalǵanda arymdy taptap, ózimdi de túrmeden bir-aq shyǵaratyn edi. Birden joǵaryǵa jibergenim qandaı durys boldy. Biraq qarǵanyń kózin qarǵa shuqymas degen bar ǵoı. Odan aqyldy, kisiligi bar bireý kelse jarady, taǵy sondaı mynaý naýqannyń kóbigine semirgen bireý bolsa, tynyshtyq bere qoımas. Amanymda Aqyljannyń sońynan baraıyn.

Eki qaranyń, eki ishiktiń qarjysy qaltaǵa tústi. Enesimen ekeýi eki aı daıyndaldy. Aldy jaz. Sibirde sýyq túsip ketpeı turyp, baratyn jerlerine baryp alǵany durys. Alǵashqyda úı-ishiniń bári qorqyp edi, Aqyljannan ólip-talyp, turǵan jerin dáıektegen qysqa hat keldi. Endi keshigý ar aldyndaǵy qylmystaı kórindi Qaıshaǵa. Enesiniń senetini — Qaıshanyń saýaty, Qaıshanyń senetini — enesiniń órligi. Birin-biri tolyqtyryp, alys saparǵa shyqty. Úıdegiler bular úsheýin de jetektep keletindeı úmitte qaldy. Malybaı stansıaǵa deıin ózi shyǵaryp saldy. Úıden attanarda Keńesjan Qaıshanyń qolyna bir japyraq qaǵaz ustatty. Ashyp oqyp edi, óleń.

«Aman kelse kókem,

Armanyma jetem.

Aman kelse papam,

Qasyna ózim jatam».

«Papam» dep otyrǵany naǵashysy Narǵazy.

— Aqylyńnan aınaldym. Berem kókeńe, jetkizem ózim, — dedi Qaısha. Kózine jas úıirildi. — Tátelerińe kómektes, dáý jigit boldyń ǵoı. — On jastaǵy qaınysynyń eseıip qalǵanyn da mynaý alasapyranda baıqamapty. Amangúl de bıyl oqýǵa bardy.

11

Tas túıin eki áıel uzaq jolǵa shyqty. Ekeýi de buryn mundaı saparda bolmaǵan. Dámeliniń poezd degenge ómiri minip otyrǵany osy.

Qaısha Aqyljan ekeýi oqýdy tastap elge qaıtqanda alǵash mingen. Syqap alǵan eki qap júkteri bar. Negizinen, jent, qozynyń qumalaǵyndaı etip pisirgen baýyrsaq, aqtaǵan qurǵaq tary. Áıteýir, uzaq jolǵa shydamdy degen qazaq tamaǵynyń bári bar. Qystaı un arasynda saqtaǵan qos sur qazy. Alla jazyp taba qalsa, el dámi dep bir-eki asyp berýge jarar edi.

Bátıma kelgeli eki balasymen bir aı balshyq aıdap kirpish quıdy. Oılary — bólek shyǵý. Malybaıǵa qashanǵy masyl bolady? Ol dalbasalaryna Dámeli ishteı razy. Almatyǵa turǵyzbaıtyn bolsa, bir jerge baspana salýy kerek qoı. Shirkin, myna aǵashtardan oǵan mátke, ýyq qıar ma edi. Qospanbettiń bul jaqtan jan rahatyn taýyp júrgeni beker emes eken ǵoı. Shóp qandaı shúıgin. Biraq Qaıshanyń aıtýynda, qysy tym uzaq sıaqty. Ary bara tipten uzaratyn kórinedi. Jaz kórmeıtin halyq ta bar deıdi. Onda astyq joq deseńshi. Ol jaǵy qıyn eken. Astyqsyz kún bar ma? Nege ıt jekken dep atalatynyn da Qaısha túsindirdi. Qalyń qarda bul jaqta negizgi kólik - ıt pen buǵy.

— It pen buǵy! - dedi tańdanyp Dámeli. - Kádimgi ózimiz kórip júrgen ıtti shanaǵa jege me?

— Iá, olaryń qalyń qarda attan kem júrmeıdi, — deıdi Qaısha ózi kúnde kórip júrgendeı.

— Estimegen elde kóp. O toba, Qudaıym-aý, ne túrlige adam beıimdele beredi eken-aý.

Mundaı áńgimeni estigende, mynaý qalyń ormanǵa rıza bolyp kele jatqan kóńili aırandaı buzylady. Narǵazy men Aqyljany ıt jegip, ırek qamshylanyp júrgendeı bop ketti. Anarbaı aýylnaıdyń qıt etse, «ıt jekkenge aıdataıyn ba» dep ákireńdeıtini osy eken ǵoı. Mynaý mamyra jaz sup-sýyq kórinip ketti. Poezdardyń tıegeni kóbine aǵash, kómir. «Osynshama dúnıeni qaıda apara jatyr» dep te oılaıdy. Ushan-teńiz netken baıtaq el. Sibiriniń ózi osyndaı. Myna ormannan bir adassa bitti ǵoı onda. Aqyljany adasyp, aıǵaılap júrgen sıaqty boldy. Daýsy qulaǵyna anyq kelgendeı. Nege ekeni belgisiz, kún ótken saıyn úreı kóbeıe bastady. Alǵashqy kúnderi alyp ushqan júrek álde neden qorqady. Poezdan túsisimen bulardy bireý tonap ketse qaıtedi? Ózge kólik bolmaı, ıt jekken shanany jaldaı ma? Ol aparar jerine ákesiniń qunyn suraıdy ǵoı.

Sibirden ótken soń kemege minetinderin Qaısha enesine aıtqan joq-ty. Onyń qıametinen ózi de qorqady. Biraq bir kúsh eriksiz súırep keledi. Kelini beıtanys orystarmen poezd ishinde kóp sóılesetindi shyǵardy.

Dámeli tilderine túsinbeıdi. Sóıtse, Qaısha jón suraýmen keledi eken ǵoı. Tap ózindeı kúıeýlerin izdeýge shyqqan eki áıelmen tanysty. Biraq olar Prımore ólkesine bara jatyr eken. Shynyn aıtqanda, Qaıshaǵa tek qazaqtar kóp ustalyp jatqandaı kórinýshi edi, olaı bolmaı shyqty. Álgi eki áıeldiń biri — Lenıngradtan, biri — Moskvadan. Osy poezd tolǵan jolaýshy aıdaýdaǵy týystarynyń, jarlarynyń sońynan bara jatqandaı bop ketti Qaıshaǵa.

Bir kúni Dámeli olardy shaıǵa shaqyrtty.

— Bastaryna kún túsken biz sekildi sorlylar eken ǵoı. «Aılas qatyn - mundas». Dám tatsyn.

Olar jentke, irimshik, qurtqa tań qaldy. Uzaq jolǵa qandaı shydamdy dedi. Álgi áıelder alǵashqyda almaı, azar da bezer boldy. Aqyry «úlken kisi ókpeleıdi» degen soń, raqmetterin aıtyp aldy.

Ol ekeýinen ajyrasqanda kóńilderi kádimgideı qońyltaqsyp qaldy. Bireýi tipti «apa» dep úıirilip turatyn. Qaıshanyń úıretip qoıǵany ǵoı.

Poezdyń kóp kúngi tarsyldaq júrisi, aınaladaǵy biryńǵaı kórinis endi Dámelini jalyqtyra bastady. Kúndizdiń ózinde ol qaıta-qaıta uıyqtaı berdi.

Mynaý — anada Baljan sheshesiniń basynda kóz aldyna kelgen kórinister. Sheshesi taǵy da ózin jetektep júr. Jumaq qalany aralap ketti. Júsip pen Bátımanyń ǵalamat jarastyǵy, samuryqqa mingen Narǵazy, Jáńgir men Jadyranyń quıylma qusy, endi ol Narǵazyny súırep, artynan ot tógip aspanǵa tik kóterilip barady. Malybaıy egin muhıtynda taǵy erkin júzip júr. Sáýleli, tym shýaqty. Ádemi bir baqtyń arasynda, halyq tym kóp jınalǵan sándi alańda Aqyljan men Qaısha birin-biri atpen qýyp júr. Aqyljannyń astynda — Qudaıtory, Qaıshanyń mingeni - Shybyqjıren. Qyz qýý jarysyna túsken eken deıdi. Qudaıtoryny Shybyqjıren taqymdap qoımaıdy. Oıpyr-aý, Qudaıtoryǵa ne bolǵan? Aqyljan ádeıi basyn tejep júr me? Qaısha qamshysyn úıirip, tónip kelgende:

— Myna shirkin shynymen urmaq pa, — deıdi Dámeli.

Joq, ol Aqyljandy top aldynda at ústinde bas salyp súıdi. Ekeýi qatarlasyp zymyrap barady.

Bul tamashany aýzynyń sýy quryp qarap turǵanda anasy kelip:

— Júr beri, — dedi. — «Ańdar aýylyna» baramyz. Jaqsylap kórip al!

Ótirik kózin jumǵan mańǵaz arystany qatty shabalanyp tur eken. Mundaı kezde qamys kúlteli quıryǵy jerdi sabalaı bere me, qalaı? Myna ashýmen temir tordy byt-shyt etip ketýi múmkin ǵoı. Kúńirente gúrildegen kezdegi azý tisteriniń qorqynyshtysy-aı. Qanjardaı soıaý-soıaý. Aqyrǵan kezde ishinde kún kúrkirep ketkendeı, ar jaǵynan qorqynyshty ún keledi. Ol ún birese, aıdahardy, birese taptap jibere jazdaıtyn zárli daýyldy, teńizdiń dúleı shýylyn elestetedi. Shabalanǵanda arystanǵa týra qaraý qıyn. Bul nelikten qatýlandy eken, jynyna tıgen kim? Tynyshtansyn dep kútýshi tor syrtynan laqtyrǵan etti ars etip qaǵyp alady da, sylq etkizedi. Myna kúıimen dúnıeni túgel jalmaýdan taıynbas. Qandaı sáıkessizdik. Jumaq qalanyń qasynda «Ańdar aýyly». Arystannyń aqyrǵan daýysy malynǵan baqty anda-sanda dir-dir etkizgendeı. Álde anaý Jáńgir men Jadyranyń quıylma qusynyń dúrilinen shoshyp tur ma eken? Anasy qoryqpaıdy, batyl júrip keledi, al Dámeliniń júregi zý-zý etedi. Bosanyp ketse, qurtty ǵoı bárin. Atylyp kelip urynǵanda temir tordy saldyr-kúldir etkizgeniniń ózi keremet úreı. Arystannyń daýsyn estigen basqa ańdar jym-jyrt bolǵan-aý tegi. Úniniń ózi munshama úreıli, al bosanyp ketse she?

Shabalanyp turǵan kezde kúlteli quıryǵy jýan tordyń arasynan syrtqa shyqty da, tordyń bir sharbaǵyna oralyp qaldy. Quıryǵynan bireý ustady ma dep ashýlana aqyrǵan ań táńirisi ekinshi jaqqa atylǵanda, jelkesinen bastap terisi sydyrylyp qoıa berdi. Qarsy jaqqa qaıta atyldy, sydyrylǵan teri molaıa tústi. Ashýly ań ary-beri julqynam dep, áp-sátte óz terisin ózi tirideı sydyrdy da saldy. Qyp-qyzyl jalańash eti qantalap kórinip tur. Eń sońǵy terisi sypyrylǵanda úlken basy sylq ete túsip, eki kózi tars jumyldy da qaldy. Jańa ǵana qutyrynyp turǵan arystan, sóıtip, óz ashýynyń ózi qurbany boldy.

Osy kezde Dámeliniń kózi shetki tordaǵy kók sur qasqyrǵa tústi. Onyń tumsyǵy kórinbeıdi. Qulaq shekesin tordyń arasynan syrtqa shyǵarǵysy kelgendeı.

— Apa, apa, — dedi osy kezde Qaısha, birtúrli tyjyrynyp jatqan enesin oıatyp.

Kózin ashyp alǵan Dámeli:

— Oıpyrma-aı, adam kúndiz de bastyrylady eken ǵoı, — dedi. Sál esin jınaǵandaı boldy da:

— Qaıshajan, súıinshi, súıinshi! Úlken bir jaqsylyq bolady eken. Bárimizdiń záre-qutymyzdy alǵan arystan óz terisin ózi sypyrdy. Óz quıryǵyna ózi shyrmatylyp óldi. Taǵy da kúndi, appaq kúndi kórdim. Qasymda apam júr, apam!

Qaısha abdyraǵan enesin qushaqtaı aldy.

Poezd júıtkip bara jatty. Betalysy shyǵys, kún shyǵys jaq. Aıaýlysyn saǵynyp, armanyn qýǵan jardyń, baýyry men balasy úshin esh nárseden taıynbas Ananyń qıaldary osynaý júıtkigen poıyzdan da júırik kórindi.

---