InfoHub Logo

Olar aýyldyń janyndaǵy tóbe basyna shyǵyp, entikterin basyp sál turdy da, qaraqshydaı qaqıyp-qaqıyp qalǵandaryn yńǵaısyz kórgendeı, sol turǵan jerlerine otyra ketti

Qaınaǵan jaz ortasy edi.

Jurt kúnuzaq terezelerin tumshalap tastap, qarakóleńke úılerinen tuıaq serippeıtin de, tek osyndaı kersaýmal qońyr lep esken keshkilikte ǵana kúıtiń-kúıtiń tirshilik qamyna kirisetin. Búgin de sol: qora-jaılardyń mańynan, ár jer-ár jerden aǵarańdaǵan oramal-jaýlyqtar kórine bastapty. Jurt degende azyn-aýlaq kempir-shal men balaly áıelder, sonsoń keńsede esepqısappen aınalysatyndar bolmasa, aýylda adam qalmaǵan da kez edi. Jumysqa jaraıtyndardyń bári shóp shabýǵa kóship ketkendi. Sondyqtan da, tóbe basynan qaraǵanda alaqan aıasyndaǵydaı kórinetin shaǵyn aýylda qybyr az, beıseýbet júris joq. Birbirine taqaý salynǵan bákene toqal tamdar ǵana kúndizgi ystyqtan qaljyraǵandaı ıek súıesip, tamyzdyń mamyrajaı keshinde qońyr kóleńkege kómilip, jym-jyrt jatyr.

Kún uıasyna baıydy. Biraq batys jaq alaýlaı qyzaryp, birazǵa deıin turyp aldy. Bir shókim bult joq zeńgir aspan da móldireı qapty. Áldeqaıdan úzilip-úzilip qońyr lep esti. Raqat. Tap osy kúıinde mynaý etekte jatqan keń alqapta kúnuzaq mı qaınatar ystyq boldy degenge adam senbesteı.

Tóbe basyndaǵylar aınalaǵa zer sala, qumarta qarap edáýir otyrdy.

Olar úsheý edi. Ortada — ústine túıe jún shekpenin jelbegeı jamylǵan, kómirdeı qara saqaldy kisi otyr. Qyzǵylt reńdi dóńgelek júzine, etjeńdi shaǵyn denesin shıraq ustap, qomdanyp otyrysyna qaraǵanda alpysty alqymdap tastaǵan adam dep Elibaı kartty eshkim oılamas edi. Qaıta oń jaǵynda bir shyntaqtap qısaıyp jatqan qurdasy Táıken shaldy oǵan qaraǵanda qaırala-qaırala juqaryp qalǵan qazan pyshaq dersiń. Urty sýalyp, kishkene shúńet kóziniń janary solǵyn tartqan. Olpy-solpy kıinisi, óńindegi sharshaý men qajyǵandyq taby — ǵumyr boıy sharýa qýyp, mal baqqan kisiniń poshymy ekenin aıtpaı-aq áıgilep tur. Qarıanyń shoqsha saqalyna da qylaý júgirip, múlde seldirep qapty. Úshinshisi — jap-jas stýdent jigittuǵyn. Jazǵy demalysy qyzý naýqanǵa tustas kelip, aýylda qatar-qurbysy qalmaǵan soń, ózin qaıda qoıarǵa jer tappaı júrgen-di. Endigi ermegi — osy eki shal.

Kúnde úsheýi tóbe basyna shyǵyp, biraýyq tynystap qaıtatyn. Maldyń keshkilik óristen qulaǵanyn, aqsham jamyrap, kúnniń qyzyly semgenin tamashalaýshy edi. Ony-muny sóz qylatyn. Mundaıda, ásirese, burynsońdy ótken ýaqıǵalardan sýyrtpaqtalatyn Elekeńniń áńgimelerin tyńdaý bir ǵanıbet-ti.

Jas jigit búgin de sondaı bir úmitpen kelip edi. Áńgime oty qozdamaı, tutana berip sónip qalyp, ábden taǵatyn taýysty. Aqyry, bátýaly birdeńe estýden birjola kúder úzgendeı, etektegi aýylǵa jaıbaraqat kóz salyp, jantaıa ketken.

— E-e... — dedi Táıken shal kenet muńdy únmen. — Topyraǵyń torqa bolǵyr, Maılybaı da jónep ketti, á... Qatardyń ózi sırep barady-aý, Eleke?!

— Erteli-keshti bárimiz de sol jerge barmaımyz ba... Kim qashyp qutylǵan odan?! Tek abyroımen alsa boldy daǵy, — dep Elekeń shıbarqyt shalbarynyń qaltasyna qolyn júgirtip, jarǵaǵyn aldy. Asyqpaı-saspaı, alaqanyna sap, biraz ýaq bappen ýqalap otyrdy da, «ıá-á»... dep qoıdy. Júzi selt etken joq.

Jas jigit myna qarttyń áli qýatty, deni sap-saý bola tura, ólim týraly osynshalyq sabyrmen moıynsuna sóılegenine senerin de, senbesin de bilmeı ańyryp qaldy. Áldebir túsiniksiz oı sanasyn sharpyp ótti. «Apyraý, nart qyzyl júzi anaý... Qaba saqalda bir tal qylaý joq. Qalaısha... Qalaı qoryqpaı aıtyp otyr?! Ózi ótken túnde ǵana Maılybaı marqumnyń máıitin kúzetisip, kúndiz qoıysyp qaıtty emes pe?! Aqylǵa syımaıtyn nárse eken»...

«Ólim týraly sóz bolyp otyr eken-aý» degen qartta oı joq sekildi. Áli tep-tegis tisteriniń arasynan shyrt túkirip qoıyp:

— Iá-á... abyroımen alsa boldy daǵy, — dedi taǵy da sózin sabaqtap. Túrine qaraǵanda ajal qazir kelse de qyńbastaı nyq. Ár sózin bappen, sylap-sıpaı sóıledi.

—...Esentemir Bóken bı Syrym batyrǵa bata bergeninde: ... «Jasyń alpystan aspasyn», — degen eken. Qol qýsyryp, qurmet kórsetken batyr sonda: «Ýa, bı aǵa, basqańa raqmet! Al endi ıttiń quly ıtaqaı súrip jatqan ǵumyrdyń taǵy bir on jylyn qımaǵanyń qalaı?» — dep renjipti. Sonda Bóken bı: «E, shyraǵym-aı, alpystan asqansyn aýyzyńnan dýa ketedi, qatyn-balańa qadiriń bolmaıdy, qataryń sırep, bas suǵar jer tappassyń. Onan arǵysyn aıtyp neǵylaıyn. Qudaı berip jatsa, qalǵan jasty men senen aıap otyr deımisiń», — dep aıtypty. Sol aıtqan sekildi asaryn asap, jasaryn jasaǵan soń, kisi óziniń qýaty barda, keıingi balalarǵa kóztúrtki bolmaı, tezirek attanǵany da jón-aý dep oılaımyn keıde...

Qart taǵy da bir shyrt túkirip, dóńgelek bórkin alshaıta kıdi de, oıyn sabaqtady.

...Keshegi ketken Maılybaı marqum sıaqty, uzaq, sarylyp jatqandardy da kórdik qoı talaı. Ondaıda bala men kelin qudaıyna qaraǵan jandar bolsa jaqsy. Al, bolmasa she?! «Ash bala toq balamen oınamaıdy» demekshi, jany aýyrmaǵan kisi naýqastyń jaıyn túsine me... Onyń ústine syrqat adamnyń kinámshil, kirjıgish keletin ádeti bolady. Ýa, saý kisi onyńdy bir kóterer, eki kóterer. Qansha kótergenmen, nasharlamasań, saýalyp kele jatqan sen taǵy joq. Qaıta, beınetiń kóbeıe túsedi. Sosyn-aq mazasyz naýqasqa qabaq shytý, kirjıý bastalmaı ma?! Onyń ar jaǵynda aıtpasa da «óler bolsa, tezirek ólse ekennen» basqa ne qalady.

Qart erninen nasybaıyn túsirip, ústine bir shókim topyraq tastady da, sol kúıi oılanyp otyryp qaldy.

Birazdan soń:

— Baıaǵy Bı atamdy biletin shyǵarsyń? — dedi Táıkenge moıyn buryp.

— Bımaǵambet zergerdi aıtamysyń?!

— İhe...

— E, Bıekeńdi bilmeı qudaı uryp pa?

— So kisi... marqum naǵashy atamdy aıtam-aý, toqsannyń ústine shyǵyp dúnıe saldy. Baıaǵy alasapyran jyldarda Ústirt asyp, Qojelige qulaǵanbyz. So kezdiń ózinde seksennen asqan edi-aý... onda barǵan soń da biraz ómir súrdi ǵoı.

— Oı, jaryqtyq-oı! Biraz jasaǵan eken-aý. Men sońǵy kórgenimde... — Táıken shal sońǵy kórgendegisin esine túsirgisi kelgendeı biraz kidirip, biraq eshteńe taba almaı: — Umytpasam, saqaly kúrekteı, keýdesi aıaqqaptaı nán qara shal edi ǵoı, — dedi.

— Iá... nesin aıtasyń... Súıekti kisi edi ǵoı!

— Bilem, bilem... Iá, aıta ber!

— Sol júz jasaǵan Bı atamdardyń da ómirin kórdik qoı deımin-aý!

— Iá-á...

...Naǵashym baıǵus so jaqta aqyry aljyp óldi. O kezde mynalardaı (Elekeń ıegimen jas jigitti nusqap qoıdy) qylshyldaǵan jigit shaǵymyz ǵoı, biz de qartaıamyz-aý degen oıda bar ma... «Kúlseń kárige kúl» dep, birdeńe aıtsa, qaıta mazaq qylýshy edik marqumdy.

Odan beri ne zaman... Osy kúni oılap otyrsam, sonymyzdyń bári ábestik eken daǵy... — Elekeń eki qolyn tizesine tirep, tiktelińkirep aldy da, daýsyn kótere túsip, áńgimesin jalǵastyrdy.

...Ýa, keı-keıde esime túsedi-aý! Marqum jazdygúnderi esiktiń aldyna kıiz tósetip, aq kóılek, aq dambalmen qyzdyrynyp otyrýshy edi. Keldi-ketti eshkimge moıyn burmaıtyn. Áldebir oıynyń ushyǵyna jete almaǵandaı, óz-ózinen kúbirlep, ara-tura bireýlerdi aınalyp-tolǵanyp, bireýlerge urysqandaı kúńkildep shala búlinetini bar-dy. Sonysyna qarap jurt «aljydy» degenmen, kisimen áńgimeleskende oıy anyq, sózi túzik-ti. Ótirik aıtyp kúpirshilik qyp qaıteıin, o kezde «aljydy» dep oılaǵandardyń biri ózim edim. Oǵan sebep álgindeı minezi bir bolsa, keıbir kisi kúlerlik sózderi taǵy ústeme boldy.

...Aıtpaqshy, Qojelige barǵan soń, naǵashymnyń eki balasy bas-basyna úı satyp alyp, otyryp qaldy da, biz biraz ýaq qara úımen kóship júrgenbiz. Mal baqqan qazaq otyryqshylyqqa birden kóndige qoıǵan ba?! Sondaıda anda-sanda kelip turam ǵoı baıaǵy. Alǵashqy kezde sol qýattylyǵy, so qaıraty — jaqsy-aq edi; áı, kóp uzamady-aý, áldenege býyndary tym tez bosap, shógip qaldy. Burynǵydaı zergerlik kásippen aınalysýdy da qoıyp, keýde toltyra kúrsinýi, yńqyl-syńqyly jıiledi.

Mine, biz de alpystan astyq, osy kúni oılaımyn-aý... Júz jasaǵan kári emendi túp-tamyrymen qoparyp alyp, basqa jerge otyrǵyzǵanmen, máýeler me?! Baýyr basqan topyraq, tirtinektep tirlik nárin tartqan ólkege teńeser ne bar dúnıada... Baıǵus naǵashyma sol jetpedi-aý deımin.

...Birdi aıtyp, birge kettim be? Kisi úlkeıe bastaǵasyn oıǵa úıir keletin ádeti endi. Iá-á... Eki balasy eki úı satyp alyp otyryp qaldy. Qarttardyń kenje balasynyń qolynda qalatyny — qashannan qazaqtyń rásimi. Sol jónmen naǵashym da, kempiri osy jaqta dúnıe saldy ǵoı, ony óziń bilesiń, kishi ulynyń kolynda boldy.

Álginde aıttym ǵoı, o jaqqa barǵasyn yńqyl-syńqyly kóbeıip, burynǵy zergerlik kásibin de qoıdy dep. Shal zergerlikti tastaǵasyn odan túser paıda da toqtalmaı ma?! Sosyn-aq Zıba deıtin kishi kelini shaıpaýlaý neme edi, arada eki-úsh jyl ótpeı jatyp julynyp shyǵa keldi. Balasy jylasa da, baıymen uryssa da, bar báleni baıǵus shaldyń basyna úıip-tóksin! Sol úıdiń tóbesine tóngen qyrsyqtyń bulty — toqsannan asyp teńselip otyrǵan shaldan kelip jatqan sekildi.

...Ózi de qaýsap, qaı kúni qaı jaǵynan soqqan jel qulatyp keterin bilmeı, qalt-qult ázer turǵan qarasha úıdiń irgesin qaskóı bireý kep shaıqasa qaıter edi?! Ýa, sol syqyldy tórinen kóri jýyq qalǵan beıbaqtyń mıyn shaǵyp, kún saıyn qajaı bergen soń, ne ońsyn! Kim kóringenniń bosaǵasyna telmirip, jaltaq bop qalǵan jetim baladaı halge tústi. Sodan da bolar, shynynda keı-keıde kisi kúlerlikteı balanyń sózin aıtatyn.

Ondaıda:

— Áne! Bul shal aljyǵan desem, nanbaıdy mynaý, — dep baıyna tisin qaırap, Zıba shyǵa keler edi.

«Kisi qartaıǵanda qaıtadan bala bolady» depti ǵoı burynǵylar. Sol ras ta shyǵar. Ondaı áńgimeleri kóp edi, qaısybirin aıtaıyn...

Bir kúni naǵashylaryma kelsem, úılerinde Bı atamnan basqa jan joq eken. Kádimgideı:

— Á, jıenbisiń?! Kel, kel! — dep qaýqalaqtap qaldy. «Daýsyńnan tanydym, aına-a-laıyn», — dep qoıady. Ózinshe ishtartqany da... Kelin-balasynyń kózinshe óıtpeıtin.

— Bul úıdiń adamdary qaıda ketken, ata? — demeımin be... «Ata» degen sózim kóńilin shaıqap ketken bolý kerek, baıǵus shal:

— Meni tastap-p... ketip qaldy ǵoı bári de... — dep kenet kemseńdep qoıa bergeni. — Da-dalaǵa shyqpa dep ketti! — deıdi taǵy tutyǵyp.

— Bı ata, qoıshy! Qoıyńyzshy! — dep jatyp kep jalynaıyn. Aıap kettim sorlyny.

...Jańa óziń aıtyp otyrsyń ǵoı, «kúrekteı saqaly bar edi» dep. Balaraq kezimizde ózimiz de talaı aldyna otyryp, ár taly tikendeı, qap-qatty qaba saqalyn qyzyqtap, qyshyrlatyp ustap ta kórgenbiz. Saqal shirkin de qartaıa ma deıim: ábden kýaryp, saqarǵa salǵandaı jep-jeńil bop qalypty. Júzi bozaryp, sýly kózderi nursyz, jansyz tumanytyp tur. Ómir boıy ismerlikpen aınalysqandyqtan, býyn-býyny shor bop qalǵan saýsaqtary aldynda, tizesiniń ústinde kımylsyz jatyr. Oı, Alla-aı, sóılep turǵan qyzyl til bolmasa, aldyńda otyrǵan arýaqtyń elesi derlik.

Qazaqta «Qudaıdan úmitiń bar ma?» degen sóz bar ǵoı. Kim sol Qudaıdy kórdi deısiń, árkimniń Qudaıy — óz ımany, uıaty daǵy. Uıatsyz — ımansyz. Odan ne kútýge bolady?! Áne, kishi kelini sondaı adam bolyp, aqyry, syıǵyzbady. Úlken balasy qolyna alyp edi, ol úıdegi kelini de:

— Kerek ýaqytynda ózderi paıdalanyp, endi kereksizinde bizge tastap... Kórdiń be?! — dep qara shańyraqtaǵy ajynyna ketken ósh aqysyn shaldan qaıtarýǵa tyrysty.

Aıtyp-aıtpaı ne kerek, marqum sóıtip ıtshilikpen júrip dúnıe salyp edi.

— Alda, paqyr-aı! — Manadan únsiz tyńdap jatqan Táıken shal kúrsindi. — Qor bolǵan eken daǵy.

— E-e... Osynyń bári álginde seniń «qatarymyz sırep barady» degenińnen shyǵyp otyr-aý. Asyly, óz retimen kelgen buıryqty nársege ókpeleýge bolmaıdy ǵoı deımin. Shúkir, sońymyzda bir-ekiden tuıaq bar. Solardyń artynda soqaıtyp qaldyrmaı, aldarynda-a abyroımen alsa bolady da. Qanaǵat kerek, qanaǵat!

Áıtpese bu tirlikte toıym joq. Ómir shirkin tátti ǵoı, Táke!

Áńgimeshi toqtady.

Janyndaǵy ekeý de tym-tyrys.

Árqaısysy óz oıymen ózi bolyp, máńgilik sheshimi tabylmas ómir atty jumbaqtyń tereńine boılaǵandaı únsiz otyr.

Bu kezde qas qaraıyp, kóz baılanyp qalǵan edi. Birazdan soń:

— Iá, Alla, abyroıyńdy bere gór! — dep, oryndarynan úıelep baryp turyp ketken eki shaldan keıin jas jigit te kóterilip, úsheýi etektegi aýylǵa qaraı aqyryn qozǵala berdi...

---