InfoHub Logo

— Áı, qyz, shanyshqy ákel!

Daıashy tereze kózindegi tapal oryndyqta otyr. Janynda qolyn qýsyryp túregep turǵan qyz ba, kelinshek pe, ózinen egdeleý bireýge áldene aıtady. Anaý aýyq-aýyq sol jaq betiniń ushyn úze shymshyp qoıyp qyzara kúlimsireıdi, sonsoń, qalyń erinin jymqyra tistep, qaıta jymıady. Ekeýiniń de aldaryna baılaǵan kúláńkór aljapqyshtary bar. Qyz ár sózden keıin bir kúledi. Sózin kúlkisimen bederlep, bezep ótkizetin tárizdi. Meniń jańaǵy turpaıy suraǵyma qyz jalt qarady. Onyń da surqaı óńi kógerip júre berdi. Osy otyrǵan jerińde qaıtsem eken degendeı basymnan baqaıyma sheıin barlap shyqty. Kenet, bir nárse oıyna túskendeı tanaýynan bir kúldi de, qarań-qurań qozǵalyp orynynan turdy. Irek-ırek eki shanyshqyny ákep tastaı saldy:

— Pajalstańyz!

— Bári osydan, — Suńǵat basyn shaıqap tamaǵyn kenedi, — áı, qyz degennen bastalǵan... Qaıtsin endi, baıǵus qoı, baıǵus... Men eleń ete qaldym: Suńǵat — anaý-mynaýdy áńgime kórmeıtin jigit. Qyzmeti de usaq-túıek emes: aýdandyq gazettiń bildeı redaktory. Eski joldas. Áıeliniń aýrýhanada jatqanyn aıtyp, samoletten túsken boıda maǵan qonaq úıden oryn saılatty da, osynda, ashanaǵa shaqyryp ákelgen beti.

— O ne? Aıt, qyzyq pa? — dep elpildedim men, týǵan aýylyna jaqyndaǵan saıyn ushqalaqtana beretin belgili bala minez-ben, — birdeńe bolǵan ǵoı, shamasy. Qyzyq bolsa...

— Qaıdan qyzyq bolsyn! Sender osy elge eki-úsh jylda bir soqqanda qyzyq izdep kelesińder me? Qyzyq... qyzyq. Qyzyq emes, qasiret bul, tragedıa! Bildiń be, tra-ge-dı-á! — Suńǵat renish bildiredi.

— Meıliń endeshe. Óziń bil! — Suńǵat aldyndaǵy asyn jartylap jedi de, betime qarap kúlip jiberdi. Qolyn súrtip, tárelkesin ysyryp qoıdy.

— Byltyr kúzde... ol endi uzaq áńgime... Dál osy jerge bireý keldi. Ol otyra bergende shegesi bosap qıýy qashqan aǵash oryndyq oıbaılap qoıa berdi. Aınalasyna alara bir qarady, biraq eshkimge kózi túsken joq. Stoldy judyryǵymen túıip qap, qarlyǵa aıqaılady:

— Bul eldiń asy qaıda? Men onda da áıeldi aýrýhanaǵa salyp qoıǵam.

— Anaý stolda, — Suńǵat eń shetki stoldy murynymen kórsetti, — otyrdym. Daıashy eki-úsh tárelkeni birden ákep, jańaǵy adamnyń aldyna jaıdy. Qasyq berýdi umytyp ketipti. Qonaq, taǵy aıǵaı saldy:

— Áı, qyz , qasyq ákel! Óı... — dep túsiniksiz birdeńe aıtty. Nege ekenin bilmeımin, myna qyz soǵan qatty shamdandy. Jalpy, áıel halqy ursysýǵa taptyrmaıtyn halyq qoı, qonaǵynyń býryl shashyna, asa mańyzdy túr-kelbetine túkirgen joq, boratyp baqty. Qazirgideı emes, terisiniń bir tarylyp júrgen shaǵy bolsa kerek, otaǵasyny omyryp jep barady. Qasyq, aıaqtyń saldyry da kóbeıip, ashananyń ishi yń-jyń bop ketti.

— Fıadal! «Áı, qyz! Áı, qatyn!» Jaman úırengen!

Mine, barlyq shataq osydan shyqty. Jańaǵy kúj-qara atyp túregeldi. Kókiregi kórikteı bop keýip, ys-pys etedi. Nalyǵany, qorlanǵany sondaı, jylap jiberer me eken dep em. Erkek qoı, jylamady. Yza, kúıinishten sasyp qaldy. Jýan, myrtyq saýsaqtary qaltyrap, jón joq, josyq joq, aınalasyn, ústi-basyn qarmaıdy: iliner eshteńe tappaıdy. Bir mezgilde óz kókiregin ózi dúńk etkizip túrtip kep qaldy:

— Men... men pıadal ma? Men pıadal ekemin ǵoı, solaı, a?! Buryn naǵyp baıqamaǵansyńdar, a?! Men... on jasymda soǵysqam Sábet úkimeti úshin! Halyq úshin qan tókkem men! Ylǵı kók muryn! Oqydyq dep! Bilemiz dep! «Pıadal!» Áı, qyz! «Jaman úırengen!» Iá, men jaman úırendim, Sábet úkimetiniń arqasynda...

Bákeń (aty Báıken eken) kúıip-pisti. Sary kúzdiń shýaqty kúnderiniń biri edi. Sary japyraqtar oıqy-shoıqy alaqandarymen áınekti sıpap-sıpap alady. Kombenzondaryna saz-balshyq, aq kis shashyraǵan eki-úsh áıel, bir erkek kep esik jaqtaǵy eń shetki stolǵa dabyrlasa otyryp jatyr. Eki daıashy, manaǵy kúıi, bizge anda-sanda bir qarap qoıyp áńgime soǵady.

— Ábed ýaqyty jańa bastaldy ǵoı, — Suńǵat saǵatyna qaraıdy, — asyqpa, sháı iship alaıyq. Qyzdar, bir sháınek sháı bolsa...

— Sodan?

— Sodan... qaı jerge kelip edim, áli... ıá, Báıken aqsaqal kúıip-pisti. Ashanada ol kúni de kisi kóp bolmaıtyn. Bárimiz jabylyp kúj-qarany áreń bastyq. Bireýler: «Kórgensiz, ákeńdeı kisiniń betinen alyp», — dep qyzǵa ursyp jatty. Bireýler «Osy kúngi adamnyń jany tyrnaǵynyń ushynda turady-aý, onyń nesine keııdi, sodan pıadal bola ma», — dep kúbirlesti. Bákeń sál saıabyrlaǵanmen, basyla almady. Eski oryndyqty shıqyldatyp olaı bir, bulaı bir aýytqyp, oıqanyp tynshymady. Aqyry stoldy judyryǵymen taǵy bir salyp, atyp turdy:

— Men... meni halyq aldynda masqara ǵyp. Áskarbıt etip... kórr-setem men senderge!

Osyny aıtty da, torsańdap baryp esikten shyqty. Sender dep kimderdi megzegenin túsine almaı ań-tań qaldyq. Daıashylarǵa shyǵar. Keńsege kelsem, dıvanda Bákeń otyr. Meniń de ashanada bolǵanymdy ańǵarmaǵany birden sezildi: ǵumyrynda birinshi kórgen kisishe amandasty. Kirip kelgenimde dıvanda otyrǵan kúıi qoparyla qolyn sozdy, turǵan joq. Sosyn qaltasynan oramal alyp terin súrtti. Sosyn entikti. Sosyn betime qarap keshire, erkelete jymıyp aldy. Sosyn:

— Al, bala, meni biletin shyǵarsyń? Men Bákeńmin, ıaǵnı Baıkeń, sen jańadan keldiń ǵoı, osy el biledi. Biz de halyqqa eńbek qylǵan adambyz? İhimm... İimm, — dedi. Óz esiminiń maǵan qalaı áser etkenin kórý úshin betime qaıta úńildi. Syr bermedim. Bilmeımin, estigenim joq deýge, óziniń ataq, dańqyna sheksiz senip úırengen shal adamdy aıadym ba, uıaldym ba, belgisiz, áıteýir:

— Bilem ǵoı, Báke, — dep yńǵaıyna jyǵyldym, — bul aýdanda Sizdi bilmeıtin ıt bar deısiz be.

— Hha-hha-ah-ah, aıtady ekensiń óziń de! Báse-e-e!

Bákeń qatty rıza boldy. Ǵumyrymda birinshi ret bilem degenime men qýandym. Bákeń maǵan qarap taǵy qarqyldady.

— Hha-hha-hha.

Sosyn basyn shaıqap kózin ýqalady.

— Qaıda isteısiz, Báke? Qazirgi jumysyńyz ne? — dep suradym.

— İstegenmin ǵoı, bala, men istegenmin...

— Bilem ǵoı, — bilmesem de biletin sıaqty bolam, — qazirgi...

— Qazirgini qaıtesiń. Jumystyń ne shuraıyn qylǵanbyz, bala. Nesin suraısyń. Pishen brıgat, odan ýshetshik, odan melısıa, odan basqarma, sábet... Týh! Átte-eń, sońǵy kezde oqyǵan-soqyǵan dep aıtady bir káıki bastardy ákep... shetterinen eser. Sábet úkimetin ózderi ornatqandaı ıe bola qapty...

Men Bákeńniń qyzmet istemeıtin adam ekenin seze qoıdym. Barynsha jumsaryp, eppen, oraǵytyp suraq berdim:

— Sońǵy jumysyńyzdan qashan aýystyńyz?

Aldymda úıýli jatqan nómirdiń materıaldaryn stoldyń shetine ysyrdym. Búkil ómir-tarıhyn baıandap bolyp, aryzyn sonsoń aıtady ǵoı jurt. Myna adamnyń da sóıtpeı tynbaıtynyn bilip otyrmyn. Báribir aıtatyn bolǵasyn, tezirek aıtsyn degen de baıaǵy. Suraǵymdy estigende Bákeń kirjiń ete qaldy.

— Qashan qaldyń demeısiń be odan da!

— Meıli, solaı-aq bolsyn, qashan qaldyńyz?

— Qaı qalǵanymdy suraısyń? Qyzmetten be, prezdýmnan ba? Qyzmetten deısiń be? Odan qalǵanyma tórt jyl boldy. Baıqaısyń ba, tórt jyl. Men onda sábet edim... ádildik joq qoı, ádildik... Qaıda barsań, kóretiniń — zańsyzdyq... Qaıda barsań, áskárbıt etedi.

Bákeńniń júzinde jańaǵy jylylyqtyń juǵyny joq. Sóılep, sóılep kep bir toqtaıdy, toqtaǵan saıyn jutynady, jutynǵan saıyn qylǵyna túsedi. Óńi shamnyń tútin shalǵan turbasy qusap qara kúńgirttenip bara jatyr. Aýmaqty kóziniń aq eti ekindi bultyndaı sharpylyp, albyraı janady. Oń jaq urtyndaǵy barmaqtaı qara súıel túıeniń qulaǵynan jańa ǵana sýyryp alǵan tas kene tárizdi, kók surlanyp, tyrsyldaı kórinedi. Báıken baıaǵydan, sol tórt jyldan bergi kórgen «zańsyzdyǵyn» aıtyp taýysa alar emes. Aǵytyp otyr. Tórt klastyq bilimi bar Bákeń kezinde qyrýar jumys atqarypty. Otyzynshy jyldary «Eńbekshi» tozy alǵash qurylǵanda sony basqarady. Keıin bireýlerdiń «zańsyz», «ádiletsiz» áreketterinen pishen brıgadke túsedi. Soǵys jyldarynda qaıta kóterilip, Dyńǵyzyl sovetine qarasty Voroshılov atyndaǵy kolhozǵa basqarma bop taǵaıyn-dalady. Odan keıin mılısıa, sábet... qoıshy, áıteýir, istemegeni joq. Osydan tórt jyl buryn pensıaǵa shyǵarylypty Báıken aıtqan kóp sózden, kóp «zańsyzdyqtan» meniń uqqanym osy boldy. Onyń pikirinshe, bir kezde ózi istegen orynda otyrǵan adamdardyń bári buzyq, aram, júlik, aqylsyz, «zańsyz» adamdar. Shetinen kóz boıaýshy, paraqor, jaǵympaz, jaýyz, paıdakúnem. Qoǵamnyń soqyr ishegi ispetti, bólek, ıir, artyq bultyq.

— Bálkim, bári bolmaǵanmen, keıbireýi ras ta shyǵar, — deımin men, — ony tekserý kerek qoı?!

— Á-áı, senderdiń osylaryń-aı, — Suńǵat qabaǵyn jıyryp, tańdaıyn qaǵady, — keıbireýi ras shyǵar. Al ras! Ras bolsa qaıtemiz?! Shyn al. Biraq sol shyndyqta eshqandaı efekt... Kim tyńdaıdy ony? Aıtyp, jazyp otyrǵan Báıken. Sońǵy tórt jyl ishinde ol aryz túsirmegen mekeme qaldy ma? Aryzqoıdyń aty — aryzqoı. Domalaq aryz. Áı, senderdiń osylaryń-aı. Aryz bir jazsa — aryz; eki jazsa — aryz. Úshinshide aldyna «domalaq» degen epıtet qosylady. Sonsoń-aq bitti emes pe sharýasy?! Onyń aryzy sondaı. Jylqy fermasynyń meńgerýshisi saýynǵa bıe bermeıdi. Bákeń sol úshin tórt-bes paraq aryz jazady. Jáne aryzyn ylǵı úsh jana ǵyp qolmen (qyrda mashınka joq) kóshiredi: birin sol, bıe bermegen kolhozdyń predsedateline, ekinshisin partkomyna, úshinshisin, baıaǵy sory qaınaǵan aýdandyq gazettiń redaksıasyna joldaıdy. Ýff! — Suńǵat alaqanymen mańdaıyn súrtedi. —...Men, óziń bilesiń, Mahambetten aýystym ǵoı. Teńizdiń redaktory Mahambetke, meniń orynyma barda da, onyń orynyna men keldim. Gazetshiden, basqa qalmasa da, qaǵaz qalady ǵoı, meniń áriptesim de biraz papke mura qaldyrǵan eken. İshinde bir papkege birden den qoıdym. Ol shaǵyn qońyr papke-di. Syrtynda, shetine ala úlken áriptermen bir uqypty qol Báıken-papke dep jazypty da, sol eki sózdiń ár árpin kókesiniń kóz quny qalǵandaı boıap, astyn relsshe ıretildirip eki syzypty. Men Bákeńmen áńgimelese otyryp, osynyń bárin bir-birlep esime keltirdim. Bákeń osynyń bárin gazetińe bas, áshkerele, masqarala deıdi. Ashanadaǵy qyzdyń ústinen taǵy bir aryz jazyp ákelipti. Qaı ýaqytta jazǵanyn bilmeımin, bes paraq dápterdiń eki jaǵy birdeı. Sonymen ekeýimiz bir jarym saǵat sóılesip, aqyry, renjisip aırylystyq.

— Sen gazet jazatyn adamsyń, partıanyń oń kózi bolýyń kerek, — deıdi maǵan.

— Al boldyq. Sonda qaıtemiz?

— Joq, sen bolǵan joqsyń.

— Ony nemen dáleldeısiz?

— Eńbekshiniń jalbysyna nemquraıdy qaraıdy ekensiń.

— Aqsaqal aıtaryńyz osy bolsa, túsindim, ruqsat, bara berińiz.

— Áli sóılesermiz.

— Iá, tıisti orynda... — dedim men qartty eptep seskentem be degen oımen. Báıken betime zárlene bir qarady da, torsańdap baryp esikti arjaǵynan japty. Men aıtqan «tıisti orynǵa» — aýdandyq partıa komıtetine, shamasy burynyraq qımyldaıyn degeni bolar, meniń ústimnen sol kúni aryz túsiripti. Kelgeli eki adamdy qyzmetten shyǵaryp, úsh qyzmetkerge qatań sógis jarıalap edim, soǵan sheıin bilip, tizip úlgeripti. Qoıshy, áıteýir, ne basyńdy aýyrtaıyn, sodan beri Báıken-pápke úsheý boldy. Pápkeler kúnnen-kúnge ósip keledi, qalyńdap keledi. Part-kontroldyń adamdary qyzmetimdi tekserdi. Raıkomda da áńgime boldy. Biraq jumysym durys. Barymsha adal atqaryp, jatyrmyn. Ýff!

— Sonda ne kerek eken o kisige? — Suńǵat qolyn bir siltep kúrsinip qoıady.

— Ne kerek deriń bar ma. Talaı jyl ákim bolǵan adam, jurt Báke, Báke dep ábden elep, elpildep úıretken. «Otardaǵynyń oryny» ashıdy da. Áıtpese sharýa kúıi jaqsy. Ne jetpeıdi? Bılikten basqa? Kisini qyzmetine qarap qurmetteýge daǵdylanǵan obyvatelder endi Báıkeńdi qaıtsin.. Qıyn ǵoı...

— Qyzyq eken, — deımin men.

— Qyzyq! Qyzyq! — Suńǵat muny ádeıi qaıtalap, kekeı, jırene aıtady, sonsoń bir tanaýynan ǵana myrs etip kúledi. Onysy, qolynda muryn oramaly bolsa, sińbirip otyr eken derlik. — Kórer me edi ózin?

— Kórseń kórersiń, asyqpa! Joǵarǵy jaqtan kelip jatqan jýrnalıs bar degendi estise, ózi-aq tabar seni.

— Áı, qyz, aqshańdy al!

Tereze kózinde sary japyraqtar arbań qaǵady. Daıashy manaǵydan da góri beıildirek jyljyp kep, esebin aıyrdy. «Kolhozshylar úıi» atanatyn shaǵyn qonaq úıine kire bergenimde esik aldynda otyratyn áıel meni bireýdiń kútip otyrǵanyn aıtty. Men bólmeme kirerimdi de, kirmesimdi de bilmeı turyp qaldym...

---