InfoHub Logo

Semeı qalasynyń Shákárim atyndaǵy memlekettik ýnıversıtetiniń jaratylystaný-matematıka fakúltetiniń
5V010900 - « Matematıka» mamandyǵynyń 4-kýrs stýdenti Týsýpbekova Aıjan Arystanbekkyzy
Ǵylymı jetekshisi: Esenjolov E.Q.

Túıin: Maqalada mektepte oqýshylardyń fýnksıonaldy-grafıkalyq mádenıetin qalyptastyrý dıagramsy keltirilgen. Fýnksıonaldy-grafıkalyq mádenıettiń tańdalǵan komponentterine, atap aıtqanda, onyń quramyna kiretin fýnksıonaldy-grafıkalyq saýattylyqqa jáne fýnksıonaldy-grafıkalyq daǵdylarǵa túsinikteme berilgen.

Kilt sózder: fýnksıonaldyq-grafıkalyq saýattylyq, fýnksıonaldyq-grafıkalyq daǵdylar, fýnksıonaldy grafıkany oqý, fýnksıonaldy grafıkanyń beınesi.

Matematıka damyp kele jatqan úlken resýrstarǵa ıe, kúndelikti ómirde qajet bilimdi shoǵyrlandyrady - praktıkada týyndaǵan máselelerdi sheshýge, qorshaǵan ortaǵa baǵdarlanýǵa, jaqyn ortadaǵy jáne jalpy qoǵamdaǵy qarym-qatynas úshin kerek.

Bilim berýdegi quzyrettilik tásil bilim berý mekemesinen tys mańyzdy praktıkalyq quramdas bólikti kúsheıtýmen kez kelgen bilim berý satysynyń nátıjelerine baılanysty, ıaǵnı oqý ornyn bitirýshiniń ártúrli (ómirlik, kásibı) is-qımylda beıimdelý jáne óz betinshe áreket etý qabiletine baǵdarlanýdy jáne t. b.) bildiredi, bar bilim men bilik negizinde túrli kúrdeli máselelerdi sheshý, ıaǵnı quzyrettilik tásil praktıkalyq baǵdardy kúsheıtedi
onyń pándik-kásibı aspektisi, tájirıbe, bilimdi is júzinde qoldaný jáne iske asyrý, mindetterdi sheshý is júzinde biliktiliginiń rólin atap kórsetedi.

Matematıkanyń bilim, tárbıe jáne damytý potensıaly zor jáne tolyq zerttelmegen. Matematıka orta kásiptik nemese joǵary oqý oryndarynda oqytady, tárbıeleıdi, damytady, bilim berýdi jalǵastyrýǵa daıyndaıdy. Bilim berýdiń matematıkalyq bilimi men kásibı baǵytyn jetildirý máselelerine G. A. Lýkankın, A. G. Mordkovıch, I. A. Novık, V. A. Dalınger, M. A. Rodıonov jáne t. b. jumystar arnaldy.
P.Iý. Bachaeva zertteýinde matematıkalyq mádenıettiń qurylymyn jalpyǵa birdeı usynady. Esepteý, algorıtmdik, logıkalyq, grafıkalyq mádenıet jáne sóıleý mádenıeti olardyń quramdas bólikteri retinde erekshelenedi. Matematıkalyq saýattylyq - bul jalpyǵa ortaq nárse matematıkalyq mádenıettiń barlyq komponentteri jáne óz kezeginde tıisti komponentterdi de qamtıdy. Bizdi matematıkalyq saýattylyqtyń grafıkalyq komponenti qyzyqtyrady.

Grafıkalyq mádenıetti qalyptastyrý máselelerimen T. I. Býgaeva, V. A. Kýrına, M. V. Lagýnova jáne basqalar aınalysty. Grafıkalyq mádenıet pen saýattylyqty qalyptastyrýdyń psıhologıalyq aspektilerin A. D. Botvınnıkov, T. I. Býgaeva, P. Ia. Galperın, A. V. Zankov, V. I. Zykova, E. N. Kabanova-Meller V. A. Krýteskıı, B. F. Lomov, S. L. Rýbınshteın, L. M. Frıdman, I. S. Iakımanskaıa jáne t. b zerttedi. Ádistemelik turǵyda grafıkalyq saýattylyq máselelerdi M. D. Bısenǵalıev, A. D. Botvınnıkov, V. S. Vınogradov, V. G. Motorına, I. F. Teslenko, P. G. Satánov, N. F. Chetverýhın, T. S. Ganeev jáne t.b qarastyrdy. Matematıkany oqytý prosesinde grafıkalyq bilikterdi qalyptastyrýmen jáne damytýmen R. L. Arakelán, A. T. Zvereva, V. I. Zykova, L. M. Savınseva, A. M. Nabıev, T. S. Ganeev jáne t. b. aınalysty. Dálirek aıtsaq, barlyq zertteýler geometrıa salasyndaǵy grafıkalyq daǵdylardyń qalyptasýy men damýyna baılanysty, ıaǵnı geometrıalyq-grafıkalyq daǵdylar. Algebra kýrstarynda grafıkalyq daǵdylardy damytýǵa jáne taldaýdy bastaýǵa baılanysty zertteýler joq.

Ǵalymdar atap ótkendeı (A.M: Dorodnov, I.N. Ostresov, V.Iý. Parıj, I.B. Safonov, I.M. Shapıro jáne basqalar), fýnksıonaldy grafıktermen jumys stýdentterdiń grafıkalyq mádenıetin qalyptastyrýdyń mańyzdy quraly bolyp tabylady. Grafıkterdi oqý jáne qurý qabileti prosestiń nemese qubylystyń keńistiktik, ýaqytsha jáne sandyq kórinisterimen tyǵyz baılanysty. Bul proses bir jaǵynan «qozǵalysty (keskin nysanyn) fraksıalyq taldaýdy», ekinshi jaǵynan «beınelengen grafıkalyq quraldardy taldaýdy» qamtıdy [3].

Osylaısha, grafıka oqý jáne qurý qabileti oqýshylardyń aqyl-oı qyzmetinde úlken ról atqarady.Fýnksıonaldyq-grafıkalyq saýattylyqty qalyptastyrý mekteptegi matematıka kýrsynyń fýnksıonaldyq mazmundyq jelisiniń materıalynda júzege asyrylatyn fýnksıonaldyq-grafıkalyq mádenıet komponentterine jatqyzamyz.

M. V. Lagýnovaǵa oqytýdaǵy grafıkalyq mádenıettiń ıerarhıalyq satysyna súıene otyryp, biz qalyptastyrý sqemasyn usynamyz-bilim alýshylardyń grafıkalyq mádenıeti [4].

Bólingen fýnksıonaldyq-grafıkalyq mádenıet komponentterin túsindiremiz: qarapaıym fýnksıonaldyq-grafıkalyq habardarlyǵy, fýnksıonaldyq-grafıkalyq saýattylyǵy(FGS), fýnksıonaldyq-grafıkalyq bilim, fýnksıonaldyq-grafıkalyq quzyrettiligi.

Fýnksıonaldyq-grafıkalyq habardar bolý qarapaıym fýnksıonaldyq – grafıkalyq bilimdi meńgerýdi qamtıdy, iskerlikti meńgerýdi qamtamasyz etedi jáne fýnksıalardyń grafıkterin qurý jáne oqý daǵdylaryn meńgerý.

Fýnksıonaldyq-grafıkalyq saýattylyq dep biz qarapaıym fýnksıalar grafıkterin oqý jáne beıneleý úshin qajetti fýnksıonaldyq-grafıkalyq bilikterdiń keshenin túsinemiz. Negizgi mekteptiń algebra kýrsynda fýnksıonaldyq-grafıkalyq iskerlikter biliktiliktiń eki negizgi túrin qamtıdy: 1) esep shartyna sáıkes fýnksıalar grafıginiń sýretin oryndaı bilý; 2) fýnksıalar grafıgin oqı bilý.

Fýnksıa grafıginiń sýreti dep biz núkte boıynsha, onyń qasıetteri boıynsha nemese formýla boıynsha fýnksıalar grafıginiń sqemalyq syzbasyn (eskızin) salýdy túsinemiz. Fýnksıanyń grafıgin oqý dep fýnksıanyń qasıetteriniń sıpattamasyn jáne (nemese) fýnksıanyń grafıgin sqemalyq syzba (eskız) boıynsha fýnksıany beretin formýlanyń tabýyn túsinemiz.

Joǵaryda aıtylǵandardy negizge ala otyryp, biz bilim alýshylardyń FGS-ty qamtıtyn fýnksıonaldyq-grafıkalyq iskerlikterin bólemiz:

— koordınat boıynsha núkteni koordınat tik syzyqta beıneleý;
— núkteniń koordınattaryn tabý;
— koordınattyq jazyqtyqtaǵy koordınattar boıynsha núkteni beıneleý;
— koordınattyq jazyqtyqtaǵy núkteniń koordınattaryn tabý;
— kestemen berilgen fýnksıanyń mánin tabý;
— kestemen berilgen fýnksıa argýmentiniń mánin tabý;
— qarapaıym fýnksıalar grafıkterin qurý;
— qasıetter jıyntyǵy boıynsha qarapaıym fýnksıalar grafıkterin beıneleý;
— qarapaıym fýnksıanyń grafıgi boıynsha onyń qasıetterin anyqtaý;
— fýnksıalardyń grafıkterin syzyqtyq túrlendirýdi oryndaý;

Fýnksıonaldyq-grafıkalyq bilim ózine qarapaıym fýnksıonaldyq-grafıkalyq habardarlyq jáne fýnksıonaldyq-grafıkalyq saýattylyq, sondaı-aq jetispeıtin grafıkalyq bilim men iskerlikti ózdiginen qalpyna keltirý qabiletin boljaıdy.

Fýnksıonaldyq-grafıkalyq quzirettilik obektilerdiń fýnksıonaldyq erekshelikterin bilýge negizdelgen grafıkalyq bilim, daǵdylar men grafıkalyq is-árekettiń ádisterin sanaly túrde qoldaný deńgeıin boljaıdy.

Oqýshynyń jalpy mádenıetiniń elementi retinde fýnksıonaldyq-grafıkalyq mádenıet vızýalızasıa salasyndaǵy bilimniń, iskerliktiń jáne daǵdylardyń joǵary deńgeıimen, tapsyrmalardy sheshý úshin fýnksıonaldyq táýeldiliktiń grafıkalyq beınelerin tıimdi paıdalaný mehanızmderin túsinýmen, nátıjelerdi durys estetıkalyq deńgeıde túsindirý jáne jedel kórsete bilýmen sıpattalady.

Fýnksıonaldyq-grafıkalyq mádenıettiń qalyptasýynyń bir kezeńinen ekinshisine ótý birinshisin teristeýdi bildirmeıdi, al jańa oqý grafıkalyq aqparatpen qanyqtyrý nátıjesinde bolady. Máselen, erte kezeńderde basym qarapaıym bilim keıingi grafıkalyq qyzmet prosesinde qaıta oılastyrylady, sol arqyly fýnksıonaldyq-grafıkalyq mádenıettiń sapaly jańa deńgeıine aýysý júredi. Grafıkalyq is-áreket arqyly alǵan bilim, bilik jáne daǵdy osy kóshýge yqpal etetin jańa qabiletterdi qalyptastyrýǵa kómektesedi. Praktıkalyq bilikter men tereń teorıalyq bilimderdiń uzaq sıntezi jańa alynǵan is-áreket tásilderin jetildirýge jáne olardy praktıkada júıeli jáne shyǵarmashylyq negiz bolyp tabylatyn sananyń sapaly neǵurlym jetildirilgen qurylymdaryna qaıta qurýǵa alyp keledi. Bul psıhologıalyq-pedagogıkalyq zertteýler málimetterimen 

(P. Ia. Galperın, I. A. Roıtman, L. S. Frıdman jáne t.b.)oqýshylardyń grafıkalyq mádenıetin qalyptastyrý úrdisi oqýshylardyń aqparatty qabyldaýdyń erekshe tásilderiniń damýymen tyǵyz baılanysty: keńistiktik jáne kórneki beıneli oılaý, keńistiktik usynys, keńistiktik qıal [5].

Biz fýnksıonaldyq-grafıkalyq mádenıetti qalyptastyrýdyń ekinshi kezeńin egjeı-tegjeıli zertteımiz, atap aıtqanda, fýnksıonaldyq-grafıkalyq bilikterin quraıtyn fýnksıonaldyq-grafıkalyq saýattylyqty anyqtaımyz, sondaı-aq negizgi mektep oqýshylarynyń fýnksıonaldyq-grafıkalyq saýattylyǵyn arttyrý quraldaryn bólemiz.

Paıdalanǵan ádebıetter:

1. Mejdýnarodnaıa programma po osenke obrazovatelnyh dostıjenıı ýchashıhsá (2009 g.) [E/r]. – R/d: http://www.centeroko.ru/pisa09/ pisa09_res.htm
2. Bachaeva, P.Iý. Ýstnye ýprajnenıa kak odno ız sredstv formırovanıa matematıcheskoı kúltýry ýchashıhsá 5-9 klassov: dıs. … kand. ped. naýk. – Karachaevsk, 2010.
3. Lomov, B.F. Voprosy obsheı, pedagogıcheskoı ı ınjenernoı psıhologıı. – M., 1991.
4. Lagýnova, M.V. Teorıa ı praktıka formırovanıa grafıcheskoı kúltýry stýdentov vysshıh tehnıcheskıh zavedenıı: avtoref. dıs. ...d-ra ped. naýk. – Nıjnıı Novgorod, 2002.
5. Chýgýnova, I.V. Organızasıonno-pedagogıcheskıe ýslovıa formırovanıa grafıcheskoı kúltýry starsheklassnıkov. [E/r]. – R/d: http:// www.uni-altai.ru/engine/download.php?id=622

---