InfoHub Logo

Oqý men jazý sóıleý tili qyzmetiniń erekshe túri. Sóıleý tiliniń tolyq damymaýy men oqý jáne jazýynyń buzylýynyń arasynda tyǵyz baılanys bar. Sondyqtan, eger balany tekserý barysynda jalpy aýyzeki sóıleý tiliniń tolyq damymaýy nemese dybystardy aıtyýynyń damýynda aýytqýy anyqtalǵan jaǵdaıda bundaı balalardyń oqýy men jazýdy qalaı meńgeretinin mindetti túrde tekserý kerek.

Sonymen, oqýy men jazýy buzylǵan balanyń aýyzeki sóıleý tilindegi kemistiginiń ár ýaqytta baıqala bermeıtindigin este saqtaý kerek. Mektepke baratyn ýakytyna qaraı balanyń sóıleý tiliniń fonetıkalyk kemistigi túzetilýi múmkin, al fonematıkalyq aýytqýy saqtalyp qala beretindigin eskerý kajet.

Jazbasha tiliniń damý sharttarynyń biri onyń quramyndaǵy dybystardy sanaly túrde taldaý bolyp tabylady, óıtkeni onsyz jazý daǵdylary qalyptasýy múmkin emes.

Sondyqtan, eger bala jazýynda qateni jiberetin bolsa nemese múldem jaza almasa, onda onyń sózdiń dybystyk quramyn aýyzeki taldap shyǵýǵa ázirligin bilý kerek.

 

Jazýyn tekserý

Balanyń jazýyn tekserýdiń  úlken mańyzy bar, sebebi ol jazýdy meńgerý daǵdysynyń dengeıin ǵana emes, sonymen birge aqaýlyktarynyń túrlerin de anyqtaýǵa múmkindik beredi.  Jazý daǵdysyn  jat jazý arqyly tekseredi.  Qatelerdiń sebebin jáne ereksheligin anyqtaý úshin daǵdylanýǵa baılanysty sózderden nemese qyska sóılemderden jat jazý jazǵyzady. Jat jazý úshin suryptap alynatyn sózder nemese sóılemder múmkindiginshe oqý baǵdarlamasynyn talabynan shyqpaýy kerek, sonymen birge olardyń quramynda aıtylýynda jıi buzylatyn dybystary bar sózder neǵurlym kóbirek bolǵany durys. Osyǵan oraı logoped tómengi synyptyń oqýshylaryna laıyqtap jat jazý úshin sózderdi suryptap alady.

Sonymen birge kóshirme jazýyn da tekseredi. Jat jazýyndaǵy jiberilgen qateleri men kóshirme jazýyndaǵy jiberilgen qatelerdi salystyryp, teńestiredi. Jazýdy endi úırene bastaǵan balalarǵa jat jazýdy áripterdi jazǵyzýdan bastaıdy. Balaǵa óziniń sóıleý tiliniń aıtylýyndaǵy jıi buzylatyn dybystardy jazǵyzady. Bala býyndardy nemese qyska sózderdi aıtýmen qalaı jazatynyn tekseredi. Qarapaıym ashyq býyndardy /ma, pa, ta, sa, za, sha, ra, da/, jabyq býynda /at, an, ar/, birneshe daýyssyz dybystar qatar turǵan býyndar /skr, trn, prl/, jeke sózder /ot, ton, jol, at, shash, qys, jaz/, aıtyp jazǵyzady.

Jazǵyzýdyń ornyna kespe álippeden qıylyp alynǵan áripterdi terip sóz quraıdy.

Jat jazýmen qatar balanyń aıtýymen jazýynda baıkalmaıtyn keıbir qatelerin jeke sóılemdi qurastyrýynyń buzylýyn, sózdik qorynyń jetkiliksizdigin anyqtaýǵa múmkindik beretin ózdiginen jazýyn tekserý kerek. Tekserýdiń mundaı joly sondaı-aq balanyń tutas alǵanda sóıleý tilindegi jazýyn qaı shamada meńgeretinin túsinýge múmkindik beredi.

Ózdiginen jazýyn tekserý úshin kúrdeli ár túrli beınedegi sýretterdi usynady. Jazýdy áli jetkilikti meńgermegen balalarǵa jeńil beınelengen sýretter boıynsha sóılemder qurastyryp, oqıǵa jelisin baıandap nemese odan da góri jeńildeý sýrettegi beınelengen zattardyń attaryn nemese qımyl - áreketterin jazýdy usynady.

Paıdalanýǵa bolatyn zattar beınelengen sýretterdiń tizim jobasy: qaıshy, mysyq, shelek, qasyq, sút, pyshaq, kóılek, shana, sıyr, ton, tamaq, t.b.

Qımyl-áreketterdi kórsetetin sýretter: qyz tisin jýyp tur. Bala shanamen syrǵanap júr. Áje shulyq toqyp otyr.

Jazýǵa daǵdylanyp jattyqqan balalarǵa oqıǵa jelisi belgili júıemen órbıtin jalǵaspaly beıneli sýretter boıynsha shaǵyn áńgime jazýdy usynady.

Jazýyn teksergen kezde barlyq nazardy jazý barysynyń ereksheligine (bala sózdi fonetıkalyq turǵysynan birden durys jaza ma nemese kerekti dybysty izdep, ol sózdi birneshe ret qaıtalap aıta ma) jáne bundaǵy kezdesetin qatelerine baǵyttaý kerek. Sonymen qatar yzyń jáne ysqyryq, uıań jáne qatań, r jáne l, jińishke jáne jýan dybystardy ajyratýyna, shatastyrý, almastyrýdyń túrlerine kóńil bólý kerek.

Budan basqa balanyń  dybysty túsirip qaldyrý, ornyn aýystyrý, artyq dybysty qosý, ár túrli sózderdi qosyp jazý, bir sózdi bólshektep jazý sıaqty qatelerdi jiberetin, jibermeıtindigi de eskeriledi. Bul qateler sózdiń dybystyq taldanýynyń jetktiliksizdigin, sózdegi dybystardy anyqtap jáne bólýdi, olar­dyń júıeligin aıqyndaýdy tolyq bilmeıtindigin kórsetedi.

Jazýdaǵy bolatyn qatelerdiń sebebi fonematıkanyń tolyq damymaýy men jalpy sóıleý tiliniń tolyq damymaýynyń, bireýiniń tikeleı yqpalynan ekenin kórsetedi. Olardy ajyratýdy jáne anyqtaýdy bilý qajet. Aýyzeki sóıleý tiliniń, sondaı aq ózdiginen jazýynyń qorytyndysy bulardy tıanaqty baǵalaýǵa múmkindik beredi.

Balanyń  sóıleý tiliniń jazylýyn tekserý kezinde qandaı túrde bolmasyn tabylǵan qateleriniń shyǵý sebebin anyqtaý kerek. Sóıleý tiliniń aqaýlyǵyna baılanysty jazýynda kemistikteri bar balalardy, basqa sebepterdiń saldarynan qate jiberetin balalardan, ıaǵnı sóıleý tiliniń jazylýyndaǵy kemistikterine ónegesiz tárbıeniń jáne shet tilderiniń yqpalynyń áser etýi sebep bolǵan, aýyzeki sóıleý tiliniń aqaýlyǵy joq, dybystardy almastyrýda erekshe qatelerdi jibermeıtin, biraq basqa qatelerdi kóp jiberetin balalardan aıyra bilý qajet. Bundaı jaǵdaıda jazýynyń artta qalýyn sóıleý tili buzylýynyń sebebinen dep qaraýǵa bolmaıdy.

 

 

 

 

Oqýyn tekserý

Oqýynyń jaǵdaıyn tekserý úshin arnaıy iriktelip alynǵan sóılemderdi paıdalanady, eger bala nashar oqıtyn bolsa, onda áripterdi oqyp taldaýdan bastaıdy.

Osy maqsatpen ysqyryq jáne yzyń, uıań jáne katań áripterdi ataýdy usynady, al eger sóıleý tiliniń aqaýlyǵyna baılanysty aıta almasa, onda ol áripterdi sózdiń  quramynan nemese qolmen jazylǵan jáne tańbaly nusqasyn kórsetedi.  Bala berilgen áripterdi birden tanıtyn, tanymaıtynyn anyqtaýdyń manyzy bar.

Budan keıin býyndardy        oqýdy tekseredi. Quramynda qatar turǵan daýyssyz jáne durys aıtylatyn da, durys aıtylmaıtyn da dybystary bar býyndardy aldymen týra, sosyn kerisinshe býyndardy oqytady. Budan keıin sózderdi oqýǵa kóshedi. Oqýdy tekserý úshin aldymen jáı sóılemderdi, sosyn dybystyq jáne morfologıalyq  quramy boıynsha kúrdelileý sózderdi iriktep alady. Oqytýǵa paıdalanýǵa jaraıtyn sózder: Marat, Rahat, Janat, kórpe, teri, saǵat, shana, taqıa, qalpaq, qarlyǵash, perde, dana, sabyn, shapan. Bala oqyǵan sózderin túsinetin, túsinbeıtindigin mindetti túrde tekserý kerek. Buny anyqtaý  úshin oqyǵan sózine bir maǵynaly sózderdi iriktep alyp, ony sóılemniń  quramyna eńgizýdi, sosyn soǵan laıyqty sýretti izdeýdi  usyný arqyly jasaıdy.

Túsinigin tekserý úshin beıneli sýretterdiń jáne dybystyń  quramy boıynsha uqsas sózderdiń arnaıy jıyntyǵyn usynýǵa bolady. Árbir zat jáne árbir sóz jeke-jeke anyqtamalarda (kartochkada) bólek kórsetilgen. Balaǵa anyqtamada tańbalanǵan kez kelgen bir sózdi oqytady da, sol sózben atalatyn zatty basqa zattar beınelengen sýretterdiń arasynan taýyp alýdy usynady. Mysalǵa beriletin sózder men solarǵa laıyqty beıneli sýretter: mysyq, tyshqan, qoıan, túlki, shalǵy, bala, saǵat, qasyq, kitap, kúrek. Odan keıin balanyń bilim deńgeıine sáıkes, mazmuny jáne kólemi onyń túsinigine ońaı, ári qolaıly, biraq synypta qoldanylmaıtyn júıeli sózderdi jáne arnaıy iriktelip alynǵan qysqa  mátinderdi oqýyn tekseredi. Bala oqyǵanyn qalaı túsingeni suraqqa jaýap nemese mazmunyn aıtqyzý arqyly  mindetti túrde tekseredi. Bul ásirese aýyzeki sóıleý tilin teksergende sózdik qorynyń kedeı ekenin jáne sóılem quraýynyń buzylǵanyn anyqtaǵan kezde mańyzdy.

Oqýyn teksergen kezde balanyń býynǵa bólip nemese bútin sózdi jáne jeke áripterdi iriktep, olardan býyn jáne sóz qurap oqıtyn erekshelikterin kórsetý qajet. Oqý barysynda bala atalǵan jeke áripterdi almastyra ma, onyń bul almastyrýy sóıleý tiliniń  buzylýyna sáıkes kele me, basqa qateleriniń erekshelikteri qandaı, oqýynyń shapshandyǵy jáne túsiný dárejesi qandaı degen sıaqty qateleriniń erekshelikterine kóńil bóledi. Oqýyn tekserý barysynda baıqalǵannyń bári jazyp alynady. Olar oqýynyń kemistikteriniń shyǵýyna, sóıleý tiliniń fonematıkalyq buzylýy men jalpy sóıleý tiliniń tolyq damymaýynyń qaısysynyń sebepshi bolatynyn jáne ony joıýda eń tıimdi tásildi tabýdy, oqýyndaǵy qıynshylyqtan qutylýdyń ádisin anyktaýǵa járdem beredi.

 

 

Dısleksıany erte anyqtaý (A.N. Kornev boıynsha)

Bul ádisteme 6-8 jastaǵy balalardy dısleksıadan saqtandyrý maqsatymen jalpylama tekserý barysynda qoldanylady. Arnaıy quraldardy qajet etpeıdi. Tekserý ýaqyty 5-8 mınýt.

1 tapsyrma. Retimen aıtý.

Nusqaý: jyl mezgilin (apta, kúnderin) retimen aıtyp ber.

 

2 tapsyrma. «Yrǵaqtar»

Nusqaý: Qazir men tarsyldatamyn, sodan keıin sen dál solaı qaıtala (qaryndashpen nemese taıaqshamen ústeldi ár túrli yrǵaqpen soǵady).

Qarapaıym yrǵaqtar – İİ  İ  İİ  İİ  İ  İİ  İ  İİİ

Kúrdeli yrǵaqtar –       İİİ  İ  İ  İ  İİ  İİİ  İİİ

 

3 tapsyrma. «Judyryq - qoldyń  qyry - alaqan»

Nusqaý: meniń istegenime qarap qaıtala. Úsh qımyl (judyryq-qoldyń qyry- alaqan) úsh ret qaıtalanady. Bala úsh ret qaıtalaý kerek.

 

4 tapsyrma. «Sandardy qaıtalaý»

Nusqaý: Qazir men birneshe sandardy aıtamyn, al sen sol retimen qaıtala. Tekserýshi birkelki daýyspen, ıntonasıany buzbaı úsh san aıtady. Eger bala durys aıtsa, onda 4 san, sosyn 5 san aıtqyzylady.

 

Nusqaý: men sandardy aıtam, sen sońǵy sannan bastap keri qaıtala. Mysal keltirip túsindirý qajet. Mysaly, men 1-2 deımin, sen 2-1 dep qaıtalaýyń kerek. Aldymen 2, sosyn 3, t.b. sandar beriledi.

San retteri.

Týra sanaý:

3-8-6,                    6-1-2

3-4-1-7                  6-1-5-8-6

8-4-2-3-9              5-2-1-8-6

 

Keri sanaý

2-5,               6-3

5-7-4,            2-5-9

7-2-9-6,        8-4-9-3  

 

5 tapsyrma. «Oń-soldy baǵdarlaý»

a) qarapaıym baǵdarlaý:

Nusqaý: Sol qolyńdy kóter (mindetti túrde sol qoldan bastaıdy). Oń kózińdi kórset, sol aıaǵyńdy. Eger bul tapsyrmany durys oryndasa, onda kelesi tapsyrmaǵa kóshýge bolady, oryndamasa-toqtatylady.

á) Hedtiń sóıleý synaǵy.

Nusqaý: sol qolyńmen oń qulaǵyńdy usta, oń qolyńmen oń qulaǵyńdy, oń qolyńmen sol qulaǵyńdy, oń qolyńmen sol kózińdi kórset.

 

6 tapsyrma. Serıaly sýret boıynsha áńgime quraý.

Nusqaý: sýrette ne beınelengenin aıtyp ber (eger aıta almasa nemese tek keıbir keıipkerler, zattardy ǵana ataǵan jaǵdaıda sýrettiń mazmuny boıynsha suraq qoıady).

Zertteý nátıjesinde alynǵan derekterdi taldaý barysynda dısleksıaǵa beıimdigi anyqtalady.

                                                      Taıtıeva Aıdana Sýleımenovna

                                                                          M.Qurmanov atyndaǵy №2 orta mektetiń

                                             pedagog-defektology

                                                          Almaty oblysy Kóksý aýdany

                                       Balpyq bı aýyly

 

---