InfoHub Logo

Balanyń sóıleý tili týa bitken proses emes ekenin kóptegen avtorlar dáleldegen. Ol ontogenez barysynda adamnyń áleýmettik damýymen baılanysty. Sóıleý tiliniń damýy mıdiń ortalyqtarynyń jáne olardy jalǵaıtyn joldarynyń qalpyna, balanyń oı-órisi men dene damýyna baılanysty bolady.

Balanyń sóıleý tili damýyn zerttegen ǵalymdardyń kópshiligi (A. N. Gvozdev, G. A. Rozengard-Pýpko, A. N. Leontev) eki negizgi kezeńge bóledi: sóıleý tili shyqqanǵa deıingi (balanyń týylǵan kezinen bir jasqa deıin) jáne sóıleý tili shyqqan kezen (bir jastan keıin).

Sóıleý tili shyqqanǵa deıingi kezeńdi daıyndyq kezen, dep ataıdy. Óıtkeni bul kezde balanyń sóıleý tilin meńgerýge daıyndyq júredi. Balanyń týylǵan kezinen bastap daýys reaksıalary paıda bolady.Olar aıqaı jáne jylaý. Biraq bular áli de adamnyń sóıleý tiliniń dybystarynan bólek. Sonda da aıqaı da, jylaý da, sóıleý apparatynyń úsh bóliginiń (demalý, daýys shyǵarý, artıkýlásıa) ár túrli qımyldarynyń damýyna áserin tıgizedi. Eki aptadan keıin bala aınalasyndaǵy sóılegen adamnyń daýysyna nazar aýdarady, jylaýyn qoıady, adamdar oǵan sóılegende  «tyńdaıdy». Bir aıdyń aıaǵynda balany áldılep jubatýǵa bolady. Sóılegen adamǵa basyn buryp jáne onyń artynan kózimen qaraıtyn bolady. Intonasıaǵa (daýys yrǵaǵyna) reaksıa beredi: jyly jáne qatty sóılegendi sezedi. Bul kezde balanyń ýildeýi ár túrli ıntonasıamen shyǵady. Eń birinshi paıda bolatyn daýysty dybystar (a, o, ý, e). Sodan keıin erindik dybystar (b,p,m) paıda bolady. Bul fızıologıalyq emý prosesine baılanysty. Eń sońynda shyǵatyn tilarty dybystar (k,g,h). Bul fızıologıalyq jutý prosesine jáne tildiń túbiniń kóterińki bolýyna baılanysty (balanyń shalqasynan jatýy). Ýildeý balanyń erkine baılanysty emes. Ol óz betimen paıda bolady (reflektorly). Balanyń 5-6 aıynda byldyr paıda bolady (ba-ba-ba, ma-ma-ma, pa-pa-pa, t.b.).

Byldyr degenimiz belgili dybystyq kompleksterdiń, daýyssyz jáne daýysty dybystardyń tirkesteriniń paıda bolýy. Ýildeý men byldyr qarym-qatynas qyzmetin atqarmaıdy.

7-8 aıynda bala eresekterdiń sóıleý tiline elikteıdi. Bala estigen dybys tirkesterin zattarmen jáne olardyń is-qımyldarymen sáıkestendiredi (tık-tak, býh, bah). Bala mindetti túrde aınalada tek qana durys sóıleý tilin estý kerek. Biraq bala áli de sıtýasıaǵa, ıntonasıaǵa, sózge bir reaksıa beredi. Al 10-11aıynda sózdiń ózine reaksıa beretin bolady (sıtýasıaǵa jáne ıntonasıaǵa súıenbeı aq). Birinshi jyldyń aıaǵynda balada alǵashqy sózder paıda bolady. Osy kezeńde balamen jıi qarym - qatynasta bolý kerek. Balanyń sóıleý tiliniń damýy onyń jeke erekshelikterine baılanysty. Bir bala birneshe sóz aıta alatyn bolsa, ekinshi bala on shaqty sóz qoldanady. Bul balanyń somatıkalyq jaǵdaıyna, nerv júıeleriniń túrine, tárbıesine, t.b. baılanysty. Balanyń alǵashqy sózderi shyqqannan bastap daıyndyq kezeńi aıaqtalady.

Sóıleý tili shyqqan kezeń ózara úsh kezeńnen turady. Mektep jasyna deıinginiń aldynǵy kezeńi bir jastan úsh jasqa deıin sozylady.  Sóıleý tili ony quraıtyn komponenteri boıynsha damıdy: dybys aıtýy, sózdik qory, gramatıkalyq qurylysy.

Sóıleý tiliniń fonetıkalyq jaǵynyń damýynda balanyń kúndelikti estıtin sóıleý tiliniń mańyzy zor. Bala osy kezde aınalada tek qana durys sóıleý tilin estýi kerek. Bul kezeńde bala dybystardy almastyryp, shatastyryp, buzyp aıtady, nemese múldem aıtpaıdy.

Balanyń birinshi sózderi jalpylama maǵynada qoldanylady (bir sózben nemese dybys tirkesterimen bala zatty, sezimin, ótinishin bildiredi). Mysaly, «sý» degen  «mynaý sý», «sý ber», «sý sýyq» degendi bildirýi múmkin. Balany  tek jaǵdaıǵa (sıtýasıaǵa) qaraı túsinýge bolady. Sondyqtan buny sıtýasıalyq sóıleý dep ataıdy. Bundaı sóıleýde bala ıshara jáne mımıka kóp qoldanady. Balanyń sózdik qorynyń damýy 2-3 jastyń arasynda belsendi bolady. Ár túrli avtorlar balanyń sózdik qorynyń tolýy jaıynda ár túrli sandyq málimetter beredi. Eń kóp taralǵan málimetter mynandaı:

1 j.6 aıda-10-15 sóz;

2 j. sońynda – shamamen 300 sóz;

3 j. qaraǵan shaǵynda -1000 sózdiń kóleminde.

3 jasqa qaraǵan shaǵynda balada sóıleý tiliniń  gramatıkalyq  jaǵy qalyptasa  bastaıdy. Alǵashqyda bala óziniń ótinishterin bir sózben bildiredi, sodan keıin-qarapaıym frazalarmen. («Apa Mına shaı ish» -Apa, Amına shaı ishedi.).

Osy kezeńde balalardyń eresekterdi túsinýi sóıleý qabyletine qaraǵanda joǵary bolady.

Kelesi kezeń – mektep jasyna  deıingi (3jastan 7 jasqa deıin).

Sóıleý tiliniń fonetıkalyq jaǵynyń qalyptasýynyń erekshelikteri: 3 jasta «sh», «j,» «ch», «sh» dybystary «s», «z» dybystaryna, «sh» dybysy «ch» ,«t», keıde «t», «d» dybystaryna almastyryp aıtylady. Ysqyryq dybystardy aıtqan kezde tisaralyq, tistóńirektik («s»=«t», «z»=«d»), erindik-tistik ((«s»=«f», («z»=«v») sıgmatızm baıqalady. «R», «l» dybystary «ı», «l» dybystaryna, «q», «g», «h» dybystary «t» nemese «d» dybystaryna almastyryp aıtylady.

4 jasta dybystardyń aıtýy turaqsyz bolady. Ysqyryq dybystardyń aıtylýynda tisaralyq sıgmatızm baıqalady. Jeke yzyń dybystar durys aıtylady. Sonorly «r», «l» dybystary álide durys aıtylmaıdy, olar «ı», «v» dybystaryna almastyrylyp aıtylady.

Ysqyryq, yzyń jáne «k», «g», «h» dybystary 5-6 jastaǵy balada qalyptasqan bolýy kerek. Al artıkýlásıasy kúrdeli «r» dybysy 7 jasqa deıin qate aıtylýy múmkin.

Sóıleý tiliniń sózdik qorynyń damýy: alǵashqyda bala tek qana sózdiń nomınatıvtik fýnksıasyn mengeredi. Sonymen qatar etistikterdi qoldana bastaıdy. Keıin  basqa da gramatıkalyq kategorıalardy ıgeredi: syn esim, esimdik, ústeý. A. N. Gvozdevtiń aıtýy boıynsha  3 jastaǵy balada gramatıkalyq negizgi kategorıalary tolyq qalyptasady.  4 jastaǵy  bala óz tilinde jaı jáne kúrdeli sóılemderdi  qoldanady. 5 jastaǵy bala qosymsha suraqtarsyz tyńdaǵan áńgimeniń mazmunyn óz betimen aıtyp bere alady.

Osy jasta balanyń fonematıkalyq qabyldaý qabileti de damıdy: alǵashqyda bala daýysty jáne daýyssyz dybystardy,  keıin-jińishke jáne jýan daýyssyzdardy, sonorly, ysqyryq, yzyń dybystardy ajyrata  bastaıdy. 4 jasynda qalypty damyǵan bala ana tiliniń barlyq dybystaryn ajyrata alýy kerek, ıaǵnı onyń fonematıkalyq qabyldaý qabileti tolyǵymen damyǵan bolýy qajet.

Sóıleý tiliniń gramatıkalyq qurylysynyń damýy úsh kezennen turady: amorfty túbir-sózderden turatyn sóılemder (1 kezeń), sóılemniń gramatıkalyq qurylysyn ıgerý (2 kezeń), ana tiliniń morfologıalyq júıesin ıgerý (3 kezeń).

Mektep jasyndaǵy kezeń (7-17 jas).

Bul kezeńde balanyń sóıleý tili damýynyń ereksheligi - sóıleý tilin sanaly túrde ıgerýi. Balalar dybystyq taldaýdy, gramatıkalyq erejelerdi tolyǵynan meńgeredi. Sóıleý tiliniń jańa túrine-jazbasha sóıleý tiline  bastaýshy rol beriledi.

Sonymen, mektep jasynda balanyń sóıleý tiliniń qaıta qurylýy baıqalady - til dybystaryn qabyldap, ajyratýdan bastap sóıleý tiliniń barlyq quraldaryn sanaly túrde qoldanýy.

Árıne, ár kezeń kelesi kezeńge bir qalypty aýysady. Balanyń sóıleý tiliniń damýy qalypty jáne ýaqytynsha ótý úshin, oǵan jaǵymdy jaǵdaı bolý kerek: balanyń somatıkalyq jáne psıhıkalyq densaýlyǵy myqty bolýy; oılaý qabileti qalypty; estý jáne kórý qabileti qalypty; qorshaǵan sóıleý ortasy durys bolýy kerek.

Shetel ǵalymy P. Menúk sóıleý tiliniń damýyn ózgeshe qarastyra otyryp, ony 5 kezeńge bóledi: birinshi kezeńde (sóıleý tili shyqqanǵa deıinnen byldyrǵa deıin) aıqaı men alǵashqy vokalızasıasy bastapqy bolady. Bul kezeńde negizgi nazar daýys reaksıalarynyń ıntonasıalyq sıpatyna aýdarylady. Balanyń aıqaıyna anasynyń jaýabynyń mańyzdylyǵy zor ekenin eskeredi. Sóıleý tili damýynyń birinshi kezeńinde balalardyń akýstıkalyq titirkendirgishterdi ajyratý múmkindikteri baıqalady.

Ekinshi kezeń – «byldyr kezeńi». Bul kezde balada dybystyq belsendiligi damıdy, óz aıqaıyn baqylaı bastaıdy, ári qaraı estý túısiginiń (estý analızatory arqyly ár túrli dybystardy qabyldap, ajyratyp, boıǵa sińirý prosesi) dıferensıasıasy baıqalady.

Úshinshi kezeń-bir sózdik deńgeıde qarym- qatynasqa túsý. Osy bastan balanyń sóıleý tiliniń naqty damýy bastalady. Sóıleý tilin qabyldaýynda da, sóıleýinde de sapaly ózgerister baıqalady. Balada aıtylǵan sózdiń uzaqtylyǵyn baıqaı alatyn múmkinshilik týady. Motorly jáne sensorly sóıleý til arasynda alǵashqy ret ózara baılanysy paıda bolady.

Tórtinshi kezeń – eki sózdik deńgeıde qarym-qatynasqa túsý. Bul sıntaksıstiń damýynyń bastaýysh kezeńi. Sóıleý tiliniń gramatıkalyq  kategorıalaryn meńgerýi besinshi kezeńde bastalady.

Qarastyrylǵan kezeńderge bólý sóıleý tiliniń damýynyń kesheýildeý jáne buzylýynyń mehanızmin túsinýge múmkinshilikterin keńeıtedi.

 

 

 

         Taıtıeva Aıdana Sýleımenovna

                                                                          M.Qurmanov atyndaǵy №2 orta mekteptiń

                                             pedagog-defektology

                                                          Almaty oblysy Kóksý aýdany

                                       Balpyq bı aýyly

---