InfoHub Logo

5-shi avgýsta Orynbordaǵy kırgızskıı ýchıtelskıı shkolaǵa kiremin dep kelgen talapkerlerge etmıhan boldy. Kirýge kelgen 80 kisi edi, onyń jartysy qazaq, jartysy orys balalary. Jańadan alarlyq qazyna hám stıpendıa orny altaý-aq eken. Kelgen 80 kisiniń altaýynan basqalary, aýqaty kóterse, óz janynan oqymaqshy. Óz janynan oqıtyndar páterde turyp, sonan kelip oqyp júredi ıa jylyna 150 som tólep shkoldan tamaq iship, kıim kıip, sonda jatyp oqýǵa da bolady. Baı adamdarǵa jylyna 150 som kóp aqsha emes, kedeılerge kúshinen kelmeıtin kóp aqsha. Solaı bolǵan soń, durysy bylaı istemek edi: baı balalary óz janynan oqyp, jarly balalaryna qazyna ornynan berý edi. Ony isteıtin bizdiń Torǵaı men Oral oblysynda baılar joq. Qazyna ornyna baı balalary jarly balalarymen talasa kiredi. Qazaq baılarynyń qalybyn istemeı turǵan Mamanovtar kórinedi. Medresesinde oqyp júrgen balalardan zerek-zerek balalardy tandap alyp, jylyna 300 som aqsha rasqod kesip, oryssha, musylmansha bolsyn, oqý oqyp qaıtýǵa jiberedi eken. Sondaı jibergen balanyń biri bıyl kırgızskıı ýchıtelskıı shkolaǵa kirdi. Buryn medrese «Ǵalıada» oqyp, byltyrdan berli oryssha muǵalimdik ǵylymyn bilý nıetpen ýchıtelskıı shkola ıa semınarıaǵa kirý úshin oryssha oqyǵan eken. Talapkerlerge kerekti aqshasyn berip, oqýǵa jiberip júrgen baılar da, olardyń aqshalaryn adaldap ornyna jumsap júrgen bala da jaraıdy. Bir jyl oryssha oqyp, birden sońǵy bolyp shkolaǵa emtıhan berip kirdi.

   Joǵaryda aıtylǵan alty bos orynnyń úsheýi qazaqqa, úsheýi orysqa eken. Mamanov talapkeri qazynadan tıisti ornyn emtıhannan 5-shi bolyp kelgen bir jarly balasyna berip, óz Mamanovtardan alatyn aqshasynyń 150 somyn tólep, shkolda jatyp oqıtyn boldy. Sóıtip, bıyl qazaqtan kelgen qyryq balanyń tórteýi-aq kirdi, basqalary óz kúshimen oqýǵa aýqaty joq bolǵan soń, qazyna orny jetpegen soń, eline qaıtty. Jylda ýchıtelskıı shkolaǵa 40-50 bala keledi, tórteý-beseýi, ıaǵnı onnan biri kirip, basqalary oqýǵa qarjy taba almaı, eline qaıtady. Bular gorodskoı, gýbernskıı klasty selskıı shkola bitirgender. Olar baryp oqyrlyq oryndar shamaly: ýchıtelskıı shkola, semınarıa, adam feldsheri ıa mal feldsheriniń shkolalary. Torǵaı men Oral oblysynda feldsherlik shkolalar joq. Semınarıalarda qazaq stıpendıasy ıa tipti joq, ıa bar bolsa, az-joq esebinde. Kırgızskıı ýchıtelskıı shkolada qazyna orny 60, onyń jartysy qazaqqa, jartysy orysqa dep, ol jaǵynan da úlken aýyl úlkendigin qylatyn kórinedi. Torǵaı men Oral oblysynyń qazaǵy dendep, kóbirek oqıtyn orny kırgızskıı shkola, buǵan kire almaı qaıtqany - oqı almaı qalǵany. Bulardyń 5-6 jyl oqyp bilgeni shala-sharpy orys tili, shala-sharpy orys jazýy. Bilgenderi shala-sharpy musylmansha hat biledi, bilmegenderinde ol da joq. Perevodchık, hatshylyq oryn-moryn tabylsa, jarady, tabylmasa, elde turyp til de, jazý da umytylyp, oqymaǵan qalpyna túsedi. Sanaǵa sańylaý túskendeı ıa musylmansha, ıa oryssha jete oqyǵan joq: «Az bilimin kópsinip, kóp qazaqqa epsinip», perevodchık ıa hatshy bolsa, pysyqsyp tikekteıtinder osylardan shyǵady.

   Joǵary hám orta oqýlylarymyz az bolsa da, sholaq oqýlylarymyz táýir bar. Eń az bolsa, ár oblystan sholaq oqýmen qalatyn qazaq balasy 50-60 bolady. Bulardyń qyzmetke kirgenderi qazaqqa epsinýmen bolady, úıinde turǵanynyń oqyǵanynan jurnaq qalmaıdy.

   «Asyl - tastan, óner - jastan» deýshi edi, shyraq ustap júrip aldyna túsip, túzý jolǵa bastaıtyn adamdar shyǵar dep úmit etetin jastarymyzdyń jaıy osy. Oryssha oqyǵandarymyzdan paıda joq dep, qazaq ókpeleıdi. Sondaǵy oqyǵandarymyz deıtini sholaq oqýlylar bolsa, olarǵa ókpe júrer me? Egerde oqyǵandarymyz dep joǵary ıa orta oqýlylardy aıtsa, olar tipti az-aq esepte emes pe? Ult jumysy - úlken jumys, úlken jumysqa kóp jumysshy kerek. Úlken úı salýǵa da qansha jumysshy kerek, - jeti oblys qazaqtyń jumysy úı jumysynan ulyraq emes pe?! Jumysshy az bolsa, jumystyń ónimi de az, kóp bolsa, ónimi de kóp bolmaqshy. Egerde oqý izdegen talapkerlerimizge qyryqtan ǵana oqyrlyq oryn taýyp, basqalary qańǵyryp dalada qalyp otyrsa, jurt jumysy kóbeıip mandyr ma, jumysshy kóbeımese, jurt jumysy ilgeri basyp óner me? Alty mıllıon qazaqqa alty at jegip, tarta almady dep ókpeleý jón be? Bu da sol sıaqty emes pe? Sol qańǵyryp qalyp turǵan balalar ulttyń uly emes pe? Balam degen jurt bolmasa, jurtym deıtin bala qaıdan shyqsyn! Balam dep baǵyp, oqytyp, adam qylǵannan keıin, jurtym dep tanymasa, sonda ókpeleý jon ǵoı. Atalyq mindetin atqaryp otyrǵan jurt joq, jurtqa boryshtymyn dep júrgen qazaq balsy joq. Baqqan - qazyna, qazynaǵa boryshtymyz dep júr. Jastardy oqytý rasqodynan qashyp, qazynaǵa boryshty qylyp qoısa, jastarda ne jazyq bar? Balany ulsha tárbıeleseń, ul bolmaqshy. Qulsha tárbıeleseń, qul bolmaqshy. Egerde osy kúngi oryssha, musylmansha oqyǵandardyń arasynda jurtym der ul er shyǵyp jatsa, jurttyń ótkizgenin tóleý úshin emes, adamshylyq boryshyn basynan atqarý úshin. Moıyndaǵy boryshty bilý - bilim isi, boryshty tóleý - adamshylyq isi. Bilim men adamshylyq eki basqa nárse, biraq boryshyn bilýshiler kóbeıse, tóleýshileri de kóbeıýi yqtımal.

   Joǵarydaǵy aıtylǵan sózderdiń aqtyǵy mynaý: áýeli, qazaq, jurtshylyq etip, oqımyn degen jastaryńdy búıtip qańǵyrtyp qoımas úshin qam qylyńdar! Ol úshin ár jerdegi oqıtyn oryndarda kóbirek stıpendıa ashý kerek, ony ashý qıyn da emes, qymbat ta emes. Balany oqytý ata-anasyna aýyr bolǵanmen, jurtqa jeńil. Ekinshi, stıpendıalardy túrli shkolalarda ashý kerek.

 

1913 j.