InfoHub Logo

Bir baıdyń qyzyna sheshek shyǵyp, betin tyrtyq qylǵandyqtan eshkim almaı, aıaǵynda eki kózine aq túsken bir soqyrǵa beripti. Sol kezde Úndistan jaǵynan kózdiń aǵyn sylyp jazatyn bir dáriger kelgenin esitip, álgi baıdyń bir dosy baıǵa kelip: «Sondaı dáriger kelipti, kúıeýińizdiń kózin nege qaratpaısyz», — dese baı aıtypty: «Kúıeýimniń kózi ashylǵan soń qyzymnyń betindegi tyrtyǵyn kórip, shyǵaryp jiberedi ǵoı. Qyzym baıdan shyqqannan da kúıeýim soqyr qalpynda qalǵany artyq», — depti. Sonda dosy: «Kúıeýiniń kózin aıamaǵan kisi dosynyń kóńilin aıaı ma? Endi dostyqtan aıyrylaıyq», — depti.
     
      ***
Adamda eki túrli maqsut bar: onyń birin tán maqsuty, birin jan maqsuty deımiz. Qara basynyń qamyn oılap, ózimshildik, maqtan kókseıtin — tán maqsuty. Adamshylyq ar men adal eńbek izdeıtin — jan maqsuty. Bastapqyny kóksegen adam zulymdyq, qıanatpen bolsa da, mal, mansap, maqtan tabýǵa qumar bolady. Sońǵyny kóksegen adamnyń adal eńbek, aq nıetten basqa izdeıtini joq, ol adam balasyn ala kórýdi, qıanat qylýdy tipti unatpaıdy. Osyny bile tura adamnyń qıanatshyl, maqtanqumar bolatynynyń sebebi: adam jas kúninde tájirıbesiz balalyqpen sákekúl sándi kıimge, keńesshil kerdeńdikke qyzyǵyp, soǵan birjola qumar bolady. Bir adam saıtanǵa mahabbat kózimen qarap ádettense, azdan soń saıtandy birjolata perishte dep bilip, janyna ólshegen asyq jar qylyp alady da, Júsipteı nurly sulýdan qara qońyz ben jylannan jırengendeı jırenetin bolyp, óz qylyǵyn ózi synaı almaı qalady. Bir adam asyq bolyp, ózelene kútken asyq jary kirip kelse, janyp turǵan shamdy óshirip tastapty. Sonda asyq jary: «Men kelgende shamdy nege óshirdiń», — dese: «Seniń nuryńdy kórgende, kún shyǵyp qalǵan eken dep óshirdim. Kún barda shamnyń keregi ne?» — depti.

Minekı, dostar! Zulymdyq, qıanat qylyp ádettengenderdiń qoıa almaıtyny da, adamshylyq ardy buzbaýǵa qumarlanǵandardyń adal eńbek, aq nıettiń jolynda qurban bolatyndary da ádet alyp, shyn qumar bolyp ketkendikten bolady. Adamnyń bári bala bolyp, aqyly jaı tolatyn bolǵandyqtan, sánqoılyq, kórseqyzar, maqtanqumarlyqty birinen-biri kórip tálim alady. Ózin-ózi tekserip, ol ádetti qaldyryp, taza aqylǵa bıletý áldeneshe myńnan bireýdiń-aq qolynan keledi.
     
      ***
Atymtaı jomart bir kúni kóp mal soıyp, qaladaǵy káripterge tamaq, kıim bergen soń: «Qala kedeıin toıǵyzsam da, dala kedeıi de bar shyǵar», — dep, daladan izdep kele jatsa, ústinde qyryq jamaý shekpeni bar bir adam otyn alyp júr eken. Atymtaı soǵan kelip: «Búgin Atymtaı káripterge kıim, tamaq berip jatyr, so¬ǵan barýyńyzǵa bolmas pa eken?» — degeńde, álgi jarly aıtypty: «Sen Atymtaıdyń jibergen adamy bolsań, oǵan sálem aıt! Adal eńbekpen qatyn-balasyn asyrap, artylǵan eńbegimen ózinen tómen kem-ketikke járdem qylýǵa áli jetip, soǵan ábden qumarlanyp ketken adamǵa Atymtaıdyń keregi joq. Men búgin qatyn-balamdy toıǵyzarlyq otyn jıyp aldym. Endi anaý otyrǵan aqsaq shal úshin otyn alyp júrmin. Deni saý adamdy Atymtaı asyrap, tilenshilikke salyp jibermesin. Kem-ketikke qarassyn! Atymtaı malmen myrzalyq qylady, men eńbek, terimmen myrzalyq qylamyn, qaısymyz myrza ekenimizdi Atym¬taı ózi synasyn», — depti.
     
      ***
Dúnıeni kóp kezgen bir adamnan: «Qandaı qatty keıis, ne qatty qýanysh kórdińiz?» —dep suraǵanda, ol aıtypty: «Afrıkanyń zor shólinde bir kerýenmen erip kele jatyp, aýyryp júre almaı, bir sýdyń basynda qalyp, azdan soń jazylyp, kerýenderge jetkenshe azyǵym taýsylyp, ashtan óler bolyp, álim ketip, bir jerge otyra kettim. Aldyma qarasam, bir kesede qýyrylǵan bıdaı tur eken. Ómirimde osydan qatty qýanǵanym joq. Endi jeıin dep aýzyma salsam, bári merýert eken. Ómirimde sodan qatty keıigen emespin. Qaıterimdi bilmeı, qasymdaǵy dóńkıgen qumǵa qarasam, qumnan bir kıimniń etegi shyǵyp jatyr eken. Qumdy ashsam, mendeı bir sorly ózin-ózi qumǵa kómip, ólerinde aldyndaǵy taqyrǵa taıaǵymen mynany jazypty: «Azyqsyz ash adamǵa at basyndaı altynnan túk paıda joq, meniń myna bir kese merýertim men belbeýimdegi júz dildám meni bir shaqyrym jerdegi móldir bulaq, jemisti aǵashqa jetkize almaı, ashtan óldim, meni sol bulaqtyń basyna kómip, molanyń basyna ne tas, ne taqtaıǵa: «Azyqsyz ash adamǵa at basyndaı altynnyń paıdasy joq», — dep jazǵan adamǵa osy merýertim de, dildálarym da adal bolsyn», — dep jazypty. Bir shaqyrymda sý bar ekenin bilgende, janym kirip, etegimdi belime túrip, bar qýatymdy jınap alyp, júgirip kelsem, meni tastap ketken kerýender shólden mespen sý alyp ótip, sol bulaqqa tynyǵyp jatyr eken. Kerýenge kelip, tamaqtanyp, kólik ám jumysshy jaldap alyp, álgi ólikti bulaq basyna kómip, basyna qoıǵan tasqa: «Azyqsyz ash adamǵa at basyndaı altynnan túk paıda joq», — dep jazdyq. Júz dildásin qyzmet qylǵan adamdarǵa ám kólikterdiń aqysyna berip, bir kese merýertti kerýendegilerge úlestirdim», — depti álgi qarıa. Minekeı, dostar!
      Bir tilim nan — ardaqty jannyń dosy,
      Aqsha degen — maqtanshaq pańnyń dosy.
      «Arpa, bıdaı as eken,
      Altyn-kúmis tas eken», — degen osy.
     
      ***
Bir eńbekshi adamdy bir baı jaldap alyp, qyzmet qylǵyzyp júrse, álgi qyzmetker qandaı tastaq jer bolsa da jalań aıaq júre bergen soń, baı: «Sen nege dáıim jalań aıaq júresiń», — dep suraǵanda, ol aıtypty: «Dúnıeniń talaı beınetine shydasam da, aıaǵymdaǵy bashpaǵym tozyp, jalań aıaq qalyp, tabanym kúıip qatty keıidim. Bir kúni jaldanǵan baıym qaraǵaı tilip satqandardan taqtaı alyp kel dep jumsaǵan soń, barsam, eki aıaǵy tobyǵynan joq bir beıshara eńbektep jońqa jıyp alyp júr eken. Sony kórgende, «mynanyń bashpaǵy túgil, bashpaq qıetin aıaǵy da joq. Men bashpaǵym joq dep, asyp júr ekem ǵoı» dep, sodan beri bashpaq tabylsa da kımeı, jalań aıaq júrýge ábden ádettenip, tabanym túıe tabanyndaı múıiz bolyp ketti, sondyqtan maǵan bashpaqtyń keregi joq», — depti.
      Basyna aýyr qaıǵy túsken kisi:
      «Men, – dep oılar, – adamnyń eń sorlysy».
      Ótken iske ókinip shyjbalaqtap,
      Kelesiden ımenip turady ishi.
      Sabyrsyzdyń osyndaı árbir isi,
      Tún artynda kún barmen joq jumysy.
      Oılap tursam, adamnyń eń artyǵy —
      Erinbeıtin, eńbekshil shydamdysy.
     
     
      ***
Bir adam qaıyr surap, kóp aqsha jıyp ábden baıysa da, qaıyr jıǵan ádetin qoımapty. Bir kúni ony han esitip, álgi qaıyrshy baıdy shaqyryp alyp:
      – Sende kóp aqsha bar deıdi, sony qazynaǵa qaryz berseń, ósiminen qazyna paıdalanyp, aqshanyń basyn ózińe qaıtarar edik, — degende, qaıyrshy baı:
      – Taqsyr! Meniń aqsham qanaǵatsyz, arsyzdyqpen jıylǵan aram aqsha ǵoı, tyrnaqtap jınalǵan aram aqshaǵa tyrnaǵyńyzdy bylǵaǵanyńyz jaraı ma?» —degende, han aıtypty:
      – Balshyq kerek qylǵan bir baı balshyq basqan bireýge «bir arba balshyqty satamysyń» dese, «aram sýǵa basylǵan balshyq edi, onysyn aıtpaı satsam, aramdyq bolady ǵoı» degen eken. Sonda balshyq alýshy «dárethananyń jyrtyǵyn jamaýǵa jarar» dep alǵan eken. Aqshańdy sondaı orynǵa jumsarmyz, — dese qaıyrshy baı:
      – Taqsyr! Sizdiń dárethanańyz bizdiń úıimizden taza ǵoı, meniń aqsham oǵan jaramas, — depti.
      Sonda han:
      – Bir adam bir bóshke sý alyp kele jatsa, bireý «sýyńdy satamysyń» dese, «sýym aram sý edi» depti. Sý alýshy «olaı bolsa ólgen jáhýdti (jebireıdi) jýǵanǵa jarar» dep alǵan eken. Aqshańnyń ósimin sondaı orynǵa jumsarmyz, — degende, qaıyrshy baı aıtypty:
      – Qurama jıyp el qylǵan, quraq jıyp ton qylǵan meıirimdi hanymyz, sizdiń qol astyńyzda áldeneshe dindi elder bar ǵoı, jebireıdi aram sýmen jýdy degendi estise, sizge eldiń kóńili qalar. Sondyqtan meniń aqshamdy alǵanyńyz ózińizge zıan bolady ǵoı, — depti.
      Sonda han bılik aıtatyn qazyny shaqyryp alyp:
      – Bireý árkimdi aldap, aram oımen aqsha jısa, ol kóp aqshanyń anyq ıesi tabylmasa, sol aqshany qalaı qylý kerek? — dep suraǵanda, qazy:
      – Ondaı aqsha ekenin ne jıyp alýshy moınyna alsa, ne eki taza kýá moınyna salsa, ol aqshany túgel qazynaǵa alyp, kárip-qaser, oqý-bilim jolyna jumsalady — depti.
      Han jalma-jan qala bıleýshini shaqyryp, álgi qaıyrshy baıdyń aqsha-múlkin qazynaǵa alǵyzypty da:
      – Kóringende kelmeseń,
      Kóz ushyna ketersiń.
      Oryndyǵa bermeseń,
      Ókinip zarlap ótersiń! - dep, qaıyrshy baıdy bastapqy sorly qalpyna túsiripti.

---