InfoHub Logo

Adam aqıqatty bas kózimen kórmeıdi, aqyl kózimen kóredi. Bilip jaratýshy – táńiri, ólimnen soń bir túrli tirshilik bar. Eki ómirge de kerektisi – ujdan. Ujdan degenimiz – nysap, ádilet, meıirim.
     
      Sóz basy
     
      Keldi, ketti,
      Toldy, soldy,
      Ózgelendi bul álem.
      Týdy, óldi,
      Jandy, sóndi,
      Órship óndi qaıtadan.
     
      Dóńgelentken,
      Óńgelentken
      Bilimsiz kúsh – kúsh pe eken?
      Tipti minsiz,
      Kemshiliksiz
      Esti qylǵan is pe eken?
     
      Jan degen ne,
      Múlde óle me,
      Semip o da sóne me?
      Joǵary órlep,
      Dene jón dep,
      Janyńmyn dep kele me?
     
Osy dúnıedegi kishkentaı, kózge ilinbeıtin jandardan bastap, adamdarǵa sheıin bári ózi hám násilderiniń jaqsylyǵyn bólip, ósip-ónýge qam qylady. Muny «barlyq talasy» deıdi. Bul – jaratylystyń berik joly. Sondyqtan barsha adam shamasyna qaraı jaqsylyq, baqyt izdeıdi.

Tirshilik týraly adam arasynda kópten beri aıtylyp kele jatqan eki túrli jol bar. Biri – dene ólse de, jan ólmeıdi, joǵalmaıdy; ólgennen keıin de osy kúngi tirshilikke múlde uqsamaıtyn bir túrli tirshilik ómir bar; sondyqtan adamdar jalǵyz ǵana dúnıe tirshiligin oılamaı, sol sońǵy dúnıe ómirinde de jaqsy, baqytty bolýdyń qamyn oılaı bilýi kerek deıdi. Muny aqyret deıdi, ólgennen sońǵy ómir joly deıdi.

Endi bir jol – bul álemdegi barlyq nárseniń bári ózdiginen jaralyp jatyr, ony bylaı dep jaratqan ıe joq hám ólgennen soń da tiriletin jan joq deıdi.

Meniń oıymsha, osy eki joldyń qaısysy anyq ekenin tabý – aqyly saý adamǵa qatty mindet.

Sol júıeden barsha adamdy baqytqa jetkizýdi oılasaq, bilip jaratýshy ıe bar, ólgennen soń bir túrli ómir bar degenniń shyn-ótirigin bilý kerek. Eger shyn bolsa, sonyń qamyn oılap, adamdardy túpkilikti baqytqa jetkizý úshin, múbada ótirik bolsa, oǵan da áýrelenbeı-aq jalǵyz osy dúnıeniń qamyn qylý úshin, ony tekserý úshin ártúrli dinder jınap, ártúrli ǵylym jınap, ártúrli bilimdilerdiń ol týraly jazǵan kitap, aıtqan sózderinen habary bolý kerek. Óte-móte qatty bir kerek sharty – óziniń ustaǵan dinin oqyǵan, uǵynǵan qalpynan asyryp almaı, «pálenshekeń, jaqsy kisi aıtypty» dep senip qalmaı, birjola sol uǵymǵa baılanyp qalmaı, óz aqylyna ábden aıqyn bola alatynyn shyndyqqa súıenip turyp, sol eki joldaǵylardyń jazǵan kitap, aıtqan sózderin synaý kerek. Áıtpese adam ádet-ǵuryp, aqyldan shyǵa almaı, arqandaýly at sıaqty bolady. Jáne óziniń mynaý jón degenin halyq aldyna salǵan durys. Nege deseń, qaıbir is bolsa da, ábden synalyp, tazarǵan soń shyndyq ashylady. Al eki joldyń qaıdan shyqqanyn tekserseń, adamdardyń izdeýi jáne barsha álemdegi nárseler qaıdan paıda bolǵan, kim jaratqan degen oıdan shyqqan. Nege deseń, adamnyń aqyly ony oılamaı tura almaıdy. Jáne adam balasy jańalyq bir nárse kóre qalsa, ony kim jasady eken, ári ne úshin kerek demeı tura almaıdy. Sondyqtan jaratýshyny izdegen árkim ár túrli oı júrgizedi.

Tipti eski zamandaǵy adamdar da jaratýshy týraly ár alýan topshylaý oı júrgizgen. Olar o basta bir nárseniń ózindik ereksheligine qarap, osynda jaratýshynyń qasıeti bar dep, kún, aı, ot, aǵash, asyl tas sıaqty nárselerge tabynǵan. Nemese ár alýan jaratýshy bar ǵoı degen oımen birneshe sýret salyp, soǵan da tabynǵan, onymen de turmaı, ádette saý adamnyń isteı bermeıtin isterin de istegen: aldamshy, jádigóı, baqsy, balger, dýana sıaqtylardy da táńiriniń orynbasary bolar dep, sondaılarǵa da tabynǵan.

Súıtip soqyr kisideı sandalyp júrgende paıǵambar degen shyǵyp, «barlyqtyń (ne nárseniń) bárin jaratqan ıe bar, ólgennen keıin bolatyn bir tirshilik bar, osy ómirde qylǵan isińe qaraı, ol ómirde ólsheýsiz baq, qıyn azap bar; muny bizge sol jaratýshy ıe bildirdi de, sizderge uqtyrýǵa buıyrdy maǵan» degen.

Ol kezdegi adamdardyń birqatary buǵan nansa da, birqatary nana almaı, burynǵy qalyptasqan ádetterinen shyǵa almaǵan.

Endi bizge bilip jaratýshy ıe joq, ólgennen soń ómir joq deıtin oıdyń túbinde osy barlyq adam neden bar boldy degen oılaýdyń jemisi ekendigi tómendegi sózden málim bolady.

Eski zamannyń bilimdileri ár nárseniń túp negizi neden jaraldy deı otyryp, ıaǵnı jaralysty teksere kelip, tamam nárseniń túp negizi tórt túrli nárseden dep bilgen. Olar: ot, sý, topyraq, aýa. Odan keıin zamandar óte kele áldeneshe júrgizilgen zertteýler arqyly túp negizdi taba-taba, baıymdaı júrip, jaqynǵy zamanda barlyq nárseniń túp negizi 80 shamaly nárse ekenin ańǵardy. Cúıtip bilgirler ár deneniń kózge kórinbeıtin quraýlardan qosylyp, quralǵanyn taba bildi. «Adam ólgen soń deneniń barsha quraýlary shirip, bytyryp, shashyrap, árqaısysy óz atomdaryna qosylyp, usaq bólshektenip ketedi de, jan degen birjolata joǵalady. Sondyqtan ólgen nársede qaıta tirilý joq» deıdi.

Jaqyn kezde shyqqan bir kitaptarda Evropanyń osy kezdegi bilimdileri atomdy elektr qýatymen áldeneshe bólip, sol usaqtyń atyn elektron qoısyn deıdi. Osy bir maıda bólshektiń aty arabsha da bolsa kerek edi. Jaqynda bir oqyǵan kitabymda muny «qıqatýl kamara baıbaz» depti. Maǵynasy «elektr talqany-aý» deımin. Mundaı bolǵanda, atomdar da bólinetin bolǵany ǵoı. Al osy kezdegi bilimdiler joǵaryda atalǵan 80 shamaly usaq negizdiń báriniń túp negizi bir ǵana nur dep júr deıdi. Olaı bolsa, barlyq álemniń túp negizi nur bolǵany da. Nur jaryq qoı. Kún jerden bir mıllıon úsh júz ese úlken. Jer men kúnniń arasy 140 mıllıon shaqyrym. Nur kúnnen, ottan shyqsa da, jan-jaǵyna kúltelenip shyǵady. Nur sekýndyna 280 shaqyrym júredi. Kúnniń nury jerge 8 mınýt 18 sekýndta kelip jetedi. Kúnnen alys keıbir planeta juldyzynyń nury jerge úsh jylda jetetini bar. Tipti onan alystaǵy aspan denesiniń nury jerge bir myń jyldaı ýaqytta ázer jetetini bar. Nurdyń júzin oryssha Iýpıter, qazaqsha Mushtarı degen planetanyń [...] tórt joldasynyń Iýpıter aınalǵanda 12 jylǵa jaqyn mezgilde bir aınalyp shyǵatyny bar.

Bul nurdyń jaıyn jazǵandaǵy maqsatym mynaý: nur ózdiginen paıda bolmaǵan, bir nárseden shyǵatyn nárse, onyń da únemi qozǵalysta bolyp turatyny este bolsyn. Jáne bárimizge barlyq álemniń ushy-qıyry joq zor ekeni belgili. Osy úlken álemge qaraǵanda, bizge bilinbegenderiniń esep-qısabyn ólsheýge kelmeıtini oqýshynyń oıynda bolsyn. Joǵaryda aıtylǵan barlyqtyń barlyǵy ózdiginen jaralyp jatyr, ony bylaı dep jaratqan ıe joq deıtin boljam áldeqashannan aıtylyp kele jatsa da, ásirese XVII-XVIII-XIX ǵasyrlardyń aıaq shenine deıin Evropaǵa kóbirek jaıyldy. Olardyń dáleldileriniń negizi joǵaryda azyraq aıtylyp edi. Solaı bola tursa da, taǵy da biz bilgen dálelderdiń kúshtirek degenderin qaıta atap óteıin.
     
I dálel: QAITA AINALYS JOLY

Barlyq nárseniń túp sebebi burynnan bar qýatty dene [...]. Bul nárseni zarád deıdi. Qanshalyq usaqtasa, aqyrynda tipti bólshekteýge kelmeıtin bolady. Sol bólýge kelmeıtin túp negizderdiń atyn evropasha atom deıdi. Arabsha madda nemese áser dep ataıdy. (Bizdiń qazaq tilinde ataýy joq bolǵandyqtan men bul kitapta atomdy madda, ıa atom dep atadym).

Súıtip sol barsha nárse sol 80 shamaly atomdardyń bir-birine qosylǵanynan dene jasalyp, áldeneshe túrge bólinip, birinen-biri órship, jaralyp jatqanyn tapqan. Muny alǵashqy tapqan Iýnan (grek) jurtynyń Pıfagorc degen bilimdisi. Keıingi bireýlerdiń aıtýyna qaraǵanda, Pıfagorcty Fınıkıa jurtynan úırendi deıdi. Ondaı bolsa, alǵash tabýshy Fınıkıanyń Sıt degen qalasynan shyqqan Mýsqýs degen adamy bolady. Meıli, kim buryn tapsa da, bul atomdy basynda onyń ne nárseden jaralǵanyn, ne iske jaraýyn bilý úshin izdestirýdiń jemisi dep bilý kerek. Keıin grektiń Apıgors, Demokratıs degen bilimdileri sol atomdy dálel qylyp, barlyq álem sol atomnan órship-ónip, ony bylaı eteıinshi dep bilip jaratqan ıe joq deıtin bir jolǵa negiz saldy.

Arab jurtynyń patsalyǵy zoraıyp, kóp eldi qol astyna qaratqan Abbas tuqymy patsa bolǵan kezde Iýnan bilimdileriniń jazǵan kitaptaryn arab tiline kóshirgende osy atom týraly sóz arab tiline aýdarylyp edi. Soǵan baılanysty keıinirek musylman ǵulamalarynyń arasynda «osy dálel burynnan bar ma, sońynan jaraldy ma» degen daýdyń enýine, minekı, osy atom uǵymynyń paıda bolýy sebep boldy.

Sońǵy kezde Evropanyń Gastı, Dıkrıt, Núton, Nıpton, Iýng sıaqty oıshyldary burynǵy Apıgors, Demokratıstardan qalǵan «jaratýshy ıe joq» degen joldy qaıta jańǵyrtyp, Evropa arasynda sol dálel paıda boldy. Bul oıshyldardyń dáleldeýinshe, ár nársede birin-biri tartatyn qýat barlyǵy, ony oryssha «prıtájenıe» deıtini, al arabsha «tajarlyq» dep ataıtyny, muny alǵash tapqan Anglıanyń Isaak Núton degen oıshyly ekeni aıtylady. Bul túıindi XVII ǵasyrda uly oıshyl Karde almanyń úzilip jerge túskenine qarap oılap tapqan kórinedi. Al bilip jaratýshy ıe joq degendi uǵymdyraq etip aıtsaq, álemdegi ne nárseniń túp negizi 80 shamaly atom, solar birine-biri tartylys qýaty zańymen qosylyp, dene jasap, birinen-birine ótip, ónip ıa ózgerip jatyr, ony bylaı eteıin dep, árqaısysyn ár bólek jaratyp basqarǵan ıe joq. Sondaı-aq jan degen óz aldyna bir nárse emes, sol atomdardan jaralǵan denelerdiń qozǵalysy ózgeristerinen shyqqan bir sıpat qana. Ne nárseni ósirip, óndiretin sol. Dúnıede eshbir zat joǵalmaıdy, biraq ózgeredi. Bar planeta (jer, aı, kún) bolsyn, basynda gaz tútini sıaqty bir jalyn bolyp turǵan, tipti keıin kóp ýaqyt óte kele álgi jalyn bolyp turǵan nárse suıyq bolyp kólkigen. Odan soń taǵy kóp ýaqyt óte kele salqyndaǵan, qatty denege aınalǵan. Osylardyń naq mysaly qazirgi biz biletin jer, aı, juldyz bolady. Dagenmen osy sıaqty planeta ataýynyń ózderi máńgi osy bir qalpynda qalmaıdy. Bular da birtalaı uzaq ýaqyt óte kele birine-biri qozǵalys barysynda soqtyǵysyp qalyp, belgili sebeptermen taǵy da gazǵa aınalady. Onan keıin suıyq zatqa aınalyp, onan qatty dene bolyp qataıady. Súıtip sol úsh ózgeris kúıine túsedi de júredi. Bular qaıta qataıyp, qatty dene bolǵan kezde bastapqysynan ıa úlken, ıa kishi, ıa burynǵysynan ózgeshe dene bolyp qalyptasýy múmkin. Sol sıaqty álgindeı uly ózgeristi qaıta jaralysta jer de, aıýan da, adam da, ósimdikter de bolady. Biraq ólgennen soń bizden sezim ketip, biz sol ózgeristerden esh nárse sezbeımiz. Sol qaıta jaralysta bilim, sharýa, baılyq, dene sıaqtylar búgingiden múlde basqa túrde bolady. Sonymen birge barlyq álem birjola gaz bolmaı, bir jaǵy gaz bolyp jatqanda, bir jaqtaǵylary qataıyp, qaıta jaratylyp jatady.

II dálel: JARATYLYS JOLY

Muqym barlyqtyń bárin bar qylyp turǵan jaratylys joly. Ol sondyqtan sonyń bárin ózgertip jatqan túp negizinde, ózinen ne shyǵyp, ózinde ne bolyp jatqanyn da sezbeıdi deıdi. Sondaı-aq bilip jaratýshy ıe bar degen beker sóz. Ol jaratylys jolymen jaralǵandardyń ózinen bólek nárse emes, osydan bólinbeıtin zań. Osy álemdegi barlyqtyń bári de sol zańmen eriksiz jaralyp jatyr. Ol zań ósip-ónýge, joǵarylaýǵa umtylyp, eń jaqsysyn jaılap alady. Sondyqtan bul álemdegi planeta juldyzdarynyń jaralysy, júrisi, adamnyń, aıýandardyń, ósimdiktegi ár nárseniń dene bitimi, jaralys retteri tolyq jarasymdy, maqsatty jolmen jaratylǵan.

Bul aıtylǵandar – fılosof Lametrı sózi.

III dálel: TUQYMDASTYQ JOLY

«Joǵaryda aıtylǵandar: bar nárse ózdiginen jaralyp jatqan soń jaratýshy degen joq, qurlyqtaǵy haıýandar, aǵashtar, qustar, adamdar, ósimdikter – bári teńizden týǵan. Teńiz jerdi orap alǵandyqtan sý haıýandary, ósimdikteri qurlyqqa shyqqan. Jer júzinde ósetin jandylardyń bári o basta sý haıýany bolǵan. Nege deseń, qyrda ne túrli jandylar bolsa, teńizde de soǵan uqsas jandylar bar. Teńizde jylan, ıt sıaqtylar bolýmen birge, qus sıaqty jandylar da bar. Sondyqtan bulardy óz aldyna bólek-bólek tuqym etip jaratqan ıe joq» deıdi fılosof Maıe.

IV dálel: DENE SEZIMI

Biz ár nárseni denedegi sezimimiz arqyly bilemiz. Muqym barlyqtyń bári jaratylys jolymen eriksiz bar bolyp jatqanyn kórip otyrmyz. Biz ony jaratyp jatqan qudaıdy eshbir dene sezimimizben sezgemiz joq. Eger shyn bilip jaratýshy ıe bolsa, bul jaratylys sebepteriniń esh keregi joq bolar edi. Eger bir jaratýshy tildi qudyret bar bolǵan soń, bul sebepterdiń keregi ne? Sondyqtan bilip jaratýshy joq.

Bul aıtylǵandar – Foshna sózi.

V dálel: ÁR TÚRLILIK

«Ár túrli dúnıege qarasań, mysaly, tas, aǵash, basqa ósimdikter, haıýandar, adamdar, sý, ot sıaqty bir-birine uqsamaıdy. Bul neni kórsetedi? Bul nárseler qalaı bolsa solaı, kez kelgen sebebine qaraı jaralyp jatyr. Ony bylaı bolsyn-aý deıtin naqty jaratýshy joq ekeni, mine, osydan málim» deıdi uly oıshyl Demokrıt. (Bul ¬Ǵaısa paıǵambardan 300 jyl burynǵy grek fılosofy).
     
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, mine, osyndaı bilip jaratýshy joq degen sózder XIX ǵasyrdyń aıaq shenine deıin Evropa ishine kóbirek jaıyldy. Onan keıin bul kózqaras nasharlady. Onyń sebebi – magnıtızm, spırıtızm, telepatıa degenderdiń shyqqany boldy. Munyń mánisin mynadaı uǵymdarynan kórelik:

Magnıtızm – bir adamnyń janyna jannyń qýatymen áser berip, eriksiz uıyqtatyp, sonan ótken bir isti nemese keleside bolatyn bir isti surap, ǵaıyptan habar aıtqyzady, taǵy basqa ister isteıdi.

Spırıtızm – ótken adamdardyń janyn shaqyryp alyp, keıde ǵaıyptan habar alǵyzady, keıde qaǵaz da jazǵyzady.

Telepatıa – tipti alystaǵy tiri adam jany men óz janyn habarlastyryp, oǵan oılaǵanyn istete alady.

Osyndaı adam tańǵalarlyq, buryn syry beımálim metafızıka – jaratylys jolynan joǵary qýat barlyǵy anyqtalǵan soń, burynǵy dene sezimine ǵana nanyp, onymen bilinbegen nárseni joq dep júrgenderdiń oıyn shatastyryp, basqa oıǵa túsirdi. Olar anyqtap bildik desedi. Sonda da bularǵa jannyń túp negizi bilinbegenmen, saý sıaqty dene ólgennen soń da sol jannyń óz aldyna bireý bolyp, bul dúnıede járdemshi ekenin bildik deıdi.

Taǵy bir dálel – XIX ǵasyrda fransýz adamy Arlean Gardta aıtýy osylaı. Bul jan jasaryp alatyn spırıt deıdi. Jandar óz denelerin biz sıaqty barlaı alady. Al bizdiń árqaısymyz tiri kúnde adam atanyp, ólgen soń jan bolamyz. Bul dene – janǵa ortaq dene. Jansyz ekenin esh nárse sezbeıdi. Ortaq dene tiri kúnde ortaq dene bolyp, ólgen janmen birge ketip, birjola bar bolady deıdi. Jaralys joly fızıka ǵylymymen tabylmaıtyn, syry bilinbegen nárse týraly Evropa bilimdileriniń sózi mynaý: Ataqty fılosof Avgýst (ıcpan): «Bilgish ǵalymdar jaratylys ǵylymynyń ár taraýynda azǵana, tipti ǵylymnyń az da bolsa, áli bilinbegen, tipti sheshilgenderiniń ózinde de bilinbegenderi joq esepti bolyp qalatynyna eriksiz moıyndaıdy», – depti. Ekinshi, Bıý degen bilimdi bylaı depti: «Barlyq jaralystyń zańdaryn oılasam, uǵyndyrýa shamam kelmeı tańǵalam. Keıbir jazýshylar bizdi qanaǵattandyrmaq bolyp, tereń oılardy bilgizbek bolyp, kóp kemshilikti, uǵymsyz dálelderdi jazady. Meniń oıymsha, solardyń ataǵan sebepteri, meıli qoıǵan ataýlary jaratylys jumbaǵyna qaraǵanda buryn sóz bolyp qalatyny shyn batyrlyqpen-aq kórsetilgen». Gedrıt degen ǵalym «esepsiz kún saıyn bilinýi qıyndaǵan syrlar týraly qansha daý aıtyp, oı júrgizse, sonshalyq ashyq forma adamda, adamnan ósetin ár nárseni barlyqqa keltirýshi burynnan bar joǵalmaıtyn bir qýattyń barlyǵy ańǵarylady» deıdi.

Profesor Iýng «Bilim aınalasynda» degen kitabynda: «Jaratylys, fızıka ǵylymdarynyń bizge kerektigi – olar bizdiń toımaǵan aqylymyzdy toıǵyzýynda emes, olardyń eń zor kerektigi – barlyqtyń bárin jaratýshy ıeni tanytýǵa qaraı jeteleýinde. Sonymen birge onyń qudirettiń ólsheýsiz zorlyǵymen bizdiń sezimimizdi tań qaldyrýynda», – dep túsindirdi. Rýsu degen ataqty japon aqyny: «Men bastabynda adam táńiriniń barlyǵyna nanbasa da, tolyqtyqqa jetedi dep oılaýshy edim. Aıaǵynda ol oıym beker eken. Adam bilgir táńiriniń barlyǵyna aqylymen nanbaı turyp, tolyqtyqqa jete almaıdy eken», – depti.

Zor fılosof Berengıa da: «Jan máselesin sheshý ýaqyty taıandy», – degen.

Jan Jak Rýsso, Madının, Lemne, Meshel, Kelpe sıaqty júzdegen bilimdiler adamnyń ishki ıdeıasyn tekserip, dúnıeni qaıtadan (jańadan) qaptasa kerek dep tujyrymdaıdy.

Joǵaryda atalǵan fılosof adamdar, olardyń paıymdaýynsha: Adamdar jaratylystyń negizgi bilýge sonshalyq nashar, álsiz; adamnyń áli bilmegenine qaraǵanda bilgeni sonshalyq joqqa esep. Súıte tura adamdar sebebin, mánisin bilmegen isti birjola joq dep qalaı talasady? Munyń sebebi: dene sezimimizben ǵana sezip, basqaǵa nanbaı, tereń oılamaǵandyqtan. Súıtip, oı jalǵyz dene sezimine ǵana nanyp qurylsa, kóp shataq, daýlar, oılar týylmas edi dep jaratylys jolymen ǵana qýyp, syry tabylmaıtyn metafızıka isti oılaýǵa bóget bolýyn da oılasqan. Máselen, Avgýst Kant fýzotızm «shyn anyq» degen bir jol shyǵardy (bul adam 1797 jyly týyp, 1857 jyly ólgen). Bul «shyn anyq» jolynyń qorytyndysy mynaý: Kózimiz kórip, ózge sezimmen ábden anyqtalmaǵan Kelestronyń isin anyq túzep alsa bolǵany.

Bul jandardyń nasıhatymen aty atalǵan Arlılan Kardtiń shyn aty – dýaly. Ol da jan nasıhatymen ózgertilgen. Zaty – fransýz. Osy kúngi Fransıa spırıtteriniń joly. Biraq fransýzdar ǵana ustaıdy. Anglıa spırıtteri ony teris deıdi. Arlılandiki brahman dinine uqsas. Máselen, ólgennen keıin jan bir haıýanǵa kirip, sonan taǵy bireýlerge kire-kire ábden taralady deıdi. Muny jandar aıtady desedi. Anglıa spırıtteri materıalızmge, jaralys joly degenge uqsaıdy. Keıingi basqa ońalýy mundaı bir-birine shataq jan [...]. Degeni Arlılan Kardtyń sebebimen kórsetedi. Máselen, olar adamdarmen habarlasatyn tómen dárejeli jandylar bolady. Sondyqtan olardan shataq sózder de bolatyny sodan deıdi. Bul paıymdaýshylar Arlılan Kardtyń «Lajaır» degen kitabynda spırıt jaıynda, ásirese, jan jaıyn áńgime sıaqtandyryp, mysaldap, ádemi sýretteıdi. Munyń qylǵan isteri kóp. Onyń bárin jazbaı-aq, spırıtterdiń syryn tabamyz dep áýrege túsken bilimdilerdiń birer sózin aıta keteıin. Morsla Shatr degen bilgir «Bilimdi luǵat» atty kitabynda bylaı deıdi: «Spırıt týraly oılaǵan oılar burynǵy oıdy ózgertip, joǵaryraq oılaǵandardy tań qaldyrar. Bul spırıtızm tamam ǵylymdy jurttyń arasyna kirip ketýi yqtımal. Muny keshikpeı-aq anyqtap jaryqqa shyǵarýshy Arlıan Kardty XIX ǵasyrdyń eń zor ǵylymı óner shyǵarýshy degizer».

Magnıtızm, spırıtızmdi «jádigóılik, munyń syryn ashyp masqara qylaıyq» deıtin Evropa bilimdileri bul istiń izine túsip teksere kele, bir qýattyń barlyǵyna kóz jetkizip, eriksiz moıyndady. Keıbir bilimdiler muny óz synynan ótkizip anyqtady da. Degenmen munyń túpki sebebin tapqan ázirshe eshkim joq. Endi sony izdegen bilimdilerdiń sózin aıtaıyn. Belgili ǵalym Oımonmır: «Men basynda spırıtızmge kúlip edim. Endi onym aqymaqtyq ekenin bildim», – dese, «Reın» gazetiniń tilshisi, ǵylym týraly sholýshy doktor Manıa: «Bul spırıtızm materıalıs fızıkterdiń, dene jaralys jolyn qýǵandardyń qýalaǵan isi, ol balta kórmegen orman aǵashtaı ósip joǵarylaýda», – deıdi. Taǵy sol gazettegi bas jazýshysy Ogýsbıd Daýgalaı bylaı deıdi: «Alǵashynda Amerıkada taıaq jep, aıaǵynda 19 myń adam nanyp qol qoıǵan spırıtızmge ózim de tájirıbe jasap kórip, eriksiz nandym». Bul týraly jazǵan onyń «Mıetýstva» degen kitaby bar. Onda áıeldiń isteri týraly sóıleıdi. 1896 jyly medısına dárigerlik fakúltetiniń profesory doktor Fızgaım magnıtızmmen bir adamdy uıyqtatyp, synaǵanyn aıtady. Ol uıyqtap oıanǵanda: «Artyńdaǵy kúmis saǵatty urlap qaltańa tyq, men kórmedim», – deıdi. Artyndaǵy kúmis saǵatty alyp turady da ol: «Joq, bul urlyq bolady, jaramaıdy», – dep qaıta qoıady. Uǵyndyrýym nashar bolǵanyn bilip bir kúni álgi kisini taǵy uıyqtattym. Onda: «Artyńdaǵy ústeldegi kúmis qasyqty urla! Urlamasqa lajyń joq, qaltańa tyq, men kórmedim», – deıdi. Ol oıanǵanda artymdaǵy ústelge qarap qasyqty aldym. «Almasqa lajym joq dep, – qasyqty qaltasyna salyp, – men kórmedimǵ,– deıdi. 1893 jyly Parıjde shyqqan «Klýb» gazetiniń 14 ıýndegi nómirinde Gramıa Roksýan qol qoıǵan «Uıqyda kezý» degen maqalada bylaı delinedi: «Baleropar kóshesinde 243 nómirli úıde doktor Komttyń aýrý qaraıtyn bólmesinde gıpnotızm jolymen qatty uıyqtaýshyny kórdik. Labýtr degen [...] kórdi. Munda 22 jasar áıeldiń shirigen tisin doktorǵa alǵyzý úshin ádeıi uıyqtatý jasalǵan. Áıel oıanǵanda: «Eshnárse sezbediń be?» – dep suraǵan. Ol : «Eshnárse sezbedim», - dep jaýap bergen. Mundaǵy uıyqtatý kezinde álgi áıeldiń betine, bilegine, tipti tiline ıne suǵyp shanshylaǵan eken. Ol onan túk te sezbepti. Tipti doktor álgi áıeldi aýyrsyndyrmaq bolyp, tisiniń etin qandaýyrmen tilip, tisin sýyrǵanda túk bilmegen. Oıanǵannan keıin ol da esh jeri aýyrmaǵanyn aıtqan. Sonda muny 20 shaqty kisi kórip turdyq.

Budan 30 jyl buryn ıýn aıynda Qytaı teńizinde Fransıanyń bir parohodynda spırıtızm týraly synaý júrgiziledi jáne jan shaqyryp sóılesý bolady. Munda ólgen bir joldastarynyń jany kelip: «Men ólmeı turyp osy parohod kapıtanynan 5 frank 25 sent aqsha qaryzǵa alyp, sony tóleı almaı ólip edim. Sol maǵan qıyn bolyp júr. Sizder maǵan marhabat etip, kapıtanǵa sol aqshany tóleı salyńyzdarshy», – degen. Bul isti kapıtannan surastyrsa, kapıtan umytyp qalyppyn deıdi. Biraq álgi adamdar kapıtanǵa jalynyp, sol jyly estelik kinaǵasyn qarasa, álgi aıtqan sóz dáp-dál shyqqan.

Marselıada taǵy osyndaı bir synaý jasalyp otyrǵanda, olarǵa bir jan kelip: «Bólmeńizdegi birneshe saýdagerdi shaqyryńyz, solarǵa aıtatyn sózim bar», – deıdi. Mundaıǵa nanbaıtyn, mundaıdy jádigóı deıtin saýdagerler basy álgi usynysqa birden kónbeıdi. Biraq jańaǵy jan: «Saýdagerler jınalsyn, Qyzyl teńizge jiberilgen kemeshilerdiń habaryn aıtaıyn», – deıdi. Sonan soń saýdagerler jalynyp-jalpaıyp jınalyp kelgende jan aıtady: «Meni qaralaǵanda ne tabasyńdar? Sorly, sen sársenbi kúni Qyzyl teńizge bir keme jiberdiń. Sonsha qant, sonsha qyzmetshi, sondaı jolaýshy bar. Kapıtanyń pálenshe 12 saǵattan keıin tolqynǵa ushyrap, jaǵaǵa toqtap, munysyn kúzetip júrdi. Iýnan jıegine deıin jaqyn barsa da, Iýnan tumsyǵynda qatty tolqyn bolyp, kompas joq, keme joldan adasty. Tańǵa jaqyn bir nársege soǵylyp, esh adam tiri qalmaı bári sýǵa ketti. Men solardyń biriniń janymyn. Saǵan habar bergeli keldim. Muny úkimet estip, teksergeli jatyr. Búrsigúni prestenge habar keledi. Sonda meniń jádigóı emes ekenimdi bilersiń», – deıdi.

Rasynda álgi jan aıtqandaı keme týraly qaıǵyly habar keledi. Aıtylǵan sóz dál shyqty.

Budan basqa spırıtızm jaıyn tekserýshi Ýzen Tos bylaı dep jazady: “1759 jyly Anglıa áskeri Amerıkanyń turǵyn halqymen soǵysqanda komandashy Sprdolemen degen kisi Fnan sýret Marydaǵy Amerıka adamdaryna elshi jiberip, Nınaqara qalasyna kelsin, sol jerde bitim túzelik deıdi. Aldyndaǵy soǵysta aǵylshyndardyń Aleksandr Ǵanrı degen ofıseri elshilikke barǵan eken. Ol amerıkandar qolynda eken. Sol aıtady: “Elshi ketken soń amerıkandar “zor tasbaqa” degen jandy shaqyryp alyp, aqyldaspaqshy boldy. Úlken shatyr tigip, shatyr tigýshi mańaıda áldeneler istep, uǵylmaıtyn sózder sóılep, shatyrdyń aldyna etpetinen jatty. Sonda shatyr birese bylaı, birese olaı qozǵalaqtady. Onyń ishinen áldeneshe qorqynyshty daýystar shyqqanda jan shaqyrýshy álgi shatyrǵa jalǵyz endi. Sonda “Zor tasbaqa” ne aıtty degende jan shaqyrýshy: “Barǵanymyzdy unatady. Komandashy bizge kóp syı berip qaıtarady.

---