InfoHub Logo

Sóz basy:

Judyryqtaı júregińdi myń san arman aıalaǵan qaıran jastyq shaq... Meni de aınalyp ótpegeniń anyq edi. Birde túkti kilemniń túgin túsirgen Qajymuqan tektes palýan bolsam, birde Baýyrjan tektes qaharly qaharman áskerbasy bolsam dep armandaýmen kúnder ótip jatty. Biraq balalarmen beldese júrip ózimniń tipten áljýaz ekenime, bireý qatty aqyryp qalsa qaltyrap, dirildep júregimdi  toqtata almaı qalatyn qorqaq ekenimdi  ańǵardym.

Sondaı kúnderdiń birinde jýrnalıs jazýshy bolsam degen sáýleli oı sanamdy sharpyp ótkendeı edi. Soǵan taban tiredim. Ol úshin oqý kerek ekendigi talas týdyrmaıtyn. Azdap óleń jaza bastadym. Sol sátten bastap tek ádebı kórkem shyǵarmalarǵa zer salýmen shektelmeı, «Qazaq ádebıeti», «Juldyz» jýrnaldaryn qyzyǵa, qumarta oqydym.

Tek orys tilindegi gazet- jýrnaldarǵa kópke deıin tisim batpaı, jigerim qum boldy. Ásker qatarynda qyzmet etken úsh jylda bos ýaqytymnyń kóbin «Lenın bólmesinde», polk kitaphanasynda orys tilindegi gazet-jýrnaldardy oqýym, túsinbegen jerimdi kitaphanashylardan surap alýym, aqyr sońynda, óziniń jemisin berdi.

Men endi oqyǵanymdy tolyq túsinetin halge jettim. Áskerden qaıtyp kelgen soń alǵash ret Prostor jýrnalyn jazdyrtyp alyp oqı bastadym. Sol tusta «Prostorda» Respýblıkada turatyn orys tildi aqyn- jazýshylardyń shyǵarmalarymen qatar, qazaq aqyn - jazýshylarynyń shyǵarmalary orys tiline aýdarylyp basylatyn. Al nomer saıyn shetel jazýshylarynyń áńgimeleri, fantasıkalyq povesteri, romandaryna  kólemdi oryn beriletin.

Sóıtip, jýrnal oqyrmandaryn álemdik ádebıettiń ozyq úlgilerin tanystyrý arqyly talǵamdaryn tárbıelep, tanym kókjıegin keńeıte túsetin. Aragidik bolsyn sol jýrnalda Pavlodarlyq aqyn - jazýshylar Vıktor Gavrılovıch Semeránov, Sergeı Pavlovıch Shevchenko, Voronov Nıkolaı Nıkolaevıchterdiń, óleńderi men prozalyq shyǵarmalary basylatyn. San alýan taqyrypty qamtyǵan atalǵan avtorlardyń shyǵarmalarynyń kórkemdik dárejesi ár qıly bolatyn.

Árıne, «júırikte de júırik bar áline qaraı júgirer» demekshi bul túsinikti edi. Tek sosıalısik realızm salqynyna shaldyqqan sol shyǵarmalarǵa ortaq bir kemshilik – sovet adamy, marksızm, Lenınızm ıdeıasy, komýnıstik ar-ojdan, sovettik patrotızm tolyp jatqan saıası tirkester avtordyń oıyn tusap, shyǵarma ajarynyń báseńdeýine ákep soǵatyn. 

Bul tek sol avtorlarǵa ǵana tán edi deýge kelmes. Qazaqstandy bylaı qoıyp, odaq ádebıetine tán sıpat edi. Joǵaryda atalǵan avtorlarǵa aqyn Olga Nıkalaevna. men jazýshy Iýrıı Dmıtrıevıch kelip qosyldy.  

«Prostor» jýrnalymen qatar 1991 jyldan Aqmola qalasynda «Nıva» jýrnaly jaryq kórdi. Endi bizdiń aımaqtyń aqyn-jazýshylary osy jýrnalda  basyla bastady. Olardyń Qazaqstan jazýshylaryn bylaı qoıyp, álem jazýshylarymen qatar basylýy óz basymdy asqan rızashylyq sezimine bóleıtin.

Biz de sol tusta eptep «Saryarqa» jýrnalynan boı kórsete bastadyq.  Sondaı kúnderdiń birinde «Saryarqa» jýrnalynyń bas redaktory Nurǵoja Orazov aǵa maǵan:

— Sen «Nıva» jýrnalynyń bas redaktory  Gýndarev Vladımır Romanovıchke  kirip shyq, tanys,— dedi.

— Aǵa, men oryssha...

— Bar, seni kútip otyr.

Qabyldaý bólmesine engen tusta:

— Kim sońy?- deı bergenimde hatshy qyz:

— Famılıańyz kim?-dep surady. İle ornynan kóterilip:

— Ol sizdi kútip otyr,- dep kabınetke bastady. Meniń qobaljyńqyrap turǵanymdy baıqaǵan bolar.

— Kórshimizge kelip-ketip júrgende bizge bas suqpaýyń qalaı?— dep ázildedi.

— Men oryssha... -deı berip edim .

— Onyń sheshimin tabýǵa bolady.

— Aýdarma...

— Aýdarmashy joq. Siz Asqar Lekerovti bilesiz ǵoı. Sizge odan artyq qandaı aýdarmashy kerek?— dep jymıa kúldi.

— Bilsem ne deısiz?

— Al ol japon aqyndarynyń úlgisi men úsh tarmaqtan turatyn óleń jazady. Orys tilindegi onyń óleńderin biz  osynda bir kelgende Oljas Súleımenovke kórsettik. Óleńniń japon poezıasynyń úlgisimen jazylǵanyn biz sol kisiden estidik. Siz Asqarǵa shyǵarmańyzdy aýdartyp, bizge salyp jiberińiz.

Osy bir qas qaǵym sáttik kezdesý meni shyǵarmashyl orys ıntellegensıasymen burynǵydan da jaqyndastyra túskenin sezgen joq edim. Al «Nıva» jýrnaly bizdiń orys jazýshylarynyń shyǵarmalaryn onan ári úzbeı basyp jatty. Birde kezek Asqar ekeýmizge de kelip jetken edi. Kimdi de, neni de bolsyn ornyna qoıatyn ýaqyt tóreshi kimniń kim ekenin, kimniń nege turatynyn aıqyndap bergen edi. Biz attaryn ataǵan orys aqyn-jazýshylardyń arasynan ár jyldary Vıktor Gavrılovıch Semeránov.

Pomınov Iýrıı Dmıtrıevıch, 2017 jyly Grıgoreva Olga Nıkalevna Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń múshesi atandy. Birte-birte olar qazaqstandyq orys qalamgerleri arasynda ózderiniń órnekti qoltańbalarymen tanyldy. Olardyń izin ala shyqqan Elena Ignatovskaıa áriptesteriniń tabystaryna eleýli úles qosty.  

 

             Jýrnalıs

1977 jyly Oblystyq «Zvezda Prıırtyshá» gazetiniń aýyl sharýashylyǵy bólimine Kaz MÝ-dyń jýrnalısik fakúltetin jańa ǵana bitirgen jas jýrnalıs tilshi bolyp ornalasty. Bul Iýrıı Dmıtrıevıch edi.

Óndiristik tájirıbege kelip-ketip júrgende ózin bolashaq áriptesterine jazý-syzý ónerine qalamy tóselgen izdenimpaz jas retinde tanytqan ony mundaǵylar jyly qabyldady. Degenmen oqyrmandarǵa onymen jaqynyraq tanysý artyq bolmas. Ol bizdiń oblysqa qarasty Jelezınka aýdanynyń Mıhaılovskıı sovhozynda jumysshy otbasynda ómirge kelgen.

Atalǵan aýdanynyń «Lenınskaıa znamá» gazetinde óziniń eńbek jolyn bastaǵan, aýyl sharýashylyǵymen jaqsy tanys bolatyn. Tipti stýdent kezinde Mıhaılovskıı sovhozynyń tyń ıgerý jyldaryndaǵy tarıhı týraly materıal jınap, «Tyń osylaı bastaldy» atty kólemdi ocherk jazyp ony gazettiń úsh nomerine bastyrtqanyn aıta ketsek artyq bolmas. Bir sózben, ol ózi týyp - ósken óńirdiń tarıhyn, adamdaryn jaqsy bildi.

Olar jaıly jazyp, ózgelermen oı bólisýge qumar edi. Al bul ony bara-bara ózimen qanattas, qatarlas ómir súrip jatqan ondaǵan adamdardyń ómirine taǵdyryna sergek qaraýǵa, al qajetti kezinde birdiń emes, kópshiliktiń paıdasyna sheshim qabyldaýǵa úıretti. Jastyqqa tán jiger-qulshynys tal boıynda jetip aırylatyn.

Tyń taqyryptarǵa qalam tartyp, oı tolǵaýy. Tek jýrnalısıkamen shektelmeı ádebı janrlarǵa da erkin barýy ony birden-aq ózge áriptesterinen erekshelegeni talassyz. Sonymen qatar osy bir  talantty jigit keıbir jastarǵa tán ushqalaqtyq, qyzbalyq ,ózim bilem deýshilik, asyǵys sheshim qabyldaý sıaqty túptiń túbinde jarǵa jyǵatyn ádetterden ada edi.

Sondyqtan da bolar arada on jyl ótkende ol 1988 jyly  ózi qyzmet isteıtin oblystyq partıa gazetiniń redaktory bolyp taǵaıyndaldy. Al bul Gorbachevtiń sovet eliniń eki tizgin bir shylbyryna qoly jetip, toqyraý kezeńi aıaqtaldy, qaıta qurý bastaldy dep jurtty aýzyna qaratyp turǵan shaǵy.

1986-1987 jyldar Gorbachev jáne onyń jaqtastary óz jumystaryn buqaranyń ınısıatıvasyn arttyrýǵa jarıalylyqty jáne qoǵam ómirin demokratıalandyrýǵa baǵyttaldy.

Ádette jarıalylyq bólshevıkter partıasynyń dástúrinde sóz bostandyǵy retinde emes «syndarly» (adal) syn jáne ózara syn retinde qabyldanatyn. Alaıda qaıta qurý jyldarynda jarıalylyq.  

Ideıasy progresıvti jýrnalıserdiń jáne reformanyń radıkaldy jaqtaýshylarynyń yqpaly men sóz bostandyǵy retinde damydy, KPSS – tyń HİH partıa konferensıasy jarıalyq týraly rezolúsıasy qabyldandy. Al 1990 jyly «Baspasóz týraly zań» jaryq kórdi.

Sóıtip, belgili bir deńgeıde BAQ - qa partıalyq baqylaý shektelgen edi.  Endigi jerde ortalyq gazetterdiń beti ártúrli áshkereleýshi, ult arazdyǵyn qozdyratyn materıaldarǵa tolyp ketti. Tbılısıde, Bakýde, Rıgada, Vılnúste ult aralyq qaqtyǵystar oryn aldy.  Qaqtyǵystardy kúsh qoldaný arqyly toqtatý nátıje bermedi. 1990 jyldyń alǵashqy jartysynda kóptegen Odaqtas Respýblıkalar ózderiniń egemendikterin jarıalady.

Bul tusta Gorbachevtiń qaıta qurý jarıalylyq qoǵamdyq ómirdiń barlyq salasyn demokratıalandyrý týraly bastamalaryna kúni keshe ımandaı uıyǵan jurttyń narazylyǵy arta tústi. Óndiris oryndary toqtap, jumyssyzdyqtyń etek alýy, dúkenderdiń qańyrap bos qalýy qaıta qurýdyń prorabynyń halyq arasyndaǵy bedelin qatty túsirdi. Endi ony qatań synǵa alýshylar sany arta tústi. Osy bir aýmaly- tókpeli kezeńnen qalaıda aldyrmaı da, shaldyrmaı da aman shyǵý úshin áreket etý qajet ekendigin jurt jaqsy túsindi.

Bul tusta kúnkóristiń qamymen shaqshadaı bastary sharadaı bolyp júrgen eldi ózderin táýelsiz gazet dep atap úlgergen úlken-kishi gazetter jarıalylyqty jeleý etip. áshkereleýdi bastap ketken edi. Ultaralyq arazdyqty qozdyratyn maqalalardy tolassyz jarıalady. 1991 jyly Qazaqstan Egemendigin aldy.

Odaqtyń tolyq ydyraýy kúni keshege deıin keńes úkimetine áldebir senimmen qarap jaǵdaı osylaı kete bermes, birtindep túzeler ómir báz-baıaǵy qalpyna keler, Úkimet óltirer deımisiń degen senimmen kelgen adamdardy shoq basqandaı shoshyndyrdy. Oblysta kásipkerler fermerler paıda bola bastady.

Olardy týra maǵynasynda «Zvezda Prıırtyshá» qanatynyń astyna alyp, azdy- kópti tabystaryn jarqyrata jaza bastady. Al oblys aýdandaryndaǵy barlyq sharýashylyqtardyń irgesi sógilip, ydyrap bitkende Sharbaqty aýdanynda «Pobeda», Pavlodar aýdanyndaǵy «Kırov», «Telman» atyndaǵy Ýspenkadaǵy Galıskoe, Ertistegi Abaı atyndaǵy sharýashylyqtardyń qylshyǵy qısaımastan ýaqyt daýylyna tótep berýi Iýrıı Dmıtrıevıch bastaǵan gazet ujymynda eńbek etetin jýrnalıserdiń qalamyna qanat bitirgendeı edi. Olar jaıly jazylǵan materıaldardy, gazet oqyrmandary qyzyǵa oqydy.

Aqsý aýdanynyń sol kezdegi basshysy Qýat Esimhanov oblysta birinshi bolyp jekeshelendirý isin qolǵa aldy. Osy aýdannyń Maı aýdany men shekaralas jatqan Selınnyı sovhozy artta qalǵan sharýashylyqtardyń biri edi. Esimhanov jekeshelendirýdi mine osy sharýashylyqtan bastady. Sovhoz eńbekkerlerine eńbek ótilderine sáıkes sharýashylyq dáýleti úlestirip taratylyp berildi. Árkim tıisinshe eńbek ótilderine sáıkes jekeshelengen malǵa, tehnıkaǵa ıe boldy.

Bul shara osy aýdannyń barlyq sharýashylyqtaryn qamtydy. Ókinishke oraı, reformator Qýat Esimhanovtyń  úlgi bolýǵa   turarlyq bastamasy oblystaǵy basqa aýdandarda laıyqty qoldaý tappady. Talaı jyldar boıy ter tógip, tirnektep jınaǵan el dáýleti sol dáýlettiń   negizin qalaýshylarǵa emes,  bılik tizginin ustaǵan at tóbelindeı pysyqtar men jylpostarǵa buıyrdy. Sóıtip, eldiń en dáýleti  ustaǵannyń qolynda, tistegenniń tisinde ketti.    Gazet bul týraly san ret dabyl qaǵyp másele kóterse de, laıyqty qoldaý tappady.

Odaq ydyraǵanmen, jurttyń sanasyna syzat túsirgen jarıalylyq «Jarasy» keıbir ásire belsendilerdiń jarǵaq qulaǵyn jastyqqa tıgizbeı atqa qondyrdy. Olar kótergen másele ýaqyt talaby ekendigi talassyz edi. Máselen Ermak qalasyndaǵy kazak atamany, orys memleketi úshin Sıbırdi jaýlap alýshy bolyp esepteletin jergilikti halyqty qynadaı qyrǵan qanisher Ermaktyń eskertkishin qulatyp, qalanyń ataýyn ózgertý der kezinde kóterilgen sharalardyń biri edi.  Bulaı etýdi qoldaýshylar da, qarsy shyǵýshylar da kóp edi. Solardyń biri Iýrıı Dmıtrıevıchke kelip: «Gazet bizdi qoldaıdy dep senemiz»,- deı kelip redaktordyń tamyryn basyp, tipti dóń aıbat tanytýǵa tyrysqan.

— Maǵan, gazet redaktoryna, dedi ol qaıdaǵy joq eskertkishti qorǵaǵannan góri el irgesiniń bútindigin qorǵaý, naqtyraq aıtar bolsam, adamdardyń qany túgil, kóz jasynyń tógilmeýin qamtamasyz etý áldeqaıda mańyzdyraq,- dep kútpegen qonaǵymen salqyn qoshtasqan.  Bul onyń shynaıy kóńilinen shyqqan azamattyq sheshimi bolatyn. Áıtse de kúni erteń másele jurt nazaryna usynylǵanda jaǵdaıdyń qalaı bet buraryna kóz jetkize almaı  birshama tolqýly da edi.

Al eskertkish daǵdyryn sheshýge arnalǵan konferensıaǵa kelýshilerdiń bir-birimen  emen-jarqyn júzdesip, salıqaly áńgime órbitýi Respýblıka Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń sara saıasatynyń ózegine aınalǵan birlik, yntymaq syndy jurt kóńilinen shyqqan ustanymyn júzege asyrýǵa múddeli jandar konferensıaǵa qatysýshylardyń arasynda az emes ekendigi onyń kóńiline úmit uıalatqan.

Olar eskertkishtiń alynýyn, qalanyń  atynyń ózgertilýin bir aýyzdan  maquldaǵan. Qarsy pikir bildirýshiler  de bolmaı qalǵan joq. Tek olardyń sany az edi.  Osy konferensıadan jazǵan esebinde Iýrıı Dmıtrıevıch  eki jaqtyń da  pikirin tolyq berýmen shektelgen. Tilshi túsiniktemesi atymen joq edi. Sóıtip, Ermak eskertkishi yń-shyńsyz alyndy. 1993 jyly Qazaqstan Respýblıkasy joǵarǵy Sovetiniń jarlyǵymen Ermak Aqsý qalasy atandy.

1993 jyly Baıanaýylda Moıyldy alqabynda Sultanmahmut  Toraıǵyrovtyń 100 jyldyǵy Respýblıkalyq deńgeıde atalyp ótti.Oǵan Respýblıka oblystaryn bylaı qoıǵanda  alys- jaqyn shetelderden kóptegen qonaqtar keldi.

Bul myna jaryq dúnıede bar bolǵany 27 jyl ǵana ómir súrip, artyna ólmes  óshpes mura qaldyrǵan uly aqynnyń rýhyna taǵzym etý bolsa, ekinshiden, sandaǵan jyldar boıy bir qudyqtan sý iship, biri aýylda biri qalada turyp  jatsa da, qazaqtyń tarıhynan, uly tulǵalarynan beıhabar bolyp kelgen orys tildi Respýblıka turǵyndaryn el esimine ıe halyqtyń ótkenimen jaqyn tanystyrýǵa negizdelgen shara edi.

Kóz qýantyp, kóńil tasytqan sol sharada Iýrıı Dmıtrıevıchti kórgen kórmegenim esimde qalmapty. Bir nárse anyq edi. Aqyn toıynyń qarsańynda jyl boıy jarıalanǵan materıaldar osy toıǵa qatysýǵa kelgen «Zvezda Prırtyshányń» júzdegen, myńdaǵan oqyrmandary qazaqtar týraly buryn-sońdy estimegen tyń málimetterge qanyqqandary sózsiz edi.

Gazeti M.Júsip Kópeev, Shoń, Shorman Bı, Qanysh Sátbaev bastaǵan oblys óńirinen shyqqan ǵalymdar týraly qyzyqty materıaldardy úzbeı jarıalady. Al sol mátinderdiń orys tildi oqyrmandardyń qazaqtar týraly tanymyn arttyrǵany talasyz.    

Al bul  tusta saýda- sattyqtyń qyzyǵyna berilgen alypsatarlar Baıanaýyl aýdanynyń  shalǵaı ýchaskerlerinde  bir qap undy, bir qap qantty bir taıǵa, bir qasharǵa aıyrbastap, aýyl turǵyndarynyń qaltasyna túsip jatty. Osy habar qulaǵyna tıisimen Iýrıı Dmıtrıevıch tilshi  Kúlpásh  Qońyrovany issaparǵa jibere turyp, máseleniń anyq-qanyǵyna kóz jetkizýdi qatty tapsyrdy.

Respýblıkada biri shyǵyp, biri jabylyp jatatyn Táýelsiz gazetterdiń birinen uly Otan soǵysyndaǵy jeńis qajet pe edi? Jeńis kúni qazaqtar úshin qaraly kún emes pe? -degen saýalǵa toly maqalany oqyǵan jerlesterimizdiń biri joǵarydaǵy saýaldarǵa ózinshe jaýap bere kelip jeńis kúni qaraly kún toılanbasyn degen oı túıindep maqala jazǵan eken.

Sony Iýrıı Dmıtrıevıchke alyp kelip, oqyp berip: «Gazetke dereý basyńdar, áıtpese...»- dep qorqyta sóıledi.

— Joq, baspaımyz. Siz aıtty eken dep ondaǵan júzdegen soǵys ardagerlerin renjite almaımyz. Siz demokratıamen demagogıany shatastyrmańyz,- dep shyǵaryp saldy.

Al birneshe kúnnen soń Jeńis meıramyn atap ótýge alańǵa jınalǵan jeńimpaz jaýyngerlerdiń júzderinen shalqyǵan nurdy  kórgende júregin qýanysh sezimi aıalaǵan. Sol qýanysh sezimi qanatynda úmitke senimge toly talaı jyldar artta qaldy. Birde meni osy joldardyń avtoryn Pavlodarda ótetin jýrnalıserdiń halyqaralyq jıynyna qatysýǵa shaqyrdy. Bul tusta áldebir sebeptermen «Saryarqa samaly» gazetinen ketip, Krasnoarmeıka orta mektebinde muǵalim bolyp jumys isteıtinmin.

Atalǵan jıynǵa Omby, Novosıbırsk, Altaı ólkesiniń oblystyq, ólkelik gazetteriniń bas redaktorlary shaqyrylǵan eken. Zalǵa kire bergende top ortasynda turǵan eski tanysym belgili aqyn «Nıva» jýrnalynyń bas redaktory  Gýndarev Vladımır Romanovıchke kózim tústi. Qalaı jolyqsam eken...

Sol sát esikten Iýrıı Dmıtrıevıch kirip kele jatty. Amandyqtan keıin: «Gýndarev Vladımır Romanovıchke jolyqsam dep edim»,- dedim. Ol meni jetekteı jóneldi. Álden soń Vladımır Romanovıchpen áńgimelesip turdyq.

Arada sandaǵan jyldar ótse de, ol meni birden tanydy. «Jýrnalǵa atsalysyp tur»,- dep jatty. Jınalys bastalyp ketti.

Men burynda ETEK (Ekibastýz jylý energetıkalyq kesheni) , «Komsomolskaıa pravda» gazetine arnalǵan búkil Odaqtyq letýchkalarǵa qatysqan edim. Myna jıynmen olardyń arasy jer men kókteı edi. Burynǵy letýchkalarda sóz alýshylardyń sózderiniń jartysy komýnıstik partıanyń sovet jýrnalıserine jasap otyrǵan ákelik qamqorlyǵyna arnalatyn.

Bas hatshynyń sezde, plenýmda sóılegen sózderinen uzyn- sonar úzindiler keltiriletin. Al myna jıynda ár bas redaktor ózderi basqaratyn redaksıada aýmaly-tókpeli kezeńde gazet pen oqyrman arasyndaǵy baılanysty qalaı qalyptastyryp otyrǵandary týraly tájirıbelerin ortaǵa salyp, naqtyly  mysaldar keltirip, qyzyqty áńgime órbitti.

Minbege kóterilgen kezekti sheshen: «Bul jıyn sizderdiń oblystaryńyzda ekinshi ret ótkizilip otyr. Bárimizdiń súıikti aqynymyz   Gýndarev Vladımır Romanovıchtyń, jıynnyń qurmetti qonaǵy bolýy bizdiń bas qosýmyzdyń mańyzyn arttyryp, mártebesin kótergeni sózsiz»,- degen edi.

«Kóp jasaǵannan surama, kóp kórgennen sura» degen qanatty qaǵıda Iýrıı Dmıtrıevıchke arnalǵan dese de bolady eken. Olaı deýge óz basym maqalalaryn qyzyǵa oqyp júretin TESS TATÁNA NIKOLAEVNA, Peskov Vasılıı Mıhaılovıch, Jýkov Iýrıı Nıkolaevıch, Borodın Leonıd Ivanovıch,   Poltoranın Mıhaıl Nıkıforovıch syndy jýrnalısermen Iýrıı Dmıtrıevıch júzdesip qana qoımaı tildesken.

Al mundaı kezdesýlerdiń, moskvalyqtardyń uǵymymen aıtsaq, provınsıa bolyp sanalatyn pavlodarlyq jýrnalıske az olja emes ekendigi talassyz. Kezinde Iýrıı Dmıtrıvıch oblysta Respýblıkalyq jas jýrnalıserge beriletin Baýbek Bulqyshev atyndaǵy syılyqtyń birden bir ıegeri atandy.

Keıinnen bul ataqqa qaramaǵynda isteıtin Ásıa Baıǵojına ıe boldy. Sonymen qatar Kúlpásh Qońyrova, Altyngúl Saǵıtova, Iýrıı Dmıtrıevıch Pavlodar ýnıversıtetinde oqytqan shákirti Ásem Saǵıtova ózderin is ústinde tanyta bildi.

Gazet, oqyrman, taralym – bular men úshin gazettiń oqyrmandar arasyndaǵy bedelin aıqyndaıtyn bir tutas uǵym. Iýrıı Dmıtrıevıch basqara bastaǵan 1988 jyly gazet taralymy 150 myńǵa, al 1997 jyly 165 myńǵa jetti.

Bul sol jyldarda Respýblıkadaǵy oblystyq gazetterdiń arasyndaǵy joǵarǵy kórsetkishterdiń biri edi. Osy derekterdi keltirmes buryn oblysqa tanymal jýrnalıs áriptesimiz Óskenbaı Tastemhanovqa  qońyraý shalyp, joǵaryda aıtylǵan  gazet taralymyna baılanysty: «Bul partıa, sovet organdarynyń yqpaly emes pe eken, qaryndastarymyz shetinen sonshalyqty talapty ma edi?»- dep suraǵan edim.

-Joq dedi ol. -Bul arada áldebir yqpaldan góri gazettiń oqyrmandar aldyndaǵy bedelin moıyndaǵan jón bolar. Gazet óte qyzyqty shyǵatyn. Al qaryndastarymyzǵa keletin bolsaq, olardyń qarym- qabiletterine óz basym tipten de shúbálanbaımyn. Aldarynda Iýrıı Dmıtrıevıch syndy talantty talap qoıǵysh tálimger otyrǵanda jastarda talpynady ǵoı degen edi...

 

Jazýshy

Onyń «Jıvý» atty jınaǵynyń alǵashqy betinde berilgen «Slovo k chıtatelú» atty arnaýyn oqı otyryp, birshama oıǵa qalǵan edim. Oqyrmandardan keshirim ótine otyryp, avtordyń arnaýyn orys tilinde qaz-qalpynda berýdi jón kórdim.

«Vsú svoıý jızn ıa pıshý odný knıgý o svoeı jıznı» ,-degen eken. Sonda bul novelalarda taptyq tartys, ómir úshin kúres, otanshyldyq, patrıottyq sezim, shyndyq úshin kúres shyǵarma shyraıyn ashatyn t. b. ádebıet teorıasy talaptary saqtalmaı ma qyzyq eken degen oımen kitapty oqı bastadym. Onyń ájesi Marıa Petrovna 14 qursaq kóterip, kóziniń tirisinde solardyń bárin jer-ana qushaǵyna bergen eken.

Kórgen qaıǵy-qasireti kóp bolsa da «annenkov otrád» (ózi solaı ataıdy eken). Sovet úkimetin jaqtaýshylardy annenkovtyqtar derevnányń syrtyndaǵy ormanǵa aparyp qylyshpen shaýyp óltirip, ishterin jaryp oǵan bıdaı toltyryp jeńder qyzyl qaryndar» degenin esinde saqtaǵan. 96-ǵa kelgenshe óziniń úıinde turyp sharýasyn ózi rettegen. Óziniń sońǵy kúnderine deıin aqyl- esinen aırylmaı, ómirge degen sheksiz qushtarlyǵyn saqtaǵan. Ol óziniń ómir boıy qalyptasqan daǵdysyna meılinshe adal bolǵan. Temeki ıiskep, rojdestvoda rúmka araq talap etetin.

Al sheshesiniń ákesi Tımofeı men ájesi Akýlınanyń taǵdyrlary óte qıyn qalyptasqan jandar. Jas kezinde ata-anasy ájesin naǵashy atasyna bermeı kórshi derevnádaǵy bireýge uzatady.  Al ol Akýlınany áldekimnen  sebepsiz qyzǵanyp, ekiqabat kezinde jetekke baılap, atyn jeldirte jóneledi. Qystyń kúni eken, beıshara tizesin úsitip, birneshe kúnnen soń aıy-kúnine jetpegen balasy óli týady.

Týystary ony kúıeýinen aıyryp alady. Naǵashym ákesine Akýlınaǵa úılengisi keletinin aıtady. Alaıda nege ekeni belgisiz ol ruqsat etpeıdi. Sonda Tımofeı qıqarlanyp bes jyl boıy úılenbepti. «Sóıtip, óziniń maqsatyna jetken eken,- dep jazady avtor. Al osy keltirilgen úzindiler jazýshynyń qıalynan týmaǵan ómir shyndyǵy . Búgingi jas urpaq úlgi alar jaılar bar ma? Árıne, bar.

Annenkovtyń qandy qyrǵynyn kózimen kórgen, kótergen baýyr eti balalaryn kúıeýin óz qolymen jerlegen keıýananyń  ómirsheńdigi, ózin-ózi saqtaýy, Tımofeıdiń Akýlınaǵa degen sheksiz mahabbaty kimge de bolsyn úlgi-ónege emes pe? Avtordyń ana týraly sózin tolqymaı oqý múmkin emes. «Barlyq otbasy meniń anamnyń arqasynda tiri qapty»,- dep eske alady jazýshy. Oǵan myna bir úzindi dálel bolatyndaı. Qysta «Paıdaly» jumys vagonnan kómir túsirý eken. Tórt áıel sovhozǵa jaqyn Myńkólge uzaqty kún kómir túsirýge barady eken. Elý tonnalyq vagonǵa artylǵan kómirdi túsirgenderi úshin ár áıelge alty som qyryq tıyn sanap beretin. Bul olardyń ádettegi úsh kúndik eńbek aqylary jumys aıaqtalǵan sátte olardy úılerine jetkizetin.

Mashına kelmeı qaldy. Qaı-qaısynyń bolmasyn úılerinde jas balalary qalǵan bolatyn. Kúni boıy jumystan qaljyraǵandaryn, otyz gradýs aıaz ekenin qarsy aldarynan azynap soqqan jeldi esepke almastan olar osy aradan 15 shaqyrym jerdegi úılerine jaıaý-jalpy bet alady. Jarty jolǵa jetken tusta óne boılarynan ál ketkenin, qaljyraı bastaǵan olar ózderiniń jete almaýlary múmkin ekenin túsingenimen, keri qaıtýǵa kesh edi. Qulap qalmaý úshin birin-biri qoltyqtap, demep eńiregende etekteri tolyp, shama- sharyqtary jetkenshe alǵa jyljydy.

Tań atar tusta aqyry úılerine kelip jetti-aý. Joǵaryda aıtylǵan ómir úshin kúres, otanshyldyq (otan otbasynan bastalady). Aqyr sońynda, «adam-adamǵa dos jáne baýyr»  degen uǵym eske  túsedi. Men joǵaryda atap ótken kórkem shyǵarmaǵa qoıylatyn talaptardy Iýrıı Dmıtrıevıchtiń ózi jaıly jazyp otyrǵan jalǵyz kitabyna basylǵan shaǵyn ǵana novelalarynan tapqan saıyn ózimizben qatar ómir súrip jatqan adamdar jaıly osynshalyqty ádemi, eń bastysy, tereń mazmundy qospasyz shynaıy shyǵarma jazýǵa bolady eken-aý degen oıǵa qaldym.

Ákesi Dmıtrıı Uly otan soǵysyn Shyǵys Prýssıada aıaqtap, jeńisten soń elge úsh basty oljamen oralǵan eken. Olary atyna berilgen pıstolet, artıllerıstik bınokli jáne qynapqa salynǵan saby áshekeılegen fınka. Mine, osy atalǵan syılyqtar onyń qandaı barlaýshy bolǵanyn aıqyndap –aq tursa kerek.

Mınalanǵan aımaqqa  baıqaýsyzda shyǵyp ketken generaldy aman-esen alyp shyqqan. Ol úshin Jýkov uly Sardar,  al polkovnık Brejnevtiń sińirgen eńbegi aýyzǵa alyp aıtýǵa turǵysyz. Tipti aýyzeki áńgimede Brejnevti «Ordenproses» dep ataǵan.

Birde úlken uly: «Áke, siz nege barlyǵyna kóńilińiz tolmaıdy? Álemde bizge qarsy tura alatyn Amerıkadan basqa birde-bir qarsylasymyz qaldy ma? Áldebir jaǵdaı bola qalsa, biz jeńe almaıdy dep oılaısyz ba?»- dep keıip suraǵanda:  «Iá, ulym, olar bizdi eshqandaı soǵyssyz- aq dambalsyz qaldyrady»,- degen edi. Jazýshy keıipkeriniń soǵys qaharmany ǵana emes, isine de, sózine de jaýap bere alatyn onyń óz turǵysynda tulǵa ekeni talas týdyrmaıdy.

Biz sóz etken shaǵyn noveladaǵy shaǵyn detaldar jazýshyny proza aıdynyna alyp shyǵar qýatty quralǵa aınalǵan. Al onyń erte me, kesh pe jazýshyny prozalyq tyń bıik belesterine alyp shyǵary sózsiz.

Sonymen Iýrıı Dmıtrıevıch  jýrnalıs, bas redaktor, jazýshy týraly azdy- kópti oıymyzdy qaǵaz betine túsirdik.

Sol sát «Iýrıı Dmıtrıevıch qandaı adam?!» degen saýal til ushyma oralǵany. Kenet esime Máskeý, kúni erteńgi aýyr operasıa, tolǵanys ústindegi Iýrıı Dmıtrevıch...

Erteńgi kúni ne bolaryn bilmeı qatty tolqyp sendelis ústinde,  Halyq  sharýashylyǵy jetistikteriniń kórmesine enip kele jatty. Ol birden  ár jyldardaǵy Pavlodar oblysynyń kórmege qoıylǵan  jetistikterin terip jazyp ala bastady. Kenet  operasıa jasatpaı Pavlodarǵa qaıtyp oralýǵa sheshim qabyldaǵany týraly onyń qalamynan týǵan ǵajap ocherki esime tústi.

Ol ómirdi, januıasyn  sheksiz  súıip, qyzmettesterimen til tabysa biletin jeke basyn el qurmettegen azamat. 

          Súleımen Baıazıtov

 

 

---