InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: Tu-43 top stýdenti Qurban Toǵjan Seıdahmetqyzy
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

SJE metaldarmen kóp qosylystar túzedi, olardyń qasıetteri jańa tehnıkada paıdalanylady. Eń mańyzdy qasıetteri – joǵary qattylyǵy, baıaý balqıtyndyǵvy, qyzdyrǵanǵa tózgishtigi, jartylaı ótkizgishtigi jáne t.b.

Borıdter. Barlyq SJE geksaborıdter túzedi.SJE borıdteri elektrondy tehnıkada qoldanylady. Lantan geksaborıdinen jasalǵan katod joǵary temperatýraǵa (1500-1600C) óte turaqty.

Geksaborıdterdiń hımıalyq qasıetteri. Ittrıı, lantan, serıı, prazeodım, neodım, samrıı, gadolınıı geksaborıdteriniń qyshqyldarǵa qatynasy:

a) azot qyshyqylynda (1:1) geksaborıdter baıaý qyzdyrǵanda tolyq erıdi.

á) sýyq patsha qyshqylynda tolyq erıdi.

b) kúkirt qyshqylynda (1:1) qyzdyrǵanda azdap erıdi.

v) tuz qyshqylynda az erıdi.

Silti eritindilerinde geksaborıdter erimeıdi, biraq balqyǵan siltilermen, silti metaldardyń karbonattarymen, bısýlfattarmen jáne nıtrattarmen árekettesip ydyraıdy.

Borıdterdi alýdyń birneshe ádisteri belgili. Olardyń ishinde:

1)    1735-1800S temperatýrada metaldardyń nemese metal gıdrıdteriniń bormen árekettesýi;
2)    950-1000 S temperatýrada balqyǵan ortada (SJE oksıdteri jáne bor oksıdi, kálsı ftroıdi) elektrolızi;
3)    SJE oksıdteriniń bor karbıdi nemese bor+kómirtek qospasymen árekettesýi (vakým, 2000C temperatýra.)
4)    SJE oksıdteriniń bormen totyqsyzdanýy (1600 S  temperatýra.)

Sırek jer elementter nemese qyzyl qońyr tústi karbıdter túzedi, olar sýmen ydyrap, ár túrli kómirsýtekter beredi.

Ittrıı jáne SJE birneshe karbıdter beredi: MeC₃, Me₂S₃, MeC, MeC_2.

Dıkarbıdter Me₂C₂ barlyq SJE úshin belgili. Karbıdter metaldardykómirtekpen balqytqanda nemese SJE oksıdterin kómirtekpen totyqsyzdandyrǵanda túziledi.

Karbıdterdiń balqý temperatýrasy 2000C, karbıdterdiń qattylyǵy joǵary emes, keıbir karbıdter óte synǵysh. Karbıdtter sýda ońaı ydyraıdy, SJE gıdroksıdter túrinde bólinedi, sonymen qatar ár túrli kómirsýteýkter túziledi, mysaly: asetılen, metan, etan. Karbıdter suıytylǵan qyshqyldarda jaqsy erıdi, konsentrli qyshyqldarda baıaý erıdi. Karbıdter galogendermen, ottekpen, kúkirtpenjáne selenmen, gazdy hlorsýtekpen jáne t.b ońaı árekettesedi.

Nıtrıdter. Barlyq SJE, skandıı jáne ıttrıı bir túrli nıtrıdter beredi – MeN. Nıtrıdter birnesh ádistermen alynady: metaldardyń azotpennemese quramynda azot bar gazdarmenárekettesý arqyly (600-1000 C) nemese reaksıany totyqsyzdandyrǵysh ortasynda ótkizse(1600-1800 C).

Nıtrıdter aýada tez totyǵady, olardyń ishinde eń turaqtysy skandıı jáne serıı nıtrıdteri. Nıtrıdter sýda jáne qyshyqldarda jaqsy erıdi.

Fosfıdter. SJE quramy MeR sáıkes fosforıdter túzedi. Olardyń fızıkalyq qasıetteri metaldarǵa uqsas. Lantan fofsıdinkelesi jolmen alady: lantan oksıdin jáne kómirtekti 1250 S temperatýrada fosfınniń qaysynda qyzdyrady. Lantan fosfıdi sur tústi zat, ylǵaldy aýada ydyraıdy, qyshqyldarda bromnyń qatysýymen erıdi.

Sılısıdter. SJE jáne torıı jalpy formýlasy MeSi₂ sılıdsıdter tuzedi. Ittrıı, lantan jáne serıı dısılısıdter men monosılısıdter beredi. SJE sılısıdteriniń balqý temperatýrasy SJE metaldarynyńbalqý temperatýrasynan joǵary

SJE sılısıdteriniń balqý temperatýrasy

Dısılısıd	Sılısıdtiń balqý temperatýrasy S	Sılısıd: Me balqý temperatýralarynyń qatynasy
Ittrıı	1500	1.04
Lantan	1520	1,50
Neodım	1525	1,39
Evropıı	1500	1,39
Gadolınıı	1540	1,12
Dısprozıı	1550	1,03

 

Elektroforez

Elektroforez – degenimiz elektr togynyń áserinen eritindidegi ıondardyń elektrodtarǵa jyljýy. Elektroforezdi paıdalanyp , mysaly kompleksti ıondardyń zarádyn anyqtaıdy. Osy ádisti sonymen qatar SJE bir-birinen bólý úshin paıdalanady. Keıbir SJE lımon qyshqyldy ortada nemese EDTA qatynasynda elektroforez ádisimen bólýge bolady.

Skandıı, ıttrıı, SJE jáne torııdi qoldaný

SJE qosylystary jáne metaldary kelesi óndiristerde paıdalanylady: qara jáne tústi metalýrgıada bolattyń, mystiń jáne ár túrli quımalardyń sapasyn joǵarylatý úshin, qyzýǵa tózimdi quımalardy alý úshin, radıoaktıvti dvıgatelderde, ıadrolyq reaktorlarda, atomdyq tehnıkada t.b salalarda, shyny jáne keramıkalyq óndiristerde shynyny jáne fosfordy boıaý úshin t.b

Serıı oksıdi - baǵaly tústi zat, sondyqtan optıkalyq shynyny ajarlandyrý úshin paıdalanylady. Lantan oksıdi fotoaparattardaǵy shynynyń quramynda bolady. SJE okssıdteri ár túrli otqa tózimdi buıymdarda, glazýrlerdeemaldarda qoldanylady.

Sırke jer metaldar radıo jáne jaryq tehnıkada , katodtarda, jartylaı ótkizgishterde, projektorlarda t.b qoldanylady. Neodım oksıdi elektrondy quraldarda qoldanylady. Serıı oksıdi jaqsy dıelektrık.

Hımıalyq óndiriste SJE ınertti gazdardytazalaýǵa, katalızator retinde boıaýlarda, laktarda t.b paıdalanylady.

Ońaı óndiriste – jibek matalardy aýyrlatýǵa, sý juqpas matalardy jasaýda t.b. qoldanylady. Lantannyń qosylystary medısınada , aýyl sharýashylyǵynda mıkrotyńaıtqyshtar retinde paıdalanylady.

Serıı. Serıı magnıımen bire quımalarda paıdalanylady, bul quımalardy raketalyq jáne ıadrolyq reaktorlardaqoldanady.Serııdi keramıkalyq óndiriste keńinen qoldanady; otqa tózimdń tıgelder, ızolátorlarjáne t.b. Serııdiń shyny óndirisinde mańyzy zor- optıkalyq shynylar.

Ádebıetter tizimi:

1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Vklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---