Proza tili men poezıa tiliniń ereksheligi
Proza tili men poezıa tiliniń ereksheligi.
Kórkem ádebıette tildik erekshelikte, sóılem quraýdaǵy ózindik krıterııler aıqyn baıqalady. Proza men poezıa tilderi jalpy tilden bólek turǵan jeke kategorıa emes, olarda tildiń jalpy zańdylyqtaryna baǵynady. Degenmen, proza men poezıa tilderindegi negizgi erekshelik - oıdy jetkizý úshin qurylǵan sóılemderdiń qurylymynda, sóılemderdiń syrtqy formasynda.
«Óleńdi sóılem - erekshe sóılem,» - deıdi R. Syzdyqova. Poezıa tilin erekshelendiretin negizgi faktor uıqas, ólshem, yrǵaq. Mysaly:
Men de ony bir kezde
Etiginen tanyǵam
Qadaı basyp ókshesin
Dalama kep qańǵyǵan.
Osy 4 tarmaqty, 7 býyndy shýmaqta eki sóılem bar, ıakı eki oı aıtylǵan. Al qara sózben jazylǵan sóılemderdiń býyn sanyn anyqtaý tipti múmkin emes. Sonymen, óleńdi sózderdiń qara sózden aıyrylatyn belgileri - óleńniń jeke - jeke, qysqa - qysqa joldarǵa, ıakı tarmaqtarǵa bólinýi jáne sol joldardyń óz ara belgili bir yrǵaqta, uıqasta, ólshemde kelýi.
Bul erekshelikter týraly orys tiliniń óleń qurylysyn zertteýshi ǵalymdar B. V. Tomashevskıı, N. S Pospelov, B. Eıhenbaým basa aıtady.
«Chtoby opredelıt, v chem ımenno raznısa mejdý stıhamı ı prozoı, neobhodımo opredelıt harakter rechevyh edınıs. Delo ne v tom, chto odna forma rechı chlenıma, a drýgaıa net. Chlenátsá ı stıhı ı proza, no mehanızm etogo chlenenıa, nesomnenno, rozlıchen» - dep jazady B. V. Tomashevskıı.
Qazaq halqynyń uly perzenti óziniń «Ádebıet tanytqyshynda» óleńdi sózdiń ereksheligin qarapaıym da uǵynyqty etip bylaısha baıandaıdy: «Sózdiń óleń bolyp, kóńilge unap, rettiliginen týatyn qasıet sózdi aıtqan kezde saǵattyń shyq - shyq júrgeni sıaqty, daýystyń bir túrli yrǵaq – yrǵaǵy bolady. Óleń sóılemderinde sóz yrǵaqtarynyń ústine óleń yrǵaqtary qosylady. Óleń yrǵaǵy jorǵa júrisiniń taıpalýy, teńselýi sıaqty ekinshi óńdi yrǵaq bolady. Bul yrǵaq sóılem ishindegi býyn sanynyń birdeıligimen keletin yrǵaq». Osy tárizdes pikirdi ádebıet teorıasyna baılanysty eńbeginde profesor Q. Jumalıev te aıtady: «óleń sóılemderdiń býyn, býnaqtaryn alsaq, belgili bir tártipke baǵynatynyn kóremiz, eger ol tártip buzylsa, sóılem óleńdik qasıetinen aıyrylady. Demek, bul óleń qurylysynyń ózine tán bir zańdylyǵy barlyǵyn ańǵartady».
Ǵalym Qulmat Ómiralıev «15 - 19 ǵasyrlardaǵy qazaq poezıasynyń tili» dep atalatyn eńbeginde poezıa tili erekshelikterin jınaqtaı kele bylaı deıdi: «... Yrǵaq - óleńniń motory. Óleń óleń bolyp týý úshin áýeli ol belgili bir yrǵaqta týý kerek. Yrǵaq tolqyny tizbegi sóıleý tilinde turaqty ıntonasıaǵa ıe tizbekterdi bólip jiberedi, ınversıaǵa túsiredi. Sonymen qatar, poezıa da barlyq morfologıalyq formalar ǵana aktıv qoldanysqa túsedi. Bular – poetıkalyq reńk alǵan formalar».
Qazaq saharasynda «fılologıa» termınin ǵylym maǵynasynda alǵash qoldanǵan Sh. Ýalıhanov ta óleń qurylysyna, óleń ólshemderine nazar aýdarady. Óleńniń qara sózden basty aıyrmasy - mólsherli jeke joldarǵa bólinetindiginde, shýmaǵy, uıqasy, yrǵaǵy bolatyndyǵynda, sıllabıkalyq óleń júıesi býyn sanynyń turaqty mólsherin saqtaýǵa negizdeletinin Shoqan aıtqan.
Endi poezıa men prozanyń sıntaksıstik ereksheligine keleıik.
Poezıanyń sıntaksıstik qurylysynda proza sıntaksısinen aıyrmashylyqtary da, ortaq belgileri de bar. Sózderdi bir - birimen sıntaksıstik qarym - qatynasqa keltirýdiń prozada qoldanylatyn amal – tásilderi poezıada da qoldanylǵan. Proza da bar sóılem músheleri, sóz tirkesi poezıada da kezdesedi. Poezıada da sóılem músheleri birin - biri anyqtap, tolyqtap, pysyqtap turady, predıkattyq qatynas túzeıdi. Prozadaǵy sıaqty poezıadaǵy sóz tirkesteri de ózderiniń baılanysý formalary men tásilderi arqyly baılanysady.
Mysaly:
Ómir - saǵym, buldyrap kóz jetpeıdi,
Ómir syryn jyrlaýǵa jyr jetpeıdi
Qymtyrylmaı ómirde erkin óssek,
Bizdiń joldy bógeýge kim betteıdi?
Osy 4 tarmaqty, 2 býyndy shýmaqta úsh jaı sóılem, bir sabaqtas qurmalas sóılem bar. Birinshi jaı sóılem: «Ómir - saǵym», «ómir» - bastaýysh «saǵym»- baıandaýysh, qıysa baılanysyp tur. Ekinshi jaı sóılem: «buldyrap kóz jetpeıdi». Bastaýysh -«kóz», baıandaýysh – «jetpeıdi», qıysa baılanysyp tur. «Buldyrap» - pysyqtaýysh, baıandaýysh pen janasa baılanysqan. Bul - poezıa sıntaksısi men proza sıntaksısine tán ortaq belgiler.
Óleń qurylysynda proza da kezdesetin sıntaksıstik kategorıalardan, sóılem men sóılem múshelerinen basqa tek ózine ǵana tán elementter bar. Olar – shýmaq, tarmaq, býnaq.
Kórkem ádebıette tildik erekshelikte, sóılem quraýdaǵy ózindik krıterııler aıqyn baıqalady. Proza men poezıa tilderi jalpy tilden bólek turǵan jeke kategorıa emes, olarda tildiń jalpy zańdylyqtaryna baǵynady. Degenmen, proza men poezıa tilderindegi negizgi erekshelik - oıdy jetkizý úshin qurylǵan sóılemderdiń qurylymynda, sóılemderdiń syrtqy formasynda.
«Óleńdi sóılem - erekshe sóılem,» - deıdi R. Syzdyqova. Poezıa tilin erekshelendiretin negizgi faktor uıqas, ólshem, yrǵaq. Mysaly:
Men de ony bir kezde
Etiginen tanyǵam
Qadaı basyp ókshesin
Dalama kep qańǵyǵan.
Osy 4 tarmaqty, 7 býyndy shýmaqta eki sóılem bar, ıakı eki oı aıtylǵan. Al qara sózben jazylǵan sóılemderdiń býyn sanyn anyqtaý tipti múmkin emes. Sonymen, óleńdi sózderdiń qara sózden aıyrylatyn belgileri - óleńniń jeke - jeke, qysqa - qysqa joldarǵa, ıakı tarmaqtarǵa bólinýi jáne sol joldardyń óz ara belgili bir yrǵaqta, uıqasta, ólshemde kelýi.
Bul erekshelikter týraly orys tiliniń óleń qurylysyn zertteýshi ǵalymdar B. V. Tomashevskıı, N. S Pospelov, B. Eıhenbaým basa aıtady.
«Chtoby opredelıt, v chem ımenno raznısa mejdý stıhamı ı prozoı, neobhodımo opredelıt harakter rechevyh edınıs. Delo ne v tom, chto odna forma rechı chlenıma, a drýgaıa net. Chlenátsá ı stıhı ı proza, no mehanızm etogo chlenenıa, nesomnenno, rozlıchen» - dep jazady B. V. Tomashevskıı.
Qazaq halqynyń uly perzenti óziniń «Ádebıet tanytqyshynda» óleńdi sózdiń ereksheligin qarapaıym da uǵynyqty etip bylaısha baıandaıdy: «Sózdiń óleń bolyp, kóńilge unap, rettiliginen týatyn qasıet sózdi aıtqan kezde saǵattyń shyq - shyq júrgeni sıaqty, daýystyń bir túrli yrǵaq – yrǵaǵy bolady. Óleń sóılemderinde sóz yrǵaqtarynyń ústine óleń yrǵaqtary qosylady. Óleń yrǵaǵy jorǵa júrisiniń taıpalýy, teńselýi sıaqty ekinshi óńdi yrǵaq bolady. Bul yrǵaq sóılem ishindegi býyn sanynyń birdeıligimen keletin yrǵaq». Osy tárizdes pikirdi ádebıet teorıasyna baılanysty eńbeginde profesor Q. Jumalıev te aıtady: «óleń sóılemderdiń býyn, býnaqtaryn alsaq, belgili bir tártipke baǵynatynyn kóremiz, eger ol tártip buzylsa, sóılem óleńdik qasıetinen aıyrylady. Demek, bul óleń qurylysynyń ózine tán bir zańdylyǵy barlyǵyn ańǵartady».
Ǵalym Qulmat Ómiralıev «15 - 19 ǵasyrlardaǵy qazaq poezıasynyń tili» dep atalatyn eńbeginde poezıa tili erekshelikterin jınaqtaı kele bylaı deıdi: «... Yrǵaq - óleńniń motory. Óleń óleń bolyp týý úshin áýeli ol belgili bir yrǵaqta týý kerek. Yrǵaq tolqyny tizbegi sóıleý tilinde turaqty ıntonasıaǵa ıe tizbekterdi bólip jiberedi, ınversıaǵa túsiredi. Sonymen qatar, poezıa da barlyq morfologıalyq formalar ǵana aktıv qoldanysqa túsedi. Bular – poetıkalyq reńk alǵan formalar».
Qazaq saharasynda «fılologıa» termınin ǵylym maǵynasynda alǵash qoldanǵan Sh. Ýalıhanov ta óleń qurylysyna, óleń ólshemderine nazar aýdarady. Óleńniń qara sózden basty aıyrmasy - mólsherli jeke joldarǵa bólinetindiginde, shýmaǵy, uıqasy, yrǵaǵy bolatyndyǵynda, sıllabıkalyq óleń júıesi býyn sanynyń turaqty mólsherin saqtaýǵa negizdeletinin Shoqan aıtqan.
Endi poezıa men prozanyń sıntaksıstik ereksheligine keleıik.
Poezıanyń sıntaksıstik qurylysynda proza sıntaksısinen aıyrmashylyqtary da, ortaq belgileri de bar. Sózderdi bir - birimen sıntaksıstik qarym - qatynasqa keltirýdiń prozada qoldanylatyn amal – tásilderi poezıada da qoldanylǵan. Proza da bar sóılem músheleri, sóz tirkesi poezıada da kezdesedi. Poezıada da sóılem músheleri birin - biri anyqtap, tolyqtap, pysyqtap turady, predıkattyq qatynas túzeıdi. Prozadaǵy sıaqty poezıadaǵy sóz tirkesteri de ózderiniń baılanysý formalary men tásilderi arqyly baılanysady.
Mysaly:
Ómir - saǵym, buldyrap kóz jetpeıdi,
Ómir syryn jyrlaýǵa jyr jetpeıdi
Qymtyrylmaı ómirde erkin óssek,
Bizdiń joldy bógeýge kim betteıdi?
Osy 4 tarmaqty, 2 býyndy shýmaqta úsh jaı sóılem, bir sabaqtas qurmalas sóılem bar. Birinshi jaı sóılem: «Ómir - saǵym», «ómir» - bastaýysh «saǵym»- baıandaýysh, qıysa baılanysyp tur. Ekinshi jaı sóılem: «buldyrap kóz jetpeıdi». Bastaýysh -«kóz», baıandaýysh – «jetpeıdi», qıysa baılanysyp tur. «Buldyrap» - pysyqtaýysh, baıandaýysh pen janasa baılanysqan. Bul - poezıa sıntaksısi men proza sıntaksısine tán ortaq belgiler.
Óleń qurylysynda proza da kezdesetin sıntaksıstik kategorıalardan, sóılem men sóılem múshelerinen basqa tek ózine ǵana tán elementter bar. Olar – shýmaq, tarmaq, býnaq.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: «Sóılem týraly ótkendi qaıtalaý» (prezentasıasymen)
