InfoHub Logo

«D. Núrpeıisova atyndaǵy halyqtyq mýzyka Akademıasy»
Atyraý mýzyka koleji
«P. I. Chaıkovskııdiń baletterindegi ertegi beıneler»
Qurastyrǵan: MTPB oqytýshysy Shýkýrova N. T.

Pán aty: Álemdik mýzyka ádebıeti
Kýrs, bólimi: III kýrs «Mýzyka teorıasy»
Sabaqtyń taqyryby: «P. I. Chaıkovskııdiń baletterindegi ertegi beıneler»
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik maqsaty: qaıtalaý maqsatynda, P. I. Chaıkovskııdiń shyǵarmashylyǵyndaǵy «Shelkýnchık», «Lebedınoe ozero», «Spáshaıa krasavısa» ertegi baletterdiń mýzykasyn eske alý
Damytýshylyq maqsaty: oqýshylardyń sózdik qoryn baıytý, balet janryna qyzyǵýshylyǵyn arttyrý
Tárbıelik maqsaty: oqýshylardy balet janry arqyly mýzykaǵa baýlaý
Sabaqtyń túri: leksıa - qaıtalaý
Sabaqtyń tıpi: bilimdi bekitý, qorytyndylaý
Sabaqtyń ádisi: kórneki quraldar, suraq - jaýap
Pánaralyq baılanys: orys tarıhy, mádenıettaný, horeografıa
Kórnekilik quraldary: taqta, noýtbýk, mýltımedıa proektory, mýltımedıa prezentasıa, kompozıtordyń sýreti, fortepıano, DVD, CD dıskiler jáne klavırler
Sabaqtyń jaspary:
1. Uıymdastyrý kezeńi
2. Úı jumysyn tekserý
2. 1. Ótken taqyrypty bekitý barysynda: «Shelkýnchık» balettiń ývertúrasymen ashyq sabaq bastaý.
2. 2. P. I. Chaıkovskıı týraly qysqasha málimet
2. 3 Vıktorına arqyly, sabaqtyń negizgi mazmunyn ashý
2. 4 «Lebedınoe ozero» shyǵarmanyń mazmunymen tanystyrý
2. 5 Venn dıagram arqyly ertegi eki keıipkerdi salystyrý
2. 6 «Shelkýnchık» balet týraly qysqasha málimet aıtý
2. 7 Kolokvıýmdi eske túsirý
2. 8 Sımfonıalyq orkestrdiń aspaptaryn eske túsirý maqsatynda, estý qabiletimen shaǵyn sergitý oıyn júrgizý
2. 9 «Shelkýnchık» atty ınteraktıvti mýzykalyq oıyndy vıktorınaǵa qoldaný
3. 0 «Spáshaıa krasavısa» atty baletimen tanystyrý
3. 1 Mýzykalyq nomerlerdi qoıý
3. 2 Jalpy P. I. Chaıkovskııdiń shyǵarmashylyǵyndaǵy mýzykalyq nomerlerdi vıktorına retinde jiberý jáne sergitý oıyn júrgizý
3. 3 Qorytyndy: úsh balet týraly jalpy maqsatyn aıtý
Oqýshylardyń sabaq barysyndaǵy jeke jáne toptyq jumystaryn tekserý jáne baǵalaý.
4. Úı tapsyrma: qaıtalaý.
Balettik mýzyka óńirinde Chaıkovskıı Glınkanyń izin jalǵastyrýshy bop tabyldy. Glınka «Ivan Sýsanın», «Rýslan jáne Lúdmıla» operasynda balettik sahnalarynda sımfonızasıalyq bılerdi sheber qoldandy. Sonymen qosa, onyń sımfonıalyq shyǵarmasy, ıaǵnı «Váls - fantazıasyn» keltirýge bolady. Orys ertegisine nazar aýdarǵan «Qudiretti toptyń» múshesi Rımskıı - Korsakov kompozıtory. Onyń shyǵarmashylyǵynda orys ertegi damyp, órkendete tústi. Bul týraly Rımskıı - Korsakov «Negizinde, meniń tuqymym - ertegileri men qıssalar jáne qalaıda orystiki» dep aıtqan. Biraq, Rımskıı - Korsakovtyń shyǵarmashylyǵynda ertegi tek opera janrymen tyǵyz baılanysta bolǵan.
U: - Al, endi myna kompozıtordyń sýretine qaraıyq. Bul bizge tanys bolsa kerek. Ol kim? (Slaıd 1. P. I. Chaıkovskııdiń sýreti).
O: - P. I. Chaıkovskıı
U: - Árıne sol. Bul kompozıtordy eske túsireıik. Ol týraly ne aıta alasyńdar
O: - P. I. Chaıkovskıı 1840 j, 7 mamyrda Votkınsk atty sharýalardyń aýylynda dúnıege keldi. Kamsk - Votkınsk zavodtyń bastyǵy Ilá Petrovıch Chaıkovskııdiń januıasynda kelgen bul bala orystyń mýzyka mádenıetiniń keleshek maqtanyshy bolýǵa tıis edi. P. I. Chaıkovskıı – orystyń kemeńger kompozıtory, ol eń alǵashqy Rossıada professıonaldyq mýzyka bilimin alǵan adam. 1865 j ol Peterbýrg konservatorıasyn bitirip, bir jyldan soń Moskva konservatorıasynda sabaq berdi. Biraq kompozıtordyń ómiri aıaq astynan úzildi, 6 sımfonıasy saltanatty qoıylymynan keıin ol shóldegennen shıki sýdy iship, sol kezde Peterbýrgte jaıylǵan holera aýyryna shaldyǵyp dúnıeden ozdy.
U: - Ia, rahmet. Myna kishkene málimetterdiń ózide biz úshin qymbat. Endi men senderge Chaıkovskııdiń mýzykasynan tyńdaǵan áýenderdi qaıta eske sala otyryp «shaǵyn vıktorına» qoıamyn. Solardy sender taýyp, aldyńda turǵan aq qaǵazdyń ár kletkasyna tapqan áýenderdiń attarynyń birinshi bas árpin jaza otyryp, búgingi sabaǵymyzdyń taqyrybyn tabasyńdar.
1. «Býrá» atty fantazıasy
2. «Adajıo ı varıasıı dobryh feı»
3. Lenskııdiń arıasy «Ia lúblú vas, Olga»
4. «Evgenıı Onegın» operasynan ývertúrasy
5. «Trepak»
U: - Qandaı sóz shyqty?
O: - «Balet» sózi
U: - Ia, al «Balet» degenimiz ne?
O: - Balet degenimiz (frans. ballet(balle) ıt. ballo - bı) – kórkemónerdiń bir janry, teatrda qoıylatyn balet spektakli. Balettiń ıdeıalyq jáne emosıalyq bıdiń túrli plasıkalyq qımyldary men orkestrge arnalǵan mýzyka arqyly ashylady.
U: - Ia, rahmet. Balet degenimiz ol meıram, munda artıser bı arqyly sózsiz ertektiń mazmunyn beıneleıdi. Balet degenimiz mýzyka men bıdiń qosyndysy. Al qalaı oılaısyńdar, keıipkerlerdiń beınesin qalaı sózsiz kórsetýge bolady.
O: - Pantomımamen
U: - Ia, pantomımamen! Pantomıma degenimiz ol sózsiz, mımıka jáne dene qımylymen qoıylady. Pantomımasyz balet qoıylmaıdy. pantomıma jeke óner bop súre alady. Pantomıma operadaǵy rechıtatıvter sıaqty, oqıǵa júıesin damytý úshin bólimderdi biriktiredi. Biz sabaqtarymyzda P. I. Chaıkovskııdiń kóptegen mýzykasyn tyńdap, operasyn qaradyq. Men senderge eske salaıyn olar: 10 opera, 6 sımfonıa, sonyń ishinde, baǵdarlamaly «Manfred», ývertúra - fantazıa «Romeo men Djýletta», fantazıa «Býrá», fortepıanolyq sıklder «Jyl mezgilderi», «Balalar álbomy», 100 romanstar, baletter: «Spáshaıa krasavısa», «Shelkýnchık», «Lebedınoe ozero».
Endi mynda nazar aýdaryńyzdar. Sýretterge qarap, Chaıkovskııdiń qaı baleti týraly qazir aıtamyn jáne myna I. L. Selvınskıı aqynnyń óleńniń tyńdasańyzdar tez taýyp alasyzdar dep oılaımyn:
«Smychkı legko zatrepetalı
I, nejno vygıbaıa talı,
V prosvetah golýbyh polos
Lebáje stado proneslos.
Ono letalo, slovno dym
Ot mýzykalnogo dyhaná,
V samom polete otdyhaıa,
Strýıas dvıjenıem odnım...». (slaıd 2).
O: - «Lebedınoe ozero» baleti
U: - Durys, balet «Lebedınoe ozero». Bul baletti kompozıtor 1875 - 1876 jj aralyǵynda jazdy. Osy shyǵarmamen Chaıkovskıı balet ónerinde jańashyldyqty engize bastady. Kompozıtordyń arqasynda balet janry mýzyka ónerinde opera jáne sımfonıa shyǵarmalarynyń deńgeıi kóterildi. Sımfonıa sıaqty balette tereń sezim oılaryn kórsete bastady. Sonyń nátıjesinde, operanyń jáne sımfonıanyń dramalyq prınsıpteri balet janryna endi. Sondyqtanda, balet tez damı bastady. «Balet degenimiz – ol da sımfonıa» dep kompozıtor aıtqan. Keıin osyndaı reformatorlyq negizderin basqada eki baletterinde bekitti. Al sender bilesińder ma nege bul balet osylaı atalǵan.
O: - Sebebi, munda aqqýlar bar.
U: - Ia, munda eki ertegi aqqýlar bar: bireýi shynymen, dýalanǵan hanshaıym aqqý – Odetta jáne ekinshisi zulymdy sıqyrshynyń qyzy – Odıllıa. Qalaı oılaısyńdar, qaısysy shyń hanshaıym bop keledi. (slaıd 3).
O: - Aq aqqý
U: - Árıne, aq aqqý – bul Odetta hanshaıymy. Al endi, balettiń mazmunyn tyńdańdar.(slaıd 4).
Balet tórt bólimnen turady. I - shi bólim. Zıgfrıd hanzadanyń saraıynda dostary jınalady. Erteń bı keshinde ol ózine qalyndyq tańdaý kerek. Jalǵyz qalǵannan keıin Zıgfrıd muńaıady. Aıaq astynan ol aqqýlardyń ushyp bara jatqanyn baıqap olardyń artynan barýǵa bel býady.
II - bólim. Aq aqqýlar – bul dýalanǵan qyzdar. Aqqýlardyń patshaıymy – sulý Odetta. Odettaǵa mahabbat tanytqan hanzada oǵan máńgilik adal antyn beredi.
III - bólim. Saraıdaǵy bı keshi. Zulymdy sıqyrshy Fon Rotbart, Odettaǵa uqsas óz qyzyn Odıllıany alyp keledi. Biraq bul aq aqqý emes, qara aqqý bop tabylady. Hanzada eshteńe sezbeı Odıllıamen bıleıdi jáne ony qalyńdyǵy retinde jarıalaıdy. Sol ýaqytta terezeden Odettanyń beınesi kórinedi. Aldanǵan hanzada, aqqýlardyń ózenine asyǵady.
IV - bólim. Daýyl kóteriledi. Hanzada sıqyrshymen kúresip ony jeńedi.
U: - Al, endi osy balettiń eki úzindisin tyńdaıyq.
1 - shi úzindi «Aqqýdyń taqyryby». Bul áýen balettiń negizgi ertegi beınesimen baılanysty.(slaıd 5). Mýzykany tyńdap, endi óz oılaryńyzdy aıtyńyzdar. Mýzykanyń minezi qandaı?
O: - Názik, muńdy, tynyqty.
U: - Ia, men senderge mazmundy aıtyp bergendeı, aqqýlardyń tobynyń ishinde júzip júrgen, basynda tájikeıi bar Odetta aqqýy aıaq astynan qyzǵa aınalady. Osy balette taǵy qandaı ertegi keıipkerler bar?
O: - Zulymdy sıqyrshy men onyń qyzy. (slaıd 6).
U: - Ia, endi men senderge beınerolık qoıamyn. Munda hanzada Odetta dep qara aqqýmen bıleıdi jáne kezdesetin «Aqqý» taqyrybynda nazar aýdaryńyz. (slaıd 7). Onyń mýzykasynyń minezdemesi qandaı?
O: - Mýzykasy mazasyz, tynymsyzdanyp ketedi.
U: - Qalaı oılaısyzdar, ne sebepten mýzykany kompozıtor mundaı minezge aýystyrdy?
O: - Sebebi, arada bolatyn qaqtyǵysty kórsetkisi kelgen.
U: - Ia, bul balettiń aldynda bolar oqıǵanyń, ıaǵnı hanzadamen sıqyrshynyń qaqtyǵysy kórsetilip jatyr. Munda biz neshe ertegi keıipkerlerdi baıqadyq?
O: - Tórt, olar; Zıgfrıd, Odetta, Odıllıa jáne onyń ákesi Fon Rotbard zulymdy sıqyrshy. (slaıd 8 - 11).
U: - Al balettiń taqyryby qandaı?
O: - Zulymdy kúshter qyzdy qusqa aınaldyrady, biraq eki jaqtyq mahabbat pen adaldyq sıqyrly kúshterdi joıyp, jeńip shyǵady.
U: - Al endi venn dıagrammen eki aqqýlardyń minezdemesin salystyra óteıik.

Aq aqqý Ekeýi de qyz, qus Qara aqqý
Aq, sulý, sezimtal, názik, mahabbatqa toly, dýalanǵan Zulym, qara nıetti, túsi qara

U: - Al endi suraq, baletmeıster degen kim?
O: - Baletmeıster ol baletti qoıatyn adam.
U: - Balet «Aqqýlar ózeni» bul álemniń barlyq sahnalarynda qoıylyp júr. 1901 j bastap bul Úlken teatrda Aleksandr Gorskıı baletmeısterdiń qol astynda qoıylyp júrdi.(slaıd 12). 1937 j Gorskııdiń talantty shákirti Asafa Messerdiń jańa basylymymen qoıyla bastady. Qazirgi zamanǵa balettiń basylymyn Iýrıı Grıgorevıch júzege asyrdy.
Al endi oqıǵa júıesi bizdi kóne, túnergen, umtylǵan jerge aýystyrady.
Biraq aıaq astynan onda bári tiriledi, kúnniń jaryq sáýlesi túsedi. Sýretke qarap biz kompozıtordyń sol baletine nazar aýdaraıyq. Ol qandaı balet? (slaıd13).
O: - «Spáshaıa krasavısa» baleti.
U: - Durys, kóptegen ertegiler ishinen Chaıkovskıı osy «Spáshaıa krasavısa» ertegin tańdady. Bul balettiń negizgi mazmunyna Sharl Perro atty fransýz jazýshynyń ertegi endi. (slaıd14).
Balettiń oqıǵa júıesi Florestan XIV patshanyń ertegi saraıynda ótedi. Balet prolog jáne úsh bólimnen turady. Balettiń lıbrettosyn jazǵan Ivan Aleksandrovıch Vsevolojsk.(slaıd 15).
Chaıkovskııge lıbretto unaǵany sonshalyq, ımperator teatrynyń dıreksıasy oǵan mýzyka jazýǵa usynǵanda, ol oılanbastan tez kelisti. «Spáshaıa krasavısa» baletin ol baletmeıster Marıýs Petıpamen tyǵyz baılanysta jazdy. (slaıd 16).
Al endi balettiń mazmunyn kim bizge baıandap beredi.(slaıd 17).
O: - Koról qyzyń shoqyndyrý rásimine kóptegen qonaqtardy shaqyrady. Meıramdy uıymdastyratyn kisi, zulymdy peri Karabosty shaqyrýǵa umytyp ketedi. Meıramǵa kelgen ashýlanǵan Karabos qyzyna qarǵys tastaıdy. Avrora on altyǵa tolǵanda urshyqpen qolyn jaraqattaıdy jáne máńgilik uıqyǵa ketedi. Biraq, meırimdi Sırenı peri, Qarabostyń qarǵysyn jumsartady. Avrora máńgilik uıqyǵa ketpeıdi, tek júz jyl uıyqtaıdy. Sulý hanzada ýaqyty kelgende ony oıatady. Avrora boıjetkende, Karabostyń bergen urshyǵy ony shanshyp uıqyǵa basady. Sırenı peri Avroramen birge barlyq saraıdaǵylardy uıyqtatady. Endi saraı qalyn ormanǵa aınalady. Júz jyl ótken soń Dezıre hanzada ań aýlap júrgende Sırenı periniń Avrorany oıatyp, Karabostyń sıqyrly kúshin joıady. Avrora men Dezıreniń toıyna barlyq ertegi keıipkerler quttyqtap keledi.
U: - Rahmet, qalaı oılaısyńdar, munda neshe ertegi keıipkerler bar?
O: - Kóp, basqa baletterge qaraǵanda, munda kompozıtor perilerdi jáne balettiń sońynda kóptegen ertegilerden alynǵan negizgi keıipkerlerdi qoldanady.
U: - Ia, Glınkanyń dástúrin jalǵastyrýshy, Chaıkovskııde óz keıipkerlerin jaǵymdy jáne jaǵymsyz jaqtaryn jaqsy kórsete bildi. (slaıd 18 - 19).
Mysaly, Karabostyń taqyryby turaqsyz, yrǵaǵy yzǵyra bop kórsetse, Sırenı áýendi, tonaldigi jaǵynan turaqty, major ladynda keltirgen. Al endi eske túsirsek bul balette kompozıtor varıasıalardy qaı bóliminde bergen.
O: - Prologta jáne úshinshi bóliminde.
U: - Ol kimderdiń varıasıalary?
O: - Perilerdiń, mysaly: feıa ıskrennostı, feıa svetýshıh kolosev, feıa rassypaıýshaıa hlebnyh kroshek, feıa shebechýshaıa kanareıka, feıa pylkıh, sılnyh strasteı, feıa Sırenı, feıa zolota, feıa serebra, feıa sapfırov, feıa brıllıantov. (slaıd 20).
U: - Qalaı oılaısyńdar, nege kompozıtor munda prologta jáne úshinshi bóliminde kóptegen varıasıalardy qoldanǵan.
O: - Sebebi, varıasıalar balette jeke adamnyń bıimen baılanysty.
U: - Al, egerde, Pa - de - de bıi bolsa?
O: - Pa - de - de bıinde eki adam bılese, al Pa - de - trýa úsh adam bıleıdi.
U: - Ia, al negizgi keıipkerimizdiń, ıaǵnı Avroranyń varıasıasy bar ma?
O: - Ia, ol váls yrǵaǵynda jazylǵan.
U: - Karabozben, Sırenıdiń taqyryptary qaı bólimderde kezdesedi?
O: - Prologta, I - II - shi bólimderinde
U: - al myna balette dıvertısmentter kezdese ma?
O: - Ia, sońynda III - shi bólimde.
U: - Bul balette kompozıtor taǵy qandaı klasıkalyq bılerdi qoldanǵan?
O: - Marsh, váls, farandola, polonez, sarabanda jáne jańadan panoramany qoldanady.
U: - Ia, panorama degenimiz bı máneri emes, mýzykaly - horeografıalyq sýret. Panorama bizde nemen baılanysty?
O: - Dezıre sulý Avrorany ańsaýmen baılanysty.
U: - Ia bul týraly «Sozersanıe prırody ı vmeste s tem sladostnoe tomlenıe po prızraký» dep Asafev aıtqan. Jalpy, bul balettiń mýzykasy meıramdy, qýanyshty, ashyq jarqyn saltanatqa toly. Kompozıto ertegi keıipkerler arqyly adamnyń ishki sulýlyǵyn, shyn sezimdi ashyp kórsetse kerek. Avroranyń, Dezıreniń, Sırenı periniń úaıymdary – baqytqa talpynǵan, shyn júrekten jaqsy kórgen adamdardyń sezimderi. Olardyń adamdyq qasıetterine, ashyq álemine – zulymdyqqa, qarama - qarsylyqqa toly Karabos beınesimen kórsetiledi. Balettiń negizgi oıy qandaı?
O: - Jaqsylyqtyń zulymdyqty jeńýi. Al mýzykada ómirdiń qýanyshty saltanaty sýretteledi.
U: - Al, endi bizdiń sońǵy baletimiz osyndaı minezde berilgen. Ol balet osy bes aı buryn biz qarsy alǵan meıramymyzben baılanysty. Ol qandaı meıram?
O: - Jańa jyl.
U: - Ia, jańa jyl. Kelesi oqıǵa bizdi meıramǵa aýystyrady. Jańa jyldy biz nemen elestetemiz.
O: - Qar, shyrshanyń ıisi men syılyqtar.
U: - Ia, jańa jyldy biz 31 jeltoqsan – 1 qańtar aralyǵynda qarsy alamyz. Al Reseıde 7 qańtarda burynnan kele jatqan Rojdestvo atty meıram bar. Ár el óziniń ár túrli dástúrleri men ádet ǵuryptarmen osy meıramdy qarsy alady. Biraq bizde jalǵyz jasyl bop turatyn shyrshamyz bar. Sondyqtanda, ol jańa jyldyń nyshanyna, ıaǵnı sımvoly bop alyndy. Al endi qalaı oılaısyńdar, P. I. Chaıkovskııdiń qaı baleti osy meırammen baılanysty.
O: - «Shelkýnchık» baleti. (slaıd 21).
U: - Bul erteginiń avtory kim?
O: - Ernest Teodor Amadeı Gofman – nemis jazýshysy.
U: - Ia, osy Gofman tek jazýshy emes, sonymen qosa ony mýzykant dep aıtýǵa bolady. Ol kóptegen mýzykalyq shyǵarmanyń avtory. Al onyń ertegi 23 naýryz 1892j P. I. Chaıkovskııdiń partıtýrasy aıaqtalysymen balet janryna aınaldy. Balettiń lıbrettosyna sonyń ertegisi alyndy. Bul balettiń lıbrettosyn jazǵan fransýz baletmeısteri Marıýs Petıpa. M. Petıpa 1874 j Reseıge kelip orys sahnasyna 53 úlken, kishi baletterin qoıdy. Al lıbretto degenimiz ne?
O: - Lıbretto degenimiz (ıt. libretto - kitapsha, libro(lıbro)- kitap) – ádebı sóz; opera, operetta, balet, kantata, oratorıa sıaqty kúrdeli mýzykalyq shyǵarmalardyń mazmuny. Lıbretto ádebıet sújetinen alyndy. Lıbretto mýzykalyq shyǵarmalardyń negizgi ıdeıalyq beınesin kórsetedi.
U: - Ia, lıbretto bul senarı jáne balettiń mazmuny. Lıbrettosyz baletimiz qoıylymbaıdy. Alǵashqy sabaqta «Shelkýnchık» balettiń mazmunymen jáne negizgi keıipkerlermen tanystyq. Kim bizge qysqa mazmunyn eske túsiredi. (slaıd 22).
O: - Oqıǵa júıesi Germanıada ótedi. Zılbergaýs atty kisiniń úıinde jańa jyl meıramǵa daıyndyq júredi. Qonaqtardy kútedi. Qonaqqa kári Drosselmeıer oıynshyqtardyń sheberi keledi. Ol balalarǵa usqynsyz kishkentaı Shelkýnchık atty jańǵaq shaǵatyn qysqyshty syılaıdy. Onyń usqynsyz bolǵanyna qaramastan Klara (Marı) atty qyz ony unatady. Túnde ol tús kóredi. Shelkýnchıkke egeýquıyryq, tyshqan áskerimen birge shabýyl jasaıdy. Shelkýnchık qalaıda áskermen kúresse de, olardy jeńe almaıdy. Aıaq astynan Marı olardy qutqarady. Ol óziniń týflıin alyp egeýquıryqqa laqtyrady jáne olardy jeńedi. Jaýyn jeńgen Shelkýnchık sulý hanzadaǵa aınalady jáne Marımen birge sıqyrly elge barady. Sıqyrly Draje periniń patshalyǵynda meıram bastalyp jatyr.(slaıd 23).
U: - Ia, al endi kim aıtady, qaısysyń uqyptyqsyńdar. Osy ashyq sabaq bastalar aldynda qandaı mýzyka júrdi?
O: - «Shelkýnchık» balettiń ývertúrasy júrdi.
U: - Durys, bizde bári bir nárseden bastalady. Jyl qańtar, aptamyz dúısenbiden, al balet ývertúradan. Al ývertúra degenimiz ne?
O: - Ývertúra (fr. ouverture – ashylý, bastaý degen sóz) – sımfonıalyq orkestrmen oryndaýǵa arnalǵan mýzykalyq shyǵarma. Opera sıaqty ol XVIIǵ paıda boldy. Ývertúra – úlken mýzykaly - dramalyq shyǵarmalar – opera, oratorıa, dramalyq pesa nemese balettiń aldynda oınalady. Ývertúralar kóbinese damyǵan sonatalyq formada jazylǵan túrinde aldaǵy shyǵarmanyń negizgi kezeńderi qysqasha sýretteledi.
U: - Ia, «Shelkýnchık» ývertúrasyda meırammen baılanysty. Al ývertúrany kim oryndaıdy.
O: - Sımfonıalyq orkestr.
U: - Sımfonıalyq orkestr degenimiz ne?
O: - Sımfonıalyq orkestr túrli tektes mýzykalyq aspaptardyń, ıaǵnı ishekti mýzykalyq aspaptar, úrlep oınalatyn jáne soǵyp oınaıtyn aspaptardyń tobynan qurylǵan orkestr. Munda 20 astam aspaptar oınaıdy.
U: - Ia, durys. Sımfonıalyq orkestrdiń basqarýshysy kim?
O: - Dırıjer.
U: - Durys, al bıdi qoıatyn adamdy kim dep aıtamyz, ıaǵnı horeografıany?
O: - Horeograf.
U: - Durys. Al baletti basqaratyn kisini – baletmeıster deıdi. Lıbrettıst baletke senarıyn sózben jazady. Kompozıtor baletke mýzykalyq dybys tilimen jazady. Baletmeıster bılerdi dene qımyl men qozǵalysyn shyǵarady. Sondyqtanda, balette ár túrli ónerler: mýzyka, bı, dramalyq jáne beıneleý óneriniń qosyndysy biriktirilgen. P. I. Chaıkovskıı «Shelkýnchık» baletinde bı men sımfonıalyq mýzykany sheberlikpen qosty. Bul tarıhı balette úlken jetistik dep aıtýǵa bolady.
«Shelkýnchık» baletinde birneshe bıler bar. Olar: «Draje periniń bıi», «Gúlderdiń válsy», «Qar qylaýylardyń» bıi, «Shokolad» ıspan bıi, «Kofe» arab bıi, «Sháı» qytaı bıi, «Baqtashylar» bıi. (slaıd 24). Osy bılerdiń ishinde «Qar qalaýylardyń» bıine nazar aýdaryńyzdar. (beınerolık). Munda kompozıtor tabıǵat kórinisin kórsetkisi keldi me, álde bir maqsatty kózdedi me? Qalaı oılaısyńdar?
O: - Tazalyqty, náziktikti kórsetkisi keldi.
U: - Árıne, al mýzykanyń minezdemesi qandaı?
O: - Mýzykanyń minezi váls yrǵaǵynda, jumsaq, jeńil, ertegi.
U: - Qalaı oılaısyńdar mýzykany ertegi qylatyndaı ne áser etti?
O: - Qońyraýlardyń syńǵyrlaǵan daýysy bıge sıqyrly etip áser etti.
U: - Mine taǵy bir mýzykany tyńdap kóreıik. (beınerolık). Bul kimniń bıi?
O: - «Draje periniń» bıi.
U: - Ia, dál sol. Al ony qandaı aspap oryndap otyr?
O: - Chelesta aspaby.
U: - Durys. Chelesta degenimiz qandaı aspap?
O: - Chelesta degenimiz klavıshty urmaly aspap.
U: - Óte jaqsy. Sender baletten jalyqpaý úshin men senderge sergitý oıynyn júrgizeıin. Qazir «Shelkýnchık» baletinen sımfonıalyq orkestrge kiretin aspaptar dybystaıdy, al sender qaı aspap oryndap otyrǵanyn tabyńdar.
U: - Jaraısyńdar, endi osynyń nátıjesinde, barlyq orkestrdiń dybystaýynda bizde bir mýzyka oryndaldy. Ony tanydyńdar ma?
O: - Ia, ol «Váls svetov».
U: - Durys, endi men birtindep osy baletten mýzyka qoıamyn, al sender aldaryńda turǵan táttilerdi jep kórińizder jáne qaı mýzyka júrip jatqanyn taýyp alyp vıktorına jaza qoıyńyzdar.
U: - Vıktorınadaǵy júrip jatqan mýzykany durys anyqtadyńdar. Endi sol jegen táttileriń mýzykaǵa sákes kele ma? Kompozıtor shynymen - aq durys beınelegen ba? Mende sendermen kelisemin. Onyń mýzykasy shynymen - aq túrli muz kámpıtti, shokoladty, tátti sýsyndardy kórsetedi. Al endi ven dıogramma arqyly kompozıtordyń úsh baletin salystyra otyryp, bir qorytyndyǵa keleıik. Baletterde Adajıo, Odetta, Odıllıa rolin oınaǵan kóptegen balerınamyz bar. Olar kimder?
O: - Marına Semenova, Galına Ýlanova, Maııa Plıseskaıa, Natalá Bessmertnova, Lúdmıla Semenáka.
U: - Ia, durys. Jalpy P. I. Chaıkovskıı shynymen - aq balet janrynda ertegi kompozıtor bop sanalady.
Mýzyka Chaıkovskogo zvýchıt,
Vseh nas zvýchanem ýdıvıt
Mágkaıa, dýshevnaıa
Legkaıa, napevnaıa
Vmeste s mýzykoı horosheı
K nam prıhodıt volshebstvo
Ostorojno, ostorojno
Ne vspýgnýt by nam ego!