InfoHub Logo

1.

"Talapkerdegi" bastaýysh mektepti támámdaǵannan keıin, turmystyq áldene sebeptermen birer jyl oqýdan qol úzip qala berdim de, Abaı atyndaǵy orta mekteptiń besinshi klasyna óz qurbylarymnan edáýir kesheýildep barǵan bolatynmyn. Jas jaǵynan menen sál úlken Ahmet Nurǵazın, menimen qatarlas Dáýlethan, odan keıin Sembaı Baızaqov, Murat Sıbaǵatovtar bary esimde, qalǵandary kileń bir áli "besikten beli shyqpaǵan" derlikteı úpir-shúpir búldirshin qyzdar men balalar edi. Jańa kelgen balaǵa suqtana qadalatyn eski ádetpen, boıy áli ózderi otyrǵan partasynan asa qoımaǵan bákene qyzdar da bota kózderi móldireı tunyp, maǵan alma-kezek qaraı beredi. Ájepteýir eseıip qalǵan kezim ǵoı, álgi qyzdar qaraǵan saıyn óz-ózimnen abyrjyp, qysyla túsemin.

Eń alǵashqy klass jetekshimiz ádebıet pániniń muǵalimi Sáken Jumahanova edi. Keıin bildim, qazaqtyń qalamy júrdek jazýshy-jýrnalısteriniń biri Jeken Jumahanovtyń qyzy eken. Meniń ádebıetke qumarlyǵymdy ańǵaryp, ózimniń de eptep óleń jaza bastaǵanymdy baıqaǵan Sáken tátem (biz ol kisini osylaı ataıtynbyz) maǵan aıryqsha yqylas bólip, alǵashqy kúnnen-aq óz qanatynyń astyna ala júrdi.

Jetimsizdeý, joq-jitik shaq edi ǵoı. Úıimiz Talapkerde bolǵan soń, ata-anamyz Úsharaldaǵy jekjat ishinen bir jyl, jarym jyl panalata turar bireýin izdep taýyp, sol úıge páterge qoıady. Olar da qaıbir jaryp otyrǵan úı. Keıde mektepke de orta qursaq kúıde kelip, bes-alty sabaq boıyna ishim shurqyrap otyratyny da bolyp qala beretin. Aı saıyn oqýshylarǵa dápter úlestiriletin. Soǵan bir kezekti aqsha jınaý kezinde meniń qaltamda kók tıyn bolmaı, balalardyń bári alyp jatqan dápterden quralaqan qala jazdadym. Sony sezgen Sáken tátem (óz aqshasyna aldy-aý deımin) bir qushaq dápterdi qolyma ustata saldy. Balalardyń aldynda tóbem kókke bir eli jetpeı qalǵany esimde.

Keıde meni ońashalap alyp: "Qarnyń ashyp júrgen joq pa?" — dep, bes-on tıyn "qarjy" da berip qoıady. Júgirip Úsharaldyń ortasyndaǵy ashanaǵa baram. Etsiz borsh, umytpasam, on tıyn turýshy edi. Sonyń bir tárelkesin jáne bir tıynǵa qantsyz shaı alam da, qara nanǵa qosyp soǵamyn da alamyn. "Asharshylyqta jegen quıqanyń dámi aýyzdan ketpeıdi" degen ǵoı baıaǵy. Birde toq, birde ash júretin bizder úshin álgindeı járdemniń ózi at mingizgenmen para-par edi. Jarty ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ishinde umytpaı júrýimniń sebebi de sodan shyǵar, bálkı.

Balalardyń birazynan eresek ekenimdi aıttym, sodan da ma álde ózim de alǵyr bolyp jaralǵasyn ba, obaly ne kerek, sabaqty qamshy saldyrmaı jaqsy oqydym. Esepke de júırik edim. Besinshi-segizinshi klass aralyǵynda matematıkaǵa menen jetik shákirt bolǵan joq. Klastaǵy qyzdardyń kóbi úıge berilgen esep tapsyrmasyn menen kóshirip alyp júretin.

Matematıkadan eń aldymen Rahıla Oralbaeva, odan soń Temirǵalı Iýsýpov, Rústem Bektebaev, Súbebek Tólegenov, Bıshat Qabdoldaevalar dáris berip edi, bir de biri meni shetqaqpaı etken joq. Tek, keıin segizinshi klastan soń, men birjola ádebıet jaǵyna qaraı oıystym da, esep-qısapqa salqyn qaraı bastadym. Bastapqyda onyma ájepteýir renjigen ustazdarym ári-beri sóz etip aınaldyryp kórdi de, aqyry túk shyqpasyn sezdi ǵoı deımin, qoldaryn bir-aq siltep, jaıyma jibergen bolatyn.

Sol aǵalarymnan bolar, sabaqty basqalardan jaqsy oqımyn da, jaýabymdy berip, tıisti baǵamdy alǵannan soń, bir orynda baıyz taýyp tynysh otyra almaıtyn jaman ádetke úıir bola bastadym. Bul, árıne, muǵalimderge unamaıtyny beseneden belgili. Keıde ózimiz de shekten shyǵyńqyrap ketetin bolsaq kerek. Ol kezde kesh qarańǵylyǵyndaǵy sabaqty kádimgi kerosın shamnyń jaryǵymen oqıtyn edik. Sham muǵalim stolynyń ústinde turady. Qudysh Musahanov, Dárý Bazarov sıaqty "tentekteý" balalar jińishke rezeńkeden saýsaqpen atatyn rogatka jasap, sorǵysh qaǵazdy aýzyna salyp sýlap, shıyrshyqtap alady da, dáldep otyryp, muǵalim kózi taıa bergen kezde, shamǵa qaraı atyp kep jiberedi. Shar etip sham áınegi synady da, balalardyń "qudaıy berip" shý ete túsedi. Ne isterin bilmeı daǵdarǵan muǵalim bizdi amalsyz úıge qaıtarýǵa májbúr bolady. Bul jaǵdaı eki kúnniń birinde qaıtalanyp júrdi.

Sondaıda kóbine álgi tentektiktiń basynda júrgender qutylady da, tutylyp qala beretin men ǵana boldym. Bul bir emes, eki emes, jıi qaıtalanǵan soń, muǵalimder de ábden yǵyr bolyp, "kinálini" shyndap izdeýge kóshedi. Óıtkeni bárine sabaq bolarlyqtaı etip biren-saran balany tezge salyp "jazalap" qoımasa, mekteptegi tártip aqsaı berýi, asqyna túsýi yqtımal. Onyń aldyn alý kerek. Ondaıda aýyzǵa eń aldymen men iligetin boldym. Mektep dırektory Bolysbek Ospanov, keıde Aısa Ismaılov sıaqty aǵalarymnyń aldynda basym salbyrap, súmireıip talaı-talaı turdyq ta ǵoı.

Kinámdi moıyndaımyn, "endigári qaıtalanbaıdy" dep aq ta tók ýádemdi de berem. Biraq ádeıi jasamaǵanmen, mektep ishinde oqtyn-oqtyn oǵash jaǵdaılar ushyraspaı turmaıdy. "Qasqyrdyń aýzy jese de qan, jemese de qan" dep, ondaıda ámise men kináli bolyp shyǵa beremin.

Jetinshi klasta oqyp júrgende ǵoı deımin, áldebireý klasqa shekildeýik shaǵyp, edendi toltyryp tastaǵan. Oqý isin meńgeretin nemis tilinen beretin Aıtova deıtin (atyn umytqanyma keshirim suraımyn) ustazym bolýshy edi, sol kisi: "Kim shaqqan muny?" — dep surasa, Dárý tek turmaı: "Sáken de baıaǵy, basqa kim shaǵýshy edi",— demeı me qaǵynyp, meniń ant iship aqtalǵanyma qaramaı, áıda kelip ortaǵa ala tuqyrtty-aý dersiń bir. Áp-sátte "hýlıgan" da men, "buzyq", "bas buzar buzaqy" da men bolyp shyǵa keldim. Áýpirimmen áreń dep ol shýdyń basylǵany sol edi, ertesinde taǵy bir "qyzyqtyń" tap bolǵany. Menimen dostas júretin Bazardyń Dárýi tereze jaqtaýyna súıenip teris qarap kitap oqyp tur eken. "Áı, bálem, qolyma tústiń be, joq pa" dep oıladym da, júgirip baryp arqasyna sekirip minbeıin be at qusatyp. Ol bar ekpinimen solq ete ilgeri umtylyp qaldy da, basymen soǵyp, tereze áıneginiń byt-shytyn shyǵarǵany. Úp-úlken áınek saldyr-gúldir etip edenge shashylyp tústi.

Bir jaqtan ańdyp júrgendeı bolyp, Aıtova apamyzdyń jetip-aq kelgeni. Áı-sháıǵa qaratpaı, meni sol kezdegi dırektorymyz Aısa Ismaılovtyń aldyna alyp bardy. Taǵy da eski áýenge salyp "endi óıtpeımin" dep ant-sý ishkenime qaratpaı, qujatymdy qoltyǵyma qystyryp, meni mektepten birjola shyǵaryp-aq jibergeni ǵoı.

Áý basta ájepteýir eseńgirep-aq qalsam kerek. Bulaı bola qoıady degen oı úsh uıyqtasam túsime de kirmegen edi. Bir jaǵy, meni adam bolady dep asa zor úmit artyp júrgen ákemnen de qaımyǵyp, kirerge tesik tappaı qysylyp baramyn. Eki-úsh kún muǵalimderim raıynan qaıtar ma degen dúdámal úmitpen mektep mańyn toryp, aınalsoqtap júrip aldym. Biraq meniń shyryldaǵan jaıymdy uǵyp, járdem ete qoıaıyq degen kóńil kóre qoımaı, ne de bolsa dep, bar oqıǵany buljytpaı ǵana shyp-shyrǵasyz týǵan aǵam Núsipke aıtyp berdim. Ol bas shaıqap, biraz oılanyp júrdi de, meni aldy-artyma qaratpaı, Andreev aýdany jaǵyndaǵy aǵaıyn arasyna ala jóneldi. Ákeme ne aıtqanyn, qalaı dep túsindirgenin ózi biledi, áıteýir meni Taldybulaqtaǵy ortalaý mektepke ornalastyryp, jaqyn týysymyz Qýanyshtyń úıine tapsyryp ketti. Sóıtip, men kútpegen jerden Qudaı aıdap jańa aýyl, jańa mektepten bir-aq shyqpaımyn ba.

Eshteńesi joq, munda da ózim sıaqty balalar oqıdy eken. Sany kemdeý demeseń, ul-qyzy bar jetinshi klass munda aıyryqsha mártebege ıe bolǵan. Óıtkeni olar mektep bitiretinder. Muǵalimderim de asa qarapaıym, sypaıy jaısań adamdar bolyp shyqty. Az kúnde bul ortaǵa sýdaı sińip, tastaı batyp júre berdim. Esimhan Shúkeev degen ózimnen bir jas kishi balamen (ol osy kúngi úlken aqynymyz Qastek Baıanbaevtyń týǵan inisi) tipti tez shúıirkelesip, dostasyp kettik. Sháken, Kúpán deıtin maǵan jıendigi bar qyzdar, Gúljıan, Gúlbarshyn deıtin qurbylas ádemi qyzdar bar eken, shetten kelgennen soń, tańsyq kórindim be, onyń ústine osynda kelerde Núsip aǵam Andreevkadaǵy dúkennen tańdap turyp sý jańa kıim satyp áperip, jutyndyra kıindirip qoıǵan. Jupyny aýyl balalary úshin ol da tań shyǵar, endi tipti taltańdaı basyp erkinsip, "pervyı paren v derevne" boldyq ta shyqtyq, ne kerek!

Obaly ne, munda da sabaqty jaqsy oqydym. Igibaı, Dosymbek sıaqty (birazyn umyttym) muǵalimderim de jaqsy qarady. Sol jyly komsomol qataryna ótip (ol kezde mártebe), az kúnde "kisi" bolyp-aq qaldym. Famılıam onda ákemniń atynda, Qusaıynov bolatyn. Jetinshini Taldybulaqta támámdap, kelesi oqý jylynda túk bolmaǵandaı Úsharaldaǵy óz klasyma qaıtyp bardym. Bir jańalyǵym — endigi famılıam Imanasov bolyp ózgerdi. Ákemniń az-kem qarsylyǵyna qaramaı, uly atam atyna kóshtim. Sol famılıa meni áli kúnge deıin jerge qaratpaı, bıikten bıikke kóterip alyp kele jatqan sıaqtanady.

Segizinshi klasta ustazdar quramy sál ózgergendeı boldy. Klass jetekshim — Súbaı aǵaı Tólegenov. Barynsha adal da aqkóńil, jylyushyrap bárimizge jaqsylyq tilep turatyn. Ádebıetten endi Sara Stambekova sabaq beretin bolypty. Kúıeýi aýdan prokýrory edi de, onyń inisi Marat menimen birge oqıtyn. Sondyqtan Sara tátem úıine jıi baryp turdym. Klasqa asa bir kirpıaz ólshemmen jınaqy ǵana kıinip, qazdaı qalqyp, yrǵala basyp, sulý denesin barynsha erkin ustap, jaınaı kiretin. Erjetip qalǵan Sembaı, Dáýlethan, Marat, Murat bárimiz osy táteıimizge ózgeshe sezimmen qaraıtynbyz. Shákirttik, inilik kózimen "ǵashyq" bolyp qaradyq desek te bolǵandaı edi. Onyń túk sókettigi bola qoımas.

Sol kezde osy kúngi akademık jazýshy Zeınolla Qabdolovtyń "Ómir ushqyny" deıtin shaǵyn qyzyl kitaby shyqqan. Men sony qyzyǵa oqyp júrýshi edim, keıde klasqa da alyp keletinmin. Sol kitapty qolyna ustap turyp, Sara tátemniń: "Zeınolla ekeýmiz KazGÝ-de birge oqyp edik", — degeni de este qalypty.

Men basynda senińkiremeı de júrgem.

Keıin, Qazaq ýnıversıtetinde Zekeń de maǵan ustazdyq etti. Sara tátemniń álgi sózin reti kelgende qulaqqaǵys etkenim bar edi, Zekeń quptap bas ızegen. Oǵan da marqaıyp qalǵanym bar.

Mektepte eki-úsh qabyrǵa gazetin shyǵaramyz. Segizinshi klastan bastap solardyń basy-qasynda men júrdim. Súbaı aǵaı, orys tili men ádebıetinen sabaq beretin Zaıyr Esimjanuly Hasenovter basshylyq jasaıtyn. Ásirese bir qabyrǵany tutas alyp, aıyna bir shyǵyp turatyn "Kirpi" gazetiniń bedeli orasan bolatyn. Oǵan iligip qalý kimniń de bolsa betine shirkeý edi, keıbir nashar oqıtyn, tártibi tómen shákirtter bizdiń kózge túspeı, qolynan kelse qıystap, aýlaǵyraq júrýge tyrysatyn.

Sol jyldardan bastap meniń shaǵyn maqalalarym, birli-jarym bir shýmaq, eki shýmaq óleńderim aýdańdyq, oblystyq, tipti respýblıkalyq "Lenınshil jas" (qazirgi "Jas alash") gazetterinde jarıalana da bastaǵan. Balań kóńildi ol da ósirmeı qoıǵan joq.

Sabaqty jaqsy oqıtyn edim de, biraq yntam durys bolǵanymen, udaıy sońyna túsip sarylyp otyrýǵa joqtaý boldym. Sondyqtan da bolar, birde-bir ret "Úzdik" (otlıchnık) oqýshy ataǵyn ala alǵan emespin. Biraq maǵan degen ustazdarymnyń úmit-senimi árdaıym joǵary ekenin ishteı jaqsy sezinetinmin. Sol senimdi aqtasam degen oı sońymnan qalyp kórmegen.

Myna bir jaǵdaıdy aıta keteıin. Tarıh páninen Qaıyrǵojına degen (Qudaı-aı, keshir, esimin umytyppyn) sabaq beretin. Toqsan aıaqtalarda árbir klastyń jetekshisi ózderiniń "otlıchnıkterin" ornyqty ustap qalý maqsatynda biraz júgiriske túsetin. Ony biz de kórip, bilip júremiz. Maǵan sheshesi jaǵynan týystyǵy bar Kúljıan Saǵatjanova kóbine-kóp úzdik oqyp júrdi. Birde tarıh sabaǵy ústinde ony klass jetekshisi bizdiń klasqa jeteleı kirdi de, Qaıyrǵojına táteme qarap: "Osy qyzdyń baǵasyn kóterip, "beske" shyǵarshy. Otlıchnısa edi, obal bolǵaly tur", — dep qolqa saldy.

Qaıyrǵojına asa salmaqty, sózin mánerlep, tujyra sóıleıtin adam bolatyn. "Sen osy qyz úshin beker aramter bolyp júrsiń, — dedi ol áriptesine, — mine, aldynda Imanasov otyr ǵoı, sony qazir turǵyz da, oqýlyqtyń kez kelgen jerinen surap kórshi, bir múdirse, buıyrmasyn, óziń kórersiń. Sol da "otlıchnık" bolam dep júgirgen emes. Myna qyzyń, basqa pándi bilmeımin, dál tarıhtan Sákenniń qarasyn da kóre almaıdy. Qaıteıik, sen aıtqan soń kónemiz de", — dep áriptesiniń suraǵan baǵasyn qoıyp berdi-aý deımin.

Mańdaıymnan shyp-shyp ter shyqqanyn sol kezde ózim ǵana bilgen shyǵarmyn. Álgi muǵalim: "Al, tura qoıshy, kórelik!" — dep júre me, óıte qalsa, shynynda Qaıyrǵojına tátem aıtqandaı aǵyp kete qalsam jaqsy, jaýap bere almaı, múdirip qalsam qaıttim?" — degen bir sýyq oı sol sátte sanamda jaı oǵyndaı júgirip ótti-aý deımin.

Birer jyl qoı aýzynan shóp almas momyndar qataryna qosylyp júrdim de, onynshy klasty ortalaı bere taǵy da birer ret "syr bildirip" alǵanym bar. Bul kezde biz Sembaı ekeýmiz osy mekteptegi balalardyń aldymyz. Sembaı mýzykalyq aspaptardyń birazynda erkin oınaıdy. Kórkemónerpazdar úıirmesiniń uıtqysy sol, onsyz bir de bir konsert óz údesinen shyǵa almaıdy. Men "aqyn bolam, jazýshy, jýrnalıs bolam" degenge birjola moıynsuna bekip, úzdiksiz izdenip, bul joldaǵy alǵashqy abyroıǵa da ıe bola bastaǵan bozbalamyn. Qazaq ádebıetiniń bir myqtysy bolaryma senimim zor áıteýir.

Sondyqtan da bolar, endi-endi úlbireı boıjetip kele jatqan qyzdardyń ishindegi eń kórikti, eń sulýlarynyń kózi de, kóńili de biz jaqta. Sony qyzǵanǵan bozbala jigitter ár jerde qyr kórsetip, "biz de qarajaıaý emespiz" degen bolyp, oryndy-orynsyz bizge soqtyǵa beretindi shyǵardy. Sonyń aıaǵy bir kúni balapan qorazdarǵa uqsaǵan qyp-qyzyl tóbeleske ulasty. Bas jarylyp, kóz shyqpaǵanymen, tóbelestiń aty — tóbeles. Ertesińde-aq eki jaqty da ustazdarymyz uly "tergeýge" alyp, taǵy da men tutyldym da, bar bolǵany jarty jyl qalǵanda mektepten shyǵyp qalý qaýpi tóndi. Bizge qarsy jaqta qazirgi Bázil, Qudaıbergen Aqbaev, Melster (Jaıpaqtan) bar edi. Olarǵa sý juǵa qoımady da, kezekti pedsovetke taǵy da men tústim. Ákemdi de shaqyrtty. O kisige qaraýǵa mende bet joq.

Kim biledi, aldyn ala jasalyp qoıǵan spektákl bolýy da múmkin, áıteýir, meniń basyma qaraspandy tóndire kelip, jıyn sońynan Temirǵalı Iýsýpov aǵamyz sóz aldy: "Osy Sákennen túbi jaqsy azamat shyǵatynyna men senem. Eger maǵan ýáde berse, kepildigime alyp, mektep bitirýine jaǵdaı jasap kóreıin, soǵan senińizder",— degeni alqaly topqa qarap.

Ýádeni úıip-tógip berip jatyrmyn. Úlkender de bas ızesti.

Sóıtip, áýpirimmen júrip onynshyny da bitirip shyǵyp edim.

Menimen oqyǵan qyzdar ishinen Kúltaı Ybyraıhanova, Uıalydan kelgen eki Kúlásh, Kúljıan, Gúlsara, sodan soń Ásıa, Raýshan, Raısalar bir top bolyp bólek júretin edi de, oıyn-saýyǵymyz ámise solarmen birge ótetin. Qazir Jarkentte turatyn Nurǵaısha, Uzynaǵashtaǵy Núketaıdy da umytqan joqpyn. Olar da meni umytpaǵanyn ara-tura árkimnen aıtqan sálemderinen ańǵaramyn.

Osydan jıyrma jyl buryn birge oqyǵan qyzdardy beıýaqta eske alyp otyryp, "Qurby qyzdar" deıtin óleń jazyp edim.Sonda:

Qylyǵyna ózderiń kóp te kúlgen,
esterińe túsem be ótkenimmen,
birińnen biriń artyq sıaqtanyp,
ǵashyq bolyp júrýshi em shetterińnen.
... Birlesip kól de keshpeı, shól de keshpeı,
júrsińder kóz aldymda sońǵy elesteı.
Tipti de jaman bola qoımaspyn men,
Kóńilden, qurby qyzdar, sender óshpeı! —

dep jibergen ýádem de bar edi. Áli de sol nıet, sol senimdi berik ustanyp kelemin.

Jigitterden sol Sembaı Baızaqov, Záýrenbek Musabekov, Marat Nuúrǵalıev (ol Esik qalasynda turady), Esim Qaıyrov, Shylby Tuıaqov, Mels Baıbazarovtar kúni búginge deıin qasymda, udaıy aralas-quralas júrip kele jatyrmyz.

Habarlasyp, kóriskende qaýqyldasyp qalyp jatamyz.

Muqametbaı Myńbaev, Rahıla Oralbaeva, Bolysbek Ospanov, Zaıyr Hasenov, Qusaıyn Sadyqov, Qazymbetova, Sembaevadan, basqa ustazdarymnan kóz jazyńqyrap qalǵandaımyn. Áıtse de, bóle-jarmaı, ustazdarymnyń bárine de úlken iltıpat, asa bir ystyq kóńilmen udaıy eske alyp otyrǵandyǵymdy basa aıtyp ótkim keledi.

Abaı atyndaǵy orta mektepte oqyp bilim alǵanymdy óz basym árdaıym maqtan etip júremin. Bul mektepti ár jyldary bitirip shyqqan túlekteriniń bári de osyndaı oıda ekenine de eshqandaı kúmánim joq.

Barlyǵyńyzǵa da Alla jar bolsyn!

---