InfoHub Logo

Taý etegin baýraılap bort-bort jelgen jalǵyz attynyń mańdaıǵa alǵany — kún shyǵar baǵyt. Jer yńǵaıyna qaraı keıde ońǵa-solǵa tolqı júrgenimen, áý basta dittegen baǵdarynan aýytqyr emes. Kúreń tóbel bestiniń aıaq siltesi nyq, býra sandary bult-bult etip órge qaraı tyrmysqanda, eki tanaýy jarqanattyń qanatyndaı jaıylyp, erekshe tektiliginen, alymdylyǵynan habar berip qalady.

Ertoqym ústinde tizelerin eki jaqqa shoshaıta, jaıyla otyrǵan jigittiń de osal jan emes ekendigi baıqalady. Aq sary júzi totyǵa qyzaryp alǵan iri súıekti azamat. Úlkendeý qoı kózderi ózinen ózi nur shasha, aınalasyna jalt-jult qarap qoıady. Qolynda qysqa sapty naıza, jaýyrynynda sadaq. At shoqyraqtaı qalsa, belindegi sapysy qosa shyqyldap qalady.

Bıyl qys aıaǵy uzap ketti de, kókek aıynyń kógi endi ǵana ár jerde kógere bastaǵan. Soǵan qaramastan, áli kúnge jartas yǵynda, saı túbinde muzdaqqa aınalǵan qar qaldyqtary qoshqyldanady. Aıaqty maldyń uzap jaıyla bastaǵan ýaqyty bolǵanymen, jol-jónekeı kózge túsip kele jatqandary da shamaly. Aýasy ańqyǵan taý ishin bylaı qoıǵanda, ara-arasyndaǵy adyrlardyń ózinde jer tistelegen tuıaqty maldar joqtyń qasy.

Jaýgershilikten keıingi ýaqyttan soń el ishiniń áli kóterile almaı jatqanyn osydan-aq ańǵarýǵa bolatyndaı.

Jaraqty jalǵyz atty shamalydan keıin aldyǵa qaraı ıtine túsip, at baýyryn jıirek taqymdaýǵa aınaldy. Kezegimen kezdesken kezeńdi qıalaı asqansha asyǵýly. Qoı kózderdiń kirpik qaǵýy da sırep, aldyǵa qaraı shúıile úńiledi. Astyndaǵy júrdek jylqynyń sharshaı bastaǵanyna qaramastan, degbirsizdik tanytýǵa aınalǵan ýaqytta álgi kezeńnen de asyp túsip edi. Asyp tústi de:

— Oh, bárekeldi!.. — dep rızashylyq keıipte daýystap jiberdi.

Buralańdaǵan usaq shoqylardyń arasyndaǵy sonaý etekte kóringen — shaǵyn aýyldyń tóbesi. Salt atty jolaýshy kezeń asýǵa ilikkende, aýyldyń aınalasyna sıpalaı qarap, kidiris jasady. Súısingenin irke almaı:

— Á, jaraısyń, aǵa, — dep qaldy taǵy da ózinen ózi daýystap. Shaǵyn aýyl — jalǵyz úıli qystaý. Bul jaqta qystaýlar, negizinen, tastan qalanǵanymen, ishki-syrtqy sylaǵy laı balshyq. Úıge japsarlas salynǵan mal qoranyń tóbesi qamys-quraqpen ıa bolmasa, qaraǵan-butamen jabylady.

Erteńgisinen beri kózge jóndi túspeı kele jatqan aqtyly qoılar kúńgeı betkeıde bytyraı jaıylýda. Onyń ar jaǵynda shoshaıyp atqa mingen qoıshy da kórinip qaldy. Jolaýshyny rıza etken — qystaý mańyndaǵy mal qaramynyń moldyǵy edi.

Saıdy quldap túsip kele jatqan jalǵyz salt attyǵa aýyl ıtteri jabyla ketkisi kelgendeı andaǵaılap, arsyldaı júgirdi. Atty alqymynan alardaı bolyp, ezý tisterin aqsıta bir-birine kezek bermesten, arsyldasyp-aq jatyr.

İshigin ıyǵyna ilgen otaǵasynyń esik aldynda qalbıa qarap turǵanyn kórgen jolaýshy tas laqtyrym jer taıanǵanda:

— Assalaý maǵaleıkým! — dep, aýyz toltyra, kúrkireı daýystady.

—Ýaǵaleıkým mússalam, Kótesh! — degen ún, árıne, otaǵasyniki. Kúrkiremeı, shyryldaı shyqqanyna qaraǵanda ıende jalǵyz júrip daǵdylanǵan ańǵal adamnyń sóıleý máneri.

Kótesh attan yrǵyp tústi de, erine qozǵalyp qarsy júrgen adamdy ıyǵyndaǵy ishigimen qosa qushaqtap, tós tıgizdi. Qysqasha amandyq-saýlyq surasqannan keıin baryp:

— Oı, aǵa, myjyraıyp ne bop ketkensiń ózi? Kún bolsa maıtońǵysyz jyly, al myna ishigiń ne sonda?— dedi dáýdirleı sóılep. Sózge sarańdaý, jaıbasarlaý aǵasy jasyna jetpeı shal bola bastaǵan ba, qalaı:

— Jaı, bir belime sýyq tıgizip... ter qatyp qalmasyn degenim ǵoı, — dedi kúmiljigen daýyspen.

Taý baýyryna talaqtaı jabysa ornalasqan jabyǵyńqy jalǵyz qystaý dabyrlaı sóılegen daýystan bir sát jandanyp qoıa bergen sekildi.

— Botakóz, a, Botakóz. Qaınyń keldi, Kótesh keldi, — dep úı ıesi ishke qaraı úńile túsip, ún tastaǵan. Orta boıly, tolyqsha báıbishe baıaý qozǵalyp kelip, qaınysynyń betinen súıdi. Tańyn soza, ókshesin kóterip jatqanyn baıqap Kótesh jeńgesine qaraı eńkeıe ıilgen. Derendeı boıymen syrtqy esikten búktetile kirgennen keıin tize búkkeni — tórdegi tekemet ústi.

— Álgi jas jeńgem qaıda? — boldy otyrǵannan keıingi onyń alǵashqy suraǵy. Yrǵalyp-jyrǵalyp kelip, janyna jaıǵasa bergen jalpaq betti, sál shúńeıe bitken kishirekteý kózdi, jal muryndy kisiniń qyzyl kúreń júzinde bir myzǵymas beıǵamdyq bar. Qonaq jigit aty-jónin tiktep aıtpaı, qaıta-qaıta «aǵa» dep otyrǵan bul kisiniń azan shaqyryp qoıǵan nyspysy — Qystaýbaı, qonaq jigit Kóteshtiń týǵan aǵasy.

Jas jeńgesiniń aldynan shyǵa qoımaǵandyǵynan Kótesh áldenege dámelenip te qalǵan túri bar. Jalpaqtaý ıegin kótere, qorjyn tamnyń eki qaptalyna kezek jaltaqtap qoıady.

— Qaı jeńge sonda aıtyp otyrǵanyń?

— Oı, táńir jarylqaǵyr, aǵam-aý! Jeńgem sonsha kóp pe edi. Bireýi myna Botakóz, bireýi Shaǵan emes pe? Álde men joq kezde taǵy bireýin alyp qoıyp pa ediń? — dep aǵasyna synaı qarady.

— Á-á... ıá... Shaǵan... joǵa...

— Nemene, «joǵa»?

— «Alǵan joqpyn» degenim ǵoı... qatyn ústine qatyn ala berip qaıtem?... Jetegińe taǵy bir at alsań, jaraıdy... al qatyn degeniń ondaı emes qoı.

— Shaǵan jeńgem qaıda deımin?

— Qaıda bolýshy edi? Malda júr daǵy.

— E-e. Jańaǵy qoı sońynda júrgen sol ma edi?..

Daýsy kúrt báseńdegen Kótesh odan ary únsiz qaldy. Eki kózi - jaıylyp jatqan dastarqanda, kóńili dáıek tappaı, uıqy-tuıqy. «Sonda qalaı bolǵany? Aıaǵy aýyr bolsa da, mal sońyna salyp qoıǵany ma salpyldatyp!... Qoı, olaı bolmas...»

Aldyǵa kelgen shaıdy soraptaı bastaǵan kezde de, jańaǵy oıdyń arqaýyn ári qaraı sabaqtap, álek.

Aǵasynyń el-jurt, úı ishi jaıly qoıǵan suraqtaryna qaıyrǵan jaýaptary da taq-tuq qysqa. «Sabasyna qaraı pispegi» degendeı, aǵasynyń ólsheýli sózine eregesip, ólshep-talmap otyrǵandaı. Bul syrttan qaraǵanda ǵana. Áıtpese mıyna qurt túsip, aınalshyq bolǵan qoıdaı, aınalyp kelip taptaı bergeni jalǵyz-aq oıdyń soraby: «Sonda qalaı?... Sonda qalaı?»

Bir kezde basyn julyp aldy da:

— Shaǵandy shaqyrshy, amandasaıyq, — dedi qatqyldaý únmen. Dabdyrlaǵan jańaǵy jaıdarlylyq ilezde izim-qaıym bolypty.

Eki umtylyp baryp ornynan aýyrlaý turǵan Qystaýbaı qamyt aıaqtaryn aıqastyra basyp, esikke bettedi. Iyǵynda — manaǵy ishik, sony kórisimen, Kótesh ishteı: «İ-İ, — dep qaldy. — Aǵam belime sýyq tıdi deıdi. Ózi de bir jas qatyn alyp, jas ıiske boryǵyp, mastanyp júrgen adamǵa uqsamaıdy. Oıpyr-aı, solaı bolyp júrmese ıgi edi!..».

— Aǵamnyń beli qalaı? — dedi Kótesh esik syqyrlaı jabylǵannan keıin úlken jeńgesi Botakózge qarap: — Sýyq tıip qalǵan ba, nemene?

— Iá... biraz boldy. Ter qatqan shyǵar deıdi. Arqasy da qurysa beredi-aý deımin.

— Nemene, sonsha el aman, jurt tynyshta yljyrap. Bala kezinde bolbyraǵan neme edi, qarashy endi qartaımaı jatyp, belinen qalǵanyn ... —

Ary qaraıǵy oıyn jutyp qalǵandaı bolyp, jeńgesinen yzalana jalt qarady:

— Nemene sonda, ekeýiń qatar júrip, ortadaǵy bir erkekti baǵa almaǵandaryń ba? Nemene boldy beline?

Qystaýbaıdyń kóńilin dál qazir alańdatyp turǵan osy bel máselesi sıaqty. Botakózdiń ernin epke keltire bergeni sol edi, esik qaıtadan syqyrlaı ashyldy. Qystaýbaıdyń:

— Ózi de kele jatyr eken ǵoı... — degen jaıbaraqat daýysymen birge:

— Amansyń ba, Jumsaǵym? — degen jińishkeleý qarlyǵyńqy ún de qosanjarlasa estildi. Eriniń artynan esikti jaba kirgen Shaǵan tórdegi qaınysyna eńkeıe túsip, izetpen amandasty. Qazaqtyń saltymen qaınyna «Jumsaǵym» dep at qoıyp alypty. Amandyq-saýlyq surasyp, ejiktesip jatpastan, Kótesh qysqa ǵana qaıyrym jasady. Qataldaý estilgen úninde kekesin mánzeldes zil bar eken:

— Nemene, men seni aǵama qatyn bolyp, bala taýyp bere me desem, mynaýyń ne?

— Neni aıtyp tursyń, Jumsaq?

— Taıaq ustap, qoıshy bolyp ketkeniń qalaı?

...Jaılaý qyzyǵy taýsylyp, eldiń kúzeýde otyrǵan kezi edi. Kıiz týyrlyqty kóshpeli halyq úshin kúzeý — ádette toqshylyq ýaqyty. Malyn semirtip jaılaýdan túsken qazaq qoı qamymen arqa-jarqa bolyp jatady. Qoıdan kúzem júni alynyp, jappaı kúıektiń de bastalatyny — osy ýaqyttarda. Kúzeýdegi jurttyń pysyqtary qora-qopsysyn qysqa daıyndap, sharýa qamymen júrse, el ishinde kezdesip qalatyn erinshekteri kózderin bir ashyp, bir jumyp, sol enjar kúılerinen shyǵa almaı, maıǵa shyrǵalyp jatady.

Al bıylǵy kúz erekshe qulazyp turdy. Kúnniń salqyndyǵynan, maldyń mazasyzdyǵynan emes. Eldiń iske tatyr er-azamattary jaýmen jaǵalasyp, shabynshylyqta júr. Aýyl-aýyldyń bas kóterer aqsaqal, qarasaqaldary kún saıyn tóbe basynda. Tipti olar ǵana emes, áıel-urǵashy, bala-shaǵaǵa deıin sonaý kókjıekke kózderin sata telmireýden áste jalyǵar emes.

Anda-sanda jaraqat alyp, elge súıretilip jetkenderdiń aýyzdarynan shyǵatyn lepes te árqıly. Sonan kúzdiń júdeý kúnderi sozylyńqyrap, tózimniń shegi tozyńqyrap turǵan bir kúni at tuıaǵynyń dúbiri jerdi, onyń ústindegi kisiniń aıqaıy qulaqty jardy:

— Aqsarbas!.. Aqsarbas! Shúı-en-shi!.. Shúı-en-shi!.. Batyrlar qaıtyp keledi.

Uzamaı qyrqadan attylar tizbegi de kórindi. Qıan-keski shaıqastardy bastan ótkizgen qazaq joryqshylary shyǵynsyz emes. Biraq mal-múlik, qyz-qatyndy oljalap oralǵan olardyń kóńilderi kóterińki...

Ataqty Saty Dáýletbaı batyrdyń erjúrek uly Kótesh bastaǵan jaýyngerlerdi el-jurty «Aqsarbas» aıtyp, shattana qarsy alyp edi. Attan túse salysymen, Kóteshtiń izdegeni — basqa týysy emes úlken aǵasy Qystaýbaı. Jaýgershilikpen de, toı-tomalaqpen de onsha jumysy bola bermeıtin jýan qonysh sharýa adamy. Arly-berli alashapqyn shapqynshylyq kezinde de naıza ustap, qalqan qaýsyrynyp degendeı, alǵa umtylyp kórmegen jan. Erteli-kesh oılaıtyny — aldyndaǵy mal-jany ǵana sıaqty.

Bul kezde de Qandysý ózeni boıyna ıtine qonyp alyp, eldiń shetindegi kúzeýinde otyrǵan aǵasyna Kóteshtiń ózi keldi. Jalǵyz emes, atqosshylarynyń aıdaǵan jylqysy, jetektegi atqa mingen qalmaq qyzy jáne bar...

Qushaq aıqastyryp, tós túıistirip amandasqannan keıin qarasa, aǵasy Qystaýbaıdyń jalpaq betinde taramdala josylyp aqqan jas.

— Kóteshjan, Kóteshim-aý! Alla taǵalanyń bergenine myń shúkir, osynaý az ýaqyttan aman-esen qaıtqanyńa, — dep balasha kemseńdeıdi. Tamam jurttyń kózinshe aǵasynyń búıtip bosańsyǵanyna namystanyp qalsa da, Kótesh syr bermeýge tyrysty. Jeńis qýanyshy kókiregin jelpildetken qolbasynyń ondaı usaq-túıekti kóńiline alatyn jaǵdaıy joq edi.

— Áı, aǵa, jetti endi jaman baýyryń ǵana emes, erlerdiń bári de aman-esen... Jaýdan túsken oljańdy qotanyńa kirgiz.

Oljanyń biri jańaǵy qalmaq qyzy bolyp shyqty. Aǵasy qyz-qyrqyndy qýyp, qatynsyrap júrgen jan emes. Tipti oǵan myna ýyljyǵan jas toqaldyń keregi de joq. «Tek átteń, sonysy bolmasa... Áıtpese Ámirjanǵa-aq qıa salmaıyn ba», — dedi ishteı sonda Kótesh.

Bir qaraǵanda túr-tústeri uqsas kóringenimen, qazaqtar qalmaqty ádette kózderinen, kózqarastarynan ajyratyp alyp jatady. Qalmaqtar isik qabaqty, bitikkózdileý, betsúıekter de kóbinese shyǵyńqy. Al myna Shaǵan qyzdyń janarlary keń, ushy keltelengen qyr muryndy. Suńǵaq boıly sursha qyz. Denesinde qyrym et joq.

Biraq dushpan qolyna pende bolyp túsken adamnyń qaı bir súrepeti kelise qoısyn. Úlken kózderiniń túbi qyzaryp, ıyqtaryn qýshıtyp alǵan. Neshe kúngi súrkil júristen at soǵyp sharshaǵan syńaıly.

Áıtpese «Ata jaýymyzdyń tómenetektegisi ǵoı» dep dushpansyp jatqan qazaqtar joq. Bir atqa eki qyzdan mińgestirip, aıaq-qoldaryn bos qoıǵan. Attary ǵana jetekte.

Qolǵa túsken qyz-kelinshekteiń bólip alý — eki jaqtyń da salty. Shaǵandy kóbirek jyrǵalap tóńirektep júrgen — Kóteshtiń Ámirjan atty atqosshysy. Tek osy qyzdy ǵana qalaıtynyn batyrǵa emeýirinmen sezdirdi. Bylaıynsha pysyq-shıraq jigit tikesinen aıtyp, salǵan jerden jabysa ketken joq.

Ashýy árqashan da qaltasynda júretin Kóteshtiń minezi belgili. Tamam jurttyń kózinshe bet-júzine qaramaı, aqyryp tastasa, meselińniń ǵana qaıtqany emes, abyroıyńnyń da tógilgeni.

— Aǵa, myna oljańdy qabyl al! — dep, qyz mingen shabdar attyń shylbyryn serpe laqtyrdy. Shúńeıtteý kishkene kózderin jypylyqtata qaraǵan Qystaýbaı á degende neniń ne ekenin boljap úlgermeı de qaldy.

Batyr inisiniń berip turǵany qaısysy, at pa, joq, onyń ústindegi qyz ba? Aýzyn ashyp osyny suraǵansha bolǵan joq, shapshań minezdi Kótesh:

— Al! Ekeýi de seniki. Jylqyny ne isteısiń, óziń bil. Al myna qyzdy qalmaqsynbaı, maǵan jeńge qylyp beresiń, — dep, bir-aq kesti.

Eldiń syıly adamdaryna olja úlestirý — bul jaqtaǵy batyrlardyń ejelgi salty. Kúzeý-kúzeýdi aralap, mal aıdaǵan jigitter sol tirliktiń qamynda.

Bul kezde ákeleri Dáýletbaı batyr ómirden ozǵan. Sonda úlkenderdiń ishindegi eń jaqyny — osy úlken aǵasy Qystaýbaı. Qylysh-naızany bylaı qoıyp, jylqyǵa soıyl, tóbeleske shoqpar ustap kórdi me eken deseńshi. Ana jyly qalmaqtardyń kezekti bir shabyndysynda, arqasyna shoqpar tıgeni bar. Árli-berli josyltyp, qyshqyryp júrgen qalmaqtar tyrp etpesten, tyrapaı asyp jatqan qazaqty óldige jorydy ma eken, jan alysyp, jan berisken jantalasta kóńil bóle qoımapty. Tóbeleske shyqqandy qoıyp, shańǵa kómilgen kúıi shóke túsip jata bergen ǵoı.

Aıranyn urttap, qoıyn qurttap, óz betimen kúnin kórip júrgen jýan qonysh osy aǵasynyń ózi málim armany — jalǵyz-aq. Ol — aǵasynyń jasy qyryqty qýsyryp qalsa da, áli kúnge bir perzentke zar bolýy.

Qazaq úshin ómirden bala kótermeı ótý — úlken qaıǵy. Ana jyly Qystaýbaıdyń basyndaǵy osy jaǵdaıdy sóz qylyp otyrǵanda Qarashash degen bir jeńgesiniń:

— Áı, osy sol balanyń bolmaǵany-aq jaqsy-aý, — degenin estip, qatty tiksinip qaldy. Jalt buryla qaraǵanda, úlkendeý qoı kózderi zárli ushqyn shashyp úlgirgen eken:

— Ne dep kóńirsitip otyrsyń, Qarashash? Baladan qashqan qaı atańdy kórdiń? — degendi aıtqansha-aq, qalshyldap úlgiripti. Ashýy osylaısha aıaq buryq ete tússe de, «tilińdi keseıin be osy» degen kijinisin ishinde buqtyrdy.

— Nege kóńirsitpeımin? Kózimizdi tyrnap ashyp kórgenimiz — atys-shabys, qyrylyp jatqan bozdaqtar. Erteń ol bala qyltıyp óspeı jatyp-aq, qalmaqtyń naızasynyń ushynda ketse... Óskennen keıin kókteı orylyp jatsa... — degen jerge kelgen kezde Qarashash bet-aýzy tyrjıyp bardy da, kemseńdep jylap jiberdi.

Jańaǵy sózdiń tiliniń ushynda qalǵany jaqsy bolǵan eken, Kótesh budan ary tomsyraıyp alyp, ún bergen joq. Ótken jylǵy shapqynshylyqta eki birdeı bozbala ulynan aıyrylǵan qaıǵyly ananyń onsyz da jaraly janyn shabaqtaı bergennen ne shyqpaq?

— Zaman degen sol, jeńeshe, — dedi sálden keıin sózge qaıta aralasqan Kótesh. — Erkek bolǵasyn el-jurtyn qorǵaý kerek. El-jurtyn qorǵap, sháhıd bolǵan pendeniń jany jumaqta... Úsh bala týyp, bireýi tiri qalsa da, elge tutqa. Eki baýyrymyzdyń janyn jánnatta qylsyn Alla taǵala. Kúıigińdi túsinem, jeńeshe. Biraq, oılap kórshi óziń. Ul bala bolmasa, urpaq qalaı órbimek, seniń týǵan myna Barqytbelińdi kim qorǵamaq?

Qazirgi zamanda jurt Tarbaǵataı dep júrgen taýdy ol ýaqyttarda qazaqtar ózderi Barqytbel dep ataıtyn.

Mundaıda uzaq dilmarsyp, ýaǵyz aıtyp jatatyn adamyń Kótesh emes,

— Qatynmen salǵylasyp, esil sózdi qor qylyp otyrǵan men aqymaq, — dedi, shalt qımyldap, shapanynyń etegin qaqty.

Uldarynyń ishinde ákesi Dáýletbaıǵa kóbirek tartqany — osy Kótesh. Súıek bitimi, túr-túsin bylaı qoıǵanda, shalt qımyldy shapshań minezine deıin. Atqa minisi men naıza, shoqpar ustasyna deıin, tipti uqsamasań týmaǵyr degendeı, keıde ekilene eregesip ketetin qıas qylyǵy men ókpeshildigine deıin.

Qashanda asyǵyp, qashanda alqyna aptyǵyp júretin Kótesh oljadan túsken tıisti sybaǵasyn tapsyryp berdi de, ózderine asylǵan tamaqtan shala-pula qarbyta asap alyp, kerege ushyndaǵy jyǵasyna qaraı qol sozdy. Ábden syralǵy bolyp alǵan jigitteri de batyrdyń qımylyn únsiz qaıtalap, úıirge túsetin sáýirikteı shıryǵyp daıarlana qalady eken.

Ala jazdaı dúrligip shapqynshylyqta júrgen el azamattarynyń qaı-qaısysy da ata-ana, qatyn-balalaryna kóriskenshe asyǵýly. Osy úıden tıisti sybaǵasyn apyl-ǵupyl jep bolysymen, Kótesh batyr da dik etip atqa qonǵan. Jaýgershilikte júrip ábden daǵdylanyp qalǵan jigitteri de qas-qaǵym sátte qasynan tabyldy. «Aıt, shý, qaraker!» dep, at basyn qoıa bergenderi sodan keıin

Qystaýbaı qalyńdaý erinderin ıkemge keltirip, taǵy birdeme suraıyn degenshe kileń bir sáıgúlik mingen jortýshylar josyla shaýyp, ıintek asyp joǵaldy... Qardyń erte bekip qalǵany óz aldyna qys aıaǵy da uzap ketip, alty aı qys boıy aǵaıyndylar ózara habarsyz qalysqan. Qalmaqtardy bas kótere almastaı jamsatyp tastaǵan soń, burynǵydaı emes, kóńili qurǵyr jaıbaraqat. Sol qazan aıynyń qara sýyǵynan beri Kóteshtiń alysta jatqan aǵa aýylyna at izin salyp otyrǵany osy...

— «Qoıshy bol» dediń be, «basqa bol» dediń be, qaıdam, áıteýir taýdyń bir qýysyna ákep tastadyń ǵoı.

Tili qazaqshaǵa táp-táýir synǵan Shaǵannyń túbi qyzaryńqyrap turatyn bozǵylttaý qoı kózderiniń qıyǵynda qazir áldeqandaı qatqyl ushqyn ornyǵyp alǵandaı.

— Taýdyń jaı qýysy emes, batyrdyń týysynyń úıi bul, — degen ún Botakóz báıbisheniki. Mysqyldap aıtqany ma, montasyp aıtqany ma, túsine bilgen qulaqqa sózi ekiushtylaý.

— Áı, saǵan kishi jeńgem bolasyń degenim qaıda? Jaraıdy, qol kúshi jetpeı jatqan soń, qoı shetine shyqqan ekensiń deıik. Qaı baıdyń toqaly qoıǵa shyqpaı jatyr deısiń. Al biraq mynaýyń ne?

— Nemdi aıtyp tursyń, «mynaýyń» dep?

— Neńdi aıtýshy edim. Mine, mynaý... — degen kezde Kóteshtiń qamshysynyń saby Shaǵannyń ishine baryp tirele toqtady: — Qysyr jylandikindeı bolyp belińniń bos turǵany nesi?

...Kóteshtiń kómeıine kelip, búlkildeı qalǵan kúlkúldiń ne ekenin sol arada Shaǵan da shapshań ańǵara qoıyp:

— E-e, Jumsaq qaınym... Qazaqtyń da, qalmaqtyń da qaınylary qol júgirtýshi edi, al sen qamshy júgirtesiń... Ony menen nesin suraısyń? — dedi jýası mińgirlep.

— Endi kimnen suraımyn, Botakóz jeńgeıden be?

— Qasyma jatpaı, qashyp júrgen ana aǵańnan sura.

Shaǵannyń osylaı deı berýi muń eken:

— Ne deıt! — degen ashshy daýsy jarqynshaqtana shańq ete tústi: — Ne deısiń, Shaǵan? Aıtyp turǵanyń ras pa osy?

— Ótirik aıtty deseń, ana aǵańnan sura.

Kóteshtiń ashýmen aqıyp ketken kókjasyl tústi kózderi Qystaýbaıdyń ettileý betine shanshyla qarady:

— Ne deıdi myna Shaǵan? Qatyn qaǵys estıdi deýshi edi, batyr basymmen men qaǵys estip turǵan joqpyn ba? Óziń be jatpaı júrgen qasyna, aıt, qane!

Onsyz da jumsaq daýysty Qystaýbaı kómekeıinen qumyǵyp áljýaz shyqqan únmen:

— Ras... ras... — deı berdi.

Osy jaýapty estýi-aq muń eken, Kóteshtiń túgi betine shyǵyp, arqyrap kelgen joıdasyz ashýdyń tegeýirininen qalshyldap qoıa berdi:

— Ne deısiń,.. ne dep tantyp tursyń? Qoınyna salyp bergen qatynnan qashqan degen ne sumdyq!? Búıtip qor bolyp, ez bolyp týǵansha, ólmeımisiń. Seniń kúıigiń-aq jerge qaratty-aý osy. Qalmaq qatynnyń aldynda búıtip masqara bolǵansha, súıekke tańba túsirgenshe, bir-aq shaýyp joq qylaıyn osy jerde, — dep Kótesh sol arada belindegi salańdaǵan sapysyn sýyryp-aq alyp edi.

Aıaq astynan álem-tapyraq bolyp ketken aıbarly júzine kóz tiktetip qaraýdyń ózi muń. Endigi kirpik qaqqansha júzine jasyl jyltyl oınap shyǵa kelgen jalańash qylysh aýany osyqyryna osyp, jalǵyz-aq jarq ete túserdeı.

Jasqanyp qalǵan Qystaýbaı basqaǵa shamasy kelmeı:

— Alla!.. Alla!.. — dep, aıaq-qolyn birdeı tyrbıtyp kóterip, shalqalaı berdi. Aýdarylyp qalǵan tasbaqadaı dármensiz kúıge túsken myna qalpy jaıshylyqta kúlkili kóriner edi. Biraq týralaı tikireıip alǵan qylyshtyń júzi sýyq. Qarap turǵan qatyndar júrekteri ókshelerine túsip ketkendeı óli men tiriniń arasyndaǵy beısharalyq halde.

— Kóteshjan... sabyr, sabyr.., — dedi Qystaýbaı qansha kúshense de, daýysyn shyǵara almaı, úzip-úzip sóılep... — Aıtaıyn sebebin... Bir Alla kýá.

— Al, aıt, qane!

— Kóteshjan, aıtaıyn... tek tarta turshy mynaýyńdy... Kápirdiń júziniń sýyǵyn-aı! Esim aýyńqyrap qaldy ǵoı tipti.

Aǵasynyń jalynyshty sózderi esin jıǵyzǵandaı batyr shoshaıyp aıdyndana qalǵan qylyshyn qaıta qulatyp, ózi de shegine tústi.

— Jatpaı júrgenim ras, Kóteshjan, — dedi Qystaýbaı daýsynyń dirilin basa almaı. — Zaty kápir adam ǵoı... musylmandyǵym joıylyp kete me dep... Alladan qorqyp... Denesine jýyqtaýdan seskenip...

Bul — Kóteshtiń oılastyrmaǵan sharýasy eken. «Batyr — ańqaý, er — kúdik» degen osy. Jaýdan túsken oljasymen qýantaıyn dep kúzeýdegi jylqylarymen birge qalmaq qyzyn da tastaı salyp, sol abylǵan qalpy ary qaraı tarta jónelip edi.

Aǵasynyń bes ýaqyt namazyn, orazasyn qaza qylmaıtyn, Allasy aýzynan túspeıtin, aıaǵyn sanap basqan taqýa ekenin qalaı umytyp ketken deseńshi. Allasyz tyshqan murnyn qanatpaıtyn osyndaı musylman janǵa kápirdiń qyzyn ıtere salý ıtke súıek laqtyrǵannan da jaman nárse eken-aý.

Kótesh aldyna kelip qalǵan jas ýyzǵa da qaraǵan joq. Dereý atyp turdy da, qyndaǵy qylyshyn dańǵyrlatyp, syrtqa qaraı tura umtyldy. Tyrs etip sóz shyǵarsa, neǵyl dersiz. Sol úndemegen qalpy atyna qarǵyp mindi de, aldy-artyna qaramastan, áldeqaıda tasyrlatyp shaýyp ala jónelgen.

...Úı ishindegiler ań-tań. İnisiniń qylyshy áli de dál tóbesinen tónip turǵandaı Qystaýbaı kózi jypylyqtap: «Alla!.. Alla!» — deı beredi.

Sapysyn qynyna sart etkizip salyp, qulaperen shaýyp joǵalǵan Kóteshtiń qylyǵyn nege jorıtyndaryn bilmeı, daǵdaryp qalǵan úsheýiniń aıtatyn boljamdary da árqıly. «Ókpelep ketken shyǵar», «Joq, aǵasyna qylysh kótergenine uıalyp ketti», «Qosh» deýge jaramaǵanyma sonda?..» desip, ózara bir túıinge kele almaı, dal.

Mal tóldep jatqan jazǵyturymǵy ýaqyt. Botakóz jańa turǵan qozy-laqqa qarasa, Shaǵannyń sharýasy — óristegi maldy qaıyrmalaý. Qımyly jaıbasar bolǵanymen, qybyrlap tynym tappaıtyn Qystaýbaıdyń da jumysy bir basyna jeterlik. Aýyldaǵy ıt bitken arpyldap úre bastaǵan kezde árkim óziniń kúndegi tıisti tirligimen áýre edi.

Etek jaqtan kóringen eki-úsh salt attynyń bireýiniń Kótesh ekendigi qapysyz. Sonda qasyndaǵylar kim?

— Eı, Allam, aman eken ǵoı áıteýir. Bar, ańyraıma. As-sýyńdy qamdaı ber! — dedi Qystaýbaı Botakózge.

Batyrdyń qasyndaǵy Saǵyndyq degen jerdi qystaıtyn Esengeldi atanyń Jánibek degen úly jáne Satynyń bir balasy Aqaý. Jánibek — atyrapta aty jaıylǵan molda. Attan túser-túspesten, Kótesh:

— Jeńeshe, jyly sý bar ma? Joq bolsa, jylytyp jiber. Molda da dáret alsyn. Shaqyr ana Shaǵandy shapshań. Aǵa, sen de dáret al, — dep aı-shaıǵa qaratpastan, digirleı jóneldi. Sońǵysynyń ántek artyq aıtqanyn da eseptep jatqan joq. Óıtkeni Qystaýbaı — dáretsiz júrmeıtin taqýa jan.

Baǵanaǵy qahardan beti aýlaq, sondyqtan bul arada «ne úshin» dep suraýdyń ózi artyq.

Jolshybaı Kótesh bárin uǵyndyryp qoısa kerek, Jánibek moldanyń aldymen tyqaqtap, jónge shaqyrǵan adamy — qoıshy bolyp ketken qalmaq qyzy.

— Azan shaqyryp qoıǵan atyń kim? — dedi aldyna otyrǵyzyp qoıyp.

— Shaǵan.

— Ákeńniń aty she?

— Eleýit.

— Shaǵan Eleýitqyzy, seniń zatyń — qalmaq, ıaǵnı, kápirsiń. Sen musylmandyqty qabyldar ma ediń?

— Oı, Jáke, neǵyp tálimsip, máımóńkelep tursyń «qabyldar ma ediń?» dep. «Qane, kir musylmandyqqa» demeısiń be tótesinen? — dep qaldy shydamsyz Kótesh. Jánibek abyrjyǵan joq, bergen jaýaby da baıypty shyǵyp edi:

— Islamda zorlyq joq. Pándeniń óz erkimen kirgeni durys. Alla taǵala bárin kórip tur.

— Nege zorlyq bolmaıdy? Endeshe Ǵazireti Ǵalıdiń qylyshynan qorqyp, dinge kirgen kápirlerdi qaıda qoıamyz?

— Ol jıhad zamany edi. Óıtpese bolmaıtyn edi. Áıel zatyn zorlap kirgizgennen bereke bola ma? Al Shaǵan Eleýitqyzy... - dep shubatyp kele jatqan moldanyń sózin Shaǵannyń ózi bólip jiberdi:

— Qabyldaımyn musylmandyqty. Kelgen jerim qazaq bolsa, endigi ǵumyrym osy kisimen birge bolsa, qaıda barýshy em...

— Endeshe «Lá-ıláha ılla-lla Muhammed rasýlla-la» de...

Shaǵan tilin buryp, bul sózdi áýelide durys aıta almady. Jánibek otaǵasy da qadala túsip qaıtalatýdan jalyǵar emes. Týra bir uǵymsyz shákirtine shúıilip otyrǵan moldadan aýsashy. Shydamsyz Kóteshtiń tanaýy pys-pys etip, qozǵalaqtaı bastaǵanyna da nazar aýdarar túri joq. Bilgen duǵasyn oqyp, Alla taǵaladan Shaǵan Eleýitqyzynyń musylman bolǵysy kelgen nıetin qabyl etýin surap, alaqan jaıdy. Qalǵandary da ilese betterin sıpasqan.

Baǵana aıdynyn syrtqa salyp aqyra kelgen batyrdyń ózi naq osy sátte bylaıyraq ysyrylyp qalǵandaı edi. Dál qazirgi bar bılik — qazanbastaý, qalqan qulaq, júzi ájimdi Jánibektiń qolynda. Budan soń Qystaýbaıdy da tizerletip otyrǵyzyp qoıyp, onyń musylmandyǵyn táptishteı pysyqtap aldy da, Shaǵan ekeýiniń nekelerin qıdy... Ózimen ere kelgen jastaý jigit Aqaýdyń da mindeti osy jerde aıqyndalyp edi. Kótesh ekeýine «Kýádúrmiz, kýádúrmiz, kýálikke júrádúrmiz» degendi qaıtalaı aıtqyzyp, neke sýynan ishkizdi. Sharıǵat boıynsha, kýálikke júretinderdiń sany ekeýden kem bolmaýy tıis eken. Basqa áıeli erkektiń jańa nekelesip jatqan keıingi áıeline kýálik jasaýǵa quqyqsyz kórinedi.

Uzaq qystan sińirine ilinip, áreń shyqqan maldyń jazǵyturymǵa qaraı kúıi túsip ketetini belgili. Al bul úıdiń qoılarynyń qońdylyǵy — Qystaýbaıdyń malsaqtyǵynyń arqasy. Ózi jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziletin ýaqytyna qaraı ysyryp, saqtap júrgen semiz isektiń bireýin Qystaýbaı aqsarbas aıtyp, shalyp kep jiberdi. Igi tilekpen kelgen tentek inisin de eki kún boıy qaıtarmaı, qasynda alyp qaldy.

Sodan sol kóktemdegi aqsarbas qabyl bolyp, qalmaq toqaldyń aıaǵy aýyrlaǵanyn estigende, Kóteshtiń qýanǵanyn aıtsańshy. Eshkimge aıtapas da, kóńil túpkirinde túıtkil bolyp júrgen — aǵasynyń «Belim sýyq tıip edi» degen sózi. «Belden qalsa, urǵashydan da qalady ǵoı. Ondaıda qaıdaǵy urpaq?» dep qaýip etetin. Endi osynaý jaqsy habardy estigen sátte aǵasynyń lámimen: «Eı, Alla!» dep salǵanyn ózi de baıqamaı qalyp edi.

...Sol jyly Tarbaǵataı ólkesine qaıta túsken qys jaıly boldy. Qarashanyń qara sýyǵynan keıin jetken jeltoqsan aıynda da jer beti áli de alashabyrlaý edi.

Toqaldyń tolǵaǵy taqaǵaly Qystaýbaıdyń jaıbasarlyǵy jaıyna qalypty. Ánsheıinde naıqalyp júrip alatyn ol qar qalyńdaý jaýǵan sol kúnniń keshinde de apy kirip, kúpi shyǵyp, baıyz taba alsashy.

— Eı, Allam, aman-esen ete gór.. Jetkize gór... — deı beredi jalbaryna daýystap. Náreste úni shyr ete túskende, kózi shylanyp:

— Alla, Alla! — degen kúıi jalp etip otyra qalyp edi. Qyp-qyzyl sharanany jerden kóterip alyp, etegine salǵan Botakózdiń aýzynda — «Bısmılla, bısmılla! Jar bola gór, Bıbi Fatıma anam» — degen jalǵyz aýyz sóz.

Emizerinen basqa ýaqyttyń bárinde de bala Botakózdiń baýyrynda. On bes jyl boıy berish bolyp qatqan tas emshegi jibip, tula boıy ıidi. Qatýly qabaǵy jazylyp, jaırań qaǵýy jıilegen.

Bala týmaǵan bedeý áıel qashanda qasyndaǵy urǵashymen kúndes. Botakóz — zaty parasatty da, baıypty jan. Sonyń ózinde kishi toqaldyń nekesi qıyla salyp, talǵaq bolýy qyzǵanyshyn oıatty. Júregin qysyp, janyn aýyrtqan osy bir aýyr sezimdi kúnshildik, kúndestiktiń áseri-aý dep ózi de oılaǵan joq. Kúıeýiniń qabaǵyna qarap, rızashylyq syńaı tanytqanymen, ishki túpkirindegi áldene ony qalaǵysy kelmeıdi, tipti bútkil jan dúnıesimen qarama-qarsy.

Endi myna shyr ete túsken jylbysqa múlde basqa sezimge bólegenine ózi qaıran. Týǵan anasynan qyzǵanyp, basyp alǵan baýyrynan shyǵarǵysy joq.

— Allanyń qudireti sheksiz, bári bir Allanyń qolynda... — dep Qystaýbaı shanshaý-shanjaý bolyp berekesizdeý ósken sırek saqalyn taraǵyshtaı berdi. Saqaldan bosaǵan sátte qolynyń sıpaıtyny — bet-aýzy.

— Eı, Alla, bergenińe shúkir! Bergenińe shúkir!...

Qystaýbaı otaǵasynyń bulaısha jaratqanǵa qaıta-qaıta syıynyp, shúkirshilik etýiniń jıileýi tegin emes. Kishkene Mámbetti baýyryna basyp júrip, báıbishe Botakózdiń ózi de otyzdy ortalaǵan shaǵynda bala kóterdi.

Sóıtip batyr inisi Kóteshtiń arqasynda qystaýynan shyqpaıtyn malsaq ta momyn Qystaýbaı perzentti boldy. Sol qalmaq áıelden týǵan bir Mámbettiń urpaǵy eki júz otyz jyldan keıin seksen tútinge jetken eken deıdi. Solardyń biriniń ıesi — osy áńgimeni jetkizip otyrǵan paqyryńyz.

2011

---