InfoHub Logo

Kúni boıy ıteńdep júrip otyryp, sonaý ıt ólgen jerden kelgendegi bar sharýasy — traktordyń qosalqy bólshekterin alyp qaıtý bolatyn. Dáıim qarbalas naýqannyń ótinde júrip ótip júretin jumysker adam úshin bul da bolsa bir ýaq sovhoz jumysynan moıyn bosatqan túri.

Ortalyqqa kelisimen, mańdaı tiregen jeri — «Kazselhoztehnıkanyń» ortalyq bazasy.

Traktoryn qaqpaǵa engizdi de, qoımashyny tosyp, ýaqyt shyǵyndaýyna týra kelgen. Kóz qydyrtyp, ermek eter aýyl kóshesi de qańsyp jatyr. Arqasyn temir sharbaqqa bere, tize búgip, kúnge ezilip, beı-jaı otyra bergen soń, kózin uıqy qabyzdap, shyrqyn aldy. Ony osynaý náýbet kúıden kenet sergitip jibergen — aıaq astynan syqylyqtaı tógilgen qapersiz kúlki. Jalt qarady da, syńǵyrlaǵan shat únmen kisineı kúlisken qos boıjetkendi kórdi. Etek-jeńi yqsham gúldi kóılekter balaýsa músinderdi jartylaı jalańashtap, kózge tosa qoıǵan. «Paı-paı, shirkin-aı!» deıtindeı-aq kórinis. Rıasyz shattyqpen kózderinen jas aqqansha armansyz kúlki shyǵyndap, taıaq tastam jerde turyp qalypty ekeýi. Kún ashyldy. Ezilip otyrǵan qońyrqaı poshymdy traktorshynyń bar-joǵyna bas aýyrtar emes. Syndarly kelgen aq qubasy qyryndaı burylyp, óńin bergende, ornynan umsyna tústi de... qadala qarap qaldy.

Adamǵa asqaqtaı qaraıtyn, áserli tákappar kózder. Qaıdan kórip edi, qudaı-aý? Iá, umytpaǵan eken ǵoı... Umyta almaı júripti bul. Sodan beri kóp zaman ótken sekildi.

Mektep bitirgen jyly emes pe edi. Bir top jigitpen aýdan ortalyǵy Aqjar selosyna kelgen. Oqýǵa attanyp bara jatqan jaqyn dosy Berikti shyǵaryp salmaqshy.

Avtostansıa basy qujynaǵan halyq. Gıtara dańǵyrymen shýdy molaıta túsken oqshaý top jurt nazaryn eriksiz jaýlap alypty. Qyz-jigit bolyp qushaqtasyp, án shyrqap turǵan jastar.

Top ortasynan músini mundalaǵan suńǵaq boıjetken shapaqty janarlaryn beri tóńkergende, bunyń boıynda áldene shym ete túsken. Anaý tuńǵıyq qarashyqtar qandaı salǵyrt kóńildi bolsyn selt etkizerlik qýatty jarqylǵa toly eken. Áýelgide eshteńeni baıyptaı almaı, dármensiz jaltaqtap qaraı bergenin biledi. Azdan soń qasyndaǵy jurtty múlde esinen shyǵarǵandaı shýaǵy júregine túsken móldir janarlardy izdeýmen álektenip, abdyrady da qaldy. Sóıtip, máńgirip turǵanynda jolaýshylar úıme-júıme bolyp, avtobýsqa lap qoıǵan.

Ózgeler tárizdi Baqytjan da joldastarynyń kóńilin aýlaı, Berikpen qoshtasqan keıip bildirdi. Avtobýs terezesinen qýalaı qarap, kóz júgirte izdegen adamy basqa. Tez-aq taýyp aldy. Jańaǵy toptanǵan qyz-jigitter oǵan:

— ...túsip qaıt.

— Bara salysymen, hat jaz...

— Saǵynamyz... — desip, qaıta-qaıta qoldaryn bulǵaıdy. Qalyń shýdyń qabatynan qyz esimin anyq estı alǵan joq. Ańǵarýynsha, onyń da oqýǵa attanǵan beti. Jerdegi jaqyndarynan jasaýraǵan janaryn aıyryp ala almaı, jaýtańdaı beredi. Qoshtasar shaqtaǵy qımastyq sezim ózin sál-pál júdetip tastaǵandaı. Óńi alaburtyp, eljireı kúlimsiregeni qandaı ádemi edi.

Bul: «Sol kózder ózin kórse eken, — dep tilegen. — Tym bolmasa bir ret sol ot qarashyqtardyń jalynyna ilinsemshi»: — degen asaý tilek oıanyp edi. Sóıtip ózin álginde ǵana júgendegen kúshke baǵynyp, sanasyz qadalyp turǵanynda, zaryqtyrǵan qos qarashyq jalt etip, bir sharpyp ótti. Onsyz da kúıisi ketip, mazasy qashqan jigittiń ishki saraıyn bir tóńkerip, eseńgiretip tastaǵandaı boldy.

Ol taǵy da: «Sol boıjetkenge til qatsamshy», — dep oılaǵan. Qansha qaırattansa da, emeýrin tanytýǵa jaramaı, kózi bozaryp qala beretinin sezdi. Onymen qoımaı: «Avtobýsqa otyryp, ilese ketsem qaıtedi», — degen aryndy oıdyń kelgenin aıtsaıshy. «Shirkin, osyndaı arýmen bir joldyń ústinde, bir avtobýspen saparlas bolyp bara jatqan Berik netken baqytty edi!» Qalqıǵan kúıi osylaısha máńgirip turǵan ýaqytta avtobýs teńsele burylyp aldy da, túp-túzý shyrqaý jolǵa túsip uzaı berdi. Jaqyn jandaryna qol bulǵasyp, alys saparǵa salǵan qalyń top. Sol avtobýspen birge álginde ǵana bunyń kókiregin shymyrlatqan aq tolqyn sezimniń bir ushy da uzap barady...

Qóp ýaqyt esinen ketpedi. Aty-jóni, artqy tirligi beımálim bir jan munyń talaı túnin uıqydan qaǵyp, qurǵaq qıal men aldamshy oılardyń arqaýy bolyp edi-aý. Endi oılap qarasa, sodan beri de eki jyldan astam ýaqyt ótipti.

...Baqytjan tize býynyn sytyrlatyp, eńsesin túzedi de, sharbaqty tasalaı, kóz qıyǵyn qaıta saldy: sonyń ózi. Tula boıyndaǵy ózgeristen anyq taza saqtalǵany, ózin aınytpaı tanyttyrǵan kózderi bolatyn. Júrekti órteı qaraıtyn otty janarlar sol qalpy. Áıtpese eptep eseıgeni kórinip tur. Sanasyna berik uıalaǵan aq bantık joq, erkin tógilgen qolań shash sýsyldap, ıyǵyna quıylady. Júrek toqtata anyqtap qarap, úlbirete ardaqtap júrgen bir ádemi sezimmen tabysty. Alǵash kórgen kezde júreginde ornyǵyp qalǵan aıaýly da, názik sezim.

Qyzdar aıaqtaryn sanap basyp júrip ketkende ǵana traktorshy quıyn tústen aıyqqandaı bolyp, arttarynan ilesken. Uzaq ýaqyt tekke sandalyp, bazaǵa qaıta oralsa, qoımashy keıip otyr eken.

* * *

... Anasy ashytqan bıdaı kójeniń úsh-tórt kesesin simirip saldy da, baq ishindegi úırenshikti ornyna jaıǵasty. Eki qolyn tóbesine qoıyp alyp, aspan qoınyna kóz tikken kúıi shylymyn soryp, qybyrsyz jatyr.

Mamyr aıynyń tamyljyǵan ýyz túni kirshiksiz tazalyqqa toly. Shyǵystan esken maıda samal bas jaǵyndaǵy terekterdiń balapan japyraqtaryn terbetedi, keıde kók ıisin jelpı, tanaýyn da mazalap qoıady. Dóńgelenip týyp kele jatqan aı álemdi juqa nurǵa malypty.

Denesi saldyrap, beli tyzyldaıdy. Boıy del-sal bolyp, endi ǵana raqat tapqandaı. Kún uzaq qatty qajystan keıin osylaı jatyp sharshaǵanyn sezinýdiń ózi — raqat qoı. Osyndaıda eshteńeni oılamaı birden uıqtap ketetini bar edi. Syrtqa jatqandyq pa, kókiregi sharadaı ashylyp, elegizi basyla alar emes. Jaryq aı kóterilgen saıyn shashyraǵan juldyzdar kómeskilenip, dúnıe bir túrli bozamyq tartyp barady. Ár jerde qalqyǵan mamyq bulttar sútteı aǵaryp, tynshyǵan beıbit kúıde.

Dál qazir sanasyn baýrap alǵan jalǵyz-aq oı sonyń tóńireginde ǵana: «Kim eken ol? Ne isteıdi eken? Jigiti bar ma?» Aldymen tilge oralatyn saýaldar osy. Er jetkeli ońasha kúıttep, ózimen-ózi uzaq syrlasqanda, tipti túsinde de sańylaý taýyp, kókiregin jarqyratyp turatyn bir nur bar edi. Ómiri kórmese de, taýsyla ańsaıtyn aq shańqandaı jalǵyz beıne bar edi. Biraq sol beıneniń kim ekenin bilmeımin.

Endi jyldar boıy izdegen sol armanyn anyq jolyqtyrǵandaı. Kórgeli ishki dúnıesi túlep jańǵyryp, ózgere bastaǵany baıqalady. Ózgege sezilmese de, boıyndaǵy buıyǵylyq, salǵyrttyq sıaqty, ábden sińisken minezder basqasha sıpat alǵan: jan dúnıesin jarqyratqan áldeqandaı shattyq, alaǵyzǵan alypqashpa kóńil.

Sol bir beıneni jolyqtyrdy da, kúni boıy, tún balasy taýsylyp bitpeı qoımas qıalǵa keneldi.

Qansha shuqshıa taldaǵanymen, álgindeı kóp saýaldyń qaı-qaısysy da ázirshe jaýapsyz. Tek shyn senip, anyq túısinetini — onyń kórkindeı jibek, kózindeı tunyq minezi, ómirinde bir-aq ret kezigetin shynaıy arý ekendigi.

«Múmkin, jigiti bar shyǵar?»

Bolsa she? Shamasy jetkenshe baǵyn synap kórmeı me? Shynymen, adamzattyń ózge urpaǵyna ógeı, tek osyndaı arýǵa ǵana tán ot qarashyq, albyraǵan ýyz erin, solqyldaǵan minsiz symbat buǵan buıyrar ma eken? Bir oılasa, múlde jaqyn, qol sozymdaı-aq jerde. Bir baıyrqalap kórse, sol qıal-qyz buǵan eshqashan jýyspaq emes: budan bóten mańdaıy jarqyraǵan jigit tóresine ǵana tıesili, qol jetpes ǵajaıyp bitim.

Oıyn bólip jibergen - beımezgil ýaqytta gúrildegen traktor úni. Kósheniń joǵarǵy jaǵynan jaryǵyn aýnaqshı oınaatyp taıap keledi. Asyqqan júrisine qaraǵanda, Beriktiń traktory. Daladan oralǵan beti ǵoı. Sol mektepti bitirgen jyly oqýǵa túse almaı, armıaǵa attanǵan. Byltyr kúzde bosanyp keldi de, Baqytjan tárizdi bir kók traktordy ıelendi. Bul qusap balanyń oıyn áýrelep júrgen ol joq, áskerden oralysymen, úılenip alǵan. Qazir sol jas kelinshegi kózderi jasaýrap, jumystan jalyqpaıtyn jaryn asyǵa kútip otyrǵan bolar.

Bul aýyr kúrsindi.

* * *

Eki jerde soraıyp keshki ystyqtaryn urttap otyrǵan ekeýinde ún joq. Tek anda-sanda: «Nan týra, qasyǵyńdy al», — dep, shala sybyrmen sholaq til qatatyn sheshesi ǵana.

Ol kisiniń de qaıbir sózi tasyp bara jatyr deısin. Yńǵaısyz tynyshtyqty buzǵysy kelip, ádeıi sóıleıtin sıaqty. Áıtpese sylbyr qımyldasa da, ózine tıesili sharýany ornymen tyndyryp otyrǵan Baqytjannan qalatyn qaraket joq.

— Aryskúldiń úıine soǵa aldyń ba? — dedi sheshesi aqyry tynyshtyqtyń sozylyp bara jatqanyna tóze almaı. Óstip áńgimeni ózi bastamasa, ulynyń ún shyǵarman osylaı otyra berýden jalyqpasy kámil.

Tańerteń Baqytjan kórshi aýylǵa júk apara jatqan soń, sondaǵy qyzynyń jaǵdaıyn bile kelýdi tapsyrǵan.

— Barǵamyn joq, — dedi Baqytjan dúńk etpe adamnyń minezimen qysqa ǵana. — Júkti túsire salyp, qaıtyp kettik.

Basqa bireýdiń sheshesi bolsa: «Nege barmadyń, jazǵan-aý? Bir saǵat ýaqytyńdy qıyp, buryla ketseń, basyńdy bireý alatyn ba edi? «Brıgadır ursady» dep seskendiń ǵoı, tegi. Osynsha jasyq bolarmysyń. Eń quryǵanda, jalǵyz apaıyńnyń jaǵdaıyn bilip kelýge jaramadyń», — dep jerden alyp, jerge salar ma edi, qaıter edi. Tipti dál osyndaı jer-jebir, jeken sýyna jetip uryspasa da, kekep-muqap, biraz jerge aparyp tastaıtyny anyq.

Biraq Baqytjannyń sheshesinen ondaı oryndy sózdiń shyǵa qoıýy ekitalaı. Ulynyń minezine ábden eti ólip ketken shesheı, onyń keıbir sóleket qylyqtaryna jaıbaraqat qaraıtyn. Týys-juraǵaty az, jalǵyz ósken balanyń eptep jasyqtaý, eptep bosańdaý bolýy zańdy sıaqty da kórinip turatyn. «Sońǵy kezderde ózi tym jabyǵyp júr. Tipti úndemeıtin bolyp ketti. Qaıdaǵy-joqty betine salyq qyla berip qaıtemin. «Osy jumada kelip qaıtam», — dep edi ǵoı, qyzy qurǵyr ózi-aq habarlasar», — dep oılady ana bólme ishine taǵy ornaı qalǵan qolańsyz tynyshtyqqa eriksiz moıynsunyp.

Osy kezde esik aldynan lypyp basqan aıaq tyqyry estilip, ile júris ıesiniń ózi de tabaldyryqtan attady. Osy úıge erkinsı enetin sanaýly kisiniń biri — Beriktiń kelinshegi eken. Ózine tán ashyq minezimen, kúle sóılep kirdi. Úlken kisiniń aldynda ádepten ozbaı, jeńil ǵana, shymshı ázildeıdi:

— Taǵy bireý bar ma desem, apam ekeýiń-aq ekensińder ǵoı. Myna dastarqan basynda úsheý bolyp otyratyn kúnderiń qashan bolady ózi?

Úı ishindegi jańaǵy aýyr únsizdikke múlde janaspaıtyn jarqyn minez. Shesheli-balaly ekeýi buıyǵyńqy halden birden sergip kete almaı, kelgen meımanǵa birer sát ańtaryla qarap qalysty. Ájimdi júzin jylytyp, shesheıdiń mıyǵyna zorlyqtan shyqqan kúlki uıalady. Ne úshin jymıatynyn ózi de bilmeıtin jannyń keıipimen oıdan aıyǵyp úlgermegen kishkene kózderin kelinshektiń óńine qadady.

— Apa, sizge emes, Baqytjanǵa aıtyp jatqanym ǵoı. Shymbaıyna batyra sóılemese, ońaı qozǵala qoımaıdy bul. Káne, aıt apamnyń aldynda, qashan úsheý bolasyńdar? — dep, tize búgip otyra bergen kelinshek áli qaljyńynan taıar emes.

Úı ishiniń sáni endi keldi. Álgi eńseni ezip turǵan jańaǵy zildeı tynyshtyq kıiz úıdiń ashylǵan túńligindeı áp-sátte syrǵyp joq boldy. Úıdegi kóńilsizdikti túre qýýǵa jas kelinshektiń syńǵyrlap tógilgen bir dúrkin kúlkisi jetip jatty. Qabaqtar jadyrap, dastarqan basyndaǵy áńgimege de jan bitkendeı.

— Qaıdan bileıin, qaraǵym, — dedi Baljan shesheı jipsigen samaıyn jaýlyǵynyń ushymen bir súrtip qoıyp. — Dos ózderińdiki, joldas ózderińdiki. Neǵylsańdar da, erikteriń. Men batyp eshteme aıtyp júrgenim joq. Ózderiń yńǵaılap bir retin keltirmeseńder...

— Bizdiń de aıtyp otyrǵanymyz sol ǵoı, apa. Qozǵalatyn kezi jetti óziniń. Tamaqqa toıyp alyp, qashanǵy pyryldap uıqtaı beresiń. Júr, bizben ilesip, bir aýyq sergip qaıt. Múmkin, klýbtan jaqsy qyzdar kezdesip qalar. «Kóńili ketkeni bolsa, aıtyp qoısyn. Traktormen alyp qashamyz», — dep júrgen Berik.

Qurbysynyń usynysyna Baqytjan qarsylyqsyz jyldam kóndi. Iyǵyna jóndem kıimderin ilip, beıbereket sepsıgen qaıratty shashtaryn retke keltirgen boldy da, únsiz erip júre berdi.

— Óziń sońǵy kezde qabaǵyń salbyrap alyp, tipti sóıleýdi de qoıypsyń ǵoı, — dedi kelinshek bylaı shyǵa. — Apamnyń kózinshe aıtyp qala jazdap, áreń shydadym. Bireýge ǵashyq bolyp qalǵannan saýmysyń ózi? Jasyrmaı, shynyndy aıtshy.

Ymyrt úıirilip, kózge taǵan túsýge aınalǵan kez. Qasyndaǵy jigittiń óńindegi ózgeristi kelinshek sonda da qapysyz ańǵaryp úlgergendeı. Jalt qarady da, syqylyqtap kúlip jiberdi:

— Áne, áne, qyzaryp kettiń. Ótirik deshi káne. Qudaı biledi, sen saý júrgen bala emessiń, — dedi aı-shaıǵa qaramastan, taqymdaı sóılep. Baqytjannyń: «Qoıshy, qaıdaǵyny shyǵaryp sen de... Joqtan ózgeni aıtpashy», — degen sekildi áljýaz qarsylyǵyn qulaǵyna da ilgen joq. Jigittiń ishki dúnıesin tap bir aınamen kórip turǵan adamdaı mahabbatqa qatysty qaıdaǵy bir ádemi sózderdi tógip, ábden sastyrdy. Jaǵasyna jarmasqan qarýly qoldan qutyla almaǵanda, adamnyń jantalasatyny bar ǵoı. Baqytjan qazir týra sondaı kúıde. Keýdesindegi qymbat ta, názik qupıany eshkimge sezdirmeı, sezdirgisi kelmeı, qyzǵyshtaı qorǵashtaǵany edi onysy. Sonda bar qolynan kelgeni — orasholaqtaý qaljyńdap, áńgimeni basqa taqyrypqa bura berý. Baqytjannyń ońaıshylyqpen jónin aıta qoımaıtynyn sezgen kelinshek:

— Áıteýir, myna qalybyń tegin emes. Sharshaǵandyq pa deıin desem, tunjyraǵan túriń bólek. Maǵan aıtpasań, báribir Berikke aıtarsyń, — dep lajsyz kóngen qalyp bildirdi.

Kıno aıaqtala, reprodýktordan: «Qazir bı bolady», — dep jarıalady. Esik aldyna shyqqasyn, Berik uıqysyn syltaýratyp: «Qaıtaıyq», — dep usynys jasap edi, kelinsheginiń: «Asyǵyp, ne bar, bı kóreıik», — degeni. Sonan ekeýiniń kelise almaı, tórelik suraı burylǵan adamy — Baqytjan. Qarańǵylyqty túre jarqyrap turǵan elektr nury onyń qoshqyl óńine tirelgende, sál kómeskilenip ketkendeı. Búrjik saýsaqtar jaıylǵan jaǵany asyǵa jóndep, álekke túsip jatyr.

Zaldyń jaryǵy janyp, jurt syǵylysa, esikke qaraı qozǵalǵan sátte, kútpegen jerden kórip qalǵany. Alǵashynda: «Kóp oılaı bergendikten, kóz aldyma elestep tur ma? — dep seskenip qalǵan. — Uqsatqanym basqa bireý shyǵar», — dep óz kórgeninen taǵy kúdiktendi. Arnadan asqan kóktemgi tasqyndaı esikke qaraı lyqsı qozǵalǵan toptyń yrqymen jyljyp bara jatqanda, kózin aıyra alsashy odan. Joq, jańylyspaǵan sıaqty.

Sýsyǵan qolań shashyn tóbesine túıgeni bolmasa, ajary ashyla túsken óńinde ózgeris joq. Tynyshtyǵyn alyp, júregin júdetip júrgen sol aıaýly boıjetkenniń dál ózi. Sanasy alasapyran bolyp, ózine baǵyshtalǵan únderdi estip te jarytar emes.

— Oý, aıtsańshy, qalamyz ba, joq pa? — dep, Berik jeńinen julqyp qalmaǵanda, osylaı tura beretin.

— Aıttym ǵoı, áne. Sen tegin bala bolmadyń, — dep kelinshektiń qyraǵy kózi áldeneni baıqap úlgergendeı jymyń ete túsken.

Kúıtabaqtan sharyqtaı jónelgen asaý áýen úıir-úıirimen topyrlaǵan qyz-jigitterdiń birden qataryn buzyp, bıge súırep ákete almady. Belsene shyqqan eki-úsh juptan basqasy, úıirilisip qabyrǵany jaǵalaıdy. Maıysyp, uıalǵansyp turǵan qyzdar, jigitter jaǵy da pásteý. Mana: «Bı, bı», — dep shýlasqandarymen, shyn qumartýshylar shamaly sekildi.

Baqytjannyń endigi bar yqylasy — esiktiń kózinde. Qıaldaǵy belgisiz arýdyń elesindeı kóńiline ornyǵyp alǵan sol bir qyzdy álginde kórgeni anyq. Shamalaýynsha, kınodan soń ol da bıge qalýy tıis.

«Álde qaıtyp ketti me?» — degen jasqanshaq kúdik esikten býhgalter kelinshek jáne dos qyzymen «sol» kóringende bir-aq seıildi. Olar ishke engen sátte manadan qyzdardy alystan atyp, keıbirine qarastarymen áldeneni ısharattap turǵan jigitter japyrlaı burylyp, tesile qarasty. Bozbalalar ǵana emes, qyzdar qaýymy da eriksiz moıyn burysqan: ishke engen úsheýdiń ortańǵysy bul aýyldyń halqy kópten kórmegen, qyr qyzdaryna múlde uqsamaıtyn, áldeqaıda bıik, úlbiregen kirshiksiz bitim edi.

Jaǵalaı samsaı qaraǵan qumar kózder ony seskendirgen joq. Shanshylǵan keýdesindeı mańǵaz órlikke salyp, tákappar júrispen tórge ótti. Ózi kóp sóıleıtin janǵa uqsamaıdy. Qasyndaǵylar áldeneni sybyrlap, syqylyqtaı kúliskende, ezý tartyp qana jymıyp qoıdy. Kúlkisin de bet aldy ysyrap qylmaı, topty jerde ózin ustaı biletin shyn mádenıetti jannyń minezi. Qara kózderdiń oqta-tekte jalt etip, qaryp ótetini úrkerdeı shoqtanǵan — jigit-jeleńder jaǵy sıaqty. Kelbetine sýsyǵan shash taldaryn kerbez serpip, salmaqty pishinde únsiz tur.

Bı endi ǵana qyza bastaǵan. Ylǵı da bir oınaqy mýzyka uılyǵyp, ımenisip turǵan buıyǵy jastardy serpip, sergitip jibergeni. Azdan soń klýb ishin selteńdegen deneler, qıqańdaǵan ıyqtar alyp ketti.

Ebedeısiz qorbań qımylynan bóten Baqytjannyń kópshilik ortaǵa laıyq óneri shamaly. Ózi bıge shaqyrǵan juqalaý aq sary qyz buǵan jymıa qarap, shymshyma sózben jeńil ázildegen bolady. Áldenelerdi pyshyrata aıtyp, ózinshe jaýap qatqan tárizdi. Kózi de, kóńili de sonda.

«Qazir shaqyram», — dep bekindi ol kelesi úziliste. Ózi jigitterdiń ortasynan yǵysyńqyrap, ishteı táýekel etip, urlana solaı qarady. Mýzyka bastalǵansha, tyqyrshı kútken. Biraq qyz jaqqa betteı alar degen ne. Jelkeden tartqan áldeqandaı ámirli kúsh tyrp etkizbeı, aınalsoqtatyp, dymyn qurtqany. Júregi múlde daýalaıtyn emes. Bir aýyq jurttyń aýanyn baıqap edi, báriniń kóńili dúrkirep soǵan aýyp alǵan sıaqty. Keı jigitterdiń basqa qyzben bılep júrip te, solaı qaraı alańdaı beretinin anyq baıqady. «Eldiń sulýǵa qumary-aı osy!» — dep, kúıinish oılady.

Óziniń múshkil haline qaramaı, ishine buqtyrǵan qyzǵanyshy da bar. Shaqyraıyn dese... ne dep shaqyrmaq? Quralpastarynan qaǵas, tómenshikteý qara jigit ana kórkem dúnıeniń qasynda joqqa tán emes pe? Mynaý kórýge qorash tápeltek dene, shań men maı sińip, bezeý búrtiktegen jalpaq bet, arasy alshaq, jasqana qaraıtyn qysyq kózder... arý álemetpen salystyrýǵa jarasyn ba? Tipti, qyzben uqsatyp tildese almaıtynyn ishi sezedi. Bıge taǵy joq...

Mańdaıynyń jipsigeni bilindi. Tipti tili tańdaıyna jabysyp, aýzy da tobarsyp qalǵandaı. Óz-ózinen tómenshiktep, jasyp barady eken, tez serpilip sheshimge keldi...

Jigit qyzǵa kibirtikteı basyp jaqyndaǵanyn, qyryldaǵan jaısyz únmen: «Bıleıik», — dep, jasqana qolyn sozǵanyn, kózderin áldeqaıda qadaǵan qyzdyń aqyryn basyp ıkemdelgenin, sosyn ekeýiniń jarasymsyz qalypta váls áýenine ileskenin biledi.

Til qata alar emes. Qyz beline jumyr myqynnan joǵaryraq baryp ebedeısiz jabysqan aýyr qoldar qozǵalýǵa batpaı, qarysa bastady. Júregin basyp, kóz toqtatqany — toqtatyp, mańdaıynan synyq súıem joǵary turǵan appaq pishin: ýyljyǵan erinder, muryn bitimi de qonymdy. Kózderine jolyǵý úshin basty sál shalqaıtýǵa týra keldi. Onsyz da qoıý kirpikteri qalyńdaý súrmelenip, kórkemdiktiń shegine attaǵan. Jutynǵan janarlar munan asa, aınalasyn qydyrystaıdy. Lekigen jupar ıisi tanaý arqyly tynys jolyn bitep tastaǵandaı dem alysyn da sezer emes.

Tóńirek shubalańdanyp, jasaýrap ketken. Áldeneni keship-piship tastaǵandaı túıisip, ızeńdesip qalǵan bastar baıqalady. Manaǵy suǵanaq kózder jarasymsyz eki dúnıeni tamashalap, kelekelep jatqandaı. Áldebir tustan myrs etken saıqymazaq kúlki de estilgendeı.

Bar qýatyn jıyp, til qatqan túri:

— Aqjardan keldińiz be?

Qyz moınyn erine buryp, syńar sózdi saryltyp aıtty.

— Iá.

— Atyńyz kim? — Endigi úni túzikteý estilgen.

— Zara.

Osydan keıin-aq ekeýiniń sózi keltelenip qaldy. Odan ary ne deý kerek, neni tilge tıek etpek. Áńgimeni tizgindep, qyz kóńilin ózine aýdaryp áketýge jigittiń sharqy jetpedi. Myna perishte bitiminiń qasynan tura qashýǵa shamasy kelmeı, áli quryp qulap túsetin sıaqty. Jurttyń nazarynda ádemilik úılesimin buzyp, bılep júrgen jarasymsyz jup. Buryn-sońdy mundaı aýyr, ári baqytty sátti basynan keship kórmegen. Mýzyka aıaqtalysymen, jany áreń qalǵan adamdaı súıretile baryp, topqa aralasyp ketkenshe asyqty.

Munan keıin Zaraǵa qolyn sozǵan sovhozdyń bas agronomy — Sálmen. Tolysqan denesine qaramaı shıraq qımyldy bıge ótimdi jigit. Árqashanda jymıyp erkin júretin jigit dúıim jurttyń aldynda da eshteńeden qaımyǵar emes. Shapshań qozǵalyp, qyzdy birden ortaǵa shyǵardy. Qyz da ish eljireter sábı jymıyspen mol qushaqqa ene bergen. Álgindeı emes, teńi jańa tabylǵandaı jarasty jup aınaladaǵy eldiń basyn aınaldyryp, dóńgelene jóneldi.

Ekeýi teginen bilis jandar ma, nemene, bir-birimen qaǵyta sóılep, qaljyńdasyp júr.

Antalaǵan qalyń kózden qyzdy tasalaǵandaı baýyryna ala áńgimelesken agronom endi ony janynan shashaý shyǵarmaı, ózi ıemdenip qaldy.

Munan keıin Baqytjan buryshta úıilgen eski oryndyqtardyń ústinde otyrdy da qoıdy. Kóleńkede qońyraıǵan qalpy eleýsiz, jurt nazarynan tasa. Azdap qyzyp alǵan eki jigittiń biri súıene berem dep munyń shekesinen shyntaqpen qaǵyp ta jibergen.

— Oý, abaılasańshy, — degen kúńgirt únge edireıe qarasty da, elemegen pishinde áńgimelerin sabaqtaı berdi.

Kóleńkede bolymsyz jyltyraǵan qos qarashyq meńireý, otsyz kúıde. Áldekimge ashýlanǵysy, áldekimge ókpelegisi bar. İshte tunshyqqan sotqar sezim syrtqa shyǵa almaı, býlyǵyp yńyrsıdy.

El taraı, bul da jyljydy. Zarany qasyndaǵy qyzymen qoltyqtap alǵan Sálmen máz-meıram bolyp, syrtqa bettegen. Sońǵy úmitten ushqynyn kózdep, kópti kıip-jara asyǵys ilesken edi.

Tysqa shyǵyp, jaltaqtaı qarasa, agronom jigit anadaı jerde qyzdardy uzatyp barady eken.

* * *

Túni boıy shym-shytyryq tús kórip, shala uıqy bolyp oıanǵan. Anasynyń:

— Taǵy da jumysyńa barasyń ba? — degen suraǵy jaýapsyz qaldy. Basy zeńip, denesi aýyrlap, tipti MTM jaqqa bettegisi joq.

Aınaǵa selqos kóz salyp, kún men jel jegen júzin sıpady. Bet-aýzy ábden qoshqyldanyp, jarylypty. Asyqpaı bappen qyrynyp boldy da, túzý kıimderin aldy. Ún-túnsiz shyǵyp bara jatyp qana artyna moınyn buryp:

— Apa, aýdan jaqqa baryp qaıtamyn. Bir sharýalar bolyp tur. Bireý surasa, aıtarsyń... — dedi bar bolǵany sheshesine.

Basshylardyń kózine túspeı, der kezinde avtobýska ilingeni abyroı. Aqjarǵa da ýaqytynda kelgen. Nysanasyna alǵan úıiniń qyzǵylt qabyrǵasy anadaıdan kózge urady. Jaltyraǵan aýmaqty terezeler sestendirip, baǵyp turǵandaı mańyna aıaldaı alsashy. «Osynda turatyn shyǵarsyń, — túıdi ol ishinen, — jańylyspasam, ótken joly dál osy aradan kórdim ǵoı seni». Shaban júrispen jaı basyp, ary qaraı ótti. Tanys bireý ushyrap qala ma, qaıtedi degen ish qylpyly da joq emes. Aýdan ortalyǵyna túrli jumyspen qatynap turatyn aýyl adamdary muny kórse, dál bir ne úshin júrgenin sezip qoıatyn sekildi.

Jan-jaǵyn eleýsiz baıqastap, eshkimge urynbastan, japadan-jalǵyz uzaq sendeldi. Bir jerdi tóńirekteı berse, kózge túsip qalary sózsiz. Qolyna gazet ustap, halqy molyraq tustardy da saqtyqpen sholyp qaıtqan. Kútken adamy esh jerde kóriner emes. Kún ysı murny, samaıy tership, pysynady. Shalbarynyń balaǵyn shań qaýyp, aıǵyzdanyp ta qalypty. Kúdik pen qaýip te degbirsiz.

«Iapyr-aı, men ony jolyqtyra alar ma ekenmin? — dep, oılady qyzyl úıdiń janynan báleninshi ret óte berip. — Kezdestirdik deıik... Sosyn, qaıtpekpin? Bas salyp artynan ilesem be? Bolmaıdy ǵoı. Jáne jalǵyz da júre qoımas. Al jalǵyz bolǵan kúnniń ózinde oǵan qalaı tıispekpin?».

Kelgennen bergi qobaljý, tanystardan qashyp úrký aqyry teginge shyqty. Aýyldy aınalyp, qansha sandalǵanymen, qıalǵa aınalǵan sol tulǵanyń esh jerden eles bermeı-aq qoıǵany. «Meniki ne byljyraq, syrtynan bir-eki kórgen adamǵa osynsha qumartyp. Kórseqyzarlyq emes pe bunyń ózi? Ýaqytty bosqa ketirgenimdi qarashy. Basshylar da ursyp jatqan shyǵar. Osynyń ózi aqymaqtyq qoı. Az kúnnen keıin áli-aq umytyp ketermin. Elden uıat boldy-aý».

* * *

Mezgil jaz ortasyna aýsa da, taý ishi kúnqaqty daladaı emes, shóp basy kúımegen qalpy. Sasyr, ógiz qýraı sıaqty erte boı kóterip, erte qýraıtyn ósimdikter bolmasa, saı-sala óńin bere qoımaǵan. Shyryldaǵan shegirtke úni, taý-tasty jańǵyrta saıraǵan bulbul, sandýǵash jańǵyryǵady. Búrgen, tobylǵy bastaryna ara-sonalar jabysyp, qanattary dalpyldaǵan kóbelekter kerenaý ushyp-qonyp júr.

Jalǵasqan uzyn órkesh shoqylardyń arasymen ıreleńdegen jol ketedi. Taýdyń osynaý buıyǵy tynyshtyǵyn kenetten shaıqap jibergen. Moınaq ústinde býdaqtap qara tútin kóterildi de, artynsha murjasy soraıyp, kók «Belarýs» shyǵa keldi.

Jazdyń tynshý shaǵynda saı tabanymen jumsaq sylqyldap tas bulaq aǵatyn. Shamasyna qaraı momaqan pishinde meıirlenip, móp-móldir qalpy kún shapaǵymen oınap, dir-dir aǵýshy edi.

Baqytjannyń qatalap kelip, uzaq simirgeni — osy káýsar. Júreleı otyryp, betin shaıdy. Jymyńdaı oınaǵan móldir dúnıeden óz keskinin kórmekke úńilip edi, bulyqsyǵan erke bulaq alaǵyzyp kóner emes.

Traktorshynyń maı-maı qojalaq kıimi kógaldy japyryp, kóldeneń sulap jatty. Qaz taban japyraqtarynyń arasynda jalǵyz serýen qurǵan kishkene sary qońyz solárkanyń ıisinen jeringendeı, tońqańdaı qashyp barady.

Shalqalaı qaraǵan jigittiń kózi sharasyn toltyrǵan jalǵyz-aq nárse — tup-tunyq bolyp tóbesinen tónip turǵan ashyq aspan. Muqıat sholyp shyqsa da, esh tusynan shókimdeı bult ushyrata almaı qaıran. Ústine ornaǵan osynaý kógildir álem kenet oǵan túpsiz dúnıeniń, máńgilik ómirdiń mekenindeı sezilip ketti. Kóz toqtatar kirbińi joq aspan ólkesi ertegi dúnıesindeı ózinshe bir álem.

«Jerdegi bar tirlikti tastap, soǵan ketse», — dep oılady. Túý sonaý taýsylyp bolmas tuńǵıyqqa súńgip, emin-erkin bir júzip kórer me edi? Jer betindegi bar muńynan, ótken ókinishterinen arylyp, jeti qabat deıtin kók júzinde armansyz qalyqtap júrse ǵoı. Sol taban tirer budyry joq kógildir munarda appaq, pák perishtedeı Zarasymen ushyrassa: sonda ekeýi eki jaqtan júrip kelip, (múmkin júzip kelip), búkil álemde ózderinen ózge jan joq zamanda bir-birine qol soza umtylyp, erekshe bir yntyzar sezimmen tabyssa; munyń bar tirligin, tirshilik tutqasy judyryqtaı júregin ózine ǵana telip tebirentken arý esh jatyrqaýsyz, ezýinen injý tógilgen kúıi jymıa qarasa. Ol munyń eleýsiz, kóshten qalǵan kóseýdegi keıipsiz jan ekenin de oılamaıdy. Kezinde tek ólip-óshken qumarlyq, mahabbat oty ǵana bar. Tabıǵattyń túıirdeı túıinine aınalǵan qos janardaǵy bar meıirim, ystyq yqylas endi buǵan ǵana arnalady. Sol ıende júrip qana bul óziniń bar syryn aǵytpaq.

...Bar bolǵany bir-aq ret tildesti. Onda da mardymdy eshteńe aıta almaı ábden qor boldy emes pe. Tym quryǵanda taǵy bir jaqyndasyp baıqar ma edi. Odan ári retin tapsa, óziniń shamasyna qaraı jýysyp kórmek. Kóptegen hıkaıalarda kezigetin túrli qyzyqty oqıǵalar munyń basynan da ótip, aqyry, armanyna azyq bolǵan sol bir arýymen qosylyp tynar. Kógildir kókke jaıyla shyqqan qıaly solq etip, jerge qulaǵandaı.

«Osynyń bári bos nárse ǵoı — ózińe qarasańshy aldymen». Tunjyr kóńili tunshyǵyp, qamyqty. Qansha oılaǵanymen, ishindegi bir myǵym kúsh onyń buıyrmaıtynyn, buıyrmaq túgili buǵan burylmaıtynyn da qatań meńzegendeı. Sonaý shyrqaý aspanǵa endi arman-arýynyń ózi ǵana zyrqyrap shyqqan. Zara degen esim jetimsiregen júrekti aıaýsyz kúıretip, japan dalaǵa máńgilik tastap ketpek.

Shalqasynan jatqan kúıi jalǵyzdyǵyn oılady. Júrek túkpirin aǵartar syrlasatyn jaqyn adamy joq sekildi. Kókirekte berishteı baılanǵan azdy-kópti qaıǵysyn, armanyn kimge aǵytyp, kimmen bólispek? Munyń bar azabyn birge túsinip, birge qaıǵyratyn, qol ushyn beretin kim bar? Berik pe? Ol munyń ózi de qymsyna ardaqtaıtyn, lúp etse úzilerdeı názik syryn túsiner me? Keýdesine ýystap qysqan bar qupıasy ózgege sezilerdeı ózinen-ózi qýystanyp, jasyryp-jaýyp júr emes pe? Sondaǵysy teńsiz sezimimdi ózge tirshilik ıesi ańǵaryp, ermek etip, sóz qylmasa eken degen dalbasa tilek qana.

Joq, joq, eshkimniń oıyna osynaý jýyspas eki dúnıe qatar oralmasyn. Sáti túsip, aıy týsa, bir-aq bilsin de. Bar jan syryn ashpaı-aq, ushyǵyn shyǵarsa da, kúlkige jol ashylmaı ma? Qalyń eldiń aldynda mazaqqa qalar jaıy joq. Óz betinshe tirlik etkeni maqul. Sonda qaıtpek? Taqap bilisý úshin qandaı qaraket istemek? Osynaý shymyr sezim bolmysyn tutqyn qylǵaly sanaǵa sińgen rıasyz senim: «Mahabbatyń máńgilik, óshpeıdi, basqadaı jan pendeniń shalymy jetpegen kúıi baqılyq qalady» degendi aıtady. Osy qubylys ózgeniń basynan ótti me, joq pa, ondaǵy sharýasy qansha. Tek: «Eldiń basynda nendeı jaǵdaı bolsa da, meniń essiz yntyqtyǵyma teńeler», — degen oıdan shalǵaı ketken.

Taý ishiniń kóleńkesi qısaıa bastapty.

Ústi-basyn qaǵyp, ornynan turdy. Uzaq jatyp tús kórgendeı júıe-júıesi bosap, traktorǵa bettegen.

«Qoı, tezirek Saryóleńdegi fermaǵa jetip alaıyn», — dep oılady ol shuqylap júrip, traktoryna ot aldyrǵannan keıin. Naýqan ýaqyty bitse de, áıteýir, búgin-erteń tynyshtyqtyń mekeni alys. Qaıtesiń, oıǵa-qyrǵa tyrqyratyp qýalaı beretin sovhoz jumysy qashanda osy.

Jataǵan dóńge shyǵa kelgende, saı tabanyndaǵy áldeqandaı qara-qurań kózine urdy. Jańaǵy bulaqtyń sýy sol tusta jylymshylaı aǵyp, jaıylyp jatýshy edi. Brezenti kúnge kúıip, ońyp ketken «Ýazık» mashınasy árli-berli yrǵalyp shyǵa almaı tur.

Taıaǵan traktordy kórip, jerge sekirip túsken iri jigitti Baqytjan shyrymytqanymen, birden tanı almaı qaldy. Denesine jabysqan aq maıka, jeńil aq telpek pen djınsy shalbar agronomdy kózge eptep jatyrqatyp jibergendeı.

— Iá, Baqyt, qaıdan kelesiń? — dedi ol traktorshynyń maı sińdi qolyn ýystaı qysyp.

— Ortalyqtan, Sáke. Saryóleńge jem apara jatyrmyn.

— Á, durys onda. Biz de sol jaqtan kele jatyr edik, abaılamaı myna jerge otyryp qalǵanymyz. Qudaı aıdap, óziń kele qalǵanyńdy kórmeısiń be? Trosyń bar ma edi?

Mashınada taǵy bir adamnyń otyrǵanyn Baqytjan endi ańǵardy. Shaǵylysqan áınekten júzi anyq kórinbegen soń, onsha nazar aýdara qoımaǵan. Traktordy aǵytyp ákelip, mashınany tirkeı bastaǵanda, kóz qıyǵynyń ańdaýsyz túsip ketkeni. Júregi dúrs etip, sońǵy ret soǵyp, tynysy da toqtap qalǵandaı boldy.

«Apyr-aý, mynaý... sol ǵoı!»

Ne istep, ne qoıǵanyn baıymdap jatpaı, sasqalaqtap júrip temir arqandy áreń baılaǵan. Soqyr adamdaı sıpalaqtap, kabınaǵa qalaı kirgeni de esinde shala-sharpy. Batyp qalǵan jeńil mashınaǵa «Belarýstiń» bir yshqynýy jalyndy, jalǵyz julqynysta-aq qurǵaqta turdy. Endi traktor aqyryn sheginip, óziniń tirkemesine taıap barady. Sonda ǵana júrek toqtatyp, ne isteý kerektigin baıybyna salǵan: «Qazir endi júrip ketedi-aý. Tirkemeni qoıa turaıyn da, tez qataryna baraıyn. Búıtip reti kele bermes. Káne, tez».

Abıyr bolǵanda, Sálmen asyǵyp birden tarta jónelgen joq. Mashınasyn bulaqtyń boıyna ákelip qoıdy da, shashyraǵan balshyqty jýyp, ketirmekshi bolyp áýire.

Aıaǵyna jem túsken attaı taǵy kidiristeı beredi. Jaqyndaı kele kóz qıyǵynyń syrǵyp baryp tirelgeni mashına ishindegi jalǵyz jan. Qyz jalt qarady da, jigittiń ózegin dir etkizip, káýsar bulaqtyń únindeı aq kúmis kúlkisin qıdy. Shadyman kúıde otyrǵan ol abyrjı ıek qaqqan jigitke bas ızeı salýdy eńbek kórgen joq. Tabıǵattyń kemshiliksiz jasaǵan tól beınesi kóz qaryqtyrar aqsha qardaı. Qyz qasynda birer sekýndtan artyq aıaldap turýǵa qaıraty jetpeı, ary qaraı óte shyqty.

Qyzyl shyraıly óńinde únemi bir kúlkiniń, qýanyshtyń sáýlesi júretin agronom jigit dál qazir de shoshyǵan kóńildiń ıesi. Baıaǵy óziniń áńgimeshildigine basyp, daýsyn áýelete sóıleıdi. Iende kóligi balshyqqa otyryp, azap shekken sharshańqy adamnyń túri baıqalatyn emes. Tap bir toıdan kele jatqan kisi sekildi qaradaı máz.

Baqytjan ekeýi eki jaqtap júrip, mashınany lezde jaltyratyp jibergen. Bulaq sýymen asyqpaı jýynyp, súrtinip aldy da, Sálmen traktorshynyń alaqanyna alaqanyn shart etkizdi:

— Al, Baqyt, saý bol. Kók traktor aman bolsa, bizdi áli talaı batpaqtan sýyrarsyń.

Sonan keıin, nege ekeni belgisiz, qýaqy keıippen kózin qysyp qaldy da, asyǵa mashınasyna buryldy. Ýaqytyn neıbetke tegin ótkizip alǵanyn Baqytjan sol sátte bir-aq túsingen. Oılanyp-tolǵanyp birdeme aıtýǵa endi kesh edi. Dúrdik erinderin ıkemge keltirip, til qatam degenshe «Ýazık» yta jóneldi.

Qybyr etpesten jol ortasynda qalypty. Jan dúnıesin kýanysh degen móldir sezim shaıyp ótip, jarqyratyp jibergen tárizdi. Saraıy qulpyryp, kókiregine qyzǵaldaq óre jónelgendeı. Ǵaıyptan soqqan taǵdyrdyń quıyny ańsaryn aıdalada janastyryp, bar qaýqarynan, erkinen aıyrypty.

Óz-ózinen yrjıa kúlip, bir attap, eki attap traktoryna keldi.

— Ýh! — dep, sezim yrqymen sendelektep kelip qarmanǵany — radıatordyń syrtyndaǵy tor temirler. İshten alqyna shyqqan ystyq demi de motordyń jalynymen sharpysyp edi. — Dúnıe degen osy eken ǵoı.

Tarsyldaǵan dvıgatel gúrili óz daýsyn óz qulaǵyna jetkizbeı, jutyp úlgergen. Ernin súrtip qoıyp, qaradaı tamsanǵan máz kúıi. Kóz aldynda — qolań shash daldalaǵan aqqý moıyn.

— Áı, kók arǵymaǵym-aı, sen ne túsinesiń? — dep, judyryǵymen kapotty uryp qaldy. Sosyn alaqanyn jazyp, aıǵyrdyń jalyn baptaǵandaı, syry kóshken aıǵyz-aıǵyz temirdi sıpady:

— Traktorym meniń.

Sonda «Agronom jigit pen arý qyz ekeýi ǵana qaıda saparlap barady?» degen oı kelseshi.

Mıyǵyn kúlkige toltyra júzin tosqany — jolaýshylar ketken baǵyt. Ańtarylyp az turdy da, oqys qımylmen kabınaǵa umtyldy.

* * *

Esh ózgerissiz, ý-shýsyz birneshe kúnder ótti. Ýaqyttyń qazirgi qozǵalysyn, jazǵy naýqannyń qalaı ótip jatqanyn Baqytjan anyq shamalaı almaıdy, ol jaıly oılaǵysy da joq. Aýyl ómirindegi ózgerister, irili-ýaqty jańalyqtar da ózine múlde qatyssyz sıaqty. Bar jurttyń tirshilik-tynysynan oqshaý ózgeshe bir ómir keship jatqandaı. Aýyl úıdiń tirshiligine aralasyp júrip — alys; estip júrip — kereń. Ókinishti qaıaýǵa toly kóńil aınalasyn abaılaýǵa álsiz, ózimen-ózi.

Tústen kenin: «Avans aqsha berip jatyr» degendi estip, sovhoz keńsesine kelgen. Býhgalterıa men kasa aralyǵy sabylǵan jurt. Alaqan ysytarlyq tıyn-teben alatyn bolǵan soń, bári de kóńildi. Qarq-qarq kúlkiniń arasynda áldekimniń júıkesin jeıtin kesek qaljyń da aıtylyp qoıady. Kezegi jetkenshe tereze aldyndaǵy top azamatqa bul da baryp qosyldy. Turǵandardyń deni qyzmetker jigitter, ortalarynda — Sálmen. Áńgime manadan qyzyp jatqanǵa uqsaıdy.

— Er ekenińdi bilemiz ǵoı. Biraq seniń tálkegińe kóne salatyn ol da osal janǵa uqsamaıdy. Esińde bolsyn, ádemi áıeldiń sezimi de bıik bolady, — dedi eresekteý bireýi óziniń tájirıbeli ekenin ańǵartyp.

— Jigitter, qyzyqsyńdar, — dep Sálmen qyza sóılep tur. — Úıli-barandymyz deısińder, aıtyp turǵandaryń balanyń sózi. Qaıta sulý áıelder ıkemge ońaı kónbeı me?

— Ondaı sulýdy tekke obaldy etkenshe, tezdetip úılenip almaısyń ba? Sen qyzyǵyn kórem dep júrgende, basqa bireýge tıip keter. Talaı jigittiń qoly jetpeı júr ózine. Ákesi bolsa dókeı bastyq, — dedi taǵy bir jigit qaljyńnan góri sabyry basym únmen.

— Aıttym ǵoı, áıel jaıly tájirıbeleriń joq dep. Ondaı sulý osy ýaqytqa deıin tegin júrdi dep pe edińder. Biz de biraz tanys-bilis bolyp qaldyq qoı onymen. Tek jigittiń qyzyǵy úshin ǵana jaratylǵan jan.

— Áı, sonda da bilmeımin. Keremet tákappar-aý deımin, ózi. Qolǵa túspeıtin perızat qoı, shirkin.

— Demiń ishińde bolsyn, baýyrym. Erteń-aq aǵalaryń onyń perishte emes, pende ekenin dáleldeıdi. Degenmen, abaılańdar jigitter. Bári qaljyń ǵoı, ósek bolyp ketip júrmesin, — dedi Sálmen albaty qyzyńqyrap ketkenin endi ańǵaryp.

Joq, tıtimdeı de sengisi joq. Múmkin emes.

Túni boıy uıqysy oısyrap, kózine tireýish qoıǵandaı qarańǵylyqqa qarady da jatty.

Sol túni tosynnan soqqan basqynshy sezim — qıanat sezimi janyn jegideı jep, bar tynyshtyǵyn talqandap ótti. Ana joly ekeýin oıda joqta qatar ushyratsa da, sekem alyp, seziktenýdi bilmegeni ras. Sekem almaǵan sebebi — Sálmenniń adal da, durys jigit ekendiginde qapysyz sengendigimen. Ataq-dárejesin kóldeneń tartyp, kisimsıtin de minezi joq. Qashan kórseń de, aman-sálemi túzý, qabaǵy jadyrańqy. Tipti ózge basshylar sıaqty qol astyndaǵylarǵa ursyp jatqanyn estidi me eken? «Sypaıy, mádenıetti jigit» degen pikirinen osy ýaqytqa deıin ajyrap kórgen emes.

Endi, mine, Sálmen týraly túsiniginiń kúl-talqany shyqty. Shyn sumdyqty óz qulaǵymen estigeni keshe. Arman ataýlynyń asqaǵy dep biletin sol bir názik jandy endi Sálmendeı nápsiniń quly bir sáttik ermegi úshin, saıqy mazaq etip, aryn aıaqqa baspaq. On eki de bir gúli ashylmaǵan balǵyn jastyń adamgershiligimen esh sanaspastan ómirin bylǵamaq. Sábı syndy beıkúná beıneniń baqytyn aıaýsyz basqa teppek.

Ózgesin qoıyp, sol bir aıaýly jan týraly kúńgirt oılaýdyń ózi netken sorlylyq, netken soraqylyq.

Eger aıtqan ýaqytynda keshegi baılamyna bel sheshe kirisse she?

Kózimen kórip turyp, kirshiksiz mahabbatynyń obalyna qalaı qalmaqshy, jazyqsyz jandy oqqa qalaı baılap bermekshi?

Nede bolsa amalyn alyp, Zarany tosyn habarmen qulaǵdar etýi tıis. Jeter osy ýaqytqa deıin aınaladan qorǵanshaqtap, qaradaı jasyp kelgeni. Tipti óz júreginiń óshpes sezimin usynyp, aptyqpaı qoıa tursynshy. Aldymen azamattyq paryzyn ótep, adamdy arsyz qylyqtan arashalap alǵany jón.

Keshke deıin... Keshke deıin qalaıda ýaqyt taýyp, «Aqjarǵa» jetýi kerek.

Ómirinde tuńǵysh ret shyn erlik jasap, bir páktik ıesin arsyzdyq qaterinen qorǵap qalmaqshy bolyp edi. Sony bilgendeı Sálmen taǵy kese kóldeneń turypty.

«Ylǵı shetke qaǵyp... Qıyn jumystarǵa ǵana jumsap...» Eshkimge aıtylmaıtyn, osylaı uzaq býlyǵyp baryp, ishteı tynatyn kóp qınalystyń biri ǵana. Jumsaǵan jaqqa barmaı qoıaıyn dese, kóldeneń tartar syltaýy taǵy joq, «Traktor buzyq», — dep aıtýdyń qısyny taǵy kelmeıdi. Erteńgisin ot aldyryp, júrgizgenin mundaǵylardyń kózi kórip otyr.

Eger erterek attanyp ketse, keshke deıin oralyp úlgeretin de shyǵar. Sol jaqtan júkti tıep alyp, birden aýdan ortalyǵyna tartyp ketse qaıtedi? Ýaqytynda baryp, Zarany taýyp alsa bolǵany. Munda túndeletip te jetedi ǵoı. Oılap-oılap tapqan amaly osy boldy. Kidirmesten kórshi aýylǵa attanyp ketkeni de sondyqtan.

Áıtse de birden qaıtyp kete almady. Qaıdaǵy bir usaq-túıek kedergi aıaǵyn shyrmap, biraz áýrege salǵany. Áreń dep júrip keri jolǵa shyqqan ýaqyty kishi besin kezi edi. Tirkeýshisi qyrqyljyń tartqan jumysker sol aýyldaǵy jekjatynyń únine qonyp, erteńine qaıtpaq.

Álem-jálem ashynǵan kúıde kók traktormen qatty júris saldy.

Mana bul beri attanǵanda, Sálmen shyttaı kıinip alyp, júrgeli jatyr edi. Sol qalpymen egin basyn aralaı qoımaıtyny, aralasa da ýaqytqa kóp ilespeıtini belgili. «Qanda, kimge baratynyńdy bilem», — dep oılady.

Agronomnyń mashınasy endigi aýdan ortalyǵyna zyrlap bara jatqan da shyǵar. Múmkin, dál qazirgi sátte, bul ıen qyrqalar arasymen jesir joldy tabandap, jete almaı, tyrbyńdap kele jatqan júdeý shaqta ol ekeýi emirene tabysyp úlgergen de bolar. Sálmenniń janyn pıdalap, emeshesi qurı jalynǵanyna qyz rıasyz taza kóńilmen qulaı senip, erip otyr ma, kim bilsin. Sonshama bıik bilimdi, sypaıy qylyqty jigit aǵasyn jalǵandyqqa, aramdyqqa jaqyn dep oılar ma ol? Aıarlyǵyn qymtaǵan tátti sózderine eljirep, ılanyp otyrǵan aq kóńil arý dúnıede ózin es-tússiz shyn súıetin basqa bir pende baryn baǵamdaı alar ma deseńshi.

Jigit qanshama shalymdy bolǵanymen, adamgershiligi asqaq, kirpıaz jannyń ılige qoımaýy da múmkin. Adamgershilik namysy da kórkine laıyq tym óreli ekeni haq. Kim biledi: «Talaı qyzdyń tilin tapqanmyn», — dep tur edi keshe...

Nede bolsa, tezirek jetýi kerek... Tezirek.

Qalyń oımen arpalysyp kele jatyp, jol aıryǵyna ilikkenin jańa bildi. Táýekelden tórelik surar qysyl-taıań. Qaısysyna túsý kerek?

Aýdanǵa aýyldy aınalyp barýǵa da bolar edi. Biraq jer moıny qashyqtap ketedi. Al týra júrse, Maıly asýy jolyn bógemek. Tirkemeli traktordyń júkpen órge shyǵa alýy neǵaıbyl. Eger odan assa, ar jaǵynda aýdan ortalyǵy tıip tur. Erte-jaryqta ábden úlgeredi. Týra joldy tańdasa, arsyzdyqtyń aldyn alyp, súıgenin saqtap qalatyny anyq.

Kóz aldynda — jany shyrqyrap, járdemge shaqyrǵan aıaýlysy...

Aspan tutasyp, kúrkirep kún jaýyp ótti.

Traktor tabany keı tusta taıǵanaqtaı aýyr tirkemeni yshqyna súıreıdi, keıde órge qaraı qaısarlana umtylady.

Maıly asýyna ilige, jaýyn da tyıyldy. Shubatylǵan bulttar etek-jeńin jınap, urys dalasyn tastap shyqqan attyly jaıaý áskerdeı, irkis-tirkis asyǵyp jyljıdy. Anda-sanda naızaǵaıyn jalt etkizip, taý basynda súıretilip, aspandy jalańashtap keledi. Jańbyr sýy órge qaıqaıǵan joly da erneýlep saryldaı aǵyp jatyr. Áp-sátte aspan júzi tazalanyp, móldirep shyǵa keldi. Taý ishi jańǵyryp, kóńildi de qulpyrta jónelgendeı. Maılynyń bul beti qaıqań bolǵanymen, arǵy jaǵy tikteý, ári burańy mol. Byljyraǵan jol tabany qazirgi júrginshige senimsiz, oqysta taıdyryp áketýi de kádik. Oıyna oralǵan kúdikti jaılardy serpip tastap, traktorshy jigit gazdy ekilene basty. Qalaı da úlgerýi, qalaı da jetýi tıis.

Aýyr salmaq artqa tartqanmen, ádistep asýǵa da ilingen. Endi tejegishti basa otyryp, eńisteýi kerek. Aldynan jańbyrmen jýylǵan quj-quj jartastar, sol jartastardyń arasynan bulańdaı quıylyp, tasalanǵan jol kórinedi. «Táýekel», — dep traktordy qoıa berdi.

Sarań saldyrmen jol batpaǵyn aspanǵa ata, aýyr kólik etekke qaraı aǵa jóneldi. Tyrmysa basylǵan tejegish dońǵalaqqa usaq tas, balshyqty jabystyryp, syrǵanatyp berdi. Kese kóldeneń bir tastan qarǵı bere, astydan áldene kilt ete qalǵandaı boldy. Qystyǵyp, tyrtyńdap kele jatqan traktordyń joly sógilgendeı aǵa jóneldi. Júgi zildeı tirkeme de lyqsyp, yldılatyp, qýyp áketip, barady. Tejegishtiń biligi úzilgen eken.

Qoldan qashqan erkindik aǵyndaǵan kúıi úlken qoı tasqa ura aýnatyp túsirdi. Jantalas qımyldyń sońyn támam etýi tıis aýyr tirkeme jol shetiniń qaraǵanyn japyryp, syrǵanaı qulady. Sýǵa malynǵan betkeıdi aırandaı aqtarylyp, boıap ketken appaq selıtra.

Basyn eńiske bere shalqasynan qulaǵan eken: kózin ashyp, jaýynnan keıin aınadaı jarqyrap, móltildep, tógilgeli turǵan aspandy kórdi. Bir túıir búrshik joq, saf sulýlyqqa toly kógildir tuńǵıyqtan eles uryp, shańqandaı appaq tulǵasynyń shyǵa kelgeni. Aıdalada basyn súıep: «Aı, dúnıe-aı» — dep esirkeıtin pende joǵyn umytty ma, áldene aıtpaqqa ernin qozǵady da, aýzy ashyq qaldy.

Appaq tyńaıtqyshty qyzyl ala etip boıaǵan qan ózegi kemik qýraıdyń túbinde kólkip jatty.

* * *

— Zara, oıanshy. Túske deıin munyń ne?

Sharshaýly keıpin jasyra almaı, kózin syǵyraıtyp qana ashqan. Biraq dos qyzy qoıarda-qoımaı turǵyzyp aldy. Ernin jymqyra kúlimsirep, końyr kózderi áýestikpen shuqshıa qadalady:

— Qalaı, keldi me? Keshe ne boldy deımin?

Zara yńyrana kerilip, jýyr mańda jaýap qatar emes. Qalyń kirpigi áldebir syrdy qymtaǵandaı jabyla beredi. Ezýinde — toqtyq, rızalyq uıalatqan jumsaq jymıys.

— Aıtsańshy endi.

Buldy jaýap zaryqtyryp baryp áreń estilgen:

— Qaıda, aıtqan ýaqytynan áldeqaıda erte keldi. Buryn jaqyndatpaı, dymyn qurtyp júretinmin. Biraz kergidim. Buldanyp qoımasa, bolmaıdy ǵoı... Sonymen, túni boıy qydyryp, tań aldynda ǵana kelip jatqanmyn.

Qonaq qyzdyń kózine úreı ushqyny úıirile qaldy:

— Ana kisiler she? Urysqan joq pa: «Qaıda júrsiń?» — dep?

— Ol kisilerdiń sharýasy ne? Men de eresek adam emespin be?

— Endi osyǵan toqtalasyń ǵoı. Oqýdy tastap kettiń, endi kúıeýge shyǵyp tyný kerek.

— Áı, qoıshy. Áli jas emespiz be. Biraz qaınatyp baryp... Ómir eki aınalyp kelmeıdi. Qyzyǵyn ýaqytynda kóreıik te.

— Qyzyqty qaıtesiń. Es jıatyn kezimiz keldi bizdiń.

Bul sóz Zarany eptep oılandyryp tastaǵandaı boldy. Jeńildeý kúrsinip qoıyp, jaýabyn kidirtip aıtqan:

— Ras, burynǵy jigitterime qaraǵanda Sálmenniń jóni bólek. Qur bilimdi ǵana emes, bolashaǵy da bar.

— Onda oılanatyn nesi bar? «Jaspyn» dep kergı bermeı, osynyń eteginen ustaǵan durys-aý.

Qos qurby jastyq arman, júrek syrlaryn aıtyp, uzaq áńgimege kirisip ketti.

1975

---