InfoHub Logo

Erte-erte ertede, eshki quıryǵy keltede bir qart bolypty. Ákesi atyn Janbaı dep qoıypty. Óse kele, áıel alyp, óz aldyna úı bolypty, baı qolynda jumys istepti. Birneshe jyl eńbek, etip eńbegine bir qara buzaý alypty. Janbaı ol buzaýyn «qotyr baspaǵym», «qońyr baspaǵym», «bes jyldyq eńbekke alǵan baspaǵym» deıdi eken. Janbaı birneshe jyl aıanbaı eńbek etse de baıdyń bergeni - bir buzaý. Janbaı tamaq asyraı almaı daǵdarypty. Osy kezde buzaýy ósip, buzaýly sıyr bolypty. Sıyrdyń erte buzaýlaǵanyna qatty qýanady. Jalǵyz sıyrdyń sútimen de tamaq asyraý qıyn bolady. On shaqty kún ótkennen keıin, Janbaı áıelimen aqyldasyp, buzaýdy soıyp jeıdi. Jas buzaýdyń jasyq etine toıǵan Janbaı qyrdyń basyna shyǵyp, Shaǵyldyń keshki altyn aýasyn jutyp, erteń neni tamaq etý kerek, ony qaıdan tabam, qaı baıǵa jaldanam degen pikirler birinen soń biri tizbektelip, kóz aldyna elestedi. Oıdyń tereń zyndanyna ketti.

         Tereń oıǵa shomyp otyrǵan kezde, beles astynan qylań etip, eki kózdi alma-kezek qysyp, aıaǵyn sanap basyp, sharshaǵan kisideı maýjyrap, bir túlki Janbaıdyń qasyna kelip, sálem berip, shońqıyp otyra ketti.

         — E, túleke, qaıdan júrsiń?

         — Qoıannyń kójekterin izdep edim, taba almaı sharshadym. Neshe baıdyń úıinen aýzyma maıly birdeńe túse me dep baryp edim. «Taıaqpen tumsyǵyma bir soǵyp, terisin sypyraıyq» dep júrgen bir adam. Qoıannyń júrdektigine, arystannyń kúshtiligine, ózimniń aılakerligime syıynyp tura qashtym. Endi ózińizde qandaı hal bar?

         — E, qara sıyrdyń qara buzaýy bar edi, ony soıyp jedim, endi erteń neni tamaq etýdi bilmeı otyrmyn. Sonyń tereń oıynda otyrmyn. Sen maǵan terińdi berseıshi? Men oǵan bir laq satyp alaıyn,– deıdi Janbaı.

         — Apyrym-aı, qınamas jerden, Jáke-aı, qınadyń. Bolmas, bereıin. Ana shoqal (shoǵal) túbinde týysqandarym bar, solarǵa amandasyp keleıin, – deıdi de júrip ketti. Eki tóbe asyp túlekeń «qosh-qosh» dep qolyn bulǵaı, shaýyp alyp jóneldi.

         Túlkiniń aldaǵanyn sezgen Janbaı úıine keldi. Úıge Janbaı jaqyndaı bergende, áıeli «shúıinshi» dep júgiredi.

         — Ne boldy, Aıjan? Ne boldy?

         — Qara sıyr taǵy buzaýlady, – dedi entigip, kókiregin qýanysh kernep. Ekeýi qatty qýanady. Budan bylaı kúnbe-kún qara sıyr buzaýlaıdy, onyń buzaýyn Janbaı kúnbe-kún soıyp jeıdi. Osylaısha birneshe jyldar ótti, áıelinen úsh ul bala boldy. Janbaı, Aıjan qartaıyp óler shaǵynda, Janbaı balalaryna mynany aıtty:

         — E, balalarym, bizge de ómir aıaǵy jetti. Meniń aıtatyn ósıetim: osy sıyrdyń ózin soımańdar, tamaqtaryń ash bolmaıdy, buzaýyn tamaq qylyńdar, erinbeı eńbek etińder, tatý bolyńdar, turmysty baqytty etýge aıanbaı kúresińder, baqytsyz ómirge biz ketip baramyz, tirshilik, ómirim baqytsyzdyqpen ótti, – dedi de Janbaı kózin jumdy, baqytsyz ómirge basyn ıdi. Janbaımen birge Aıjan da sol dúnıege ketti.

         Qalǵan úsh bala: úlkeni - Daýbaı, ortanshysy - Naýbaı, kishisi - Baqpaı. Ósti, erjetti. Dúnıeni kezýge uıǵarysyp, qara sıyrdy soıdy. Qara sıyrdyń etin úshke bólip, etin arqalasyp, úsheýi qoshtasyp, Baqpaı shyǵysqa, Naýbaı tústikke, Daýbaı batysqa bet alyp júrip ketedi. Baqpaı birneshe kún, aı jol júredi. Eti taýsyla bastaıdy, bar jerde de kórgeni – bireýdi-bireý qanaý, júndeı tútip talaý. Bir qalyń shaǵylǵa kelip uıyqtaıdy. Túsinde Baqpaıdyń mańdaıynan juldyz, oń ıyǵynan kún, sol ıyǵynan aı týyp turǵan sıaqty bolady. Baqpaı bul túske kóńil bólmeı taǵy da ertemen júrip ketedi. Kún bult, kún raıy boı kótertpesteı aýyr eken. Tús mezgili degende bir qara kórindi. Baqpaı ony elemegen kisi bolyp otyra berdi. Bul qara birden-birge jaqyndaı berdi. Qarasa, jeteginde qara qasqa aty bar, ózi jıren qasqa atqa mingen bir áıel adam kele jatyr. Ol jaqyndap kelgende, ekeýi bir-birine til qatysa almaı, biriniń dıdaryna biri qumarlanyp, qorǵasyndaı balqydy. Ózderi aýyzdan sóılespese de kózderi birine-biri qadala qaraǵanda, Baqpaı, Danamyz degendi sezdirdi. Kelip turǵan qyz - Dana. Qazaqtyń qyz maqtaǵanda aıtatyn alma moıyn, qıǵash qas, nárkez kóz sulý qyzy, aqyldy qyzy osy Dana edi. Danany ákesi bir baıdyń balasyna aıttyryp, aqyrynda soǵan bergen eken. Baıdyń balasy ári soqyr, ári aqsaq, beli búkir, aqylsyz aqymaq eken. Dana ony mensinbeı, kelgen kúni túnde bir atty minip, bir atty jetektep qashyp kele jatyr eken. Osy jolda Baqpaıǵa tap bolyp, Baqpaı almaqshy bolyp, ekeýi ilgeri jol júrip ketedi. Baqpaı qara qasqa qanatty atqa minip, bir handyqqa bet alysty. Kórmes hanyna kelip, Baqpaı Danamen ekeýi jumysqa kirisedi. Bir kúni hannyń Danaǵa kózi túsip, kóp áıeldiń biri etip alǵysy keledi. Danaǵa ýázirlerin jiberip, sóz aıtqyzyp qaraıdy, biraq Dana olarǵa naızadaı ótkir sózimen jaýap beredi. Han ýázirlerimen aqyldasyp, Baqpaıdy óltirmekshi bolady. Muny Dana sezip, Baqpaıǵa bildiredi. Baqpaı hannyń ýázirleriniń óltireıin dep keletin kúni úıine jatpaı, aýyz úıde kelýshilerdi baqylap otyrýǵa Dana keńes beredi. Dana ózi úıdiń buryshyna jatady da qasyna Baqpaıdyń tósegin salyp, kıimnen jáne júnnen adam jasap, Baqpaıdyń ornyna jaýyp tastaıdy. Dana ótirik uıyqtap, betin ashyp jatady, óıtkeni Baqpaıdyń qaısy ekenin bilmeı, qoldan jasaǵan adamdy qarap qoıar dep qaýiptenedi. Tún ortasynda hannyń eki ýáziri kelip, esikti ashyp, úıge sezdirmeı ǵana kiredi. Baqpaı dep kórpe men kıimderdi qylyshpen keskilep, qushaqtap syrtqa alyp shyqty. Tún tas qarańǵy. Ekeýi súrinip-jyǵylyp kele jatyp bireýi:

         — Apyrym-aı, súıek qaldyrmaı keskilegen...

         — Solaı, solaı, – dedi ekinshisi.

         Ýázirler Baqpaıdy sýǵa atyp jiberip, úılerine qaıtysty. Sýǵa atqany - Baqpaı emes, kórpe men júnnen, qaıystan qurap, býyp qoıǵan adam. Munyń bárin Baqpaı kórip otyrady. Ýázirler ketisimen, Baqpaı sýǵa atqan kıimderdi aldy da úıine kelip, jatyp qaldy. Erteńine erte turyp, jumysyna ketti. Baqpaıdy ýázirler kórip, ne bolǵanyn ózderi de bilmeı qaldy. Baqpaıdy óltirýge taǵy birneshe aılalar jasaıdy, onyń ózinen de Baqpaı qutylys tabady, endi Baqpaıdy óltire almaǵan soń, ony qaıtpas saparǵa jiberýge uıǵarady. Han Baqpaıdy ózine shaqyryp alyp:

         — Men seni bir jerge jumsaımyn. Baratyn jeriń mynaý: otty taýdyń ar jaǵynda periler alyp qashyp ketken Ottykúreń, Quttykúreń degen eki atym bar. Sol attarymdy ákelip ber. Eger sol attarymdy ákelip bermeseń, basyńdy alamyn.

         — Qup, taqsyr,– deıdi Baqpaı. Barmasqa ne shara bar. Úıine kelip Danaǵa aıtyp edi. Dana qanatty qara qasqa atqa aıtýdy maqul kórdi. Osy jaıdyń bárin Baqpaı qanatty qara qasqa atqa aıtty. Sonda ol:

         — Bul - úlken jol, aman baryp kelermiz, júrelik, – dedi. Qara qasqa atpen Baqpaı birneshe kúnder júrdi, uzaq sapar shekti. Birneshe kún júrip, otty taýǵa jetti.

         — Bul taýdan qalaı asyp ótemiz? – dedi, Baqpaı qara qasqa atqa.

         — Qolyńa shylbyrdy myqty usta da erdiń ústinde kózińdi jum da jat, men ózim alyp shyǵamyn. Áýeli jel, onan keıin daýyl, boran, qar, jańbyr, aqyrynda ottyń jalyny tıer, sonda da kózińdi ashpa, ashsań ólesiń, – dedi. Qara attyń aıtqanynyń bári ushyraıdy. Baqpaı kózin ashyp qarasa, taýdyń ekinshi jaǵyna shyqqan eken. Qarsy aldynda jarqyrap jatqan kólge tike júredi. Jolda terek basynda úsh balapan otyr.

         Bireýi jylaıdy, bireýi jylamsyraıdy, bireýi kúledi. Bularǵa Baqpaı tómengi suraýlardy berip surady.

         — Sen nege jylaısyń?

         — Meni búgin aıdahar kelip jeıdi, sondyqtan jylap otyrmyn.

         — Meni aıdahar erteń jeıdi, sondyqtan bir kún ómirim qalǵandyǵyna jylamsyrap otyrmyn.

         — Sen nege kúlesiń?

         — Meni aıdahar búrsigúni kelip jeıdi, sondyqtan eki kún ómirim qalǵan soń, kúlip otyrmyn.

         — Olaı bolsa, men sizderge raqym eteıin. Sizderdiń maǵan bir kezderde qaıyryńyz tıer, – dedi de Baqpaı aıdahardyń jatqan jerin surap alyp, soǵan qaraı júrip ketti. Túnergen qara bulttaı bolyp úlken saıdy alyp jatqan aıdahardy kórdi de atyn qashyǵyraq qaldyryp, qolyna eki altyn semserin alyp, ilgeri júrip ketti. Qozǵalǵany kúnniń kúrkiregenindeı, aýzyn ashsa, lebi - daýyl, boran - aıdahar keń saıdy alyp jatyr eken. Baqpaıdy kórip, qabaǵy qarlana ysqyrǵanda, arandaı ashylǵan aýzyna tikeleı dirdektetip ala jóneldi. Baqpaı altyn semseriniń birin kese, birin tik ustap, aıdaharǵa qaraı jele aıańdady. Tik ustaǵan altyn semser aıdahardyń tilin, astyńǵy-ústińgi ernin, kese ustaǵan semser ezýin qaq aıyrdy. Aspannan jaýǵan jańbyrdaı, aıdahardyń aýzynan qan saýlap aǵa bastady, aıdahardyń aýzynan tógilgen qannan saı shalshyq sýly kól boldy. Baqpaı aıdahardyń belinen semsermen shaýyp qalǵanda, aıdahardy ekige kesip tústi, sekirgen quıryǵynyń ekpini jerdi qaq jarǵandaı boldy. Osylaısha Baqpaı erimiz aıdahardy óltirip, úsh balapandy aman qutqaryp, sodan balapandarǵa kelip, osy araǵa kelgen jumysyn aıtty.

         — Qos kúreń kúnbe-kún osy kólden sý iship ketedi. Sýǵa keletin ýaqyty qashyq emes, endi keler, – dedi.

         — Men qos kúreńdi qalaı ustaýyma bolady?

         — Qos kúreńniń ustaýy qıyn. Biz qanatymyzdan bir tal bereıik, sony sýǵa tasta, soǵan qos kúreń keledi, sonyń qasynda kóp ýaqyt turyp sý isher. Qos kúreńniń kóp turýyn paıdalanyp, óziń aılasyn taýyp ustap al. Osy kezeńde ustaı almasań, onda ol tipti ustatpaıdy, – dedi. Baqpaı balapandardyń qanatynan alyp bergen bir taldy aldy da sý astyna duzaq quryp, bir shetin ózi ustap, ekinshi jaǵynan buǵalyq ázirlep, bir qýraı shóbin panalap jatty. Qos kúreń keshikpeı-aq sýǵa keldi. Baqpaı duzaqty tartyp qaldy da buǵalyqty laqtyrǵanda, qos kúreńniń moınyna sap ete tústi. Qos kúreń julqı jóneldi, biraq Baqpaı ebin taýyp qolynan bosatpady. Qos kúreńdi jetekke alyp, qanatty qara qasqa atyna minip, balapandarǵa keldi.

         — Men endi júremin, elime qaıtamyn. Otty taýdan ótemin, taýdan ótip ketýge qandaı amaldaryń bar? – dedi Baqpaı.

         — Qanatymyzdan úsh tal bereıik, bireýin jastyq et, bireýin jamylǵy et, bireýine attaryńdy baılap qoı. Uıqydan oıanǵan kezde, taýdyń ar jaǵynda bolasyń. Úsh tal qanatty alyp, balapandarmen qoshtasyp, eline bet aldy. Balamen súıisip, jalasyp balapandar azar aıyryldy. Baqpaı júrip ketip, taý qabaǵyna keldi. Altyn kún qyzaryp uıasyna baryp, batýǵa aınaldy. Baqpaı attaryn baılap, balapandardyń aıtqanyn istep, ózi uıqyǵa ketti. Sarǵaıyp tań atty. Kún qyzyl gúlin shasha bastady. Taýdyń ekinshi beti. Baqpaı oıandy, ilgeri júrip ketti. Keshke eline kelip, hannyń qos kúreń atyn tapsyrdy. Han qyrjıdy, tyrjıdy, tipti qabaǵy qyrtystanyp ketti, jatqap tósegin sabady.

         — Endi ne amal? Bir qańǵyrǵan qý bas kedeıge álimiz jetpedi degen ne masqara?! Kórinde sekirip jatqyr segiz nóker qaıda? Tez kelsin! – dep han aqyrdy ashýlanyp. Ýázirler keldi. Han tyrjıdy, qabaǵy qyrtystandy, aýzy jybyrlady, biraq ún shyqpady. Aqyrynda ýázirlerine:

         — Baqpaıdy periniń qyzdaryn ustap ákelýge jiber! – dedi. Hannyń bul buıryǵyn ýázirler Baqpaıǵa jetkizdi. Baqpaı peri qyzdary oınaıtyn kezde, túnniń ortasynda, qanatty qara qasqa atqa qýyrshaq tıelgen arbany jegip, periniń qyzdary oınaıtyn taqyrǵa keldi de qýyrshaqty jer-jerge tógip, ózi ortasynda jatty. Periniń úsh qyzy qýyrshaqqa qyzyǵyp, qýyrshaqty aralap júrgende, Baqpaı shap berip ustap aldy. Ertemen periniń úsh qyzyn ýázirlerge ákelip tapsyrdy. Hanǵa bul habardy jetkizbesten ýázirler:

         — Periniń ishetini - jer astyndaǵy qula bıeniń súti. Sol bıeni qalaı da ákelip ber. Ol bıeni búgin keshten qaldyrsań, basyńnyń alynatyn ýaqyty jetti, – dep, súmeńdegen ury ıtshe kóziniń astymen qadala qarady.

         — Jaraıdy, aılasy tabylsa oryndarmyn, aılasy tabylmasa, adam qanyna jerik bolǵan jalmaýyzsyńdar ǵoı, degenderiń bolar, – dedi Baqpaı.

         Baqpaı Danamen keńesti, biraq aılasyn taba almady, tarshylyq tústi. Baqpaı qanatty qara qasqa atqa kelip, aıtyp qarap edi, ol:

         — Ol - meniń anam, ol bolsa, men qulyn kúnimdegideı bolyp kisineıin, sonda qula bıe jer astynan kókke yrǵyr, sonda ebin taýyp ustap qal, onda ustaı almasań, tipti ustatpaıdy, – dedi. Osylaısha boldy, qula bıeni hanǵa ákelip tapsyrdy.

         Han burynǵydan jaman tyrjıdy, ashýlandy, erni jybyrlady. Endi amal bitti. Han on bes shaqyrym jer ótkirligi almastaı eki temir júrgizdi, onyń bir jaǵy - ot, bir jaǵy - qaınaǵan sý. Baqpaı ekeýi birinen soń biri osy temirdiń ústimen júrmekshi boldy. Kimde-kim temirden taıyp ketse, ol ne otqa, ne sýǵa túsip ólmek. Áýeli Baqpaıdy jiberip, hannyń ózi sońynan júrdi, biraq hannyń oılaǵan zalym pikiri bolmady. Kózdi ashyp-jumǵansha Baqpaı atymen temirden óte shyqty.

         Han balasy «aq súıek», ózi han, halyq aldynda temirden ótýge shart jasady, orta jerge bara bergende, eki kózi alaqtap, tisi aqsıyp, qulaǵan terekteı kúrildep janyp jatqan otqa shalqasynan dúrs ete tústi, dúnıeden ótti.

         Mine, osylaısha jaýyz han ózine-ózi ordy qazyp, qaza tapty, aram nıeti ózine kórindi.

         Baqpaı erimiz hannyń jaýyzdyq maqsatta qurǵan shynjyrynan osylaısha qutyldy.

         Baqpaı men Danadan bir ul bala bolady. Baqpaı óz eńbegimen tamaq asyrap, mal jınap, on shaqty qarasy boldy. Baqpaı óz malyn baqty da otyrdy, qanatty qara qasqa aty jylqy ishinde júrdi. Dana úıinde jas balany tárbıeledi. Al, álgi eki aǵasynyń osy kúnge deıin qaıda júrgeni belgisiz.

---