InfoHub Logo

Burynǵy zamanda Baǵlanbaı degen kisiniń Bozingen degen bir jaqsy túıesi bolǵan eken. Bozingen ómirinde botalamaǵan eken. Bir kúni Baǵlanbaı aýlynyń adamdaryna:

         — Meniń jaqsy kóretin Bozingenim botalamady. Buǵan ne aqyl beresińder? — depti.

Buǵan jınalǵan jurttyń birde-bireýi aqyl bere almapty. Sonda bosaǵada turǵan bir jetim bala bylaı depti:

– Aınalaıyn, aǵaılar,

Mendeı jetim balalar

Bosaǵadan syǵalar!

Aqsaqaldar, qaqpasań,

Men bir sózdi aıtaıyn,

Qulaq salyp tyńdasań,

Ashý, janjal qylmasań,

Toıyńdy jep qaıtamyn!

Bozingendi aldyrsań,

Ústine kilem saldyrsań,

Jibekten buıda taqtyrsań,

Shytyrma qazyq qaqtyrsań,

Bozingen bota týady,

Mápelep, shal men kempirge

Álpeshtep ony baqtyrsań...

 

*    *    *

Balanyń sózin maquldap,

Bozingendi aldyryp,

Qaly kilem japtyrdy,

Jibek buıda taqtyrdy,

Shytyrma qazyq qaqtyrdy,

Mápelep, bota tabar dep,

Kempir-shalǵa baqtyrdy.

         Jyl músheli bolyp, Bozingen qaıyp, týatyn mezgili jetipti. Bir kúni basy altyn, bóksesi kúmis bota týady. Baǵyp júrgen kempir-shal qýanyp:

         — Baǵlanbaıdan súıinshi suraıyq! – dep, bara jatsa, aýlyndaǵy qý saýdagerler kempir-shaldan:

         — Qaıda barasyńdar?–dep suraıdy. Sonda kempir-shal:

         — Baryp Baǵlanbaıdan súıinshi alamyz! İngeni basy altyn, bóksesi kúmis bota tapty, – deıdi. Sonda analar:

         — Sender ózderiń ǵana baryp, súıinshi alǵandaryńmen, bastaryńa múıiz shyqpaıdy. Onan da qyzyǵyn barlyǵymyz birdeı kóreıik. İngendi satyp, pulyn bólip alamyz. Botasyn jeti qabat temir úıge kirgizip, saqtap, ósken soń, ony da satamyz, – deıdi.

         Kempir-shal kónbeıdi. Onan soń analar kempir men shaldy óltirmekshi bolady. Sosyn kempir-shal qoryqqanynan lajsyz kónedi. Bozingendi bazarǵa aparyp satady, bir kerýenshiler túıeni jetelep alyp ketedi. Sonda Bozingenniń kerýenshilerge botasyn saǵynyp bozdap, zarlap aıtqany:

Jaralǵannan jasymnan

Kúıip-janyp sabyldym!

Tartyp sherý bala úshin,

Ústime kilem jamyldym.

Kekilimdi úkilep,

Jibekten buıda taǵyndym.

Bota úshin tolǵanyp,

Ár nársege jalyndym!

Aqyrynda ańyrap,

Bazar túsip satyldym.

Jas botamnan aıyrylyp,

Bulaı bolar ne qyldym?!

Myna jalǵan dúnıede,

Kórer kúnim bolar ma?

Men botamdy saǵyndym!

Neshe kúnder jol bastym,

Kózimnen jasty aǵyzyp,

Emshektiń sútin tamyzyp,

Ólgende kórgen botamdy

Emizbedim jaǵyzyp!

Botashymnan aıyrylyp,

İshim ottaı kúıedi,

Júıem bosap saǵynyp,

Tula boıym ıedi...

 

         Kesh bolǵan soń kerýenshiler bir jerge qonady. Bozingen arman, derti ishine tolyp, áýedegi ushqan qustardan botasyn surap, zarlaǵany:

– Qalyqtaǵan aspanda

Itelgi menen suńqarsyń,

Ertemenen jem alsań,

Sáskede baryp usharsyń!

Aspandap ushyp keldiń be?

El ishinde qaıǵyrǵan,

Enesinen aıyrylǵan,

Zarlap, bozdap qaıǵyrǵan

Jetim bota kórdiń be?

«Qandaı bota?» dediń be?

Aspandap ushyp, aınalǵan,

Túlki kórse, saılanǵan,

Túlkisin ıesi baılanǵan,

 Qara ala barshyn búrkitim,

Aspandap ushyp keldiń be?

El ishinde bozdaǵan,

İshki dertin qozǵaǵan,

Bazarǵa satyp qoımaǵan,

Erkimenen toımaǵan

Jetim bota kórdiń be?

«Ne etken bota?» dediń be?

Sharyqtaǵan kúshigen,

Aspandy kezgen júrisiń,

Tamam qustyń zorysyń.

El ishinde bozdaǵan,

İshki dertin qozǵaǵan

Jetim bota kórdiń be?

Kúndiz ushpaı, túnde ushqan,

Kóbelekpen birge ushqan

Kózi qyzyl úkisiń.

Túnderde ushyp keldiń be?

Enesinen aıyrylǵan,

Aqqýdaı moıny qaıyrylǵan,

Kúndiz-túni zarlaǵan,

Kózinen jasy parlaǵan

Jetim bota kórdiń be?

«Ne etken bota?» dediń be?..

 

*    *    *

Omyraýy jasqa malynyp,

Kóringen qusqa jalynyp,

Botasyna zar kúıin,

Qaınaǵan ishte bar kúıin

Jetkiz dep, jylap tapsyrdy

Kempir men shaldyń úıine.

Ushqan qus ta aıady,

Moıyndary ıile,

Taý men tas ta kúńirendi

Bozingenniń kúıine!..

         Bozingen sóıtip, zarlap, kóringen qustan suraı beripti. Bireýinen jaýap ala almapty. Sodan keıin Bozingen botasyn ólgen eken dep zarlaıdy:

– Men botamnan aıyrylǵam,

Qaraılap, moıny qaıyrylǵan,

Saǵynyp, zarlap egilgen,

Kózimnen jasym tógilgen...

Ne jazyǵym bar edi?!

Eki kózdi sel alyp,

Jylaı, jylaı shel alyp,

Tilek tilep zarlasam,

Tilegimdi berer me?

Botaqanym keler me?

 

Osyny aıtyp, bozdap kete beredi.

         Kerýenshiler bir jerge maldaryn tynyqtyryp, toıyndyrmaqqa toqtaıdy, bes-alty kún erý bolyp jatady.

         Baǵlanbaıdyń eki uly bar edi. Bular mal satyp, bazardan qaıtyp kele jatady da bozdaǵan Bozingenniń daýsyn estip, tanıdy. Sonda bular:

— Bul qaıdan júr? Álde kerýenge erip ketti me? – dep, ekeýi qorjyndaryn joldastaryna berip, ingendi izdep ketedi. Bular talaı maldy aralap júrip, aqyrynda Bozingendi tabady.

         «Túıeni ustap alyp, júre bereıik, – dep oılaıdy da, – qoı, munymyz uıat bolar! Jaıyn suraıyq, – dep, kerýenshilerge keledi de jaı-japsaryn aıtady:

 

– Assalaýmaǵalaıkým,

Qonyp jatqan kerýender!

Altyn, kúmis artynyp,

Aı túbine bardyńyz,

Aıǵa suraý saldyńyz,

Baǵlanbaıdyń Bozingenin

Qaıdan satyp aldyńyz?

Altyn, kúmis artty eken,

Aı qyzaryp batty eken,

Baǵlanbaıdyń ingenin

Qandaı adam satty eken?

Aı, jaryqtyq, Bozingen

Qandaı bota tapty eken?

Anasynan aıyrylyp,

Adasqan qýdaı qaıyrylyp,

Botaqany eńirep,

Qaıtip tiri jatty eken?

Baǵlanbaı degen adamnyń

Bozingeni bar edi,

Bir botaǵa zar edi,

Oımaly, shaıy kilemdi

Ońdap, soldap japtyrǵan,

Jibekten buıda taqtyrǵan,

Shytyrma qazyq qaqtyrǵan,

Bozingen bota tabar dep

Kempir-shalǵa baqtyrǵan.

Baǵlanbaıdyń ingenin

Qandaı adam sattyrǵan?

Attyń basyn buram ba?

Keshke deıin turam ba?

Mingen atym Qarager,

Erterek bizge jaýap ber!

Sózimdi qabyl alyńyz,

Bul sózime nanyńyz,

Artynan habar alaıyn,

Jeti kún toqtam berińiz!

Elge qaraı shabaıyq,

Satqandy izdep tabaıyq,

Pulyńdy alyp bereıik,

İngendi alyp qalaıyq.

 

         Buǵan kerýen basy aıtady:

         — Biz talaı úlken qalalarǵa bardyq. Qaıtýǵa jaqyndaǵanda, bir qalada bireý ákep satty. Alpys dildá berip aldyq. Ondaı botasy bolsa, obalyna qalmaıyq, on kún toqtap jatamyz. Pulyn ákep berip, alyp qalyńyz. On kúnnen keshikseńiz ketip qalamyz. Onda qalǵanyńyz.

         Eki jigit sydyrtyp otyryp, bes kúnde kempir-shaldyń úıine keledi. Olardyń kele jatqanyn kórip, kempir-shal jasyrynyp qalady.

         Jigitter aýylǵa kelip:

– Mingen atym Qarager,

Kelgen jerim talaı jer.

Bozingendi suraımyz,

Kempir-shal, shyǵyp jaýap ber!

 

         Kempir-shal shyqpaıdy. Eki qyz bala shyǵyp, jigitterge jaýap beredi:

– Adyrǵa shyqqan badal ma?!

Mal-janyńyz aman ba?

Sizder surap turǵanda,

Aıtpaı turar zaman ba?

Aınalaıyn aǵalar,

Basqa tússe, ál qansha?

Aı tóbede tolypty,

Jyl músheli bolypty,

Botalar ýaǵy jetipti.

Bozingeni qurysyn,

Boshalap qashyp ketipti!

Kempir-shal izdep ketipti,

Tıgizip jerge tabandy.

Kempir men shal bar ma eken

Tiri kórer bolar ma?

 

         Eki jigit oılaıdy: «Eshkim satpaǵan eken, ózi boshalap ketken eken, kerýenshiler bizdi aldaǵan eken. Endi biz barǵansha, kerýender kóship ketedi. Biz jete almaıtyn boldyq!» – dep, qapalanyp turady. Sol mezgilde Bozingenniń botasy emizik emetin ýaqyty bolyp, bozdaıdy. Botanyń daýsyn esitip, eki qyzǵa jigitterdiń aıtqany:

 

– Enesinen aıyryp,

Jas botany qyldyń zar!

Eki jerde zarlatqan

Kempir men shaldyń peıili tar.

Estiledi zarly ún,

Kúńirengen jetim bota bar.

Jetim bota tiri eken.

Qýanǵan júrek jarylar!

         Muny esitip, kempir-shal ózderi shyǵady da eki jigitke jalynyp:

         —Aıybymyzdy keshkin! – dep, bar shynyn aıtady. Jigitter mán-jaıǵa túsinip, kempir-shaldyń aıybyn keshedi.

         Jigitter alpys dildáni alyp, kún-tún qatyp, sydyrtyp barsa, kerýenshiler kóshýge qamdanyp jatyr eken. Dildásin berip, túıeni alyp, kele jatqanda: «Botam óli me, tiri me?» – dep Bozingenniń zarlaǵany:

 

– Oryndaldy tilegim,

Qýanyp keled júregim!

Men botamnan aıyrylyp,

Eńirep, bozdap kelemin.

Aman-esen bar ma eken?

Botamdy kórip, analyq,

Jarylar ma eken júregim?!

Jolǵa túsip jelemin.

Kerýenniń jolynan

Aman qaıtyp kelemin.

Ólerde kórgen botamdy

Qaıtkende tiri kóremin?!

Kerýeni qurysyn!

Aýyr júkti kóp artyp,

Jaýyr qyldy arqamdy.

Qýanǵannan botama

Jylamaı, qaıtip shydaıyn!

Tiri kórer me ekenmin,

Botashymdy – qalqamdy?!

Túzeldi búgin júrisim,

Egildi jumsap kirisim.

Ómir, senen tilegim,

Kórsetpe botam terisin!

Qoqtyǵa bitken shaıyrdy.

Qoıshylar qoıyn qaıyrdy.

Ólerde kórgen botamnan

Aıamas qýlar aıyrdy!

Botashymnan aıyrylyp,

Artyma jylap qaıyrylyp,

Jat qolynda qańǵyrdym,

Eńirep, zarlap kúıemin.

Jer menen kók jańǵyrdy.

Súımegen janym zalymdy,

Estir-di muńdy zarymdy.

 

         Bozingen zar-kúıin kúńirentip, jele berdi. Aýylǵa taıanyp, botanyń qarasyn kórgende, tula boıy ıip, túıeniń júıesi bosap, jylaǵany:

 

– Meniń kórip botamdy

Emizer kúnim bolar ma?

Jar jaǵalap, japyraq

Jegizer kúnim bolar ma?

Aınalaıyn, jan botam,

Tolǵan aıdaı tolar ma?!

Kekire bitken kók oıǵa

Kólbeter kúnim bolar ma?

Sarymsaqty sary oıǵa

Oınatar kúnim bolar ma?

Baýyrymdaǵy qara emshek

Emizer kúnim bolar ma?

Aınalaıyn, jan botam,

Basyńa baqyt qonar ma?!

Kóńge bitken kók shalǵyn

Tarpyp shashar bolar ma?

Kónekteı tolǵan qara emshek

Emizer kúnim bar ma eken?

Aınalaıyn, jan botam,

Nemene bolyp qaldy eken?!

Jibekteı buıda murnymda

Shubaltar kúnim bar ma eken?

Baǵlanbaıdyń Bozingeni

Altyn bota tapty dep,

Qýantar kúnim bar ma eken?

Jibekten buıda murnymda

Túıilter kúnim bar ma eken?

Baǵlanbaıdyń ingeni

Kúmis bota tapty dep,

Súıinter kúnim bar ma eken?

Men botamdy eritip,

Tel qozydaı telitip,

Baǵlanbaıdyń úıine

Barar kúnim bar ma eken?

Aınalaıyn botashym,

Nemene bolyp qaldy eken?!

Túıe aýnaǵan shańdaqqa

Aýnatar kúnim bar ma eken?

Túıe ishinde sekirtip,

Oınatar kúnim bar ma eken?

Uıyqtap jatqan jerinde,

Qabyrǵadan tistelep,

Qaq tósinen ıiskelep,

Oıatar kúnim bar ma eken?

Bozdaǵan Bozingen botasyna kelip qosylyp, maýqyn basady.

---