InfoHub Logo

Keshe tús aýa, osy jyldaǵy qutty qonysymyzǵa at basyn tiregen edik. Tereń kúzdiń qyr astyndaǵy qysqa bettegen qytymyrlaý shaǵy. «Besqopa» dep atalatyn — órkesh-órkesh qum shaǵyldy, qoı maly súısine jeıtin: seleý, ızen, betege ósken keneýli qalyń qopasy bar berekeli óńir — sońǵy biraz jyl bizdiń qystaýǵa aınalǵan-dy.

Adam balasy júrgen jerde pendeshilik qalsyn ba, táıiri. Kire-beris qalqasy ǵana bar bir bólmeli úıimizdiń esik–terezesin áldegimder úptep ketipti. Ákem osyndaı sumdyqtyń kez bolaryn aldyn-ala bilgendeı, qazaq úıdiń kıizderin jeke bir atqa artyp ala shyqqan edi. Ózi kele sala ańǵaı-sańǵaı baspananyń qara sýyq azynaǵan tesikterin qymtaýǵa kiristi.

Men aldyńǵy jyly kóktemde beske tolǵanda aq taban kúreńniń alǵash jalyn tartyp, endi maldy serkelemesem de, sońyn túrip septesýge jarar deńgeıge jetkem. Ádette, jaılaýdan túsken soń Kólbaı aýylynyń irgesindegi, shaǵyn ózen Ashyózektiń boıynda: sonoý Qumtoǵanǵa deıin kolhoz maly kúzeýde shoq-shoq otar bolyp saǵalap, kúıek ótken soń qystaýlaryna taraı bastaıtyn-dy. Sondaı kezeńdi ótkerip, biz de óz qystaýymyzǵa jylystaǵanbyz.

— Al, balam, «Atala kóje» degen osy bolady. – dep ákem aldyma bir tabaq býy burqyraǵan asty ákep qoıdy. İshinde árekidik kezdesken býyltyq-býyltyq nany bolmasa, sheshemniń kebekten qaınatyp ıtke beretin bylamyǵy tárizdi qoıyrtpaq eken. Tanaýymdy tyjyryp, anamnyń dámdi tamaǵyn kóksegen túrimdi baıqaǵan ákem:

— Bul - batyrlardyń ǵana jeıtin ǵajap tamaǵy, sen batyrdyń tuqymy emessiń be, álde, naǵashylaryńa tartyp ketken áljýazsyń ba? – dep namysyma tıdi. Erteńgisin eleń-alańda atqa qonǵan edik, sonan bergi aýzymyzǵa tıip turǵan alǵashqy talqajaýymyz osy. Bir-eki qasyqtan soń tamaq dámi tilimdi úıirip, tús aýa ulı bastaǵan ishime el qonyp, shekemnen shyp-shyp ter shyqty. Ystyq as jaýraǵan boıymdy jylytyp, jaıma-shýaq kúıge bólep, manaýraǵan tátti uıqy kózime tyǵyldy. Toń maıǵa toǵytylǵan shyraqtyń jaryǵymen ákem tósek salyp bolǵansha, basym bylǵalaqtap qulaýǵa shaqpyn. Syz darymastaı jer edenge qamys, onyń ústine qurym kıiz tósep jasaqtalǵan, jaıly tósektiń kórpesin pesh ústine qaqtap ústime japqanda, denem onan saıyn balbyraı jóneldi.

Erteńgisin attyń shashaǵynan keletindeı qyrbaq qar túsip qalypty. Keshegi buıralanyp jatqan dóń-dóń qońyr shaǵyldar qyrynýǵa ázirlengendeı betterine áppaq-qyp kópirtip, sabyn jaǵynyp alǵan tárizdi; qar ústinen shashaý-shashaý seldiregen shóp-shalam, kútimsiz ósip ketken sol saqal-murttaı erbıedi.

Beshpetimniń eki etegi dalaqtap júgirgen meniń sońymnan Saqqulaq atty kúshigim qosa erip, tóbeshik ústine shyqtyq. Kúlli tóńirek aqshaǵyrmaqqa bólenip, kóz qaryqtyrady. Júregim lúpildep, keshegi ózimiz kelgen jaqqa yntyǵa qaraımyn. Kókjıekten munarlanyp, bizge bet alǵan bir noqat — ańsaǵanym. «Buıyrtsa, dúkennen azyq-túlik alǵan soń, taǵy bir sharýalardy bitirip, men de shyǵarmyn.» degen edi sheshem. Bir sát oıynsyz qalsa ishi pysatyn Saqqulaq birese balaǵymnan, endi birde etegimnen tistelep jarysqa shaqyrady. Anam: «Kúshigiń de óziń sekildi, qoı degendi bilmeıdi» dep, keıde ábden mazasyn alǵanda keıýshi edi. Osy Saqqulaqtyń arqasynda bir jylda eki beshpet tozdyrdym. Ústimdegini osy taıaýda ǵana tigip bergen bolatyn-dy. Sirá, qysty eńsermeı-aq Saqqulaq onyń da dal-dulyn shyǵaratyn syńaıy bar.

Alǵash osy kúshikti alyp kelgende mop-momaqan, uıqybas kóringen-di. Óse kele qulaǵy kóterilip, turqy da sozylyp, kelisti ıtke aınalary ańǵaryla bastady. «Balańa ermek bolsyn, tuqymy jaqsy ıt» dep aralasyp júretin ákemniń bir tamyr orysy syıǵa tartqan. Obaly ne, o baıqustyń aıtqany kelip, tún balasy damyl bilmes, tyqyr etkendi qalt jibermeıtin saq jáne jel ótine tumsyq túrgish ıisshil de, izshil ıt bop ósip keledi.

Ákem de malyn qystaý mańynan uzatpaı tóńirektete jaıyp júr eken. Iesiz úıde jalǵyz qalǵan maǵan qaraılaıtyn tárizdi. Sonoý bir dóńniń bıigine atymen qasqaıa shyǵyp, men sıaqty ol da kókjıekke taǵatsyzdana kóz tastap turǵanyn baıqadym. Astynda keshe men minip kelgen aq taban kúreń. Osy atty ákem keremetteı jaqsy kóredi. Sebebi, aıaǵymdy apyl-tapyl basyp júrgen beımaza shaǵym bolýy kerek: ata-anamnyń kózderi bir qalt ketkende osy aq tabannyń baýyryna kirip ketippin. Artqy aıaǵyn qushaqtap oınap otyrǵanymdy kórgende olar talyp qala jazdapty. Jylqy malyn qazaq atamyz tegin tekti dep atamaǵan da, shamy kelip tepkenniń ornyna meniń bala ekenimdi bilip, anda-sanda ǵana qulaǵyn jymyryp, tentektigimdi keshirip tura bergen kórinedi. Sodan beri ákem osy jylqyny erekshe qadirlep, keıin soǵan ózimdi ájetke jetti-aý degen shaǵymda mingizgen edi.

Qudaı degenimizdi berip, kóz ushynan qaraýytqan bir noqat shalyndy. Dáýde bolsa osy kele jatqan sheshem bolýy tıis dep, Saqqulaq ekeýmiz aqshaǵyrmaq betinde kólkı jyljyǵan daqqa qaraı sabaı jóneldik. Úı mańynda qalǵan Baıqasqa men Shárik te mańq-mańq úrip, birazǵa deıin bizdiń sońymyzdan ergen boldy. Qalyń qopany tistelep, bytyraı jaıylǵan malyn jınaqtaı qaıyra ákem de biz bet alǵan jaqqa óris aýdardy. Sońymyzdan árekidik daýys berip, ózimsine quıryq bulǵaqtatyp irikilip qalǵan qos ıtke Saqqulaq, «nege ermeısińder?» degendeı burylyp turyp sháýildeıdi. Baıqasqa men Shárik úıdi de, maldy da sholatyndaı jotaǵa kóterildi de, kósilgen aldyńǵy aıaqtaryna bastaryn salyp, tybyr etpesten jatyr. Sabalaq sary júndi Baıqasqa kárteıse de saqtyǵyn joǵalta qoımaǵan, al Shárik kúshik kezinde maýbas atanyp, keıin sirá, qulaǵy men quıryǵyn shuntıtyp kesip tastaǵan soń ba, áıteýir, uıqysynan arylyp, kele-kele apaı tós tóbetke aınaldy. Ótken kúzde malǵa ıtqus shapqanda túz taǵysymen jekpe-jekke shyqqan osy Shárik edi. Sol jaq kóziniń astyndaǵy tereń jyryq - sol aıqastan qalǵan umytylmas tańba.

Beshpetimniń eteginen Saqqulaq bir tartyp qalyp, menen oza baryp «qýyp jet» degendeı qýaqylana qarady. Etegime kóz salsam ótkir tis oryp ótken jyryqtan burqyraǵan jún kórindi. «Endi er jetip, azamat bop qaldyń, ıt-kúshikpen oınaǵanyńdy qoı» dep, sheshem osy beshpetti tigip jatqanda nazyn aıtqan-dy. Ákem men sheshemniń qudaıdan surap alǵan jalǵyzdary bolǵandyqtan meni nuqymaq túgili, tús sýytyp urysyp ta kórmepti. Taıaýda: «Jasyń jetige toldy, qataryńnan qalmaı bilim alyp, aqyldy bol» dep, bir aǵaıynymyzdyń úıine ornalastyrǵan-dy. Amal-neshik kóshetinderin estigen kúni qaǵaz-qalamdarymdy arqalap, sońdarynan taıyp turdym. Ýájim: «Ákemnen-aq sabaq úırenem.» Ol kisi latyn qarpi boıynsha qat tanyǵan adam edi. «Mynanyń mıy qatpaǵan eken áli» dep, áke-sheshem maǵan qoldaryn bir siltep, ary azǵyrǵandaryn qoıǵan. «Bala qylyǵy-bal» deıdi ǵoı, osy kúnge deıingi erketotaılyǵym jarasym taýyp kelse, endigimniń qadiri orny men ýaqytyna baılanysty tárizdi. Bulaı deýime sebep te jeterlik, anaý jyly qoı qozdap jatqanda tól basyn sanaqqa alǵan ókilder kele qalǵan-dy. Bar maldy sanap, tirkeýge alǵan soń, aǵalar dastarqan basyna otyryp, áńgime-dúken qurdy. Arasyndaǵy bir aǵa: «Samatjan, biz kórmeı qalǵan taǵy qozy-laq joq pa?» dedi. «Ittiń úıshiginde bir jetim qozy men laq bar» dep, úlken adamnyń nazaryna ilingenime tóbem kókke jetkendeı bolyp, ákemniń abyroıyn aırandaı tókkenim. «Balaly úıde urlyq jatpaıdy» degen osy eken-aý, jaraıdy, balam, sol eki jetimekti óziń qarap ósir, aldyńa salar malyń osylardan órbisin» dep, álgi kisi áldenege batasyn bergen-di. El aýzyna iligip ketken taǵy bir ersileý qylyǵym bar-tyn. Jazǵytury aq tabanmen ary-beri qoqyraqtap shaýyp júrgende mal jaıǵan bir kisige jolyqqam, biraq ony tanymadym:

— Sen kimniń qoıshysysyń, atyń kim?

— Qurymbaıdyń kómekshisimin, atym Bıǵalı.

— Men — Samajannyń balasy Samatjanmyn.

— E-e, jaqsy kisiniń balasy ekensiń, biraq úlken adamǵa «Sen» demeı, «Siz» dep nege aıtpaısyń!?

— «Siz» degendi men túgili ákem men sheshem bilmese, men qaıdan bilmekpin!?...  

Kolhozdyń júk artýǵa bergen kári túıesi, sary atannan bárimiz zárezap bolǵanbyz. Ásirese, men qorqamyn. Qar qalyń túsken jyldary sońynda súıretpesi bar traktormen jaıylym ashatyn bir suryqsyz orystan álgi atan aýmaýshy edi. Adamnyń keıpine minezi de saı kele beredi eken-aý. Álgi jaryqtyq túksıgen sap-sary qabaǵy túnerip, keter-ketkenshe shoshqasynyń maıyn qos urtyna sarymsaq, nanmen tyǵyndaı teris qarap jep, sháı ornyna sý jutyp júre beretlbin-di. Birde, «Osy kúrpildetip ne jep júr eken?» dep tamaǵyn tańsyq kórip, ol joqta bir súıem kesip tatqanym bar. Asaǵanym ýdaı tuz bop, neshe kún túkirinip, onyń asyn da, ózin de qas jaýymdaı jek kórip kettim. Bizdiń sary atannyń da kisi súıer qylyǵy shamaly: janyna jaqyndasań jynyn shashyp, júk artsań dúnıeni bir ózi arqalaǵandaı bálsine bajyldap, ár qadamyn sanap basatyn ker jalqaýdyń ózi. Osy keselinen julqynǵan saıyn tanaýy qaıta-qaıta jyrylyp, muryndyq iletin jer de qalmaı keńsirigi yrsıyp, sıqy adam shoshytardaı boldy. Sheshemniń: «Kúlli júkti ózim arqalasam da, bıyl osyny jetektemespin!» dep ashynýynyń da jany bar...

Aqbátestiń betinde birtutas bop kólkigen qara taıaǵan saıyn jigi ashylyp, attyly men artyndaǵy jetektiń nobaıy tústeýge jetti. Taıpala jorǵalaǵan jıren bıeniń kózge qanyq júrisi, qamshysyn sıpaı salyp qana ertoqymda sál shirenip, salıqaly otyratyn sheshemniń atqa minisi, bári, bári janaryma ottaı basyldy. Tek, buıdasyn sirestirmeı, sońynan jırenge teń ilesip kele jatqan qomdy túıe beıtanys edi. Sary atannyń ornyndaǵy jaıtańdaǵan jas taılaq aq kúrishteı túıirshiktelgen qurǵaq qardy sýsyldata esip, ekpindi buzbaı, erkin keledi. Beti beri aýdarylǵan qalyń qoıdy tastaı, ákem de aq tabandy shoqyrta jeldirtip, kósh aldynan kes-kesteı shyqty. Sonoý tóbeshikte tumsyqtaryn jel ótine tosyp, ańdýmen jatqan qos tóbet te kerile túregelip, quıryqtaryn bulǵańdata arsalańdap, tómen quıǵydy.

Shetsiz-sheksiz aqshaǵyrmaq dala — júrek eljireter saǵynysh pen qýanyshtyń kýásine aınalǵandaı. Kúmis ıneleri onan saıyn jylt-jylt etip, tamyljı qulpyrady. Erteńgilik betti shymshyǵan shyńyltyr aıaz kún kóterile synyńqyrap, jer beti qaıta býsanǵan. Sirá, kúrt-kúrt taptalǵan kórpildek qardyń tús aýa erip ketýi de múmkin.

---