InfoHub Logo

         Erte zamanda, shaǵyn sharýaly bir adam ómir súripti. Onyń úsh balasy, áıeli bolypty. Balalarynyń esimi bir-birine uqsas bolypty. Eń úlken balasynyń esimi Qapty, ortanshy balasynyń esimi Bapty, kishi balasynyń esimi Saqty eken. Sonan Qapty, Bapty, Saqty úsheýi kún saıyn baý aǵashyn kúzetip júripti. Kún saıyn baýdan alma joǵala beripti.

         Sonan bir kúni alma aǵashyn kúzetýge Qapty, Bapty, Saqty úsheýi de kelse, bir qus almany shoqyp jep otyr eken. Úsheýi shap berip, qusty ustap alady. Qus zorǵa talpynyp, bir qanatyn qaldyryp, ushyp ketedi. Sonan úsheýi kelip, ákesine kórgen ýaqıǵalaryn baıan etedi. Almany urlap jep júrgen myna qus eken dep, qustyń jalǵyz qanatyn ákesine ákep beredi. Qanat jaı qanat emes, altyn qanat bolyp shyǵady. Sonan ákesi otyryp mynany aıtady:

         — Eger meniń balam bolatyn bolsańdar, men senderge osy qusty ustap ákelýdi tapsyramyn. Qaıdan tapsańdar da tabyńdar. Eger taba almasańdar, úıge qaıtyp kelmeńder.

         Úsh balasy ákesiniń aıtqanyn eki etpeı, as-sýlaryn alyp, áke-sheshesimen qoshtasyp, qusty izdep tabýǵa jolǵa shyǵady. Sonan úsh aǵaıyndy jigit bir jolmen júrip otyrady. Bir qyrdyń eteginde otyryp keńes qylady. Qapty turyp úlkendigimen aqyl aıtyp, bylaı deıdi:

         —Biz úsheýimiz bir júrsek, esh nárse de taba almaımyz, odan da úsheýimiz úsh baǵytqa keteıik. Birimiz batysqa, ekinshimiz shyǵysqa, úshinshimiz qubylaǵa ketelik, sonda ǵana biz ol qusty izdep tabamyz.

         Aǵanyń sózin aqyl dep, qalǵan ekeýi qostap, úsheýi úsh jaqqa aıyrylyp ketedi. Sonan úlkeni batysqa, ortanshysy qubylaǵa, kishisi shyǵysqa baǵyt alyp júrip ketedi. Birneshe kúnder ótedi. Qapty men Bapty qaıta jolyǵysady. Sonan ekeýi joldas bolyp, bir júrip izdeýge uıǵarady. Sóıtip ekeýi birigip bir baǵytqa ketedi.

         Saqty kún júrip, tún júrip, sáske tústiń shaǵynda bir úsh aıyryq jolǵa kezdesedi. Jolǵa kózin salyp qarasa, jazýlar jazylǵan eken: «Oń qoldaǵy jolǵa tússe, ózi óler; sol qoldaǵy jolǵa tússe, aty óler; týra jolǵa tússe, barsa kelmes», – depti. Sonan Saqty oılanyp, ózine-ózi bylaı deıdi: «Eger ózi ólerge tússem, ózim ólip, atym artymda qalady, onda ne bolady. Eger barsa kelmeske tússem, barsam kelmeımin, elimdi, ata-anamdy kórmeımin, onda ne bolady. Al, eger aty ólerge tússem, kóp bolsa atym ólip, jaıaý qalarmyn!» Sol aqylmen aty ólerge túsip, júrip ketedi.

         Biraz júrgennen keıin bir saıǵa keledi. Osy saıǵa kelgende, bir qasqyr shyǵady. Qasqyr ózin aýdaryp tastap, astyndaǵy atyn jaryp óltirip, toıǵanynsha etinen jep, óz jaıyna ketedi.

         Saqty jaıaý qalǵan soń jylaıdy, biraq keıin qaıtpaı, alǵa qaraı júre beredi. Biraz jer jaıaý júrgen soń, odan ári qaıda bararyn bilmeı turyp qalady. Sóıtip turǵanda, Saqtyǵa manaǵy qasqyr qaıtyp kelip, adamsha sóılep, jón suraıdy. Saqty alys saparǵa bara jatqanyn, jolda atsyz qalǵanyn, endi qaıda bararyn bilmeı, ańyryp turǵanyn aıtady.

         Sonda Qasqyr turyp:

         — Men saǵan obal qyldym, alys saparǵa bara jatqanyńdy bilmedim. Endi sen meniń arqama min, adastyrmaı keregińdi taýyp bereıin, – deıdi.

Saqty ne qylaryn bilmeı turyp qalady.

         — Men saǵan endi qaıtyp qastyq qylmaımyn, arqama min, – deıdi Qasqyr.

         Kún júrip, tún júrip, bir aýyldyń janyndaǵy tereń saıǵa keledi. Qasqyr Saqtyny arqasynan túsirip, oǵan bylaı deıdi:

         — Anaý turǵan bıik aq úıge baryp, ishine kir. Úıdiń qabyrǵasy áshekeımen bezengen ádemi bolar, biraq sen qyzyǵyp, ony sıpap júrme. Úıge kirgen soń, oń jaǵyńa qarasań, buryshta qonyp otyrǵan qusty kóresiń. Qusty al da keshikpeı keıin shyq! Men seni osy saıda kútip turamyn, tez kel.

         Sodan Saqty aýylǵa baryp, aq úıge kiredi. Kirse, oń jaq buryshta bir qus qonyp otyr. Qusty alaıyn dep bara jatyp, qyzyǵyp jardy sıpap qoıady. Sol kezde Qasqyr daýsy qańq ete túsedi. Jan-jaqtan kúzetshiler tura-tura júgirip, Saqtyny ustap alady.

         — Sen munda ne úshin keldiń? – deıdi.

         — Meni osy altyn qusty izdetip, ákem jiberdi, – deıdi Saqty.

         — Sen bizdiń aıtqanymyzdy oryndasań, saǵan bul qusty bereıik, – deıdi kúzetshiler.

         — Oryndaıyn, ne tapsyrasyńdar? – deıdi Saqty.

         Kúzetshiler turyp:

         — Qaraqan degen tereń saıdyń jaǵasynda kúmbezdep soqqan bir saraı bar. Sol saraıdyń ishinde jaly kúmis, quıryǵy altyn, baılaýly turǵan bir aıǵyr bar. Sol aıǵyrdy bizge ákelip berseń, biz saǵan qusty beremiz, – deıdi. Sonymen Saqty dalaǵa júgirip shyǵyp, Qasqyrǵa kelip, bolǵan oqıǵany aıtady. Qasqyr Saqtyny ústine mingizip alyp, jortyp júrip ketedi.

         Sonan kún-tún júrip, bular Qaraqan saıyna keledi. Kelip otyryp demalady. Qasqyr taǵy da aqylyn aıtyp, aıǵyrdy ákelýge Saqtyny jumsaıdy:

         — Osydan barasyń, baryp kúmbezdi saraıǵa kiresiń, kirip barǵanda, qarsy aldyńda baılaýly turǵan aıǵyrdy kóresiń, jan-jaǵyńa burylma, jarǵa, janǵa urynba, aıǵyrdy sheship al da kirgen izińmen keıin shyq, – depti.

         Sonan Saqty aıǵyrdy ákelýge saraıǵa bet alyp, júrip keledi. Kúmbezdi saraıǵa jetip, esigin ashyp, ishine kirip keledi. Kelse, aldynda baılaýly turǵan kúmis jaldy, altyn quıryqty aıǵyrdy kóredi. Jan-jaǵyna qarap qısańdap, syrlaǵan jarǵa qyzyǵyp, sıpap qoıady. Sonan qońyraý shyldyr ete túsedi, kúzetshiler kelip, Saqtyny ustap alady.

         — Sen ne ǵyp júrgen jansyń? – dep, jan-jaǵynan suraý qoıyp, qyspaqtaı bastaıdy.

         Saqty:

         — Meni munda saqshylar jumsady, osy atty ákelseń, altyn qusty beremiz dep aıtty, sondyqtan myna atty alýǵa keldim, – dep jaýap beripti.

         Kúzetshiler:

         — Eger sen bizge Kók darıa jaǵasynda, Kókshe taýdyń arasynda taýmen talasqan úlken bir úı bar, syrtyn altyn, kúmispen jalatqan. Sol úıde bir sulý qyz bar, sol qyzdy ákelip berseń, aıǵyrdy saǵan beremiz, – depti.

         Saqty kúzetshilerdiń aıtqan sózin uǵynyp, kútip turǵan joldasy Qasqyrǵa keledi. Kelip, bar kórgenin aıtyp túsindiredi.

         Qasqyr ashýlanyp:

         — Aıtqan tildi almaısyń, kel, arqama, otyr, taǵy júrelik! – dep, qyzdy izdep júrip ketedi.

         Kún-tún júgirip, Kók darıa jaǵasyna, Kókshe taýdyń arasyna kelip jetedi.

         Qasqyr Saqtyǵa:

         — Sen osy darıa qasyndaǵy taý eteginde kútip tur, men ózim baram, seni eki ret jumsadym, eshteńe uqsatpadyń, – dep, qyzdy ákelýge Qasqyrdyń ózi ketedi. Barsa, aıtqan úı aldynda tur eken. Sodan qasqyr úıdiń tóbesine shyqsa, qyz uıyqtap jatyr eken. Esh nárse sezdirtpesten, qyzdy sandyǵymen kóterip, jerge túsip, Saqtyǵa keledi. Qasqyr:

         — Júr, ketemiz, arqama otyr, – deıdi. Sonan qyzdy bar zatymen, Saqtyny qosyp, arqalap, manaǵy at beretin saıǵa keledi.

         Qasqyr Saqtyǵa:

         — Sen meni qyz etip ertip alyp bar, men qazir qyz bolaıyn ,– deıdi.

Saqty maqul dep, ertip alyp, at berer jerge keledi. Qasqyr jolda kele jatyp, Saqtyǵa mynany aıtady:

         — Sen atty al da meni tastap júre ber, men seni qýyp jetemin. Eger taıǵa otyr dese, otyrma, – dep aqyl aıtypty.

         Sonymen manaǵy kúzetshilerge kelip, «qyzdy» berip, atty alyp, óziniń joldas qyzynyń qasyna keledi. Kelip amandasyp, jón surasyp, tanysyp, qyzǵa ǵashyq bolady. Sonan ekeýi ilgerige bet alyp, biraz jol júrgen soń, Qasqyrdy kútip jatady.

         Birneshe ýaqyt ótkennen keıin Qasqyr toı bastalyp, kúzetshiler qyzǵan shamada tura qashady. Artynan qýǵandy alyp uryp, burynǵy Qasqyr beınesine kelip, belesten asady. Sóıtip, salyp otyryp, Saqtyǵa jetip keledi. Qasqyr:

         — Júr, ilgeri, – dep, atqa sandyqty artyp, qyzdy mingizedi. Saqtyny óz arqasyna otyrǵyzyp, atty jetektep, ilgeri asyp, beldi basyp, adaspaı qus alatyn saıǵa keledi. Sonan Saqty at bolǵan Qasqyrdy aparyp tapsyryp, ózi qusty alyp, ǵashyǵynyń janyna keledi. Kelip, oınap-kúlip, sóılesip, Qasqyrdy kútip otyrady. Sonan birazdan keıin Qasqyr júgenin sypyryp, sezdirmesten sytylyp, saraıdan shyǵyp, qyz ben Saqtyǵa keledi. Kelip, biraz jer uzatyp, myna sózdi aıtady:

         — Men endi qalamyn, sen meniń aıtqan sózimdi tyńdasań, qalǵan jolyńda úıińe aman barasyń, – depti.

         Saqty:

         — Tyńdaımyn, – dep, Qasqyrdyń sózin maqul alady. Qasqyr sózin bastap, mynany aıtady:

         — Saǵan jolda eki qater bar, sodan ótseń, aman barasyń, – deıdi.

         — Onyń bireýi mynaý: kún sondaı yssy bolady, shóldep kele jatqan kezińde, aldyńnan bir ózen sý tap bolady. Sonda sý ishkiń keler, biraq tózip baq, sý ishpe. Odan ótip, birneshe kún jol júrgen soń, shóliń basylyp, endi uıyqtaǵyń keledi, sóıtip kele jatqanda, aldyńnan bir úlken báıterek kezdesedi. Túbi kók shóp, salqyn, biraq sol terektiń túbine uıyqtama, uıyqtasań, aman bolmaısyń. Mine, osy eki qaterden ketseń, meniń aıtqanymdaı, úıińe aman barasyń.

         Qasqyr sózin aıaqtaıdy. Sóıtip, qosh aıtysyp, bulardy jolǵa salyp, jóneltip, óz jaıyna ketedi.

         Saqty ǵashyǵy men zatyn atqa óńgerip, júrip ketedi. Kún júredi, tún júredi. Kún sondaı yssy bolady, óte qatty shóldeıdi. Sóıtip, sýdy qaıdan tabamyn dep kele jatqanda, aldynan ózen sýy tap bolady. Saqty qatty sýsap, sý ishkisi keledi. Biraq qyz Saqtyǵa bul sýdy ishkizbeıdi. Sonan ózennen ótip, júrip ketedi.

         Endi shólderi basylyp, sharshap, uıyqtaǵylary keledi. Sóıtip, boldyryp kele jatqanda aldarynan bir úlken báıterek ushyraıdy. Saqty osy terektiń túbine demalyp jatqysy keledi. Joldas qyzy buǵan da erik bermeıdi. Biraq qyz sózine qulaq qoımaı, terektiń túbine kelip, demalyp, atyn tusap, uıqyǵa ketedi. Sonan biraz ýaqyt ótti degende, Saqtynyń eki kózi shym ete qalady. Shoshyp oıansa, eki kózi joq, úńireıgen orny tur. Aınalasyn sıpasa, qasyndaǵy qyzy joq. Sóıtip Saqty bar zatynan, atynan aıyrylyp, sý qarańǵy soqyr bolyp qalady. Sonan barar jer, basar taý taba almaıdy. Birazdan keıin baıaǵy Qasqyry kelip:

         — Meniń aıtqan tilimdi almadyń, kózińnen aıyryldyń, – dep, aldyna alyp, bir ýys topyraqpen kóziniń ornyn ýqalap, jarqyratyp jiberedi.

         Sonan Saqty bolǵan oqıǵany Qasqyrǵa túgel aıtyp túsindiredi. Qasqyr:

         — Ǵashyǵyńdy, qusyńdy, atyńdy, zatyńdy qazir tabamyz, kel, arqama min, – dep, mingizip alyp, jalmaýyz kempirdi izdep, jortyp júrip ketedi. Qyrqadan, belden, asýdan, taýlardan, ormannan, sýlardan asyp, talaı jerdi basyp, bir qosqa kirip keledi. Kelse, Saqtynyń kózin oıǵan jalmaýyz kempir aldarynda, is istep otyr eken.

         Qasqyr tap berip:

         — Qazir óltirip, jeımin, janyńnyń barynda aıt: at, qyz, qus, zat qaıda, tap! – dep, kempirdiń jaǵasynan ala túsedi. Sonan jalmaýyz qorqyp, záresi ushyp, býyny qaltyrap, boıyn bıleı almaı, jany murnynyń ushyna keledi.

         Kempir turyp:

         — Aıtaıyn, tek janymdy qaldyr, – dep sózin bastaıdy. – Zattaryń túgel meniń balamnyń qolynda – qus ta, at ta, qyz da, zat ta. Ony zańǵar sýdyń jaǵasynan, qalyń qamys arasynan tabasyń, – deıdi.

         Jónin bilip alyp, kempirdi eki búktep otqa salyp órtep, jalmaýyzdyń balasy qaıdasyń dep júrip ketedi.

         Birneshe kún júrip, zańǵar sýynyń jaǵasyna kelip jetedi. Aldarynda aspanmen talasqan záýlim bir úı turady. Sol betimen bular úıge kirip kelse, qyz úıde otyr eken. Qasqyr men Saqtyny kórgen ol júregi attaı týlap, kózi jaınap, aldarynan qarsy shyǵyp, qurmet kórsetedi. Sonan:

         — Jalmaýyzdyń balasy qaıda? – dep suraıdy. Qyz mynany aıtady:

         — Sheshesin óltirgenderińdi estip, jumyrtqa bolyp, altyn qustyń qamys arasyndaǵy uıasyna kirip, senderden qorqyp jatyp qaldy.

         Qasqyr men Saqty kelip, qamys arasynan uıany taýyp alyp, altyn qustyń astyn aqtaryp qarasa, bir úlken jumyrtqany kóredi. Saqty ony qolyna alyp, árli-berli jaılap, qysa bastaıdy.

         Bala:

         — Óltire kórme, qulyń bolaıyn, – dep jalynady.

         Qasqyr:

         — Bosqa jalynba, jalmaýyz tuqymyna qaıyrym joq, – dep, qatty qysyp jaryp, jalmaýyzdyń balasy jan tapsyrady.

         Sonan soń qyzdy, qusty, atty, zatty túgeldep alyp, Qasqyr Saqtyny adaspastaı etip bastap, jolǵa salyp, endi osy jolmen tike júrip, elińe barasyń, ata-anańdy tabasyń dep, qosh aıtysyp, ketpek bolady. Saqty Qasqyrǵa mynany aıtady:

         — Sen maǵan qaıyrym jasadyń, adasqanda jolǵa saldyń, elime aman-esen jetýime úlken kómek kórsettiń, júr menimen, qonaq bolasyń, úıden ne qalasań, sony alasyń, – dep, Qasqyrdy jibermepti.

         Biraq Qasqyr:

         — Qonaq bolmaımyn, saǵan da kóp raqmet, sen maǵan renjime, áýel basta atyńdy alyp, jaıaý qaldyrdym. Sondyqtan bir istegen zulymdyǵymdy, mine, birneshe ese jaqsylyqpen joıyp otyrmyn, – dep kónbeıdi. Basyńa qıyndyq is tússe, qajeti bolar dep, júninen julyp qolyna ustatady.

         — Kerek ýaqytyńda osynyń bir qylyn tutatsań, men daıar bolamyn, – dep, ýádesin beredi.

         Sonymen qosh aıtysyp, Saqty eline júredi. Qasqyr da óz jaıyna ketedi.

         Ata-anasy balasynyń kelgenine qýanyp, ákelgen qyzyna úılendirip, toıyn jasap, jurtyn jınap, otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn jasapty.

         Kúnderde bir kúni Saqty ańǵa shyǵady. Ań aýlap, qus atyp, dalada júrip, keshtiń bolǵanyn da bilmeı qalady. Qarańǵyda adasyp, jol taba almaı júrgen shaǵynda bir jalmaýyz kempir tap bola ketip:

         — İzdegenim sen ediń, sińlimdi balasymen óltirip, maǵan qylǵan qorlyǵyń az emes, – deıdi. — Men de qazir saǵan kórsetermin qorlyqty.

         Tisin qaırap, shaqyldatyp, Saqtyǵa tura umtylady. Atyna qamshy basyp, zyrqyrap, Saqty da tura shabady. Saqty artyna qarasa, jalmaýyz jetip qalypty. Ne isterin bilmeı sasqalaqtap, etek-jeńin basyp, aqylynan adasyp, qaıtadan esin jınaıdy. Tós qaltasynan qasqyrdyń qylyn alyp, tutatady. Tútinin burqyratyp, qolyna ustap, alǵa qaraı ári asady, birer qyrdy basady. Astyndaǵy aty boldyryp, ne isterin bilmeı turǵanda, qasyna tanys Qasqyry jetip keledi. Saqty qasqyrǵa ıilip sálemin beredi. Qasqyr men Saqty amandasyp bolǵan shamada, tisin shaqyr-shuqyr qaırap, jalmaýyz da kelip qalypty.

         Saqty:

         —Janymdy kózime kórsetip, meni qysqan osy jalmaýyz, qarasyn óshir, dostym, – dep, Qasqyrǵa baıan etipti. Qasqyr jalmaýyzǵa tap berip ony óltirip, istiń sátin keltirip, Saqtyny taıanǵan ajaldan aman alyp qalypty. Sonan Saqty Qasqyrǵa kóp alǵys aıtyp, úıine qonaqqa shaqyrypty. Qasqyr qonaqqa barmaı, qosh aıtysyp:

         — Basyńa qıyndyq is túskende, ár ýaqytta ázirmin, – dep óz jaıyna ketedi.

         Saqty ajaldan qutylyp, aman-saý eline kelipti. Úıine kelse, áıeli ul týypty. Saqtynyń ulyna kóńili tolyp, baǵyma tap bolǵan baqytym dep, esimin Baqytty qoıypty. Súıgenimen ómiriniń qalǵan kúnin oıyn-saýyq kúlkimen ótkizip, uly qasynda, baq dáýleti basynda, sóıtip muratyna jetipti. Kúnder, jyldar ótip, óler kezi jetip, Saqty saqtylyǵymen jaýynan ólmeı, jasy jetip, dúnıeden ótipti.

---