InfoHub Logo

Aýyly jaqyndar senbi kúni tús aýa úılerine baryp, sodan dorbalaryn arqalap, jeksenbiniń keshine qaraı ınternatqa qaıta oralyp jatqan kez.

Meniń aýylym qaladan qashyq. Qala men alystaǵy aýylymnyń arasyn Qara marjan taýy bólip jatady. Basqalar sıaqty úıime baryp kele almaımyn. Demalys kúnderi kóbinese ınternatta jalǵyz qalamyn. Dálirek aıtqanda, jalǵyz emespin, Narbota degen bala da bar. Meniń serigim sol. Dardaı atynyń alǵashqy býynyn, ıaǵnı «naryn» alyp tastasa, oǵan so da jeter edi. Nar qaıda-a-a! Turǵan boıy jańa týǵan botanyń syqpytyndaı náp-názik. Aıaq-qoly shıdeı. Biraq basy botanyń basyndaı úrpek, úlken ekeni ras. Janary da botanyń kózindeı jáýdirep, sál-sál jasaýrap turady.

Narbota — taqyr jetim. Ákesi soǵysta opat bolǵan. Sheshesi qyryq úshinshi jyly ókpesine sýyq tıip, keshikpeı kúıeýiniń sońynan jónep bergen. Onnan jańa-jańa asqan balany aǵaıyndary jetimder úıine ótkizse kerek. Sodan bıyl oqý bastalarda, bizdiń ınternatqa aýystyryldy.

Internattyń balalary demalysqa aýyldaryna ketkende, Narbota kún uzaqqa aýladaǵy as úıdiń kúnshýaǵynda kitaptan bas almaı otyrady da, keshke óz tóseginen qashyp meniń qasyma keledi. Jalǵyz jatýǵa qorqamyn deıdi. Sóıtip ol meniń kórshim Hasbolattyń koıkasyna kelip qısaıady.

Demalysta ekeýmizge bola qazan kóterilmeıdi. Aspaz apaı men tárbıeshi apaı ekeýmizge nan, kolbasa berip ketedi. Sony qara sýmen iship-jep júrek jalǵaımyz.

Narbota aýylynyń qaıda ekenin bilmeıtin de sıaqty, saǵynbaıtyn da sıaqty. Al men aýylymdy ańsaımyn. Narbota kúnshýaqta kitapqa shuqshısa, men ınternat úıiniń qyzyl qańyltyrly tóbesine shyǵyp alyp, alystaǵy Aspantaýdy izder edim. Úıdiń tóbesine shyqpasań, jan-jaǵy bıik dýalmen qorshalǵan aýladan Aspantaý kórinbeıdi. Tipti shatyrǵa shyqqannyń ózinde Aspantaý udaıy kózge túse bermeıdi. Kóbinese bult bolyp turady, ne tuman túsedi, keıde munar perdelep qalady. Al qystygúni keshke jaqyn keı kúnderi Aspantaý ap-anyq, ásirese shyńdaryn batar túnniń qyzyly shalǵanda laǵyl tas alaýlaǵandaı bolyp, kózge ottaı basylatyn.

Aýylym sol Aspantaýdyń baýyrynda ǵoı. Aqsaıdyń ańǵaryna tepezeleri tesile qarap turatyn eń shetki qorjyn úı — meniń úıim. Myńbulaq aýylynyń taý jaq shetindegi sol ańsaýly mekendi kózimdi jumyp turyp-aq kóre beremin. Qazir sol úıdiń aldyndaǵy kúresin qardyń ústinde úsh adam soltústik-shyǵysqa, Kúıiktiń asýyna qarap qalǵan sıaqty. Bireýi — eski soldat shınelin kıgen Aısha. Soldat shınelin Borandynyń bazarynda bir sebet jumyrtqaǵa aıyrbastap alǵan. Aıshanyń eki jaǵynda eki bala: qaryndasym, bireýi – inim. Úsheyi de demalysqa úıge qaıtar ma eken dep meniń jolyma qarap turǵandaı bolady. Úsheýi myna kún batar sátte meniń jolyma qarap tur-aý degen oıdyń osyp ótýi muń eken, kóńilim ýyljyp, alqymyma óksik tyǵylyp, myna qytymyr aıazda kózimnen kúıdirgi jas yrshyp-yrshyp ketti.

Aýyldarynan oralyp, dorbalaryn artynyp, qaryndary da, kóńilderi de toq, aýlaǵa abyr-dubyr kirip jatqandarǵa jaýyǵa qarap, úıdiń tóbesinde murjaǵa súıenip tura berdim. Jalpańdap aldarynan shyqqym kelmeıdi. Birdeńe dámetip tur-aý dep qala ma, kim biledi. Tek ıesiz ala qanden Týzık te shala qursaq, jýyndysyz qalyp edi. Endi namyssyz neme, ıttigin istep, jaǵympazdanyp, jaýtań-jaýtań etedi. Sonda Áltaı deıtin tańqy tanaý:

— Týzık, Týzık! Má-má,—dedi. Týzık baıǵus quıryǵyn shyjbańdata, shyr-pyr bolyp, quldyrańdaı júgirip, Áltaıdyń aldyna jete bere jer baýyrlap jata qalyp edi, Áltaı ony qara tumsyqtan teýip kep jiberdi. Týzıktiń qańsylaǵan daýsy sonda jarty Áýlıe-Ata álemine estildi-aý deımin. Jyla, sorly, neń bar tilemsektenip.

Qystyń qysqa kúniniń qyzyly da lezde sýaldy. Aspantaýdyń almas shyńdaryn laǵyl tasqa aınaldyrǵan sáýle de sóndi. Qaptaı túsken qarańǵylyq kóz aldymda jańa ǵana jaınap turǵan sulý sýrettiń bárin jalmap qoıdy da, Aspantaý shyńdary muńaıyp turyp-turyp, teńizge batqan kemeniń jelkenindeı joq boldy. Biltesin basqan shyraǵdandaı kóńilim meniń pás tartyp, tóbeden tómen qaraı túspekshi edim... shań-shuń daýystardy estip, satyǵa aıaq artqan kúıi turyp qaldym.

Baıqaımyn, shańqyldaǵan Áltaıdyń daýsy. Sol-aq, áıteýir, áldenege urynady da júredi. Aspantaýmen júzdesemin dep otyryp, kóp qyzyqtan qur qalyp qoısam kerek, satydan tez-tez túsip, júgirip bólmege kirsem... Áltaı Narbotanyń jaǵasynan alqymdap tur. Aınala biraz bala Áltaıdyń qylyǵyn qyzyqtap, shataq qyza tússe eken dep qulqyn qaǵyp turǵandaı.

— Bol! — deıdi Áltaı onsyz da áljýaz, ári ash qursaq Narbotany qylqyndyra túsip. — Tap tabanda!

Narbota qoltyǵynda álginde oqyp otyrǵan kitaby, sharasyzdan jylamsyrap, jan-jaǵyna qaraıdy.

— Janyń shyqsyn, detdomnan shyqqan jankeshti. Detdomnyń bári shpana! — Áltaı shańq-shańq etti.

— Tıispe detdomǵa. Ol — meniń anam! — dedi Narbota, kenetten qaırat bitkendeı jaǵasyndaǵy Áltaıdyń qolyn julqyp kep qalǵanda, kók matrosqa kóılektiń jalpaq jaǵasy dar etip, zoraqynyń sheńgelinde ketti.

Endi men shydap tura almadym.

— Ne boldy? Ne janjal?

— Mynaý, — dedi Áltaı ýysyndaǵy kók kóılektiń jaǵasyn ne isterge bilmeı abyrjyp, kóılekti jyrtqany úshin tárbıeshiniń áli qandaı jaza bererin qudaı bilsin.

— Ne istedi ol saǵan?

— Bir shanash talqanymdy lezde urlap aldy, — dep Áltaı jyrtylǵan jaǵany umytyp ketip, qaıtadan qaıratyna mindi.

— Kózińmen kórdiń be?

— Kórsem de, kórmesem de — osy aldy. Men aýlaǵa kirgen boıda, qolymdaǵy shanashty as úıdiń irgesine qoıa salyp, dárethanaǵa júgirip ketkenmin. Sonda Narbota sol jerde qoqıyp kitap oqyp otyrǵan. Oqymystysyn qaıtersiń! Qyzylińirde kitapshylyn. Sóıtip... qaıtyp shyqsam, shanashta joq, Narbota da joq. Oınaǵany shyǵar dedim. Júgirip, izinshe bólmege kirsem, túk kórmegen, bilmegen bolyp, tósegine shoqıyp otyra qalypty, montany bolyp.

— E, onda talqanyń qaıda ketýshi edi, shamadanyn qaraıyq. Matrasynyń, jastyǵynyń astyn tinteıik. Eger shanashyń Narbotadan tabylsa, sazaıyn sonda bereıik. Al ázir kóılegin jyrtqanyń ne masqara? Endi tárbıeshige ne deıdi?

— Durys! Durys! — dep jamyrady jan-jaqtan jınalyp qalǵan jurt. — Shamadanyn qaraıyq. Kiltińdi ber, eı, Narbota!

Túrpileý qara odeal, maqtasy jentek-jentek ala matras, qus mamyq ornyna maqta tyǵylǵan aq jastyq — bári de tósekten lezde ushyp tústi.

Eshteńe joq.

Shamadan degende, Narbotada eski páner shamadan bolýshy edi, qulyby da joq, ilgegine shıratyp qaǵaz qystyra salypty. Pysyqaılar, ishinen at basyndaı altyn shyǵa keletindeı, apyl-ǵupyl ashyp edi, ishi tolǵan kitap: Tolstoıdyń «Qajymuraty», Lermontovtyń «Msyrıi», Chehovtyń «Aq kándeni», Týrgenevtiń «Mýmýy», «Áýezovtiń «Abaıy» da bar eken. Taǵy bir deste dápter. Áltaıdyń shanashy sol dápterlerdiń ishine kirip ketti dedi me, balalar paraqtap kórip edi, bireýine tek óleńder jazylǵan eken.

— Oıbaı, mynaý aqyn ǵoı. Jasyryp óleń jazady eken ǵoı! — dep taqyrbas Amanjol shaıan shaǵyp alǵandaı shar etti.

— Qaıdaǵy aqyn. Ózgelerdiń óleńin kóshirip alady da, — dep Áltaı tyrjyńdady. Shamadan ishinen shanash shyǵa kelip, kózine ottaı basylmaǵany ózegin órtep, dombyq qabaq kózi sónik tartqan.

Anam meniń ınternat,

Taǵdyrym saǵan amanat.

Asyraǵan anama,

Keltirmespin jamanat.

— Joq, mynaý óziniń óleńi. Malades, Narbota!

— Áı, qabyrǵa gazetine nege óleń jazbaı júrsiń-eı? — dep balalar Áltaıdyń shanashyn umytyp bara jatyr edi.

— Bul muttaıym basqa jerge tyqty! — dep Áltaıdyń jan daýsy shyqty.

— Esiń durys pa, endi qaıda tyǵady? — dep qaldy baǵanadan beri shúbálanyp turǵan Tálip.

— Bul detdomnyń shpanalarynyń bilmeıtin bálesi joq. — Áltaı: «Á, taptym» degendeı umtylyp baryp, jýan qaryn qara peshtiń qaqpaǵyn ashyp kep qalyp edi, kesheden beri ot jaǵylmaı ýildep turǵan nemeniń sýyq kúlin qýyrdan soqqan jel búrk etkizdi de, Áltaıdyń aýzy-murnyn qapty da qaldy.

Balalar sırkten masqarapaz kórgendeı máz-meıram bolyp, al kep kúle, al kep kúle, tipti bireýleri ishin basyp, tósekterine qulaı-qulaı ketti. Shydamaǵan bolýy kerek, baǵanadan beri jábir kórip, zoraqydan qorlanyp, qabaǵy túsip, qaıaýly turǵan Narbota da qulynshaqsha syńǵyrlap kúlip jiberdi:

Kirpik, tanaýyn kúl tutyp, tisi ǵana aǵara aqsıyp, zulys balasyndaı bolǵan Áltaı, burynǵy-burynǵy ma, endi doldana shapshyp, Narbotanyń alqymyna qol saldy.

Shydamnyń da shegi bar, Áltaıdyń qolyna endi men jarmastym:

— Áb-bálem! — dedi Áltaı joǵy kenet tabylǵandaı.

— Sen! Sen! Sen tyǵyp keldiń. Báse, sen bólmege bárimizden keıin kirdiń ǵoı. Ras pa? Qaıda júrdiń? Ekeýińniń urlyǵyń bir. Mynaý saǵan berdi, sen jasyryp keldiń!

— Tapqan ekensiń uryny!

Balalar ekeýmizdi ajyratyp jiberdi. Biraq Áltaı qoıar emes:

— Basqalardyń bári úılerine baryp kelgender, osynda osharylyp qalǵan osy ekeýiń-aq. Úısiz-jaısyz qańǵybas urylar!

Sonda Tálip ortaǵa shyqty.

— Tura turyńdar, — dedi aq qubasha reńi lyp ete qalyp, qyzǵyltym tartyp, up-uzyn kirpikterin jıi qaǵyp, badyraq kózin jypylyqtatyp qoıyp:

— Qur daýlasqannan túk shyqpaıdy. Mende arlan qasqyrdyń taramysy bar. — Sóıtip, ol óz shamadanynan, shynynda da, oraýly taramys alyp shyqty. — Mine, qazir osynyń bir talyn kúıdiremiz. Barsqan men Narbota shynnan ury bolsa, aıaqtary tyrysyp qalady. Al urlamasa — túk te bolmaıdy. Kelisesińder ǵoı?

— Durys, durys! Káne-káne, kóreıik-eı, — dep taqyrbas Amanjol tor tósegin shıqyldata aýnap tústi.

— Óziń komsomolsyń. Qaıdaǵy joqty shyǵarasyń, — dep, tóseginde teris qarap júgeri nan jep otyrǵan Hasbolat shot shúıdeli moınyn áreń buryp, alara bir qarap qoıdy.

— Kórset, kórset! Káne, qyzyq bolsyn-eı, — dep Amanjol enteledi.

— Tutat, tutat! Mine, shıshaqpaq! — dep bir shetten tańyrańdap, Qodar qompańdady.

— Al, onda kúıdi-re-e-min, — dep Tálip sóziniń aıaǵyn kúbir-kúbir, sybyr-sybyrǵa aınaldyryp jiberdi de, shıshaqpaqty byj etkizip taramystyń ushyna tıgizdi. Kádimgideı kúıgen ettiń ıisi múńk ete tústi. Yzyń etken dybys joq: bári ishin tartyp tynyp qalǵan. Qansha adalmyn deseń de qıyn eken: áýeli shynnan úreı bılep, mańdaıym jipsip qoıa berdi. Aıaǵym tyrysyp qalsa ólim ǵoı. Narbotaǵa kózim túsip ketip edi, ol kúzgi qara sýyqta qaltyraǵan japyraqtaı quty qashyp barady eken. Bir sát: «Osy shynnan ury bolmasyn?» degen jaman oı keldi basyma.

Qasqyrdyń taramysy tyrysyp-byrysyp, shyrt-shyrt etip, janyp ta boldy. Edenge túsken qara kúıesi men qońyrsyq ıisi ǵana qaldy.

Endi balalardyń bári Narbota ekeýmizdiń betimizge úńile qarap, áldebir ǵajaıyp kútkendeı qadalady. Biz olardy úzdige kútken qyzyǵynan qur qaldyrǵandaı, keıipterinde ókinish bardaı:

O-o-oı, — desti. Dalbasa, — dedi bireý. Tyqyrbas Amanjol qý:

— Nesi dalbasa? Áýeli júrgizip kóreıik te. Áı, júrińder-eı, — dep ıtermeledi.

Men miz baqpaı qaldym. Amanjoldyń ózin ıterip jiberdim. Sodan ol:

— Myna dúleı qaıtedi-eı, — dep buryldy da:

— Káne, Narbota júrip kórshi, — dep maıysa qaldy.

Narbota óziniń adal ekenin dáleldegisi kelgen bolýy kerek, áýeli táı-táı basqan baladaı kibirtiktep bir-eki attady da, aıaǵynyń aman ekenine qýanyp ketti me, baıǵus, kenet júgire jóneldi. Qyran-topan bólmeniń ishi jańǵyryqty. Narbotanyń eki ezýi eki qulaǵynda.

Endi báriniń nazary maǵan aýdy. Meniń miz baqpaı qalǵanymnan kúdiktendi, sirá.

— Barsqan, endi sen júre ǵoı, — dep syńsydy Amanjol jaqyndap kelýge jasqanyp.

— Júrmeımin.

— Nege júrmeısiń?

— Á, qudaı biledi, osynyń aıaǵy tyrysyp qaldy, — dep endi meni zorlap júrgizbekshi bolyp, eki-úsheýi birden umtyldy.

Sonda meniń «tyrysqan» aıaqtarym shoshań-shoshań ete qalǵanda, álgiler jan-jaqqa shashyrap ketti. Olar es jıyp, qaıta umtylmaqshy edi, báleni ózi bastaǵan Tálip:

— Arasha, arasha! — dep aramyzǵa tura qaldy. — Bular adal eken. Ózderiń kórdińder ǵoı aıaqtary tyrysqan joq.

Endi Áltaı týlasyn:

— Ótirikshi! Ol qasqyrdyń taramysy emes. Ásheıin jurtty aqymaq qylyp tursyń! — dep Tálipke shińk-shińk ete jarmasty.

— Olda-bildá, qasqyrdiki, — dep Tálip qarǵandy.

— Óziń komsomolsyń, taǵy da «ollahı-bıllahı» deısiń, — dep Hasbolat jýan moınyn buryp, tóseginen turmastan alara bir qarady.

Sonda tańqy tanaý Qodar kisilik tanytty.

— Bul daýdy soza berip qaıtemiz? Qazir tárbıeshi apaı kelip qalsa, bárimiz áýrege túsemiz. Shetimizden tekserip, berekemizdi alady. Odan da bylaı isteıik: bárimiz aýyldan búgin keldik qoı, qudaıǵa shúkir, árqaısymyzdyń úıden ala kelgen bir-bir túıinshegimiz bar. Myna japa shekken Áltaıǵa árqaısymyz qos ýystan talqan jınap bereıik. Sonymen daý bitsin, — dedi.

— Tapqan ekensiń aqymaqty! Bireý urlaıdy. Bireý onyń aıybyn tóleıdi, — dep gúj etti Hasbolat. Bul joly jýan moınyn burǵan da joq. — Óz basym eshkimge eshteńe qaryz emespin. Jalpy, Qodar, seniń máseleńdi qaraý kerek, óziń komsomolsyń, — óziń qudaı-mudaı deısiń.

— Óı, ol sózdiń mysaly ǵoı, nemene, ne bolsa, soǵan jarmasa beresiń! — dep Qodar da qoqılandy, — Bermeseń bermeı-aq qoı, sensiz de ólmespiz. Káne, balalar, Áltaıǵa jylý jınaıyq.

Sóıtti de Qodar Áltaıdyń portfeli ornyna júretin kitapqap shúberek dorbasyn qolyna alyp, qatar-qatar tósektiń shetinen bastady.

Shetki tósekte úrpek sary Ázimbaı jatýshy edi:

— Ózi azǵantaı aýqatty bólip... — dep burtısa da qyzyl dorbaǵa qos ýys talqan saldy.

— Oı, malades, — dep Qodar kelesi tósekke keldi. Jylpos Amanjol qýtyń-qýtyń etip:

— Men bir-aq ýys salamyn, eı, —dedi.

— Nege?

— Meniń talqanymnyń ishinde shekeri bar.

— E, onda shekerińdi bólip al da, qos ýys sal.

Qyran kúlki. Qumshekerdi talqannan qaıtip bólip alady?

— O, aram, ýysyn qysyp qaldy, — dep shyryldady árkimniń ár qımylyn qalt jibermeı ańdyp turǵan Áltaı.

— Táıt, sen sóıleme, sózińdi bireý sóılese aýzyń qyshyp bara ma! – dep Qodar tyıyp tastady.

Qodar «osyny qoıshy» degendeı qolyn bir siltep, Hasbolattyń tóseginiń tusynan ótip bara jatqanda, Hasbolat súzetin buqasha sirese burylyp:

— Mende talqan joq. Mynany al, — dep jarty taba júgeri nan usyndy. Jaryqtyq júgeri nan tátti bolǵanymen, basy áreń birigip, úgitilip turady ǵoı. Qodardyń qoly tıgen jeri mort ketip, qyzyl dorbaǵa tústi de, ýysynda qalǵan bóligin Qodar ózi aýzyna buralaqtap tyǵa saldy.

— Óı, aram, qarashy, ádeıi syndyrdy, — dep Áltaı shińk etti.

Ne kerek, qyzyl dorbanyń búıiri tompaıyp, býaz qanshyqtyń qarnyndaı salbyraı bergen kezde, kenet esik shyńǵyra shıqyldaı ashylyp, áýeli aq bý burq ete qaldy. Bul dalanyń sýyǵynan góri tóbeden tóńkerilgen tárbıeshi áıeldiń qaharynyń habarshysyndaı belgi edi.

— Neǵylǵan bazar?!

— Ásheıin, apaı...

— Ásheıinderiń qurysyn! Kitap ustaǵan bireýiń joq. Úıge berilgen tapsyrmany oqymaı, erteń báriń eki alyp kelmekshisińder ǵoı. Káne, topyrlamaı, sabaqqa daıyndal!

İnine kirgen sýyrdaı árkim óz tósegine baryp, jym boldy. Tárbıeshi apaı, shyǵa bereıin dep, tóńkerile qaıta buryldy da:

— Aıtpaqshy, mynaý qaısyńdiki? Dalada Týzık tistelep jatyr, dep, teri shanashty bosaǵaǵa qoıa saldy da, esikti bajyldata ashyp shyǵyp júre berdi.

Áltaıdyń talqany tabyldy. Narbota ekeýmiz endi shyn aqtaldyq. Biraq másele qaıta órshidi.

— Jylýǵa jınalǵan talqandy qaıtemiz? — dedi Qodar.

— Qaıtadan qos ýystap bólip alaıyq, — dep shap ete tústi Amanjol.

Hasbolat endi sharshy denesimen beri qaraı tutas burylyp:

— Myna ekeýin ǵoı, — dep Narbota ekeýmizdi nusqady, — jazyqsyzdan-jazyqsyz jábirledińder. Búkil ınternatta úılerine barmaǵan osy ekeýi. Bir túıir dáni, bir úzim nany joq. Bólip berińder osy ekeýine.

— Durys.

— Durys, — desti bári kenet meıirlenip.

— Men almaımyn, raqmet, — dep Narbota burylyp ketti.

— Men de, — dedim men kenet Aspantaý kóz aldyma elestep.

— Onda sen-aq qabyrǵańdy jap, — dep Qodar qyzyl dorbany Áltaıdyń koıkasyna súıeı saldy.

Daý osymen bitip, balalardyń bári tuqshıyp kitaptaryna úńilgen typ-tynysh bir sátte bireýdiń solq-solq jylaǵany estildi. Balalardyń bári bastaryn kóterip, sostıa qalysty. Jalǵyz bas kóterilmeı salbyrap qaldy. Ol — Áltaı edi. Shanashyn Týzık tistelep, ár-ár jerin búldirip tastapty. Soǵan jylap otyr ma, álde...kim bilsin.

---