InfoHub Logo

«Kýrtýlýshqa baramyn!» — dep shofer aıqaı salǵan sátte-aq men taksıdiń esigine jarmasa kettim. Dobaldaı tutqasynan shap berip buraı bastadym, biraq esik ashyla qoımady. Tutqa tyrp etpeı turyp aldy.

— Solǵa bura! — dep aqyl berdi shofer.

Solqyldatyp solǵa qaraı tarttym. Bylq etpedi.

Shofer:

— Solǵa dep otyrmyn ǵoı, beı-ay, solǵa! Sen, nemene, soldatta bolǵan joq pa ediń? — dep aıqaılady.

Apyrym-aý, men oń jaǵym qaısysy, sol jaǵym qaısysy ekenin shynymen umytyp qalǵanmyn ba dep oıladym.

Bizdiń dolmushtyń sońynan jetken jeńil mashınalar, avtobýstar, júk mashınalary irkes-tirkes osharylyp qalypty. Jol silteýshi shybyn jany shyrqyrap ysqyryp tur.

Solǵa qaraı burasańshy!

— Baýyrym-aý, buralmaı turǵan joq pa!

Shofer sozyp qol ushyn tıgizdi de, esikti asha saldy, men kirip otyra qaldym. Mashına ornynan qozǵaldy. Shofer da burqyraı jóneldi: «Úlkenniń tamaǵyn iship, balanyń isin isteıtinder tolyp jatyr! Ata saqal aýyzdaryna bitkenshe oń men solyn aıyrmaıdy. Solar-aq shashymdy aǵartty. Túkke turmaıtyn nárse: solǵa burap qalsań boldy,— esik ashyq...»

Maqtandy deı kórmeńizder, men — jer qozǵalsa da myńq etpeıtin janmyn, qate ózimnen bolsa, azannan aqshamǵa deıin balaǵattaǵanǵa da mán bermeımin.

Al shoferdiń jaǵy semer emes:

— Tym qurysa esik asha almaǵan soń, nesine tiri júrmin deıdi eken, túk túsinsem buıyrmasyn, ól de maǵan!..— deıdi.

Uıalyp ólip baramyn. Shoferdiń sózin jón emes der shamam joq. Jolaýshylar da shoferdi quptaı bastady:

— Osynyń bári olaqtyqtan,— dep tujyrdy bir tórtpaq.— Qazir jurt nemquraıdy bop ketti,— dep jáne nyqytyp qoıdy.

— Osylar-aq shashymdy aǵartyp boldy. Sirá, bulardy jıyp alyp, ózderine bir kýrs ashyp, oqytý kerek shyǵar. Esikti qalaı ashýdy sonda ǵana úırener...

— Odan paıda joq, baýyrym, bu jurtty oqytyp qaryń bola almaısyń, odan túk shyqpaıdy. Zerdesiz bop týǵandarǵa esh daýa joq!

Emınenú alańyna jetkenimizde tórtpaq túsetin boldy. Qyrsyqqanda esik taǵy ashylmady. Shofer endi oǵan aıqaılaı bastady.

— Ońǵa bura, beı, tutqany ońǵa bura!

— Buralmaıdy, baýyrym!

— Óı, sen solǵa burap tursyń ǵoı!.. Tifý, naǵylet!... Kirerde solǵa, al shyǵarda ońǵa qaraı buralady.

— Baýyrym-aý, myna quryp qalǵyr bylq etpeıdi. Ne solǵa, ne ońǵa buralmaıdy.

Shofer taǵy da eńkeıip qolyn sozyp, esikti ashty. Tórtpaq yrsyldap áreń shyqty. Tútikken shofer dúnıeni jat qylyp otyr, ata-babadan quldap sybaıtyn da túri bar. Qulaǵym tunyp barady. Kýrtýlýshqa deıin-aq túsip qutylaıynshy dep oılaımyn, biraq shyǵam deýge dátim jetpeıdi, esikti asha almaı taǵy qor bolarmyn dep qorqamyn.

— Óńsheń ynjyq! Bozókpe!

— Shofer, men túsemin...

Tutqany ustap, ońǵa qaraı burap qaldym. O, táńirim-aı, sáti tústi! Shoferdiń esikti qalaı ashqanyna tekke qaramappyn ǵoı.

...Men taǵy da taksı tosyp turdym.

— Kýrtýlýshqa ma?

— Iá...

Mashına dál janyma toqtaǵan. Shofer ursyp júrmesin dep tutqaǵa tezirek jarmasyp, solǵa qaraı buraı bastadym. Bylq etpeıdi. Qos qoldap turyp buradym. Tipti qolym qarysyp qaldy.

— Joǵary tarta kóter, joǵary! — dep aıqaılady shofer.

Tutqany joǵary tarta kóterip edim, esik ashyldy. Ol shofer da osal emes eken:

— Stambýldyqtar biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵandaı,— dedi.

Jolaýshylardyń biri qostaı qaldy.

— Kóshede kólbeńdep júrgenderine máz bular.

— Taksıdiń esigin asha almaǵan soń, sirá, tiri júrmin, men adammyn deýdiń ne qajeti bar?..

Ondaı qorlyqqa shydaý qıyn-aq, biraq, qaıteıin!

Shofer da, jolaýshylar da meni aqymaq etip otyr.

Qarakeıde bireý túspekshi boldy. Esik taǵy ashylmady.

— Kóter joǵary! — dep shofer barq ete tústi.

— Kóterilmeıdi!

— Qos qoldap kóter!

— Qos qoldasam da bolmaıdy!

Shofer esikti ashty, álgi jolaýshydan qalmaı men de tústim, óıtkeni keıin esikti taǵy asha almaı júrermin dep qoryqtym. Sóıtip, Qarakeıde qaldym. Sandalyp júrip bir taksıdi áreń taptym. Onyń esiginiń tutqasyn solǵa da buradym, ońǵa da buradym,— ashylmaıdy, kóteremin,— á-áýp, basamyn — y-yh! Tyrp etseshi.- Shofer tilin tisine janı bastaǵan shyǵar. Tutqany ońdy-soldy burap-aq turmyn.

— Iterseńshi, ıter deımin!

— Qaı jaqqa ıtereıin!

— Qaı jaqqa ıterý kerek bolsa, sol jaqqa ıter! Sen nemene, ıterýdi bilmeısiń be? İshke qaraı ıter!

İshke qaraı ıtergende ashylatyn esikti kórsem,— kózim shyqsyn.

— Eı, sen esikti ıterme, tutqany ıter!

O, qudaıym, esik aqyry ashyldy-aý. Al shofer she? Ol aýzyn ashpaı otyr dep oılaısyz ba?

— Jolaýshylardyń bári de aqpaqulaq...— dep bastady ol.

— Adam emes, paryqsyz birdeńeler,— dep qystyryldy, eń alda otyrǵan jolaýshy.

— Esik jabylǵan joq!— dep shofer dúńk etti.

Álgi jolaýshy esikti ashyńqyraı túsip qaıta tartyp qaldy. Jabylmady! Taǵy tars etkizdi, taǵy jabylmady.

— Qattyraq tartsańshy,— dedi kórshisi kósemsip.

Tars! Turs! Tars!

— Aqyryn jap, aqyryn! — dedi shofer zekip.— Ózińe jıyrma bes kýrýsh aıyp salyp sorlataıyn ba osy?!

Shofer esikti ózi japty, biraq aýzyn japqan joq:

— Esikti apta saıyn jóndeýmen-aq esim shyqty. Tapqan-taıanǵanymnyń bárin osy jutady. Jumys emes, sor boldy... Senderdiń úılerińde yrymǵa esik joq pa, nemene? Mynaý áp-ádemi jabylatyn esik, tek sál-pál demep qalsa boldy...

Jolaýshylardyń bireýi Galatasaraıda túsýge yńǵaılandy.

Esik taǵy ashylmady. Taǵy aıqaı-uıqaı, ý-shý, taǵy da oń jaq, sol jań, joǵary, tómen... óldim-taldym degende baryp ashyldy. Jolaýshyǵa ilese ol taksıden taǵy ytqyp shyqtym...

— Kýrtýlýshqa ma?

— Iá, kel, otyra qal.

«Otyra qal» deý op-ońaı-aý, káne, qaıtip otyr deısiń!

Tutqaǵa qol saldym. Joǵary-tómen jyljymady, ońǵa-solǵa buralmady, ıtergenge de bolmady... O, quryp qana ketkir! Qara terge tústim. Túıe balýan Júsip tirilip kelip burasa da ashylar esik joq!

— Ózińe qaraı tart!

E, munyń qupıasy basqasha eken ǵoı! Shofer sony bilmegenim úshin sanama ıne shansha bastady... Qoı, qo-o-oı, jeter endi!

— Áı, aǵaıyn, beri qara,— dedim shoferǵa. — Ár mashınalaryńnyń esigi árqalaı ashylady. Solardy, nemene, biz sóıtip qoıdy deısiń be? Bireýiniki ońǵa, bireýiniki solǵa ǵana buralady, úshinshisin kóterý, tórtinshisin basý kerek... Endi bireýin ıterý kerek, endi bireýin tartý kerek...

Shofer da shalqalap jóneldi:

— Túkke turmaıtyn birdeńeni túsinbeı týlaıtyndaryń ne osy? «Ford» markaly mashınanyń esigi solǵa qaraı burasań, «stýdebekker» ońǵa qaraı burasań ashylady, al «shevroleniń» tutqasyn ıterý kerek, «hılmannyń» tutqasyn tartý kerek, «fıattyń» tutqasyn ońǵa burap turyp basý kerek. «Búıkterdiń» esigin ashý tipti ońaı: tutqasyn áýeli solǵa, sodan keıin — ońǵa buraısyń, sonsoń sál-pál tartasyń, sonsoń — azdap kóterińkireısiń de, sylq etkizip túsirip kep jiberesiń, sodan keıin — taǵy da sál-pál tartyńqyraısyń da, tómen basa ıterip qalsań,— bitti — ashyla salady...

Shofer avtomobılderdiń túr-túrin tizip aıtyp, esikteri qalaı ashylatynyn sıpattap sampyldap keledi. Men qulaǵymnyń quryshy qana tyńdap kelemin! Ol baıandamasyn aıaqtap bola berip:

— Osyndaı usaq-túıekti bilmeý degeniń — tup-týra keshshelik! — dep tilin suǵyp-aq aldy.

Jolaýshylardyń biri ony shashbaýlap jatyr: - Ras, aıtasyz, ápendim, naǵyz keshshelik! Bizdiń elde nebári otyz túrli ǵana avtomobıl bar. Stambýlda turyp solardy ajyrata bilmegen soń, teńizge baryp tunshyǵyp ólý kerek qoı!..

— Árıne,— dep kóńildenip ketti shofer.— Óıtip tiri júrgeni qurysyn!

— Iá, ataýyn ishsin!

Meniń jer-jebirime jetken jolaýshy Táksim alańynda túsýge yńǵaılanyp esikti asha bere oıbaılap qoıa berdi.

— Ne boldy?

— Ne bop qaldy?!

Shoq kerek, haıýan sol! Barmaǵyn esikke qysyp alypty. Qolynan qany sorǵalap, balaǵattap tulan tutyp tur.

— Qarǵys atqan qyrsyq esik! Mundaı sharqyshty ómiri kórgen joqpyn!— deıdi.

Onyń qaqsaǵanyn shofer qashanǵy tyńdasyn, mashınasyn julqynta jóneldi. Zymyrap Harbıege de jetip qaldyq. Onda bir jolaýshy kezdesip, mashınaǵa otyrmaq boldy, biraq bu dúnıede ashyq-shashyq jatqan esik bar ma. Avtomobıldiń esigi tas qamaldyń qaqpasyndaı tars jabyq. Qalanyń qaqpasyn aptasyna bir ret ashpasa kóńili kónshimegen Mehmed Fatıh sultannyń da shamasy jetpes oǵan! — ras aıtamyn.

— Bas! Bassańshy!— dep barqyrady shofer.

— Nemeneni basaıyn!

— Sen ómirińde mashınaǵa birinshi ret mingennen saýmysyń! Túımeshikti bas!

— Qaıdaǵy túımeshikti?

— Tutqanyń túımeshigin bas, qara basqyr sol!

Aıtqan túımeshigi qaıda ekenin bilesiz be? Bilmeısiz, bile de almaısyz. Onysy mashınanyń ishkeri jaǵynda, tereze shynysynyń jaqtaýy tusynda. İshten men túımeshikti bastym, jańaǵy jolaýshy syrttan tutqany basty,— esik ashyldy. Dereý ytqyp shyqtym.

Odan ary qaraı jaıaý keteıin dep oıladym.

Sol áredikte bir mashına kelip toqtaı qaldy.

— Qaıda barasyz, beı?

— Kýrtýlýshqa.

Shoferǵa kóz saldym. Egde kisi eken, e, bul betaldy balaǵattaı qoımas dep túıdim. Mashınada úsh jolaýshy otyr. Jolym boldy. Esigin asha alsam... Jyryndy bolyp qalǵan joqpyn ba, tutqasyn ustamas buryn:

— Bul qaı markalysy?— dep suradym.

— «De soto!»

«De soto!» Bu páleniń esigi qalaı ashylady deseńshi. Tipti tutqasy da joq...

— Iter!

Iterdim.

— Bas!

Bastym.

— Tart! Ózińe qaraı tart! Bura!

— Buradym.

— Neshe ret?

— Eki ret.

— Taǵy da bura. Úsh ret buraý kerek...

Shoferdiń ózi de kirisip jatyr, esik sonda da ashylmady. Jolaýshylar da kómektese bastady. Tórteýi ishten, men syrttan julqylap áreń ashtyq. Al endi jabylsaıshy! Shofer ekeýimiz kezek-kezek tartqylaımyz — bolmaıdy. Jynym ustap ketti de, julqyp-julqyp qaldym, qaýsap turǵan mashına qaltań qaqty... Birdeńesi saldyr-gúldir etti.

— Á, bálem, jabyldy,— dep shofer qatty qýandy.

Júrip kettik. Shofer sóılep kep ketti. Mashınasynyń quny elý myń lır eken, al jolaýshylar ony bas-aıaǵy bir jyldyń ishinde shaǵyp tastapty! Mashınaǵa qalaı otyrýdy, esigin qalaı ashyp-jabýdy bilmeıtin mıǵula jurtqa ne daýa. Aı saıyn jóndep júrgeni... Sol sıaqty hıkaıalaryn aıtyp shofer-ekeń al sarnasyn! Áıteýir, meniń jolym bolǵanda, onyń bylapyt sózderi maǵan baǵyshtalǵan joq.

Aqyrǵy aıaldama — Kýrtýlýshqa jettik. Jolaýshylardyń bireýi esikti asha qoımaqshy boldy. Kórgeni kóp men beıbaq oǵan kósemsı bastadym:

— Bul «de soto» markaly mashına. Sen tutqany áýeli kóter, sonsoń solǵa qaraı bura...

Ekinshi jolaýshy da, úshinshisi de iske kiristi. Jaǵy áli sembeı otyrǵan shofer da umtyldy. Esik tyrp eter emes. Bárimiz umar-jumar bop ekinshi jaqtaǵy esikti bassaldyq,— ol da tyrp etpedi... Shofer jantalasyp, bet-aýzyn ter jýyp, tiliniń jetkeninshe sybaı bastady... Endi birimiz oń jaq esikti, birimiz sol jaq esikti toqpashtaýǵa kiristik. Óldim deseń de ashylatyn túrleri joq, ertegilerdegi sıqyrly esik sıaqty.

— Túımeshigin sýyr! Bas! Iter!

Mashınamyzdyń sońyna tramvaı, avtomobıl tirelip toqtap,azan-qazan bolyp jatyr. Jol silteýshiniń ysqyrǵyshy shyr-shyr etedi. Shofer mashınany jol shetine burdy. Ashshy teri shyqqan jolaýshylarymyzdyń biri penjagyn sheship te tastady. Endi bireýi yńq-yńq etip esikti tepkilep tur. Aramyzdaǵy jolaýshy áıel:

— Qutqaryńdar! Ól-óldi-im!— dep shyńǵyrdy.

— Qoıyńyz, bıkesh, munyńyz ne?! Pále tilemeńiz. Syrttaǵylar biz sizdi urlap alyp qashqan eken dep qalar.

Polıseı júgirip jetip keldi. Jurt antalap jınalyp jatyr.

— Ne bop qaldy?

— Esigi ashylmaıdy. İshtegiler shyǵa almaı tur.

Áıel solqyldap jylaı bastady. Shofer esikterin isten shyǵarǵan baıaǵy jolaýshylardy qaıtadan sybaýǵa kiristi. Syrttaǵylar qarq-qarq kúledi...

— Balta kerek, eshqaısyńda balta joq pa?

— Baltamen asha almaısyń, buǵan balǵa kerek.

— Eń durysy — slesar shaqyrǵan.

Kún keshkirip barady, biz omalyp otyrmyz. Qyzyqtaýshylar men aqylshylar ústi-ústine kóbeıe tústi. Esikter bylq eter emes. İshten toqpashta, syrttan toqpashta — báribir. Syrttan bir shofer usynys jasady:

— Áı, dostym, sen Jańashaharǵa tart. Onda Ianko degen áıgili sheber bar, sol ashady. Keshe men Búıikderge bir jolaýshylardy aparyp qaıtamyn dep, týra osyndaı halge ushyradym. Esikterimizdi asha almaı silemiz qatty. Sheberhanalardyń dáp beseýine bardyq, eshkim asha almady. Iankoǵa jetip janymyz qaldy.

Biz Iankonyń sheberhanasyn izdep Jańashaharǵa jóneldik. Ol, árıne, úıine ketip qalypty. Jalynyp-jalpaıyp shaqyrttyq. Mashınanyń ishinde ólerdeımiz. Bir saǵat pa, eki saǵat pa tostyq. Álde zamanda sheber keldi. Esikterimizdi ary shuqylap, beri shuqylap kórdi de:

— Tarlabashyǵa baryńyzdar, onda Ibo degen sheber bar, tutqanyń tilin sol biledi, sol ǵana asha alady,— dedi.

Ibony izdep ıtteı boldyq.

— Tutqanyń tili esik qaptalyndaǵy dóńgeleksheniń ıir tisine kirip, múlde keptelip qalǵan,— dep túsindirdi ol.

— Endi ne isteý kerek?

— Túnde eshteńe isteı almaısyń. Qudaı ońdasa, kúndiz bir amalyn tabarmyz.

Biz shýlap qoıa berdik:

— Aınalaıyn Ibojan, bizdi qutqara gór! Bar sengenimiz — bir ózińsiń! Aqyńdy jemeıik, júz deseń de, eki júz deseń de tóleıik...

Áıel baıǵus zar eńiredi.

— Endi men ne boldym? Kúıeýime tym qurysa habar bere almaı qurydym-aý...

Ibomyzdyń jany ashyp ketse kerek, aqyrynda iske kiristi. Biraq túngi saǵat on eki shamasynda ol da qaljyrap qulady.

— Túk isteı almaımyn. Bul búgin-erteń bitpeıdi. Terezesinen shyǵyp kórińdershi.

Áýelgi joldy áıelge berdik. Terezeden basyn shyǵarysymen syrttaǵylar ony olaı qushaqtap tartyp, bulaı qushaqtap tartyp, soıǵan túlkideı etip, áıteýir áreń sýyryp alyp tyndy. Kelesi jolaýshy bóshkedeı edi, ony terezeden qalaı shyǵarýǵa tipti aqylymyz jetpedi. Sonsoń ony qoıa turyp, meni sopań etkizip sýyryp alysty, ókpeme azattyq aýasy baryp, adam qalpyma tústim! Menen keıin jurt álgi tórtpaqty taǵy aınaldyrýǵa kiristi, men de kómektesip baqtym. Áýpirimdep júrip orta beline deıin shyǵaryp edik, odan arǵy jaǵy terezege keptelip qaldy da, ne syrtqa, ne ishke qaraı jyljymaı qoıdy. Aqyry jartysy syrtta, jartysy mashınada qaldy.

— Qutqara kórińdershi! — dep jalynady beıshara.

Ony tym bolmasa qaıtadan ıterip ishke túsire almadyq.

Birazdan keıin men óz jaıyma kettim, ol oqıǵanyń qalaı aıaqtalǵanynan beıhabarmyn. Al sodan beri meniń Kýrtýlýshqa tek jaıaý baryp-kelip júrgenimdi ózderińiz sezip te otyrǵan shyǵarsyzdar.

Orysshadan aýdarǵan Ǵabbas Qabyshev

---