InfoHub Logo

1917 jyldan beri Qazaqstannyń árbir jıylysynda, árbir bólshevık baǵytymen shyqqan gazet-jýrnaldarynda qazaq kedeıiniń teńdigi, kedeı bostandyǵy dep aıtyp ta kelemiz, jazyp ta kelemiz. Qazaqstannyń kedeıleri baılardyń quldyǵynan qalaı qylsa qutylady?

Qazaq kedeıi qaıtse teńeledi?

Qazaq kedeıi qaıtse, beri bolsa jalpy Rossıanyń, ári bolsa búkil jer-dúnıeniń uıymdasqan baılar tabymen kúres maıdanyna shyqqan jarly-eńbekshil tabynyń qataryna kiredi?

Kedeıdiń qaıtse kózi, sanasy ashylady?

Mine, bul másele kúni búgingishe aıtylyp ta, jazylyp ta otyr. Rossıa Komýnıs partıasynyń jalpy 12-jıylysynda «Ult máselesi» degen máseleni qaraǵanda, burynǵy orys patshalyǵynyń quldyǵynda ezilgen orys ulyqtarynyń bosaǵasynda «kózge túrtki» bolǵan eńbekshil halyqtardy is júzinde teńeltý úshin túrli nusqa kórsetken. Ol nusqalarynyń biri «burynǵy kemdikte júrgen ulttardyń qazirgi respýblıkasynda kásip dúkenderiniń oshaǵy qurylsyn» (ochagı promyshlennostı) degen.

Qazaq tájirıbesiniń aıtqany bar:

«Myń siz-bizden, bir shyj-byj», —dep, qazaq tájirıbesiniń osy aıtqanyna Komýnıs partıasynyń «burynǵy kemdikte júrgen eńbekshil halyqtardy shyndap is júzinde teńeltý úshin bulardyń qazirgi respýblıkalaryna kásip dúkeniniń oshaǵy ornatylsyn» degeni týra keledi.

Biraz jyldan beri qazaq kedeıine «úıtseń teńelesiń, búıtseń teńelesiń», — dep aıqaılap kele jatyrmyz. Onymyzdan kóńildegideı tolyq is shyǵa qoıǵan joq.

Qazaq kedeıiniń teńelýine qatesiz eki jol bar: bireýi — oqý, ekinshisi — Qazaqstanda kedeılerdiń tap bolyp uıymdasýy úshin ám kedeıler azyp-tozyp quryp ketpes úshin kásip dúkenin ornatý, kásip dúkenin júrgizý.

Qazaqstanda buzylyp, jarylyp, toqtap jatqan keıbir ken shyǵaratyn, tas kómir shyǵaratyn zaýyttardan basqa kásip dúkeni (fabrıkter) joq.

Al Qazaqstanda áli de bolsa fabrıkterge kerek áli shıkizattar bar (máselen: jún-jurqa, teri-tersek ám basqalar...) Kedeı-jarly qazaqtar jaıaýlap júrip kelip mańaıdaǵy poselke-qalalardyń kóshelerinde jumys izdep júr. Jumys qylýǵa oryn joq. Jumys joq.

Egerde kásip dúkeni, kásip oshaǵy bolmasa, bular endi bir-eki jylda azyp-tozyp, ólip taýsylmaq. Bular tozyp ketken soń qazaq kedeıiniń teńdigi degen sózdiń aıtýǵa orny da bolmaıdy.

Endi bul qalalarda, poselkelerde jumys, kásip izdep júrgen kedeılerge qandaı járdem kerek?..

Sansyz qaýly, sansyz sulý qarar, sansyz ádemi sózder kerek pe?

Joq, kózge kórinerlik bir shyn kómek, negizdi is kerek pe?

Buǵan Qazaqstannyń qırap, búlinip jatqan zaýyttaryn júrgizýge shyndap kirisip, júrgizip jiberý kerek. Ekinshi, Qazaqstan da óli mal álde de bolsa, az bolsa da bar. Ol óli maldardy iske jaratýǵa eshbir fabrık joq. Sol óli maldardy sharýaǵa jaratatyn qylyp shyǵaryp otyrýǵa Qazaqstannyń ár jerlerinde fabrık salý kerek. Eń aldymen jún-jurqadan, qyl-qybyrdan túrli shuǵa, túrli mata istep shyǵaratyn, ózinde myń jarym, eki myńdaı jumyskerler isteıtin, mata toqıtyn fabrık salý kerek. Ol fabrık ustalyqtyń en baryp turǵan sońǵy órnegimen salynatyn bolyp (po poslednemý slový tehnıkı), odan toqylyp shyǵatyn shuǵalar, matalar Peterbýrgta, Máskeýde shyǵatyn matalardan artyq bolmasa kem bolmaıtyn bolsyn.

Fabrık qazaqtyń áli de bolsa jún-jurqaǵa, qyl-qybyrǵa barlaý jerinen, temir jol, parohod, tas kómir bar jerinen salynsyn.

Bul týraly men birazyraq basqa jurttardyń biletin kisilerimen sóılestim.

Bular aıtady: «Kúlli Rossıada eń birinshi jaqsy mata — shuǵa toqyp shyǵaryp turatyn fabrık Petrogradta «Torıton» nusqasymen salǵan fabrık. Qazaqstanda budan jaqsy qylyp salýǵa bolady. «Torıtonnan» artyq qylyp fabrık salsa, altyn aqshamen bir mıllıon som ketedi.

Jylyna 100 myń put júndi shuǵa, ár túrli jaqsy mata qylyp shyǵaryp otyrady. Ózinde myń jarym adam jumys qylatyn bolady», — deıdi.

Altyn aqshamen bir mıllıon som degen Qazaqstan úkimetine óte kóp aqsha ám qazirgi ýaqytta kimge de bolsa az aqsha emes.

Biraq buǵan uıymdasyp, kóp bolyp, birigip kirisse, onda bir mıllıon som kóp aqsha emes.

Bizdiń oıymyzsha, bul bir mıllıon somnyń qaq jartysyn Qazaqstan úkimeti taýyp bere alady. Egerde qaq jartysyna úkimetpen seriktes bolyp, paıshy bolyp, jaı qarajatty adamdar úkimetpen «kompan» bolyp kirisse, eki jaǵyna da tıimdi bolady.

Mundaı zor iske, bulaısha uıymdasyp kirisýdi basqa, Qazaqstannan góri baıyraq, ónerlirek jerlerde de isteıdi. Bir mıllıonnyń jartysyn úkimet ózi moınyna alyp, bes júz myńyn jaı adamdar alsa, maqsat oryndalar edi.

Bul «kompan» bolyp, odaqtas bolyp uıymdasqan adamdardyń bárin uıystyryp, fabrıkti saldyrý isin basqaryp otyratyn Qazaqstannyń qazirgi kásip sharýasyn basqaratyn mekemesi bolsa (Kırprombúro), bul isi ilezde ilgeri basyp, iske asyp keter edi.

Mine, osyndaı retpen jalpy halyq jumylyp bul iske kirisse, is bolar edi.

Mundaı fabrık salynsa, uıymdasyp salýshylarǵa da paıda. Jylynda paıdasyn alyp otyrady. Úkimetke de paıda ám jalpy halyqqa da paıda, jaqyn jerden qymbatqa jún-jurqa, qyl- qybyryn satyp otyryp, jaqyn jerden arzanǵa túrli qymbatty matalardy alyp otyrady.

Ám bulaı bolǵanda eń abzaly, qazirgi kedeılikten qańǵyryp júrgen qazaq jarlylary azyp-tozyp ketpeı, qurasyp, jınalyp, uıymdasyp, jalpy jer-dúnıe eńbekshil tabynyń qataryna shyndap kire alady.

Qazaqstanda mundaı shuǵa matalar toqyp shyǵaratyn birinshi uly dúken, birinshi uly fabrık eń aldymen jún-jurqa moldaý qalyń qazaqtyń ortasy ám temir joldary, úlken ózen parohody, kóp tas kómiri bar Pavlodar qalasynda bolý kerek.

Bul iske Qazaqstannyń eń baılaý degen aımaqtary, Pavlodar mańaıyndaǵy Semeı ám Aqmola gýbernıalarynyń qazaqtary kirisý kerek. Mundaı ıgi iske barlyq Qazaqstanda qyzmet qylyp júrgen azamattar, ásirese Aqmola, Semeı azamattary jergilikti halyqty shaqyrýlary kerek. Halyqqa túsindirip aıtyp, bul jobany iske asyrý jaǵyna barlyq kúshterin salýlary kerek. «Kóp túkirse kól bolady» degen. Kópshilik kirisse, bolmaıtyn is joq.

Bul týraly qandaı bolsa da habarlardy, qandaı bolsa da árkim óz oılaryn, óz pikirlerin «Eńbekshi qazaq» gazetine tez jiberip otyrsyn.

Sóz endi jergilikti azamattardiki, jergilikti halyqtiki!

1923 jyl

---