InfoHub Logo

Qazaq AKSR  zańdy túrde 1920 jyldan 1936 jylǵa deıin ómir súrgen memleket. Ol qalaı quryldy? 

Qazaq (Qyrǵyz) Avtonomıalyq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasyn qurýǵa daıyndyq jumystaryn uıymdastyrý úshin 1918 jyly 12 mamyrda Ulttar isi halyq komısarıaty janynan alǵashqy arnaıy saıası organ – qyrǵyz (qazaq) bólimi ashyldy. Biraq, azamat soǵysy bastalyp ketkendikten, tek 1919 jyldyń 10 shildesinde ǵana «Qyrǵyz (qazaq) ólkesin basqaratyn revolúsıalyq komıtet (Revkom) týraly ýaqytsha ereje» atty áskerı-ákimshilik organ quryldy. Tarıhta Kırrevkom degen atpen belgili komıtettiń kuramynda ár jyldary, S. Pestkovskııdiń tóraǵalyǵymen, A.Baıtursynov, V.Lýkashev, Á.Jangeldın, M.Tunǵanshın, S.Meńdeshev, B.Qarataev, Á.Áıtıev, A.Avdıev t.b. boldy. Áskerı-azamattyq bılik berilgen komıtet, ártúrli jumystardy atqardy, onyń ishinde, sol kezde mańyzdy bolǵan «áskerı komýnızm» saıasatyn iske asyrdy, tek avtonomıa máselesimen aınalysqan joq.

1920 jyldyń tamyzynda Máskeý qalasynda Kırrevkom jáne Túrkistan maıdanynyń áskerı-tóńkeris keńesi, RKP/b/ Túrkistan ólkelik komıtetiniń partıa jáne keńestik uıymdardyń ókilderi qatysqan, Qyrǵyz AKSR-yn qurý týraly birneshe májilister ótkizildi. Sońǵy májiliske sosıalısik revolúsıanyń kósemi, Keńes memleketin qurýshy V. Ýlánov (Lenın) tóraǵalyq etti. Nátıjesinde, 1920 jyldyń 17 tamyzynda RSFSR Halyq Komısarlar Keńesi Qazaq Respýblıkasy jónindegi Dekrettiń jobasyn qarap koldady. 1920 jyldyń 26 tamyzynda V. Lenın men I. Kalının qol qoıǵan «Qyrǵyz Keńestik Avtonomıalyq Respýblıkasyn qurý týraly» tarıhı Dekret jarıalandy. Osy Zań boıynsha, Avtonomıa (Qyrǵyz AKSR) RSFSR atty memlekettin quramynda qurylatyny, jáne de bas qalasy Orynbor bolatyny kórsetildi. 1920 jyldyń 4-12 qazanynda Orynbor qalasynda ótken Quryltaı sezinde, Qyrǵyz Keńestik Avtonomıalyq sosıalısik respýblıkasy eńbekshiler quqyqtarynyń Deklarasıasy kabyldandy.  Depýtattardyń jergilikti Keńesteri, Qyrǵyz Keńestik Sosıalısik Respýblıkasynyń Ortalyq Atqarý Komıteti men Halyq Komısarlary Keńesi Avtonomıaly Kyrǵyz Sosıalısik  Keńes Respýblıkasynyń Basqarý organdary bolyp tabyldy. Ortalyq Atqarý Komıtetiniń (OAK) basshysy – S.Mendeshev, Halyq Komısarlary Keńesininiń (HKK) basshysy bolyp V.Radýs-Zenkovıchti saılady.

QyrAKSR-nyń quramyna: Pavlodar, Semeı, Óskemen, Zaısan jáne Qarqaraly ýezeri bar Semeı oblysy; Atbasar, Aqmola, Kókshetaý, Petropavl ýezeri bar Aqmola oblysy; Qostanaı, Aqtóbe, Yrǵyz jáne Torǵaı ýezeri bar Torǵaı oblysy; Oral, İlshibin, Temir men Gýrev ýezeri bar Oral oblysy; Zakaspıı oblysynyń Mańqystaý ýezi; sol oblystyń Krasnovodsk ýeziniń 4-shi jáne 5-shi Adaı bolystary; Astrahan gýbernıasynan: Sınemorsk bolysy, Bókeı ordasy jáne 1-shi, 2-shi Prımore okrýterine japsarlas jatqan bolystar endi.  Terıtorıalyq máselelerdi sheshýde ártúrli pikirler aıtyldy. Pikirsaıys barysynda qazaq halqynyń tarıhyn jaqsy bilgen uly tulǵalarymyz – Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Álımhan Ermekov jáne t.b. resmı kujattarǵa súıene otyryp, qazaqtyń jerin jınap bergenin esimizden shyǵarmaǵan jón. Olar Reseı ımperıasynyń kezinde otarshyldyq maqsatpen qazaqtyń jeri túrli ákimshilik bólikterge bólinip, dástúrli sharýashylyǵy men rý-taıpalyq  qarym-qatynastyń eskerilmegeni, sonyń saldarynan, birtutas qazaq jeriniń birneshe respýblıkalardyń quramynda ekenin dáleldep bergen. Sonymen qatar, 1917-1920 jj. Alash zıalylarynyń qurǵan "Alash" atty ulttyq-terrıtorıalyq avtonomıasyna eńgen terıtorıamen salystyrsaq bolady. 1917 jylǵy 5-13 jeltoqsanda ótken İİ Jalpyqazaq sezinde qabyldanǵan qaýlydan úzindi keltirýge bolady: "Tegi bir, mádenıet, tarıhy bir jáne tili bir Qazaq-Qyrǵyz halqy basym tutas aýmaq bolyp tabylatyn Bókeı Ordasy, Oral, Torǵaı, Aqmola, Semeı, Jetisý, Syrdarıa oblystarynyń, Fergana, Samarkand ýezeri, Zakaspıı oblysy qyrǵyzdarynyń, Altaı gýbernıasynyń japsarlas jatqan qyrǵyz bolystarynyń aýmaqtyq-ulttyq avtonomıasy qurylsyn" delingen. 

Qyrǵyz Sosıalısik Keńes respýblıkasy isterin basqarý úshin 12 Halyq komısarıattary quryldy, onyń ishinde: Pochta men Telegraf basqarmasy bar İshki ister Komısarıaty; Ádilet; Aǵartý; Densaýlyq saqtaý; Áleýmettik  qamsyzdandyrý; Eginshilik; Azyq-túlik; Qarjy Halyq Komısarıattary jáne t.b. Respýblıkanyń búkil terıtorıasynda RSFSR-diń qarjy jáne sharýashylyq saıasatynyń birligin saqtaý maqsatymen Qyrǵyz Sosıalısik Keńes Respýblıkasynyń Azyq-túlik, Qarjy, Jumysshy-SHarýa Inspeksıasy Halyq Komısarıattary, sondaı-aq Halyq Sharýashylyq Keńesi jáne Pochta men Telegraf Basqarmasy, Qyrǵyz Statısıka Búrosy, Qyrǵyz Tótenshe Komısıasy, Eńbek Halyq Komısarıaty men Qatynas joldar Halyq Komısarıaty RSFSR-diń tıisti Halyq Komısarıatttaryna tikeleı baǵynatyn boldy.  Syrtqy ister men syrtqy saýda bútindeı RSFSR-diń Ortalyq organdarynyń qaramaǵynda qaldy. Qyrǵyz (Qazaq) AKSR-na qajetti barlyq qarjymen, tehnıkalyq quraldarymen RSFSR qarjysynan jiberilip otyrdy. 1925 jylǵa deıin Qazaqstannyń ońtústigi Túrkistan AKSR-nyń  quramynda boldy. Orta Azıany ulttyq-memlekettik turǵydan mejeleý saıasatynyń nátıjesinde, Qazaly, Aqmeshit, Túrkistan, Áýlıeata ýezeri, Samarqand oblysyndaǵy Jızaq ýeziniń birneshe bolysy, Almaty, Jarkent, Lepsi, Qapal ýezeri, Jetisý oblysynyń Bishkek ýezi (bir bóligi) Qazaqstanǵa  qarady.                                                                                                 

1925 jyly 18 sáýirde ótken Keńesterdiń búkilqazaqstandyq V sezi «Qyrǵyz halqynyń tarıhı durys ataýyn qalpyna keltirý úshin qyrǵyzdar aldaǵy ýaqyttarda qazaqtar dep atalsyn» degen qaýly qabyldady. 1925 jyly 15 maýsymda Búkilodaqtyq Ortalyq Atqarý Komıteti Qyrǵyz AKSR-nyń atyn Qazaq AKSR-i jáne Aqmeshittiń atyn Qyzylorda dep ózgertý týraly qaýly qabyldady. Sonymen, Qazaq (Qyrǵyz) AKSR-y bastapqyda Qyrǵyz  AKSR-y dep quryldy, 1925 jyldyń 15 maýsymynan bastap Qazaq AKSR-y dep ataldy. Avtonomıa 1936 jyldyń 5 jeltoqsanyna deıin ómir súrdi jáne Reseı Sovettik (Kenestik) Federatıvti Sosıalısik Respýblıkaǵa (RSFSR) táýeldi boldy. Al 1936 jyldyń 5 jeltoqsanynda avtonomıa respýblıkalyq dengeıge kóterelip, Qazaq Sovettik (Kenestik) Sosıalısik Respýblıka (KazSSR) dep ataldy da, burynǵy KSRO quramynda bolǵan odaqtas respýblıkalardyń birine aınaldy. Eń mańyzdysy – atalmysh memlekettiń terıtorıasyń kezińde Alash zıalylary 1917 jyly qurǵan Alash avtonomıasynda (1917-1920 jj.) belgilegen terıtorıanyń negizgi jerin Qazaq AKSR-ynda saqtap qalýǵa zor úles qosqanyn umytpaýmyz qajet.

Ahmetjanova Ajar. Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ.

Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúlteti

---