InfoHub Logo

Aqmola oblysy «Kókshetaý qalasy bilim  bóliminiń  №1 Krasnyı Iar orta mektebi» KMM
qazaq tili men ádebıet pániniń muǵalimi  Jangalıeva Raısa Býlatovna

T.Nurmaǵanbetovtyń «Anasyn saǵynǵan bala» áńgimesin taldaý joldary

Tynymbaı Nurmaǵanbetovtyń «Anasyn saǵynǵan bala» áńgimesine taldaý jasaýdy bastamas buryn 5-synyp oqý baǵdarlamasyna sholý jasap ótsek durys bolady.   

5-synypqa arnalǵan "Qazaq ádebıeti" pániniń bazalyq bilim mazmuny:

1) túsiný jáne jaýap berý:

ádebı shyǵarmanyń fabýlasy men sújettik damýy, keıipkerler portreti men obrazy, shaǵyn kólemdi úzindilerdi mánerlep oqý, jatqa aıtý, ádebı shyǵarmanyń taqyryby men ıdeıasy;

2) analız jáne ınterpretasıa:

salystyra sýretteýler men qarama-qarsy sýretteýlerdi tabý, shyǵarmadaǵy tildik beıneleý: teńeý, epıtet, aýyspaly maǵynadaǵy sózder, qaıtalaý, óleń qurylysy, epıkalyq shyǵarmadaǵy avtor beınesi, kórkem shyǵarmadan alǵan áserin sıpattap avtorǵa hat, óleń jazý;

3) baǵalaý jáne salystyrý:

shyǵarmanyń tarıhı qundylyǵyn baǵalaý, keıipkerlerdi shynaıy ómirmen salystyryp baǵalaý, ádebı esse, synı habarlama jazýdan turady.

Osy joǵaryda kórsetilgen bazalyq bilim mazmunǵa sáıkes T.Nurmaǵanbetovtyń «Anasyn saǵynǵan bala» áńgimesine taldaý jasaý úshin  daǵdylardy qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan oqý maqsattar júıesindegi kelesi oqý maqsattaryna toqtalyp óteıik:

Túsiný jáne jaýap berý
1. Kórkem shyǵarmanyń mazmuny men pishini	2. Ádebı shyǵarmanyń tujyrymdamasy	3. Kórkem shyǵarmadaǵy obraz	4. Shyǵarma úzindilerimen jumys
5.1.1.1 ádebı shyǵarmanyń janryna qaraı fabýlasy men sújettik damýyn sıpattaý	5.1.2.1  ádebı shyǵarma nyń taqyryby men ıdeıasyn anyqtaý	5.1.3.1  kórkem shyǵarma daǵy keıipkerler portreti men is-áreketi arqyly obrazyn ashý	5.1.4.1  kórkem shyǵarmalar dan shaǵyn kólemdi úzindilerdi mánerlep oqý, jatqa aıtý

Osy maqsattarǵa jetý úshin eń aldymen shyǵarmanyń mazmunymen tanystyryp, taqyryp pen ıdeıasyn anyqtatyp, sújettik kompozısıasyn qurastyra otyryp, shyǵarmanyń fabýlasyn tabýǵa úıretý kerek.

Eń aldymen oqýshylarǵa kelesi problemalyq suraqtar usynylýy kerek:

1. Bala anasyn nege saǵynady?

2. Ár ana balasynyń qasynan tabylady, al bul áńgimede oqıǵa qalaı damıdy?

3. Avtor ne sebepti osy áńgimeni «Anasyn saǵynǵan bala» dep ataǵan?

4. Áńgimeniń mazmuny qandaı oqıǵalardan turady?

Osy suraqtarǵa jaýap berý arqyly oqýshylarǵa áńgimeniń sújettik kompozısıasyn qurastyrýǵa jeteleımiz.

Sonymen qatar  áńgimeniń taqyryby men ıdeıasyn anyqtaý maqsatynda úzindilerdi oqytý arqyly basty máselelerge nazar aýdartamyz.

Mysaly:

1.Tómendegi  úzindi arqyly avtor ne aıtqysy keldi?

Bala endi arman-maqsatyna jetkendeı eleýrep turyp:

— Sosyn ekeýimiz bazarǵa baramyz ǵoı, — dedi taǵy da.

— Bazarǵa nege baramyz?

— Onda mamam bar emes pe?

— Iá, mamańa barady ekenbiz ǵoı.

— Mamamdy taýyp alsaq… ár jaǵynda papamdy, izdemeımiz be? Olar bazarda bir-birinen adasyp qalǵan ǵo Óıtkeni bazar úlken. Mamam aıtqan     Almatynyń bazarynyń myna sheti men ana shetine kóz jetpeıdi dep… Qujynaǵan halyq dep…

A) Bala bazarda qydyrǵysy keledi.

V) Balanyń ata-anasyn saǵynýyn bildiredi.

S) Balanyń ata-anasynyń birge bolýyn ańsaýyn bildiredi.

D) Bala Almatyǵa barǵysy keledi.

2. Tómendegi úzindide avtor qandaı jaǵdaıdy sýrettep tur?

... Burylyp kelip súıgennen keıin, ol qatty jylap qaldy. Ájem de jylady. Men de jyladym. Atam ǵana jylaǵan joq. Mamam-m… sosyn ol ketip qaldy. Óıtkeni minetin poıyzynyń ýaqyty bolyp qalǵan.

Mamam ketken soń, jemis aǵashtaryn aralap júrip atam da jylady. Ol solaı… únemi jurttan jasyryp jalǵyz jylaıdy. Al men ony báribir bilip qoıam-m…

A) Barlyǵy birdeı anasyn shyǵaryp salǵanyn.

V) Balanyń anasymen qoshtasýy bárine aýyr tıetinin.

S) Anasynyń poezǵa keshigip qalǵanyn.

D) Atasynyń aǵashtardy aralap júrip jylaǵanyn.

3. Tómendegi úzindide basty keıipker Esmaǵanbettiń aıtqan sózinen ne baıqalady?

Endi Esmaǵambettiń ózi ishteı qatty sasty. Sasqan sebebi balanyń sezimine osynshalyq áser etip, endigi jerde ony Almatyǵa alyp kete almasa, umytylmas kúná bolardaı edi. Biraq: “Alyp ketsem, nesi bar… alyp-aq ketemin. Mamasyna tabystaımyn. Tipti bizdiń úıde de júre beredi. Onda qandaı qıyndyq bar?” — dep ózin-ózi jubatyp baryp, kóńili tynǵandaı boldy.

A) Balany Almatyǵa aparǵysy keletinin.

V) Balany Almatyǵa aparǵysy kelmeıtinin.

S) Balaǵa bergen sózin oryndaý kerektigin.

D) Balany anasyna aparatynyn.

Osylaısha úzindilerdi oqı otyra, durys jaýaptardy anyqtap, shyǵarmanyń basty ıdeıasy qoǵamdaǵy áleýmettik ótkir másele – ol aýyldaǵy jumys tapshylyǵyna baılanysty jastardyń qalaǵa jumys jasaý úshin ketýge májbúr bolýy, sonymen qatar qıyndyqtarǵa tóze almaı jas otbasylardyń buzylýy, baspana men balabaqsha máselesine baılanysty balalaryn aýyldaǵy áke-sheshesine qaldyrý syndy máselelerdi avtor alǵa tartady. Osynyń nátıjesinde anasynyń jyraqta júrý sebebinen kishkentaı balanyń anasyn saǵynýy áńgimeniń ataýyna aınalýyn balalar túsinetin bolady. Ana men balanyń mahabbaty, balanyń anasyna degen saǵynyshy men ystyq yqylasy – áńgimeniń taqyryby bolatynyn oqýshylar anyqtaıdy.

Shyǵarmanyń taqyryby men ıdeıasyn anyqtaǵan soń shyǵarmanyń fabýlasyn tabýǵa oqýshylarmen kelesi keste toltyrý jumysy atqarylady:

Bólimi	Kompozısıasy	Sújeti
1	Oqıǵanyń bastalýy	Esmaǵanbettiń aýylǵa kelýi
2	Oqıǵanyń baılanysýy	Ándetken bala daýysy
3	Oqıǵanyń damýy	Balaǵa bergen ýáde
4	Oqıǵanyń shıelenisýi	Serjannyń sezimi
5	Oqıǵanyń sharyqtaý shegi	Bala úmiti
6	Oqıǵanyń sheshimi	Esmaǵanbettiń ókinishi

Álbette bul keste toltyrmas buryn sújettik kompozısıa jelisi negizinde úzindiler oqý arqyly oı bólisý jumystary júrgiziledi.

Mysaly:

1. Tómendegi úzindi oqıǵanyń bastalýyna jata ma?

Esmaǵambettiń, bul sapary aýylyna tórt jyldan keıingi oralýy edi. Sodan bolar, tańerteńgi poezdan túsken boıdaǵy qarsy alýshy týystary, dostarymen bolǵan ushyrasýdyń ѳzi kádimgideı ý-dýly boldy. Bireýleri qushaqtap, bireýleri súıip, taǵy bireýleri osy bir alas-qapasta-aq munyń, sharýasyn aıtyp qalyp jatty. Kútip turǵan jeńil mashınalarǵa minýleri, sosyn aýdan ortalyǵynda turatyn nemere atasy Balmaǵambettiń úıiniń aýlasyna kelip, túsip jatýlarynyń ѳzi abyr-dabyrǵa, kúlkige toly qýanysh bolyp jatty. Bul arada da qushaqtasýlar… Súıisýler… Jáne poezda qarsy alǵandary bar, aýlada qarsy alǵandary bar japyrlasyp, áli de aýyz jıyp bolmaǵan abyr-dabyr áńgimelerimen, asyp tѳgilgen mol kúlkilerimen túgel úıge kirip, jaıýly dastarhanǵa jaǵalaı qonaqtasyp jatty. Aldymen shaı ishilip, sosyn et jelindi.

2. Oqıǵanyń bastalýy odan ári  Esmaǵanbet pen Serjannyń tanysýymen jalǵasady ma?

Mama-aa… mama-aa…

Sensiń ǵoı eń dana-a..

Máńgi dos sen ǵana-a… —

dep ándetken súıkimdi bala daýysyn estidi. Biraq Esmaǵambet olaı bir, bylaı bir burylyp, mańaıynan bala kѳrmedi. Sѳıtse, ústine sý jańa aq, fýtbolka kıgen tórt jastar shamasyndaǵy er bala arnaıy tireý aǵashtarymen kerilgen júzim sabaqtarynyń uzyna boıǵy kѳleńkesiniń bir shetinde qummen oınap otyr eken. Qolynda oıynshyq kúrek… oıynshyq shelek…

3. Oqıǵa damýy Esmaǵanbettiń bergen ýádesimen jalǵasa ma?

Esmaǵambet balanyń basynan sıpady.

— Taǵy da ıiskeshi — dedi bala osy sátte syqylyqtap kúlip turyp.

Esmaǵambet balanyń basynan kushyrlanyp ıiskedi. Onyń osy yqylasy da sezimin qozǵaǵandaı bala jaınap, kýanyp ketti.

— Shampýnnyń ıisin endi bildiń be?

— Bildim. Burqyrap tur.

— Burqyrap tur ma? Áli ıisi ketpep pe?

Esmaǵambet meıirlenip ketip, balanyń betinen súıip, qatty qysyp qushaqtady. Sosyn shyn yqylasymen:

— Almatyǵa barasyń ba? — dedi.

Esmaǵambet osylaı degen kezde, bala “ras aıtyp tursyń ba, álde ѳtirik pe?” degendeı jalt burylyp onyń kѳzderine uzak qarady. Sosyn sengendeı bolyp aqyryn ǵana:

— Baramyn-n, — dedi de, kúrsindi. Balanyń kúrsingeni sonshalyq, aýyr boldy ma, álde ѳzi solaı qabyldady ma, Esmaǵambet te qatty tolqyp ketip, balany qaıta qushaqtady.

4. Oqıǵanyń shıelenisýi bolatyn úzindini oqyp, óz oıyńmen bólis.

Dál osy sátte Serjan shyn baqytty edi. Ol asyp-tasyp sóılep kele jatyp ta aıaqtaryn keıde bılep basyp, keıde óz-ózinen sekirip, sekektep, únemi alda kele jatty. Balanyń kóńil kúıine oraı, Esmaǵambet te kóńildi edi. Bir jaǵynan, sábıdi osynsha qýandyrǵanyna ishteı rıza. Osy kóńil kúıiniń áseri bolar, bir kezde ataqty maqtanshaqtardaı:

– Áı, Serjan, osy sen ońashada shynyndy aıtshy… Qaı atańdy jaqsy kóresiń? — dep edi.

Bala oılanǵan joq. Tipti Esmaǵambet atasynyń osy suraqty túbinde bir qoıatynyn bilip, ázirlengen jansha:

– Eń jaqsy kóretinim Esmaǵambet atam… Sosyn Aıazbaı atam… eń sońynan Balmaǵambet atam-m… — dedi sańqyldaı sóılep.

5. Oqıǵanyń sharyqtaý shegin anyq kórsetetin úzindini oqy.

Bala aıaǵyna oralyp, qushaqtap, qolyn alyp júrgende de basynan sıpady ma, sıpamady ma, anyǵy esinde jok,. Onyń ústine, úıge kirgen boıda-aq Balmaǵambettiń:

— Áı, Serjanjan… atań joldan sharshap kelgen eken. Demalsyn. Sen kѳp mazasyn almaı, dalaǵa oına,— degen sѳzi de balanyń meselin qaıtaryp tastaǵandaı. “Sѳıteıin be? Dalaǵa oınap keteıin be? Meniń endigi jerde saǵan jaqyndaýyma, erkeleýime, keshegideı sѳılesýime bolmaı ma?” degendeı Esmaǵambettiń betine az ýakyt japaqtaı qarap bosaǵada turdy-turdy da, amalsyz syrtqa shyǵyp bara jatty. Biraq esikti jabarda ol Esmaǵambet atasynyń esine áldeneni salǵandaı bolyp taǵy bir ret qarady. Sol sátte balanyń kѳzderindegi álginde ǵana ushqyn shashqan qýanysh op-ońaı kúdikpen úmitsizdikke oryn aýystyrǵandaı edi. Tipti onyń kѳzderi endi bolmasa jylap jibererdeı botalap turdy ma, nemene…

6. Oqıǵa sońyndaǵy Esmaǵanbettiń kóńil kúıinen ne baıqadyńdar?

…Tań atarda baryp kѳzi ilingen eken… Taǵy da sol Serjannyń, áninen oıanyp ketti:

Mo-oma-a… mo-oma-aa…

Sensiń ǵoı eń dana-aa…

Máńgi dos sen gana-a..

Moma-a… moma-aa…

“Qudaıym-aý, dúnıede sábıdiń daýysynan ádemi…sábıdiń daýysynan ѳtken muńdy áýen bar ma ѳzi?” — dedi ol uıqyly oıaý kúıde de, bala aldynda kináli bop, múldem jeńilgenin bildirgendeı, basyn ońǵa bir, solǵa bir buryp, sonda da jaı tappaǵandaı mazasy ketip jatyp. 

Osylaısha maqsatty túrde úzindilerdi oqý arqyly oqýshylar shyǵarmanyń mazmunyn tolyq túsinip qana qoımaı, oqylym daǵdysyn damytady.

Kórkem shyǵarmanyń keıipkerleriniń obrazyn ashý olardyń is-áreketi arqyly sýretteletinin oqýshylarǵa osy úzindilerdi oqytý arqyly iske asyrý qajet. Tómendegi kestege nazar aýdaraıyq:

Keıipker	Keıipkerdiń is-áreketi sýrettelgen úzindi	Keıipker is-áreketine sıpattama jasaý
Cerjan	Sѳıtse, ústine sý jańa aq, fýtbolka kıgen tórt jastar shamasyndaǵy er bala arnaıy tireý aǵashtarymen kerilgen júzim sabaqtarynyń uzyna boıǵy kѳleńkesiniń bir shetinde qummen oınap otyr eken. Qolynda oıynshyq kúrek… oıynshyq shelek…	Serjan tórt jastaǵy bala, óz betimen oınaǵandy jaqsy kóredi.
	Serjannyń jańadan ѳsip kele jatkan maıda shashtary alaqanyna jup-jumsaq tıdi. Bala da endi ѳzin erkin sezinip, erkelegendeı bolyp, buǵan denesin tıistire berip:  — Basymnan ıiskeshi? — dedi.	Baýyrmal
	Bala jip-jińishke saýsaqtaryn kezek búgip turyp: — Búgin-n… Sosyn erteń-ń… Sosyn arǵy-y kún-n… Sonda ketemiz goı.	Aqyldy
	Mamam aıtqan… Almatyda jaz kezinde de tún sýyq bolady dep…	Zerek
	– Joq. Olar balmuzdaq jemeıdi ǵoı. Bul jerde kári kisiler balmuzdaqty qoldaryna ustamaıdy da. Sondyqtan men qalǵan balmuzdaqtardy Saǵynaı degen dosyma berip ketemin. Ári kórshi, bir úıden keıin turatyn… Onyń balmuzdaq satyp áperetin atalary da joq. Tipti, men oǵan Almatydan kelgen atam satyp áperdi dep, qazir-aq bireýin bersem de bolady.	Meıirimdi
Serjan obrazy	Serjan realısik obraz. Óıtkeni kúndelikti ómirde kezdesetin bala beınesi. Serjan tórt jastaǵy bala, óz betimen oınaǵandy jaqsy kóredi. Ol baýyrmal, zerek, aqyldy jáne meıirimdi bala.

Osy úlgide áńgimeniń barlyq keıipkerleriniń  obrazyn ashýǵa bolady. Jalpy ádebıet teorıasyn eske túsirer bolsaq, obrazdyń jasalý tásilderi ártúrli bolǵandyqtan, obraz túrleri de ár alýan bolyp keletini belgili.     

Obrazdyń túrleriniń birneshe (ádistik, tektik, tásildik) faktorlary bar.

— Kórkemdik ádis turǵysynan kelgende, obraz eki túrli: romantıkalyq obraz, realısik obraz.

— Ádebı tek tarapynan kelgende, obraz úsh túrli: epıkalyq obraz, lırıkalyq obraz, dramalyq obraz.

Al jalpy jasalý tásilderine qaraı obrazdyń taǵy da birneshe túri bolady: ıýmorlyq, satıralyq, fantasıkalyq, tragedıalyq, batyrlyq  jáne t.b. Kórkem shyǵarmany taldaý barysynda shyǵarmanyń tiline toqtalyp ketý mańyzdy. «Anasyn saǵynǵan bala» áńgimesin jazýda avtor dıalogty utymdy qoldanyp, óz ıdeıasyn oqyrmanǵa usynady. Shyǵarmadaǵy úzindiden tildik beıneleý jáne sýretteý quraldaryn kórýge bolady. Mysaly:

«…Oılarynyń aýyrlyǵynan shyǵar, bir sátte Esmaǵambetke ѳzi jatqan kýpe ishi de úreıli sezindi. Poezdyń dońǵalaqtary da muny óńmeńdep qýyp kele jatqan ázireıildeı…». Bul jerde teńeýdi kórsek, kelesi úzindide «Tipti, Serjan osy poezben de qabattasa júgirip kele jatkandaı kѳrinip, otaǵasy ornynan turyp, kýpeniń terezesinen qarańǵy dalaǵa biraýyq, qarap otyrǵanyna ne dersiz…» ásireleýdi kórýge bolady. Avtor ártúrli sóz órnekterin qoldanǵanyn kóremiz: «Mamam aıtqan Almatynyń bazarynyń myna sheti men ana shetine kóz jetpeıdi dep… Qujynaǵan halyq dep…», «... tipti poıyzdy kútpesten-aq qus bolyp ushyp keterdeı alyp ushqan ekpin bar edi. Ol-olma, sálden soń Serjannyń kózderinde úlkendigi burshaqtaı jas tamshylarynyń paıda bolǵanyn qaıtersiń».

Qoryta kelgende 5-synyp oqýshylarymen osylaısha jumys júrgiziletin bolsa, aldaǵy ýaqytta kólemdi shyǵarmalardy oqýda jumysty uıymdastyrý ońaıǵa soǵady. Sonymen qatar belsendi ádister men jańa tehnologıalardy qoldana otyryp,  shyǵarmany jan-jaqty taldap, mazmunyn tolyq meńgerip shyǵýǵa múmkindik týady.

---