InfoHub Logo

Bul ádistemelik qural qazaq tili pániniń muǵalimderine arnalyp otyr. Usynylyp otyrǵan ádistemeliktiń maqsaty qazaq tilinen sóz taptary salasyn ótkende oqýshylarǵa osy jattyǵýdy oryndatý. Bundaǵy berilgen tapsyrmalar oqýshylardyń tanymdyq oı - óristerin keńeıtýge baǵyttalǵan. Til úırenýge qajetti gramatıkalyq materıal sýret, keste túrinde yqshamdy etip berilgen. Gramatıkalyq tapsyrmalar mátinnen alynyp, oqýlyqtaǵy tapsyrmalarǵa, kommýnıkatıvtik jattyǵýlarǵa negiz bolady. Árbir tapsyrmanyń sońynda sýrettermen jumys berilgen. Sol sýretter arqyly oqýshylardyń durys oqý, oılaý, sóıleý, jazýlaryn ańǵarýǵa bolady.
Til úıretý – kúndelikti, qıyn ári qyzyqty is. Sát sapar, qurmetti áriptester!

Sóz taptary orys. chastı rechı — ózderine tán leksıka - semantıkalyq, morfologıalyq jáne sıntaksıstik ortaq belgilerdiń negizinde qalyptasqan kategorıalary bar sóz toptary. Sóz taptary úsh túrli belgisimen sıpattalady:
• a) Belgili topqa jatatyn sózderdiń semantıkalyq jaǵynan biryńǵaılastyǵy (mysaly, zat esimge zattyq ataýlar, etistikke qımyldyq ataýlar jatady);
• á) Sóz túrlendirýshi gramatıkalyq kategorıalarynyń ortaqtyǵy;
• b) Sıntaksıstik qyzmetiniń uqsastyǵy. Biraq bul úsh belgi sóz taptarynyń bárinen birdeı tabyla bermeıdi. Mysaly, zat esim, etistikten úsh belginiń úsheýi de tabylady, al odaǵaıǵa ekinshi (morfologıalyq) belgi tán emes.
Sóz taptarynyń sany tilderde birdeı emes. Mysaly, qazirgi orys tili gramatıkasynda 10 sóz taby, al qazaq tilinde 9 sóz taby kórsetilip júr:
1. Zat esim
2. Syn esim
3. San esim
4. Esimdik
5. Etistik
6. Ústeý
7. Elikteý sózder
8. Shylaý
9. Odaǵaı
Elikteý sózder qazaq tilinde bólek sóz taby bolsa, orys tilinde odaǵaılardyń quramyna kiredi. Qazaq tilinde predlog joq, soıýz, chastısy orys tilinde bólek sóz taptary, al qazaq tilinde olar shylaý sóztabyna biriktiriledi.
Sóz taptary tolyq maǵynaly sózder (zat esim, syn esim, etistik, ústeý) jáne kómekshi sózder (shylaý, demeýlik, chastısy, artıkl t. b.) bolyp tabylady. Tıpologıalyq turǵyda esimdik pen san esimdi jeke sóztaby retinde qarastyrý kúmándi dep esepteledi. Olar sıntaksıstik fýnksıasy men maǵynasy jaǵynan ár tekti jáne basqa sóz taptaryna qatysty bolyp keledi. Keıbir tilderde basqa sóz taptarynyń quramynda qaralady. Mysaly, úsh, tórt eseptik san esimderi — zat esim - san esimder, úshinshi, tórtinshi rettik san esimderi syn esim - san esim túrinde qaralady. Esimdik pen san esim dástúr boıynsha tolyq maǵynaly sóz taptaryna jatqyzylyp júr. Sózderdi tapqa bólý máselesi óte kóne dáýirlerden bastalady (Arıstotel, t. b. grek ǵalymdary, úndi ǵalymdary Panını, Iaska t. b.). Til bilimindesóz taptaryn jikteý máselesi kúni búginge deıin talas týdyryp keledi. Oǵan baılanysty problemalar az emes.
Sóz taptary
Sózderdiń bildiretin maǵynasyna, túrlený tulǵasyna, qoıylatyn suraǵyna, sóılemde atqaratyn qyzmetine qaraı toptalýyn sóz taptary dep ataıdy.
Qazaq tilinde 9 túrli sóz taby bar. Olar: zat esim, syn esim, san esim, esimdik, etistik, ústeý, elikteý sózder, shylaý, odaǵaı.
Zat esim
Zattyń atyn bildirip, kim?, ne? degen suraqqa jaýap beretin sózder zat esim dep atalady. Mysaly: áke (kim?), oqýshy (kim?), ánshi (kim?), taý (ne?), aýyl (ne?), aqyl (ne?), qus (ne?) t. b.
Zat esim jalpy esim jáne jalqy esim bolyp ekige bólinedi. Birkelki zattardyń jalpy ataýy jalpy esim dep atalady. Zattardyń ishindegi bir túriniń ózine ǵana qoıylǵan aty jalqy esim dep atalady. Mysaly: kisi, adam degen jalpy adam ataýlyǵa tán bolsa, Marat, Anar degender adam ataýlynyń bárine emes, jeke kisilerge ǵana qoıylǵan. Jalqy esim, ádette, jeke kisiniń aty - jóni, memleket, respýblıka, oblys, aýdan, qala, kóshe, uıym, mekeme, zaýyt, fabrıkanyń jeke attary, geografıalyq(jer, sý, t. b.) ataýlar, ár túrli shyǵarma (gazet, jýrnal, kitap, án, kúı, bı, t. b.) attary, mal, qus, haıýanattarǵa arnaıy qoıylǵan (Taıbýryl, Qulager, Qutjol t. b.) attar bolyp keledi. Jalqy esimder bas árippen jazylady.
Týyndy zat esimniń jasalýy
Zat esimder negizgi, týyndy jáne kúrdeli zat esim bolyp úshke bólinedi. Týyndy zat esimder jurnaqtar arqyly jasalady. Mysaly: kúı - shi, el - dik (zat esimnen), jaqsy - lyq ( syn esimnen), bil - im, aıalda - ma, maqtan - ysh (etistikten) pars - yl (elikteý sózden), qyrqy (san esimnen), t. b. Zat esimder birigý, qosarlaný, tirkesý arqyly jasalady. Olar kúrdeli zat esimder dep atalady. Mysaly: ónerkásip, belbeý, ashýdas, Kókshetaý, Sarysý, aıaq - tabaq, azyq – túlik, aýyl - aımaq, qant qyzylshasy, qyzyl otaý, Aral teńizi.
Derekti jáne dereksiz zat esimder
Aınaladaǵy zattar men qubylystardyń adamǵa tanylýy árqalaı. Olardyń birin qolmen ustap, kózben kórýge bolady, al endi birin oımen, aqylmen ǵana sezip bilemiz. Osyndaı ereksheligine baılanysty olardyń ózi derekti jáne dereksiz bolyp bólinedi.

Naqtyly tanýǵa bolatyn zat ataýlary derekti zat esim dep atalady. Olar mektep, qaǵaz, aǵash, qalam jáne t. b.
Kóze kórinbegenimen, adamnyń oılaýy nátıjesinde ǵana tanylatyn qubylys, uǵym ataýlary dereksiz zat esimder dep atalady. Mysaly: adamgershilik, aqyl, qýanysh, parasat, sezim jáne t. b.
Tapsyrma №1
Ózderiń biletin jalqy esimderdi esterińe túsirip, dápterlerińe jazyńdar.

1) Kisi attary;
2) Memleket, respýblıka, oblys, aýdan, qala, aýyl, ataýlary;
3) Uıym, mekeme, zaýyt, fabrıka, ujym ataýlary;
4) Jer, sý attary;
5) Gazet - jýrnal, kitap, án, kúı, shyǵarma attary;
6) Jylqyǵa, sıyrǵa, túıe, ıtke, t. b. haıýanattarǵa qoıylatyn attar.
Tapsyrma №2
Berilgen sózderdi orys tiline aýdaryp, dara zat esimderdi bir bólek, kúrdeli zat esimderdi bir bólek toptap jazyńdar jáne olardyń qaısysy jalpy esim, qaısysy jalqy esim ekenin ajyratyńdar.
Aqpan, boıtumar, Jasulan, qala, Anar, el, Otan, ata - ana, jaılaý, taý, ózen, altybaqan, kól, bala, áke, týǵan - týysqan, jumys, parta, qalam, kitap, dápter, aýyl, Aısha, Amangeldi, Serik, Asqar, jolbarys, Bekbolat.
Tapsyrma №3
Jumbaqtardy kóshirip jazyp, zat esimderdiń astyn syzyńdar.
1. Aspanda bir anabar,
Mańy tolǵan balalar.
(Aı men juldyz)

2. Ushyp júrgen úl kórdim,
Qonǵanda ustap úlgerdim.
(Kóbelek)

3. Basyp ozyp qusty,
Qanatyn qaqpaı ushty.
(Ushaq)
Tapsyrma №4
Tómendegi mátindi orys tiline aýdaryp, jalqy esimderdiń astyn syzyńdar.
Qazaq balalar ádebıetiniń atasy – Ybyraı Altynsarın. Balalardyń kórkem ádebıeti Saparǵalı Begalınnen, Ótebaı Turmanjanovtan, Seıitjan Omarovtan bastalady. Muzafar Álimbaev, Berdibek Soqpaqbaev, Sansyzbaı Sarǵasqaev, Muqan Imanjanov, Ánýarbek Dúısenbaev, Qastek Baıanbaev, Sultan Qalıev, Ádibaı Tabyldıev, Marat Qabanbaev, t. b. shyǵarmalaryn balalar súıip oqıdy. «Jyl on eki aı» álmanahy, «Móldir bulaq», «Aıgólek» t. b. jýrnaldar betterinde balalar úshin qyzyqty shyǵarmalar jarıalanady.
Tapsyrma №5
Tómendegi berilgen sózderge tıisti - shy, - shi, - tyq jurnaqtaryn jalǵap jazyp, jasalý joldaryn anyqta. Orys tiline aýdar.
Án, kúı, dombyra, ań, kitaphana, azpaz, qurylys, dúken, oqytý, hat, mal, dos, jazý, bı, jumys, bas, músin, balyq, júrizý.

Vladımırov orta mektebiniń qazaq tili men ádebıeti muǵalimderi
Nurmaǵambetova Altynaı Beısenbaıqyzy
Nurǵazına Bıbigúl Ámirǵalıqyzy
Qazaq tili boıynsha sóz taptaryna arnalǵan gramatıkalyq tapsyrmalar júkteý