InfoHub Logo

Ár san ózindik erekshelikke ıe.
Pıfagor

Qazaq mádenıetinde 3, 7, 9 sıaqty 40 sany da erekshe mánge ıe. Qazaq salt-dástúrindegi  qyryq sanynyń erekshe qýaty týraly Zeınep Ahmetovanyń «Kúretamyr» eńbeginde  qyryq kún, qyryq sanynyń qasterli, kıeli dep sanalýy adam jaratylysymen baılynystylyǵynan dep kórsetedi. «Boıǵa bala biterde eshteńeni artyq kem jaratpaǵan Alla taǵalanyń qudiretimen bir tamshy uryq sýy qyryq kúnde qanǵa aınalady, qannan qyryq kúnde etke aınalady.  Taǵy qyryq kúnde etten súıek paıda bolady,  odan qyryq kún ótken soń et pen súıekke jan bitedi jáne qyryq kún ótkende jan alǵash et pen súıek  adam pishinine enedi. Sodan keıin shaqalaqqa sezim júıesiniń paıda bolýyna qyryq kún ketedi. Taǵy qyryq kúnde bala tolysady.  Sóıtip, 280 kún  qyryq aptada anyǵyn aıtqanda toǵyz aı, 9-10 kún de náreste ómirge keledi» .  Sońǵy  balanyń qyryq kún tolysýyn  qyrqynan shyǵaratyn ýaqyt dep beredi. Alǵashqy qyryq kúndi «ótpeli kezeń» dep  balany eshqaıda shyǵarmaǵan, qyryq kún shyraq jaǵyp, náresteni únemi qadaǵalap otyrǵan. Til kózden saqtanyp, balany bóten adamdarǵa kórsete bermegen, ózderi de kózimniń suǵy ótip ketpesin dep súısinip qaraı bergendi durys kórmegen.

Ul balany qyryq kúnge jetkizbeı, al qyz balany 40 kúnnen asyryp shyǵara bergen.    Keıbir jerde qalyń maly az bolsyn dep uldy erte shyǵarady, qyzdy  qalyń kóp bolsyn  dep kesh shyǵarady dep aıtatyndar da bar. Meniń oıymsha,  qyzdy mal úshin aıyrbastaı salatyn, óziniń súıgenine bermeı, kári de bolsa baıǵa bergen   burynǵy zamannyń  «kókeıin mal tesken» adamnyń  túsiniginen túpki  tanym ózgeriske ushyrap, osyndaı eken ǵoı dep júrgen tárizdi. Al, osy turǵyda Z.Ahmetova «qyz bala er balaǵa qaraǵanda álsizdeý keledi, sondyqtan qyryq kúndi toltyryp joralǵy jasaıdy»  degen sózinde úlken mán bar dep esepteımiz. Qyz bala men ul balanyń jaratylysynyń,  bolmys—bitiminiń ózgesheligin qazaq halqy ejelden eskergen .

Qyrqynan shyǵarar da qyryq qasyq sý quıady.  40 qasyq sýdy ústine quıǵan kezde «30 omyrtqań jyldam bekisin, 40 qabyrǵań jyldam qatsyn» dep tilek bildiredi.  Bul jerdegi qyryq sanynyń máni «kóp» degen uǵymmen astarlasyp jatqandaı.  Buryndary 40 qasyq sýdy aýyldastarynan jınap, sol sýǵa balany shomyldyratyn bolǵan. «Kóp tileýi kól» degen ustanymdy maqsat tutqanyn osydan ańǵarsaq bolady.

Qyrqyn  berý bul uǵymǵa baılanysty Eslamǵalıulynyń «San qıly saýal» eńbeginde: « shybyn jannyń qaza jaýabyn bere bastaýyn, ıaǵnı  eki jaǵynda qos perishteniń tirlikte jasaǵan jaqsylyǵyń men jamandyǵyńdy saralap, salmaqtaý kezeńi» deıdi.  Z.Ahmetova da et pen súıektiń ajyraýyna baılanysty beriletin as dep kórsetedi. Budan adam jany qyryq kúnnen soń shyǵady degen túsinikti ańǵaramyz.

Qyrqynan shyqpaǵan balaǵa da,  kisi qaıtys bolǵannan keıin  de qyryq kún boıy shyraq jaǵylady. Munyń barlyǵy Musylmandyqqa deıingi otqa tabynýdan shyqqan bolýy kerek.  Sonymen qatar, magıa óneriniń kýrsy da qyryq kúnge sozylǵan. Aýyz ádebıetindegi  qyryq kún, qyryq qyz, qyryq jigit, qyryq ýázir  - kóne dáýir mıfologıasy men magıasynyń áserinen bolsa kerek. Túıindeı kele, qyryq sanynyń ereksheligi de - Shamandyqtan bastaý  alatynda der edik.

«Qyzǵa qyryq úıden tyıym», «Qyryq bolys el boldyq», «qyryq jamaý», «qyryq quraq», «qyryq qubyldy», «qyryq ótirik», «qyryq qubylý» t.b. sózderi «kóp» uǵymyn berce, al «áıel qyryq shyraqty» degeni qyz balasyn qyryq kúnge toltyryp qyrqynan shyǵaratyndyǵynan bolsa kerek. Bastapqy túpki maǵynasy  «qyryq shyraqpen» baılanysty.   Sonymen qatar,   shildehana sóziniń ózin qyryqpen baılanystyrady. Shilde jazǵy jáne qysqy dep bólinedi. Jazǵy shilde qyryq kúnge sozylady, bul kezeńdi qazaq halqy kıeli sanaǵan. Osy alǵashqy qyryq kún esebi «shildehanaǵa» aınalǵan degen boljamdar bar. 

Qoryta kele, qazaq halqy ǵylym damymaı turyp, sábıdiń ishte damý sıkli, qyz bala men ul balanyń ereksheligi, densaýlyq kútimin ejelden bilgenin ańǵaramyz.  

Danat Janataev

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, dosent

Farıza Dýısenbaeva

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ  magıstranty

---