InfoHub Logo

Olar qazaq jerinde ádildiktiń saltanat qurýy úshin hám qıanat-zulymdyqtyń aram shópteı qaptap ketýine qarsy ushan-teńiz qajyr-qaırat jumsaǵan. Kemeńgerlikke, kisilikke qurylǵan bılik
Sandaǵan ǵasyrlar men zamandardy sholar bolsaq, sonaý Shyńǵys han tusynda jasaǵan Maıqy bı Tóbeıulynan (1105-1225 jyldar shamasy) bastap, oıymyzǵa Aıaz bı Jamanuly (XI-XII ǵ.ǵ.), Móńke bı (1207-1259), Edige bı (1354-1419), Báıdibek bı (1356-1419 jyldar shamasy), Áz Jánibek (1406-1473), Jırenshe sheshen, Shoǵan bı (1584-1642), Ánet bı (1626-1723), Qadirǵalı bı (1530-1605 jj.), Dosaı, Eskeldi, Balpyq, Eseı, Bekbolat, Taıjan, Toqsan, Jankisi, Aqtaılaq, Bóltirik, Sary, Syrlybek, Qaraýyl Qanaı bı, Mátjan, Qazanǵap, Shoń, Shorman, Baıdaly, Qaramende, Zilqara, Alshynbaı, Janqutty, Baıkókshe, Bala bı, Noǵaıbaı, Bógenbaı batyrdyń urpaqtary Saqqulaq pen Bapan sıaqty «talǵanda tireý, sasqanda súıeý» bolǵan sheshen-bıler esimderi oralady. Olar qazaq jerinde ádildiktiń saltanat qurýy úshin hám qıanat-zulymdyqtyń aram shópteı qaptap ketýine qarsy ushan-teńiz qajyr-qaırat jumsaǵan. Kemeńgerlikke, kisilikke qurylǵan bılik. 
Jırenshe sheshen. Ulttyń zerdesinde saqtalǵan, jadynda jattalǵan jeztańdaı sheshendigimen aty shyqqan, úzdik jaralǵan minsiz jarqyn beıneniń biri – azýy alty qarys Jırenshe sheshen. Ańyzdardy sóıletsek, ataqty dilmar Qasym hannyń ákesi Áz Jánibek hanmen (1406-1473 jyldar shamasy) zamandas. 

 

Sol hannyń bilgir aqylshysy, kemeńger keńesshisi, ǵulama synshysy Jırenshe sheshen – «qazaq aýyz ádebıetindegi keıipker, aqyl-parasattyń, tapqyrlyqtyń sımvoly... Qazaqtan ózge túrki, mońǵol jáne úndi-evropa halyqtarynyń fólklorynda Jırenshe sheshen týraly shyǵarmalar kezdesedi. Qazaq fólklorynda Jırenshe sheshen jaıly ertegi, ańyz, áńgime bir top», – dep jazylǵan Qazaq sovet ensıklopedıasynda. 
Qıynnan qıystyryp, júıesin taýyp, tigisin jatqyzyp, qara qyldy qaq jaryp aıtqan, kókeıge qonymdy ǵyp, taýyp aıtqan, injý-marjandaı asyl oılarǵa toly, symbaty men syry kelisken tolǵamdary, ásirese, Jırenshe sheshen men Qarashash arasyndaǵy sóz jarystyrý, Áz Jánibek hannyń jumbaqtaı kúrdeli suraqtaryna Jırenshe sheshenniń bergen utqyr jaýaptary túpsiz tereńdigimen, alǵyr, tapqyr bolmysymen, qýatty, kesteli kórkemdigimen, maǵynalyq aıqyndyǵymen, úlgili qasıetterimen, ǵıbratty danalyǵymen ózgeshelenedi. 
Asan qaıǵy Sábıtuly kóshpeli halyqtardan shyqqan, bolashaqty boljaǵan kóripkel, sáýegeı abyz, ǵaıyptan sóıleıtin kóregen bı, jyraý bitkenniń atasy, tereńnen tolǵaıtyn oıshyl sóz zergeri. Uly oqymysty Shoqan Ýálıhanovtyń pikirine súıensek, ol «kóshpeli qazaq, noǵaı ulysynyń fılosofy». Asan qaıǵy tekti tuqymnan shyqqan, ákesi Sábıtti márt jaratylys jan-jaqty ǵyp somdap quıǵan, adamzattyń syrttany bolǵanǵa uqsaıdy. Ańdardyń, qustardyń jandy hám jansyz dúnıeniń syrlaryn jetik bilgen, saıatshylyq ónerdi myqtap meńgergen. Segiz qyrly, bir syrly Sábıt balasyn da jyraýlyq, aqyndyq, tapqyrlyq sıaqty ónerge baýlıdy. Sol zamannyń ataqty qaıratkerlerimen pikirlestiredi. Onyń dúnıetanymyn, aqyl-oı dúnıesin keńeıtip kórkeıtedi. El basqarý, bılik-kesim shyǵarý, tolqyndy topta sóz sóıleý ónerine erte bastan-aq tárbıeleıdi. 

 

Asan qaıǵy áýelinde Altyn Ordanyń astanasy Saraı qalasynda, sonan soń Qazan shaharynda Uluǵ Muhamedhannyń (Ormambet han) bas bıi bolǵan. Altyn Orda ulysy ydyraǵan soń, Qazaq handyǵyn qurǵan Áz Jánibek hannyń (1456-1473) aqylgóı keńesshisi bolady. Qazaq tarıhyn zertteýshi Qurbanǵalı Halıdtiń «Taýarıh hamsa» atty eńbeginde Asan qaıǵy – ataqty Shyńǵysqannyń tusynda bolǵan Maıqy bıdiń altynshy urpaǵy dep jazylǵan. Ejelden aıtylyp kele jatqan «Túgel sózdiń túbi bir, túp atasy Maıqy bı» degen qanatty tirkestegi Maıqy esimi osy Shyńǵys hannyń ásker basshylarynyń biri. 
Ataqty bı Aqtaılaq Baıǵarauly 1720-1816 jyldarda ómir súrgen. Ata-babasy azýy alty qarys, qara sózdi oryp aıtqan, tilge dańǵyl dúldúlder bolypty. Aqtaılaq XVII ǵasyrdyń aıaǵynda Tashkentte bek bolǵan «nar daýysty Narynbaıdyń» shóberesi, daýsy aqqýdaı sańqyldaǵan «qý daýysty Quttybaıdyń» nemeresi. 

 

Aqtaılaq bı el arasyndaǵy daý-sharlardy ádil bıligimen, parasatty aqylymen, tapqyr, oıdaǵydaı kesimdi paıymdaýlarymen múltiksiz tyndyrǵan. Árıne, óziniń jaratylysy, kisilik bolmysy, kirshiksiz taza peıili, dúnıetanymy, kózqarasy, ádeptiligi asa joǵary bolǵandyǵyn myna bir qasıetke toly móldir tizbekterden tanýǵa bolady: «Asqa aryńdy satpa, ilinbe jamanatqa», «Erinshek bolma, elgezek bol, eńbeksiz bosqa jatpa», «Jaqsysyn eshkim bermeıdi, óz qolyńda baryńdy maqta», «Altynyń bolsa áserlenbe, aryńdy saqta, aramdyqtan aýlaq bol, adaldyqty jaqta», «Bereke-birlik izdeseń, eń áýeli úı-ishińmen bol yntymaqta», «Qaıyrymdy bol qaryndasqa, ózi tımegenge urynba bosqa», «Muzǵa buzaýlap, jerime tasqa», t.s.s. 
Qazaq halqynyń rýhanı-mádenı tarıhyndaǵy atyshýly «qus kómeı» sheshen, «jolbarys terisin jamylǵan» aıtýly batyr, ataqty bılerdiń biregeıi – Bóltirik Álmenuly (1771-1853). Qazaq fólklorynyń bilgiri Máshhúr Júsip Kópeev: «Qudaı rahmet qylsyn Bóltirik bıge! Kisi bolsa, sondaı bolsyn!» – dep, zańǵar tulǵaǵa keremet yqylasyn aıamapty. «Bóltirik – Ysty elinen shyqqan aqyn, sheshen ári batyr. Óz qatarynda eshkimnen jeńilmegen. «Jeti jarǵy» atanǵan kisi, jeti tosqaýyldan súrinbeı ótken tulpardy osylaı baǵalaǵan», – dep syr tolǵaıdy ánshi aqyn, kompozıtor Kenen Ázirbaev. 

 

Tereń oıly, tapqyr tildi, daýysy kúndeı kúrkiregen Bóltirik sheshenmen talaı tarlandar ıyq teńestire almaǵan, adýyndy da alǵyr sheshenniń qasynda olar jip ese almaǵan, jalyndaǵan júırik oza shaýyp otyrǵan. Bóltiriktiń búldirshin kezin kórgen Balpyq bı «kóziniń oty, sóziniń qýaty bar» dep, «Babasy Tóle bıdiń arýaǵy qonaıyn dep júr eken» dep, birtýar darynnyń jarqyn bolashaǵyn boljapty, qanattandyryp qoldapty. Naǵashysy tobyqty Qaramende bıdiń sıpattaýynsha, «aýzynan gúl tógilip, kózinen ot tógilip turǵan jas bulbul» Bóltirik nebir daý-sharlarda, saltanatty máslıhattarda túıdek-túıdek tolǵamdardy, kesek-kesek bılik, naqyl, qanatty sózderdi, aqyqtaı jarqyraǵan asyl oılardy tereńnen qozǵap, teńizdeı tolqytqan. 
Serik NEGIMOV, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor

Maqala http://e-history.kz/ saıtynan alyndy

---