Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy
Almaty oblysy, Raıymbek aýdany,
Saty aýyly, A. Túrkebaev atyndaǵy orta mektep.
tarıh páni muǵalimi Málibek Q.
2015 - jyl Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy.
Elbasy Nursultan Nazarbaev Qazaqstan halqyna arnalǵan Joldaýynda «2015 jyl – ulttyq tarıhymyzdy ulyqtaý jáne búgingi bıikterimizdi baǵalaý turǵysynan mereıli belester jyly, dep Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn atap ótemiz». XİV – XV ǵasyrlarda Shyńǵys han ımperıasy men Altyn Orda ydyraǵan soń, qazirgi Qazaqstannyń terıtorıasynda birneshe memleket: Noǵaı ordasy, Aq Orda, Ábilhaıyr handyǵy (Kóshpeli ózbekter memleketi) jáne Moǵolstan (Shaǵataı urpaqtary bılik júrgizgen handyq) bólinip shyǵyp, jeke - dara bılik qurdy. Keń baıtaq dala men ońtústiktegi taýly aýdandardy mekendegen qazaq taıpalary osy memlekettiń quramynda boldy. Taıpalardyń tili, ádet - ǵurpy men dástúrinde uqsastyq kóp edi. Barlyǵyn da handar basqardy. Olar, negizinen, kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalysty.
XV ǵasyrda Qazaqstan jerinde eki memleket: Ábilhaıyr handyǵy men Monǵolstan eleýli ról atqardy. Ábilhaıyr handyǵy Ortalyq Qazaqstanda ornalassa, Monǵolstan, negizinen, Jetisýdy jaılady. Osy ýaqytta bılik úshin, han taǵy úshin kúres júrip jatty. Shyńǵys han urpaqtary – sultandar eldi jeke – dara bıleýdi kóksedi. Olardyń árqaısysy ózin Ulys han bolýǵa laıyqtymyn dep sanady. Bılik úshin kúres sharýashylyqty shaıqaltyp, qarapaıym malshylar men dıqanshylardyń ómirin nasharlatty, saýdany shyǵynǵa ushyratty. Bul memlekettiń álsireýine ákep soqtyrdy. İshki qaıshylyqtardyń aýyr zardabyn jat jurttyq jaýlaýshylar paıdalanýǵa tyrysty. Sóıtip, Qytaı jerinde jońǵar taıpalary qazaq jerine shabýyldaı bastady.
Ábilhaıydyń álsirep, bytyraǵan áskeri jońǵarlarǵa qarsylyq kórsete almady. Olar qazaq aýyldary men balalar ajal qushty. Jońǵarlar maldardy tartyp alyp, qolónershi sheberlerdi tutqyndady. Ábilhaıyr 1457 jyly jońǵarlarǵa toıtarys bermek boldy. Biraq jeńiliske ushyrap, urys dalasynan qashyp ketti. Ábilhaıyrdyń saıasatyna kóptegen sultandardyń, ámirlerdiń, rý - taıpa basshylarynyń kóńili tolmady. Hanǵa narazy ári úzdiksiz soǵystardan sharshaǵan qazaq rý - taıpalary Ábilhaıyrdyń qol astynan ketpek boldy. Olar Jánibek pen Kereı sultandardy qoldady. Jánibek pen Kereı 1457 jyly kúzinde qazaq rýlaryn bir týdyń astyna toptastyryp, qaıyrshylyq pen opat bolýdan qutqarý úshin ońtústikke – Monǵolstanǵa bastap ketti. Dúnıe - múlikterin jınap, jylqy men túıege artyp, júz myńdaı halyq attyly jaıaý jolǵa shyqty. Ábilhaıyrdan bólinip kóshken taıpalar ústi - ústine kelip qosylyp, qazaqtardyń sanyn kóbeıte tústi. Olar Jetisýǵa qaraı tolassyz aǵylyp jatty. XV ǵasyrdyń 60 - shy jyldary basyna qonys aýdarýshylar Jetisýǵa kelip jetti. Manǵolstan hany olarǵa Shý men Talas ózenderiniń alabynan jer berdi. Onyń óz kózdegeni boldy. Ol qonystanýshylardyń kómegimen Ábilhaıyr men oırattardyń shapqynshylyǵynan qorǵanýdy oılady. Jańa jerlerge qonystanǵan halyq «1465 jyly Jánibek pen Kereı alǵashqy handyqty qurdy, qazaq memleketiginiń tarıhy sol kezden bastaý aldy», tórt ǵasyrlyq shejiresiniń eleýli kezeńderinen syr shertedi.
Jánibek pen Kereı basqarǵan qazaqtar ómir súrgen jerlerdi ortaǵasyrlyq tarıhshylar Qazaq handyǵy dep ataıdy.
Osylaısha, qıyn kúres pen aýyr synaqtardyń nátejesinde qazaqtardyń alǵashqy memleketi – Qazaq handyǵy quryldy. Osy kezde qazaq ulty – Qazaqtar qalyptasa bastady. 1469 jyly Monǵolstan hany kóz jumdy. Onyń qol astyndaǵylar Jánibek pen Kereı bıligine ótti. Qazaq handyǵy ulǵaıyp, kúsheıe tústi. Kereı hannyń tusynda Jánibek «kishi han» esebinde onymen birge el basqarǵan. Kereı ólgennen keıin bılikti óz qolyna alǵan. Jánibekten keıin bılik basyna Kereıdiń balasy Buryndyq kelgen. Jánibek 7 - jyl ózi dara handyq qurǵan memlekettiń qurlymy, basqarý jáne zańdyq júıesi, áskerı tártibin jasap, berik ornyqtyryp ketti. Jánibektiń dańqyna dańq qosty – ózinen taraıtyn toǵyz kókjal uly. Buryndyq 1480 - 1511j - r keıin Qazaq handyǵynyń bıligi biryńǵaı Jánibektiń balalary men urpaqtarynyń qolynda bolǵan. Elordada turǵyzylǵan Kereı men Jánibek handardyń eskertkishteri de bar.
Saty aýyly, A. Túrkebaev atyndaǵy orta mektep.
tarıh páni muǵalimi Málibek Q.
2015 - jyl Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy.
Elbasy Nursultan Nazarbaev Qazaqstan halqyna arnalǵan Joldaýynda «2015 jyl – ulttyq tarıhymyzdy ulyqtaý jáne búgingi bıikterimizdi baǵalaý turǵysynan mereıli belester jyly, dep Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn atap ótemiz». XİV – XV ǵasyrlarda Shyńǵys han ımperıasy men Altyn Orda ydyraǵan soń, qazirgi Qazaqstannyń terıtorıasynda birneshe memleket: Noǵaı ordasy, Aq Orda, Ábilhaıyr handyǵy (Kóshpeli ózbekter memleketi) jáne Moǵolstan (Shaǵataı urpaqtary bılik júrgizgen handyq) bólinip shyǵyp, jeke - dara bılik qurdy. Keń baıtaq dala men ońtústiktegi taýly aýdandardy mekendegen qazaq taıpalary osy memlekettiń quramynda boldy. Taıpalardyń tili, ádet - ǵurpy men dástúrinde uqsastyq kóp edi. Barlyǵyn da handar basqardy. Olar, negizinen, kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalysty.
XV ǵasyrda Qazaqstan jerinde eki memleket: Ábilhaıyr handyǵy men Monǵolstan eleýli ról atqardy. Ábilhaıyr handyǵy Ortalyq Qazaqstanda ornalassa, Monǵolstan, negizinen, Jetisýdy jaılady. Osy ýaqytta bılik úshin, han taǵy úshin kúres júrip jatty. Shyńǵys han urpaqtary – sultandar eldi jeke – dara bıleýdi kóksedi. Olardyń árqaısysy ózin Ulys han bolýǵa laıyqtymyn dep sanady. Bılik úshin kúres sharýashylyqty shaıqaltyp, qarapaıym malshylar men dıqanshylardyń ómirin nasharlatty, saýdany shyǵynǵa ushyratty. Bul memlekettiń álsireýine ákep soqtyrdy. İshki qaıshylyqtardyń aýyr zardabyn jat jurttyq jaýlaýshylar paıdalanýǵa tyrysty. Sóıtip, Qytaı jerinde jońǵar taıpalary qazaq jerine shabýyldaı bastady.
Ábilhaıydyń álsirep, bytyraǵan áskeri jońǵarlarǵa qarsylyq kórsete almady. Olar qazaq aýyldary men balalar ajal qushty. Jońǵarlar maldardy tartyp alyp, qolónershi sheberlerdi tutqyndady. Ábilhaıyr 1457 jyly jońǵarlarǵa toıtarys bermek boldy. Biraq jeńiliske ushyrap, urys dalasynan qashyp ketti. Ábilhaıyrdyń saıasatyna kóptegen sultandardyń, ámirlerdiń, rý - taıpa basshylarynyń kóńili tolmady. Hanǵa narazy ári úzdiksiz soǵystardan sharshaǵan qazaq rý - taıpalary Ábilhaıyrdyń qol astynan ketpek boldy. Olar Jánibek pen Kereı sultandardy qoldady. Jánibek pen Kereı 1457 jyly kúzinde qazaq rýlaryn bir týdyń astyna toptastyryp, qaıyrshylyq pen opat bolýdan qutqarý úshin ońtústikke – Monǵolstanǵa bastap ketti. Dúnıe - múlikterin jınap, jylqy men túıege artyp, júz myńdaı halyq attyly jaıaý jolǵa shyqty. Ábilhaıyrdan bólinip kóshken taıpalar ústi - ústine kelip qosylyp, qazaqtardyń sanyn kóbeıte tústi. Olar Jetisýǵa qaraı tolassyz aǵylyp jatty. XV ǵasyrdyń 60 - shy jyldary basyna qonys aýdarýshylar Jetisýǵa kelip jetti. Manǵolstan hany olarǵa Shý men Talas ózenderiniń alabynan jer berdi. Onyń óz kózdegeni boldy. Ol qonystanýshylardyń kómegimen Ábilhaıyr men oırattardyń shapqynshylyǵynan qorǵanýdy oılady. Jańa jerlerge qonystanǵan halyq «1465 jyly Jánibek pen Kereı alǵashqy handyqty qurdy, qazaq memleketiginiń tarıhy sol kezden bastaý aldy», tórt ǵasyrlyq shejiresiniń eleýli kezeńderinen syr shertedi.
Jánibek pen Kereı basqarǵan qazaqtar ómir súrgen jerlerdi ortaǵasyrlyq tarıhshylar Qazaq handyǵy dep ataıdy.
Osylaısha, qıyn kúres pen aýyr synaqtardyń nátejesinde qazaqtardyń alǵashqy memleketi – Qazaq handyǵy quryldy. Osy kezde qazaq ulty – Qazaqtar qalyptasa bastady. 1469 jyly Monǵolstan hany kóz jumdy. Onyń qol astyndaǵylar Jánibek pen Kereı bıligine ótti. Qazaq handyǵy ulǵaıyp, kúsheıe tústi. Kereı hannyń tusynda Jánibek «kishi han» esebinde onymen birge el basqarǵan. Kereı ólgennen keıin bılikti óz qolyna alǵan. Jánibekten keıin bılik basyna Kereıdiń balasy Buryndyq kelgen. Jánibek 7 - jyl ózi dara handyq qurǵan memlekettiń qurlymy, basqarý jáne zańdyq júıesi, áskerı tártibin jasap, berik ornyqtyryp ketti. Jánibektiń dańqyna dańq qosty – ózinen taraıtyn toǵyz kókjal uly. Buryndyq 1480 - 1511j - r keıin Qazaq handyǵynyń bıligi biryńǵaı Jánibektiń balalary men urpaqtarynyń qolynda bolǵan. Elordada turǵyzylǵan Kereı men Jánibek handardyń eskertkishteri de bar.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Qaraǵandy oblysy, Sátbaev qalasy,
