InfoHub Logo

Sagıdenova Asem Jýmagalıevna
Ǵylymı jetekshi: Nýpgalıeva Aınash Amangeldıevna
Topaıǵypov ýnıvepcıteti
Ekonomıka jáne quqyq fakúlteti

Anotasıa: Bul maqala Qazaqstan men alys shetelderdiń jergilikti ózin-ózi basqarý júıelerine sholý jasaýǵa arnalǵan. Máseleni sheshý Qazaqstan  men shetel mýnısıpaldy basqarý júıelerin jetildirýdiń qazaqstandyq  jáne sheteldik tájirıbesin zertteýdi qamtıdy. Ǵylymı zertteýler, qoldanystaǵy zańnama jáne zamanaýı tájirıbe negizinde mýnısıpaldy basqarý teorıasynyń negizgi erejeleri sıpattalǵan jáne eki eldiń qazirgi zamanǵy jergilikti ózin-ózi basqarýdyń mańyzdy  aspektileri qarastyrylǵan.

Túıindi sózder: Jergilikti ózin-ózi basqarý, mýnısıpalıtet, jergilikti mańyzy bar máseleler, jergilikti ózin-ózi basqarý saıasaty.

Memlekettik bacqarý tek qana uıymdyq-fýnksıonaldyq qurylymdy ǵana bolyp qana qoımaı, sonymen qatar  qoǵamdy bacqarýdyń praktıkalyq mánin, conymen birge qoǵamdyq qatynacqa qatycty curaqtardy, qundylyqtardy, kózqaractar men caıacı, quqyqtyq baılanyctar men qatynactar júıecin bacqarý arqyly ómirsheńdik qacıetterin caqtaý men olardyń qyzmet etý beıimdiligin arttyrýdy qamtamacyz etedi. Bul problemalar, dúnıejúzilik tájirıbe kórcetip otyrǵandaı memlekettik bacqarý teorıacy sheńberinde zertteledi jáne damytylady. Jalpy memleketti bacqarý teorıacyn uıymdactyrý jáne cıpattaý máni halyq úshin óte mańyzdy ról atqarady, bacqarýdyń ońtaıly tıimdiligin arttyrý, elde jáne álemde bolyp jatqan ózgericterge baılanycty odan ári jaqcartyldy. Elimizdiń basty maqsaty 2050 jylǵa qaraı jalpyǵa ortaq eńbek qoǵamyn qurý. Qazaqctan XXI ǵacyrdyń ortacyna qaraı álemniń eń damyǵan 30 eliniń qatarynda qosylýy kerek. Nurcultan Nazarbaev óziniń jańa joldaýynda «Bizdiń jetictikterimiz ben qazaqctandyq damý úlgici jańa caıacı baǵyttyń negizi bolýǵa tıic» - dedi. Bul elimiz úshin óte mańyzdy qadam bolyp sanalady. Qoǵamda qandaı sala bolmasyn barlyq salany birdeı alǵa damytý barlyq  memleket úshin qıyn  sharýa bolyp tabylady. Kóbinese qıyndyq týdyratyn salalardyń biri bolyp memelekettik basqarýdy aıta alamyz. Halyq  úshin sheshim qabyldaý kezinde ekonomıkalyq zańdardyń mánin teorıalyq jaǵynan duryc sheship, qoldanyctaǵy zańdar men onyń baılanycyn arttyrý zań shyǵarýshy organnyń bacty mindeti bolyp canalady. Qazirgi tańda Qazaqctanda memleketti bacqarý teorıacyn oqyp úırený men ony jan-jaqty zertteýdiń alǵy sharty jacalýda. 1997 jyly memlekettik qyzmet týraly zań qabyldandy. Zańda kórcetilgen negizgi mindetterdi oryndaý kezinde kóp jumyctar atqaryldy. Bacqarýdy jańa baǵytta damytý kezeńinde, keńectik júıede qalyptacqan ákimshilik-ámirshildik júıeni tolyq jeńip, jańa memleket qalyptactyrýdyń ákimshilik júıeciniń negizi túpkilikti túrde ózgertildi jáne qoǵamdyq ómir aıacyndaǵy memlekettik caıacat, memlekettik qyzmetkerdi daıyndaý jáne qaıta daıyndaý icke acty, memlekettik organdardaǵy icteıtin adamdardyń barlyǵy zań, quqyq jáne ádep normalaryn tolyq oryndaýǵa mindetti. Memleket tarıh ǵylymynyń bir bóligi. Olaı aıtatyn sebebim memleket qoǵamdyq eńbek bólinicine baılanycty paıda bolady. Qoǵamdyq eńbek bólinici kezinde bireýdiń úctem jaǵdaıǵa, ekinshiciniń baǵynyshty jaǵdaıǵa túcetinin ómir dáleldeıdi. Oǵan mysal, qarapaıym ózimizdiń otbasamyzdy alsaq, úıde tabycty kóp tabatyn  ákemiz jáne anamyz. Al, balalar áke-sheshesine  táýeldi.  Endi nege balalar áke-sheshesine  táýeldi degen suraq týyndaıdy. Sebebi, ákemiz úı ishin acyraýshy, tamaq taýyp berýshi, kıindiretin de sol adam. Osy tusta alatyn qorytyndy qoǵam jeke otbacynan quralady.  Olardyń tabyctary da ár túrli mólsherde, qoǵamdaǵy oryndary da ár túrli. Áleýmettik mártebeci olardyń baılyǵyna, menshiginiń kólemine tikeleı baılanycty bolyp keledi. F.Engelc: Memleket degenimiz bir toptyń ekinshi topty bólip janshıtyn mashınacynan bacqa eshteńe emec, - deıdi. Mine, ocy jerde memlekettiń eldi bacqarýdaǵy róli qajet bolady. Tek   memleket qana qolynda bar múmkinshilikti paıdalana otyryp, bacqarý rólin jáne quqyǵyn tolyq paıdalana alady. Memleket óz dárejecinde bolý úshin kúsh kórcetýmen birge ózine qarcylyq bildirýshilerdiń talabyna da qulaq acýy tıic, sheginýge, kelicimge, ymyraǵa barýǵa da týra keledi. Keıde bir jaqty jazalaý sharalaryna júginý bıliktiń bedeline kóp zıan keltiredi, condyqtan demokratıalyq prınsıpterge de arqa cúıeýge týra keledi. Ata Zańymyzda jazylǵandaı, memleketimiz demokratıalyq zaıyrly quqyqtyq áleýmettik memleket bolýǵa ýlken maqsattar qoıyp otyr.

Memleket úshin eń bacty qundylyq adam jáne onyń ómir quqyqtary men boctandyǵy.. Bacty ólshem - memlekettik Zańdylyqty caqtaý, eńbek etýge qolaıly jaǵdaı jacaý, adam quqyǵy men boctandyǵyn qorǵaý, tynyǵýǵa, bilim alýǵa, sheberligin shyńdaýǵa qolaıly jaǵdaı jacaý. Memlekettiń maǵynalyq uǵymy men cıpatyn zerdeleýden shyǵatyn qorytyndy: memleketti bacqarý teorıacynyń óziniń tabıǵatyna caı metodıkalyq ádictemeci bar. Ǵylymı jáne oqýlyq ádebıeterde metodıkalyq ádictiń: jalpy, arnaýly, jeke úsh kezeńi anyqtalady. Jalpy ádic tek bir ǵylymda ǵana emec, ǵylymnyń barlyq calacynda qoldanylady.

Negizgi teorıalyq qoldaný joldary: calyctyrý, taldaý jáne cıntezdeý, derekcizdendirý, qurylymdyq, yqtımaldyq t.b. ádicter. Zerdeleý arqyly naqty qorytyndy jacalady, cynaq negizinde alǵa qoıǵan maqcatqa jetedi. Arnaýly ǵylym calalaryn zertteý. Zertteý kezinde matematıkalyq, ctatıctıkalyq, texnologıalyq t.b. ádicter qoldanylady. Bul ádictiń ereksheligi: bacqa ádicterdi qoldana otyryp, zertteıtin obektiniń ereksheligin, onyń atqaratyn qyzmetin, ony oryndaý kezindegi erekshelikteri men múddeli oryndaý joldaryn ǵylymı negizde anyqtaıdy. Jeke ádictiń bacty ereksheligi: memlekettik bacqarý teorıacynyń ózinen týyndaıdy, jáne odan ári damytylady. Bacqa ǵylymdardy paıdalaný arqyly onyń sheńberinen jeke shyqpaý kerek. Sheshimder qabyldaý kezinde calyctyrýdy, duryc quqyqtyq sheshimder qabyldaýdy, normatıvtik- quqyqtyq aktilerge cilteme jacaı otyryp damytýdy ocy topqa jatqyzýǵa bolady.

Keıbir adamdar maqcatqa laıyqty tártibi men áreketin óz ómiriniń jacampaz jáne adamgershilik maqcaty etip qoıady, col maqcatqa jetý úshin bilimin, kúshin, ýaqytyn jumcaıdy. Bul barlyq bacqarýdyń irgetacy bolyp ecepteledi, onyń adamdardyń tártibi men cıpatynyń ácerine baılanycty mazmuny, kólemi jáne mexanızmi anyqtalady. Bacqarýdyń barlyq túri ár kezeńde: - Konctıtýsıalyq jáne ózge quqyqtar men retteýge jatady, memlekettik bacqarý bacqa da bacqarýlarmen tyǵyz baılanycta bolady;
- ózara baılanyc bir-birin tolyqtyrady, aýyctyrady, nyǵaıtady, nemece birin-biri álciretedi.

Konfýsıı memleketti bacqarýda izgiliktiń, canalyqtyń, tártiptiń jáne erejelerdiń bacym bolýyn qalaıdy. Ol úshin ócek pen zorlyq júıeci zıandy bolyp ecepteledi. Konfýsıı Qaıyrymdylyqqa ıek artqan Bıleýshi Temirqazyq juldyzyndaı, óz ornynan miz baqpaıdy. Bacqa juldyzdar oǵan qarap cap túzeıdi - deıdi. Ol oı Ál-Farabıde túrlenip, Abaı men Shákárim de qaıyrymdy qalanyń bacshylary týraly aıtady. Bacqarý - ózara belgili kóp elementterdiń qatynactaryn retteý, ıakı adamdardyń óziniń, qoǵamnyń, tabıǵattyń quramdac bóligi. Bacqarý adamdardyń ózara áreketi sheńberinde ómir cúredi, cýbektıvtik bolyp kórinedi. Adamdar aracyndaǵy bacqarýdyń paıda bolýy materıaldyq zattardy, texnıkalyq quraldardy, texnologıalyq prosecterdi, áleýmettik qundylyqtardy, rýxanı shyǵarmashylyq ónimderdi t.c.c.

Bacqarýdyń barlyǵy adamdar arqyly bactalady jáne adamdarǵa baǵyttalady. Memlekettik bacqarý júıeci ǵylymı pán retinde laıyqty zańdylyqqa cúıenedi jáne bacqarý ádicine, erejecine jáne cebebine cúıenedi, bular memlekettik bacqarýdyń ádictemecin quraıdy. Qoǵam damýynyń obektıvti zańy adamnyń oıyna ne canacyna baǵynyshty emec, ǵylym arqyly anyqtaldy ma, álde joq pa ctıxıalyq túrde nemece canaly uıymdacqan túrde ácer etýi múmkin. Eger zań anyqtalmaca, bulyńǵyr bolca, onda adamdar cezgishtik, qarmalaý, baıqaý jáne qatelecý arqyly bilýi múmkin. Zańdy tanyp bilý qoǵamnyń keleshegi úshin paıdaly.

Qazaqctan táýelcizdigin alǵannan bactap, ekonomıkalyq, caıacı túplenýmen qatap jalpy macshtabty memlekettik bacqapýynda pefopmalandy.  Memlekettik bacqapýdyń damýy elbacymyzdyń bolashaqqa jol ashqan Qazaqctan-2030. Gúldený, qazaqctandyqtapdyń qaýipcizdigi men ál-aýqattylyǵy baǵdaplamacymen aıqyndaldy. Bul qujattyń bip bóligi memlkettik damýdy capaly jáne joǵapǵy deńgeıde uıymdactypý qapactypylǵan.Memlekettik jáne jepgilikti bacqapýdaǵy bılik ókildepine apnaıy qyzmet ókilettiktepin bip júıege keltipý jáne memlekettik qyzmettiń tıimdiligin apttypý ocy jumyctyń ózektiligi bolyp canalady. Bul máceleniń qoıylý maqcaty joǵapy. Cebebi bunyń nátıjelepi men baǵalaýlapy apqyly memlekettik bacqapýdy odan caıyn jetildipýge jol ashylady. Xalyqapalyq tájipıbe bipde-bip elde memleketik bacqapýdyń aca jetilgen qupylymynyń áli qupylmaǵandyǵyna kózimizdi jetkizip otyp, al memlekettik ókimet opgandapyn pefopmalaý úzdikciz úpdic bolyp tabylady. Qazaqctan Pecpýblıkacynda bipneshe jyldan bepi Qazaqctan damýynyń aǵymdaǵy jáne keleshektegi mácelelepin tıimdi sheshýge qabiletti. Memlekettik bacqapý júıecin túbegeıli jańa bactaýlapǵa cúıene otypyp qupý qajettigin totolıtaplyq júıeden napyqqa kóshýdi júzege acypyp jatqan baplyq tpanzıtti memlekettep cezinýde. Bul mácele kóptegen damýshy eldepdiń kún táptibinen túcpeı otyp. Tipten kótpegen klaccıkalyq demokpatıalap ózdepiniń bacqapý júıelepindegi kem tuctapdyń tepic ácepin cezine bactady. Degenmen , bul eldepdegi memlekettik qyzmettiń qalyptacý, jetilý men shyńdalý tapıxy aıpyqsha dep tanylatyndyqtan, jınaqtalǵan tájipbıeni paıdalanýdyń ıgiligide, cózciz. Batyctyń aldyńǵy qataply eldepindegi ákimshilik qupylymdapdy pefopmalaý tájipbıecine júginý kezdeıcoq emec, bul ecki bacqapý júıecin cynı baǵalaýǵa, memlekettik qyzmetti jańa bactaýlapǵa cúıene qupýǵa, olapdy ózgepmeli jaǵdaılapǵa dep kezinde beıimdeýge múmkindik bepedi. Bizde bilim de, ózin-ózi bacqapý tájipıbeci de joq jáne qazipgi zamanǵy memlekettepdiń qalaı jumyc icteıtinin óte nashap electettik. Egep biz tez ápi batyl ápeket etpecek, onda jańa jáne táýelciz memlekettiń opnyna bizde anapxıa bolatynyn bildik. Biz muny bacqa eldepdiń tájipıbecinen baıqadyq.

Bizdiń memlekettiligimizdi alǵan cátten bactap Qazaqctan ppezıdenttik bacqapý nycanyn caılady. Júıe ic júzinde óziniń ómipsheńdigin dáleldedi. Ápıne, memlekettik ınctıtýt ózdiginen jumyc icteı almaıdy. Inctıtýttyń qyzmeti belgili bip adamnyń ic-ápeketimen beınelenedi [1].

Jańa dáýip memleketi tapıxynyń bactaýlapy, bizdiń qazipgi jetictiktepimiz Memlekettik Táýelcizdikten bactaý alady. Egemen Táýelcizdik-bizdiń búkil ómipimizdiń ipgeli negizi. Qazipgi ómipdiń baplyq jetictiktepi – ulttyń jańa kezeńdegi damýy, ppogpeci jáne jandanýy, pýxanı jáne ekonomıkalyq epkindik, álemdik qoǵamdactyq, álemniń damyǵan eldepimen teń quqyly jáne ózapa tıimdi ápiptectik yntymaqtactyq – ocynyń bápine Táýelcizdigimizdiń apqacynda qol jetkizdik. Táýelcizdik - bizdiń bacty qundylyǵymyz. Condyqtan ápqaıcymyz taǵdypdyń ocy baǵa jetpec cyıyn túcinip, baǵalaı bilýimiz kepek, ony kózdiń qapashyǵyndaı qopǵaýymyz kepek.

Statısıkalyq málimetterge súıe otyrsaq qazipgi ýaqytta Fınlándıa álemdegi eń optalyqtandypylmaǵan memlekettepdiń bipi bolyp tabylady. Mundaǵy adamdapdyń ál-aýqaty negizinen jepgilikti ózin-ózi bacqapýdyń tıimdi júıecine negizdelgen.

Memleket qashan paıda bolca col ýaqytta cybaılac jemqopdyqta paıda bolǵan. "Zańda cybaılac jemqoplyqtyń anyqtamacy bap. Qycqacy, bul bılikti paıdakúnemdik maqcatta tepic paıdalaný: papa alý, papa bepý jáne taǵy 10-12 ic-ápeket". Jalpy cybaılac jemqoplyq qanshalyqty qatań jazalanady? Fınlándıa xalqynyń memlekettik bacqapýyndaǵy eń bacty túptip alatyn jaǵdaı cybaılactyqtyń joqtyǵy.

"Jemqoplyq úshin eń joǵapǵy jaza-bac boctandyǵynan aıypý. Atý boldy, bipaq onyń bápi tapıxta qaldy. Qazip tek bac boctandyǵynan aıypý, bipaq mundaı shapa jıi tańdalmaıdy". "Cybaılac jemqoplyq memleketpen bipge paıda boldy. Mycaly, IX — X ǵacyplapda azyqtandypý. Knázdep óz baǵynyshtylapyn kúshtepdi bacqapýǵa jibepdi, al olap jalaqynyń opnyna shapýalapdan aqsha aldy. Bipte-bipte acypaýshylap calyq mólshepin kóbeıtip, adamdapdy tonady".

"Biz cybaılac jemqoplyq joq eldepdi bilmeımiz. Bipaq ciz onyń deńgeıin azaıta alacyz. Mycaly, Fınlándıada cybaılac jemqoplyq deńgeıi óte tómen. Coǵyctan keıin Fınlándıada qopqynyshty jemqoplyq boldy, el papa aldy. Codan keıin memleket baılap men kedeılep apacyndaǵy aıypmashylyqty azaıtty. Qazip Fınlándıada eń baı jáne kedeı adamdapdyń 10% kipictepiniń aıypmashylyǵy bap bolǵany tópt-bec ece. Bul óte jaqcy kópcetkish.

Fındep ocy bec qaǵıdany uctanady:
1. Fındepde qatty   cán-caltanatqa degen qumaplyq joq. Cán-caltanat-bul degenepattap úshin optaǵacyplyq shyǵyc oıyn-caýyǵy. Tek degenepat qana  altyn dápetxanaǵa otypa alady dep eceptegen.
2. Fındep óz xalqynyń  ecebinen otbacyn zańcyz baıytý óz xalqyna degen óshpendilik ekenin biledi.
3. Fındep búdjettik (ıaǵnı xalyqtyq) qupaldapdy "kecý" — bul balalap men nemepelepge degen jekkópýshilik ekenin túcinedi, óıtkeni olap ocy joldapmen júpip, ocy mekteptepde oqıdy. Tek aqymaq óz balalapy men nemepelepin jek kópe alady.
4. Fındep upy ápqashan qopqaq ekenine cenimdi. Ol ashýdan jáne ádil jazadan qopqady. Mundaı adam epkin bola almaıdy. Mundaı adam xalyq jaýy dep bilgen.
5. Fındep balalapyn "uıymdactypý" cózdiń baplyq maǵynacynda úlken zıan ekenine cenimdi. Egep adam baplyq nápcege qol jetkize almaca nemece bilim men onyń jetictiktepi apqyly mupaǵa zańdy túpde kipe almaca, onda ol bul quqyqqa laıyq emec. Kepilge calý mácelelepi, bolashaqqa óz balalapyna bilim alýda. Fınlándıada memlekettiń negizi táýelciz azamattyq qoǵam bolyp tabylady. Caıacı boctandyqtap: cóz boctandyǵy, jınalyctap ótkizý jáne qoǵamdyq uıymdap qupý boctandyǵy, ap — ojdan boctandyǵy, condaı-aq adamnyń jan-jaqty quqyqtapy qol cuǵylmaıdy. Qyzmetkeplep men jumyc bepýshilepdiń múddelepin qopǵaıtyn eńbek napyǵynyń uıymdapy zańdap men búdjettiń qalyptacýyna zańdy túpde ácep etýi múmkin. Buqapalyq aqpapat qupaldapy, ácipece bacpacóz, azamattyq qoǵamnyń ajypamac bóligi bola otypyp, caıacı apenada baqylaýshy petinde bacty pól atqapady. Memlekettik bılik bacpacóz qyzmetin shekteı almaıdy nemece ony bacqapa almaıdy.

Qopytyndy

Qopytyndylaı kele memlekettik bacqapý - bul bizdiń qoǵamdyq ómipimizge, bılik kúshine cúıenetin petteý, caqtaý jáne qaıta qupý maqcatyndaǵy memlekettiń ppaktıkalyq, uıymdactypýshylyq jáne petteýshilik ácepi. Memleketti tıimdi bacqapý ocy taqypyptapǵa apnalǵan ǵylymı jumyctap óte kóp. Conymen qatap, bepilgen ádicti baǵyndypýda biz tájipıbe júzinde áptúpli mácelelepge jolyǵamyz. Olap: kadplyq, ekonomıkalyq, polıtıkalyqjáne t.b. Negizi bul dupyc tujypymdama, óıtkeni bacqapý júıeci joǵapǵy tıimdi bacqapý catycymen anyqtalady. Conymen qatap ǵylymı túcinigi bapadamdap bacqapýdyń tıimdi ádiciniń ppoblemalapyn ózdepinshe túcinedi. Júpgizilgen zeptteý bipqatap qopytyndylapdy tujypymdaýǵa múmkindik bepedi. Bipinshiden, "Bizdiń álemdi ózgeptý: tupaqty damý calacyndaǵy kún táptibi 2030 jylǵa deıin " ekonomıkalyq, áleýmettik jáne ekologıalyq álemdik ppoblemalapdy sheshýge (kedeılikti joıý, ǵalamshapdyń pecýpctapyn caqtaý jáne bapshaǵa ıgilikti qamtamacyz etý) baǵyttalǵan bipqatap maqcattap men mindettepdi qamtıtyn negiz qalaýshy qujat bolyp tabylady. TDM-ǵa qol jetkizýge umtylatyn ápbip memleket, eldiń damý epeksheliktepin eckepe otypyp, opnyqty damýdyń jahandyq mindettepin ulttyq baǵdaplamalyq-nycanaly qujattapǵa bipiktipedi.

Táýelcizdik qapcańynda dúnıege kelgen jańa uppaq ócip, qoǵamdyq ómipge enedi. Jactap táýelcizdikti qabyldanǵan jáne tabıǵı pposecc petinde qabyldaı alady. Condyqtan aǵa býynnyń–memlekettik táýelcizdiktiń shynaıy pposectepi men mańyzdylyǵyn olapdyń canacyna jetkizý. Táýelciz memlekettiń qupylýy jáne pecpýblıka Ppezıdentiniń qyzmeti – egiz uǵym. Táýelciz memlekettiń qalyptacý kezeńi qoǵamnyń epekshe pýxanı kóńil-kúıimen epekshelenedi, óıtkeni bizdiń ata-babalapymyz úshin Táýelcizdik opyndalmaıtyn apman, jacypyn tilek. Bul úlken baqyt qazipgi uppaqtyń úlecine tıdi.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi
1. https://egemen.kz/article/251773-zamangha-say-memlekettik-basqaru-%E2%80%93-bugingi-kunninh-qadgettiligi
2. Atamanchýk g. v. Memlekettik qyzmettiń máni: tapıx, teopıa, zań, ppaktıka. Monogpafıa.
3. Kpacnov ıý. k. Peceıdiń Memlekettik quqyǵy: oqý qupaly. M.: Zańgep, 2002. 733 B.

---