InfoHub Logo

Ametova Malıka, Nurqabylova Nuraıym

«Til bilimi sózdiginde»: «Metafora — (grek. metaphora — aýystyrý) troptyń bir túri, uqsastyq, sáıkestik negizinde sózder men sóz oramdarynyń aýyspaly maǵynada qoldanylýy» [1, 220] dep beriledi, al metaforalaný «... aýyspaly maǵynanyń paıda bolýy men onyń ekspresıvti qasıetteriniń kúsheıýi nátıjesinde sózdiń maǵynalyq aýmaǵynyń keńeıýi» dep túsindiriledi [1. 220]

Jalpy-metaforalyq qubylystyń teorıalyq paradıgmasy Arıstotelden bastaý alady. «Poetıka» jáne «Rıtorıka» atty traktattarynda metaforany, eń aldymen, stılısıkalyq tásil retinde qarastyrady:

1. Metafora balama (uqsatý) ıakı salystyrýǵa qurylady;

2. Metafora túsiniktilik pen jumbaqtylyqty baılanystyrýy tıis;

3. Metafora belgili dúnıe týraly bilim negizinde belgisiz dúnıeni tanýǵa múmkindik jáne oǵan ataý beredi;

4. Metafora túsinikti qalyptastyrýda jeke akt bolyp sanalady [2, 414]. 

Metafora qazaq halqynyń ulttyq tanymy men jyraýlyq ıntýısıa týdyrǵan dúnıeniń konseptýaldyq beınesin kórkem tilmen, kúrdeli qısynmen sheber úılestirip bergen tildegi asosıasıalaný men okkazıoldaný tárizdi semantıkalyq tásilderdiń erekshe úlgisi ekeni anyq.

R. Barlybaev óziniń “Qazaq tilindegi sóz maǵynasynyń keńeıýi men tarylýy” atty kandıdattyq dısertasıasynda metaforany qoldaný sıpatyna qaraı eki túrge bóledi:

a) tildik (sózdik) metafora;

á) poetıkalyq (sóıleý kezinde týyndaıtyn kontekstik) metafora

Tildik (sózdik) metafora sózge jańa maǵyna qosyp, onyń semantıkalyq

sheńberin keńeıtip, árdaıym úzdiksiz damytyp otyrady. Tildik metaforany

jalpyhalyqtyq sıpatyna qarap dástúrli metafora dep de ataıdy. Tildik metaforalar – týyndy sózderde metaforalyq qasıetter kúńgirttenip, sonyń nátıjesinde jańa leksemalardyń paıda bolýy. Metafora atalym turǵysynan beınelilik qasıetinen ótip, tek uǵymǵa ataý berý qyzmetine kóshedi.

Poetıkalyq metafora – sanaly túrde belgili maqsat úshin kórkemdik

qural retinde kórkem ádebıet pen kósemsóz stılinde qoldanylady Keıde poetıkalyq metaforany ındıvıdýaldy-avtorlyq (okkozıonaldyq - jeke qoldanystaǵy) metaforalar dep ataıdy.”

Okazıonaldy metaforalar jeke avtordyń shyǵarmashylyǵynda paıda bolyp, ár aqyn nemese jazýshynyń ózindik jazý mánerin kórsetetin qoldanystar ekendigi málim. Onyń mynandaı ózindik erekshelikteri bar: 

• daıyn tildik birlik retinde qoldanylmaıdy; 

• quramyndaǵy sózderdiń bastapqy leksıkalyq maǵynasy múldem joıylyp ketpeıdi; 

• jeke avtordyń tanym-túsinigimen paıda bolady; 

• mátin ishinde ǵana baılanysqa túsip, ózindik maǵynaǵa ıe bolyp qoldanylady. 

Demek, okazıonaldy metaforalar sózdiń kontekstik maǵynasyna negizdeledi. 

Shákárim shyǵarmalarynan osy-syndy túrli erekshe metaforalyq qoldanystardy anyqtaýǵa bolady.

R/s	Konsept	Mysaldar:	Jasalý joly:	Pragmatıkalyq sıpaty:	Salystyrý:
1	Ar-uıat, aqyl	“Taza araq - taza aqyl” [3, 24]; “Dálelim - ujdan”  [3, 58]; “Qudaı - bar, ujdan - durys, qıamet - shyn” [3, 70];  “Aqylǵa bıletpegen pende - aıýan” [3, 97]; “Rýh degen - dinsiz taza aqyl” [3, 116]; “Bar ǵylymnyń túp atasy - taza aqylmen oılaný” [3, 165]; “Qubylǵan álem jarysy - aqyldy jannyń tabysy” [3, 181]; “Aqyldy jannyń múlki - álem” [3, 182].	Nazarǵa alyp  otyrǵan  eki nysannyń  tikeleı  sáıkestigi  negizinde  jasalyp, olardyń arasyndaǵy  sáıkestik  anyq baıqalyp, deni konnotattyq maǵyna júkteý arqyly jasalǵan.	Ar-uıat taqyryby Shákárim shyǵarmashylyǵynda erekshe oryn alady. Onyń fılosofıasy boıynsha, ar-uıat - adamnyń rýh qabatynan shyǵatyn qundylyqtardyń biri. Ar-uıat - iri qundylyq, Allanyń bar ekendiginiń dáleli.	Máshhúr Júsip: “Raýan – aı men kúnniń sáýlesindeı,  Rýh – jan: qabyldap alǵan barsha tándi.  Raýan – denedegi sekildi qol [10, 232 b.].
2	Adam	“Adam - zalym, álemge jaý” [3, 12]; “Oılasań, barsha adamzat - týǵan baýyr” [3, 84]; “Barsha adam - sýǵa aqqan dóńbek” [3, 299].	Metaforalar sýrettelip otyrǵan nysanǵa basqa nysannyń, zattyń ataýy berilip (metafora-jumbaq), konnotattyq maǵyna ústelý arqyly jasalǵan.	Shákárim shyǵarmalarynan túsingenimiz, ǵylymsyz, izdenissiz adam - álemge jaý, adam dep ataýǵa kelmeıdi. Sebebi, adamǵa Alla aqyl men rýh bergen. Aqyl ony tanýdyń, ózin tanýdyń basty alǵysharty.
3	Jan	“Jan - óziń, dene - kıim” [3, 54]; “Jan men dene - qosylǵan erli-qatyn” [3, 95], “Qozǵaǵan qýat - jan” [3, 114]; “Onyń jany - baıaǵy eski jany” [3, 118]; “Bas kózimen qarasań, nápsi - jalǵan” [3, 157]; “Tirshilik - joǵalatyn jan sıpaty” [3, 210]; “Jan - qoja, tán degeniń - jannyń quly. Tán - tereze, qaraıtyn jan - ıesi”  [3, 212]; “Men degen – jan, aqyl – aınam” [3, 217]; “Esti sol jan – Táńiri áseri” [3, 220]	Maǵynaǵa kelesi nysannyń maǵynasy telinip, konotattyq maǵyna ústelgen.	Shákárim shyǵarmashylyǵynda eki túrli jan uǵymy kezdesedi. Birinshisi - ańda da, adamda da bar jan. Ekinshisi - tek adamǵa tán taza aqylmen nurlanǵan jan. Shákárim ony rýh ne taza aqyl dep te qoldanady. Janýar men adamǵa tán jan - nápsi uǵymymen almastyrylady. Sebebi, oǵan aqyl tán emes.	Abaı Qunanbaev: “Aqyl men jan — men ózim, tán — meniki, "Meni" men "menikiniń" maǵynasy — eki”
4	Oı	“”Mastyq dep aıtsa - tereń oı” [3, 34]; “Tán-tereze, oı-qojasy” [3, 164]; “Aqyldyń sholǵynshysy - oıqumarlyq” [3, 219]	Metaforaǵa konnotattyq maǵyna ústelip, alǵashqy nysan men kelesi nysannyń tikeleı sáıkestigi negizinde jasalǵan.	Oı - adamǵa berilgen iri qundylyqtardy, aqyl men ar-uıatty iske qosatyn tanymdyq áreket. Shákárim tanymynda, aqyldyń sholǵynshysy (barlaýshysy, baqylaýshysy) - oıqumarlyq. Oıdyń mańyzdylyǵyn Shákárimniń óz óleńinen baıqaı alamyz:  Shala din de, pán de tappas, Din tazasyn oı tabar. Erkin aqyl tipti adaspas, Kezse kirsiz jarqyrap. (Týra jolda qaıǵy joq) ***
5	Tán	“Anyq qara, jan-óziń, dene-kıim” [3, 54]; “Tán - tereze, oı - qojasy” [3, 164]; “Jan - qoja, tán degeniń - jannyń quly. Tán - tereze, qaraıtyn jan - ıesi” [3, 212].	Obrazdy metafora arqyly jasalyp, sıgnıfıkatıvti maǵynany ústeıdi. Metaforany balaý arqyly ındıvıdtik tirkes shyǵady.	Shákárim tanymynda adamnyń úshinshi qabaty-tán. Tán jandy qaptap turatyn qalyp. Aqyl men jannyń qoǵamǵa shyǵatyn formasy. Adam tániniń taza bolýy jan men aqylǵa baılanystarǵan.	«Adam balasy eki nársemen: biri – tán, biri – jan. Ol ekeýi ortalarynda bolǵan nárselerdiń qaısysy jıbılı, qaısysy kásibı, ony bilmek kerek» (43 qara sóz)
6	Jar	“Eı, Jarymyz, aı nury - sizdiń nurdan shyqqan bý, Sulýlardyń bet sýy - Iegińnen tamǵan sý”  [3, 99]; “Áliń kelse, mennen qash, Ień - minsiz” [3, 214]; “Jarymnyń erin dymdary - jan beretin paıdam” [3, 248]  “Shoshyma dostym sózimnen,  Sóz - Qudaıdan shyqqan bý” [3, 287].	Konseptilik metafora arqyly tirkesip, sıgnıfıkattyq maǵynany quraıdy. Maǵynanyń solǵyn tartýy da baıqalady.	Shákárim ómir súrgen zaman- shyndyqtan aýyly alys ári Qudaı túsiniginen alys boldy. Jar -Qudaı. Shyndyqqa qurylǵan sóz- Qudaıdan kelgen sózge balaǵan . Sol sebepti de shyndyqty- Jaratqanǵa teńegen.	M. Júsip: Islamnyń bes paryzy – bireýi – ıman,   Tappaıdy bul beseýin dúnıe jıǵan.   Yqtıat, shyn nıetpen jumys qylyp,   Erlerdi aıt Qudaı úshin janyn qıǵan
7	Shataq ıman	“Imanym - basshy joldasym” [3, 194]; “Shataq ıman - din qıanat” [3, 24]	Okkozıonaldy metafora maǵynanyń solǵyn bolýynan dennotatty maǵynaǵa ıe.	«Tápsirshi» degen ataq bar, Qarsy aıtsań, molda qaqaqtar, Anyǵyn tappaı aıtylǵan Tápsirde talaı shataq bar, Oı jotamen adasqan.   XIX-ǵasyrda qazaq halqy Reseı ımperıasynyń quramyna kirip, taza din joly, sharıǵattan alystap qaldy. Shákirimniń shataq ımany - osy kezeńde kóbeıgen saýatsyz moldalardyń tápsiri jaıynda.	Shal aqyn: “Iman - qoı, aqyl - qoıshy, nápsi - bóri”    M. Kópeıuly: Bárekeldi, isine moldalardyń, "Mırasqory - den júrgen - paıǵambardyń". Sart-saýaıdy molda dep, basyń shulǵyp, Pálege, qazaq sorly, súıtip qaldyń!

Araq - aqyl, mastyq - oı, jar - haqıqat

Jan - nápsi, shataq ıman - din qıanat. [3, 24]

Shákárim Qudaıberdiulynyń shyǵarmashylyǵyna ábden den qoıǵan shaǵy 1908 - 1917 jyldar aralyǵy. Osy jyldar aralyǵynda aqyn elden jyraqtap, saıat qorada otyryp, ilim-bilimin qaǵazǵa túsirip, álem jańalyqtaryna ún qosady. Óleńniń jazylǵan ýaqyty shamamen HH ǵasyrdyń basy dep alsaq, bul ýaqytta araq uǵymy bizge tańsyq emes. Araq HİH ǵasyrdyń sońynda Keńes úkimetiniń otarlaýshylyq saıasaty kezinde engen qazaq halqynyń jatyrqaǵan múlkiniń biri boldy. Buny Sh. Qanaıulynyń “Zar zaman” óleńindegi:

“Shoshqanyń etin qaqtaǵan, 

Qubylaǵa baqpaǵan, 

Atasynyń malyndaı 

Araqty as qyp saqtaǵan — 

Kálımasyz kápirge 

Kiriptar qyldyń, Qudirettim!” degen qatardan baıqasaq bolady. Shákárim metaforasyndaǵy ulttyq tanymdaǵy jaǵymsyz leksemanyń jaǵymdy uǵymmen teńestirilýin aqynnyń kezekti sheberliginiń kórinisi dep bilemiz. Sebebi, okazıonaldy metafora kórkemdik, beınelilik, áserlik úshin jasalady. Ásirese, ózindik erekshelikteriniń biri - ekspresıvtik reńk týdyrý, sol arqyly metaforanyń maǵynasyn ashýǵa degen umtylysty oıatý. 

Osy tusta Shákárim osyǵan deıin sopylyq ilimniń ókili retinde qarastyrylyp kelgendikten, araq - sharap uǵymymen almastyrylmady ma eken degen zańdy suraq týyndaıdy. Shynynda da, Shákárim shyǵarmashylyǵynda kóp qoldanystar sopylyq ilimmen astasady. Sebebi, sopylyq ilimde sharap, aqıqat, Allanyń dıdary uǵymdary kóptep ushyrasady. Biraq Shákárimniń tolyq shyǵarmashylyǵymen tanys adam onyń neıtral ustanymda bolǵandyǵyn jáne kózi ashyq, kókiregi oıaý, júrek kózi ashyq adam retinde kóp senimge synı kózqaras tanytqanyn da anyq biledi. Sózimizge dálel retinde, Shákárimniń sopylyq ilimge qatysty shýmaqtaryn usynamyz:

Fılosof sózin oqydym,

Talaıyn oıǵa toqydym.

Kitabyn da kórgenmin,

Áýlıe men sopynyń. [3, 307]

***

Sopylarǵa bizdiń Jar bir qarasa,

Jaryq nurmen júregin aralasa,

Janyn jan, eski ımanyn ıman demeı,

Baıqustar qalar edi-aý tań-tamasha  [3, 17]

Shákárimniń araq uǵymyn batyl qoldanýynyń ózi aqyl tarazysyna sıatyn uǵymdardy nasıhattaý barysynda ózin belgili bir shekke salmaıtynyn ańǵartady.

Adam araqty ishý arqyly mastyq kúıge ótetini sıaqty, aqylyn iske qosqan adam oıǵa batady. 

Okazıonaldy metaforany maǵynasyn anyqtaı túsý úshin Shákárimniń ózge shyǵarmalaryn da qarastyrdy.  “Anadan alǵash týǵanymda” óleńinde:

Taza aqyldy aıtar taza araq dep,

Mastyq dep aıtsa - tereń oı.

Osy tusta araq pen taza araqtyń aıyrmasy, aqyl men taza aqyldyń aıyrmasy qandaı degen zańdy suraq týyndaıdy.

Araq - tazalanǵan etıl spırtiniń (40—50%) sýmen aralasqan jáne aktıvtendirilgen kómirmen óńdelgen qospasy. Al adamǵa ishýge jaramdy taza araq quramy 70 % etıl spırtinen turady. Biraq ony ekiniń biri ishe almaıdy. 

Qarapaıym araqty ishken adam da mas bolady, biraq tereń emes. Jaı araq ishken adamnyń taza araq ishken adamǵa qaraǵanda azyraq mas bolatyny sıaqty, aqyldy Alla barsha adamǵa násip etkenimen, haqty tanyp, aqylyn iske asyryp júrgen adamdar qatary az.

Mastyq kúıine tez, ońaı óte alatyn quramynda 70 paıyz spırt bar araq. Shákárim metaforasyndaǵy mas bolý -  aqıqatty tabýǵa degen umtylys, tereń oıǵa túsý.  Iaǵnı ar-uıatpen qaptalǵan taza aqyl haqtyń jolyn izdeýge jaı oılandyra alatyn aqylǵa qaraǵanda qumar bolady. 

Araqty ishken adamnyń mastyq kúıine ótetini sıaqty, Jaratqannyń ǵajaıyp syrlaryn ańǵarǵan adam tereń oıǵa boılaıtyn bolady, jaratylys týraly suraqtaryna jaýap izdep, oıly sheshimder qabyldap, oıly is-áreketke barady. “Qaıdan keldim?”, “Qaıda baramyn?”, “Qaıtsem paıdaly bolamyn?” dep ózin oılandyrý arqyly aqıqatqa jetip, tirshiliktegi is-áreketin baǵamdap júredi.

Qoryta kele, Shákárim shyǵarmalaryndaǵy metaforalyq qoldanystarǵa pragmatıkalyq taldaý jasaý arqyly maqsatty aýdıtorıasyn anyqtap, qazirgi kúnde de mańyzyn joǵaltpaǵan máselelerdiń kóterligendigin baıqaı alamyz. Sonymen qatar, jalpy qoǵamǵa, oqyrman qaýymǵa Shákárim shyǵarmashylyǵyna nyqtap dendeı alý úshin áli de shyǵarmalaryna semantıkalyq, pragmatıkalyq turǵydan zertteý jumystary júrgizilý kerektigi sózsiz.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Súleımenova D. E. Til bilimi sózdigi. — Almaty: Ǵylym, 1988. — 544 b.

2. Teorıa metafory: Sbornık. — Moskva: Progres, 1990. — 512 s 

3. Qudaıberdiuly Sh. Imanym. — Almaty: Arys, 2000. —  321 b.

4. B.Qalıev. Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi. — Almaty, 2014. — 728 b.

---