InfoHub Logo

Qazaqstannyń kúnshyǵysy men kúnbatysyna, ońtústigi men soltústigine qarasań, jeriniń keńdigi Eýropanyń áldeneshe memleketteriniń jerlerin qosqanda soǵan shamalas bolady.

Eýropa memleketteriniń qaı-qaısysyn alyp, jerin Qazaqstannyń aımaǵymen salystyrǵanda jer aımaǵy kem shyqsa da, ol jerdiń ústindegi adam balasynyń kúsh-qýatymen, adam balasynyń bilim-qaıratymen salynǵan múlikteri Qazaqstanǵa qaraǵanda artyqtyǵy neshe kósh ilgeri.

Qazaqstannyń bir sheti men bir shetine týra júrse atpen ıakı túıemen júrýge kerek. Atpen, túıemen júrgende Qazaqstannyń bir sheti men bir shetine (Máselen, Zaısan qalasynan Bókeı ordasyna deıin) 2 aı, 3 aı júredi.

Al Eýropada ondaı atpen, túıemen júrmeıdi. Ondaı uzyn jolǵa otarbamen ne áýe kemesimen, aeroplanmen júredi.

Bul rette Keńes úkimetiniń istegen ám istemek bolyp otyrǵan kóp isteriniń biri — el arasynyń qatynas jolyn túzeý.

El arasynyń qatynas isi degenimiz telegramm jolyn salý, temir jol salý, avtomobıl úshin jaı qara joldardy jóndeý, sý kemesi, parohod júrgizý úshin belgili ózenderdi qarap, olardyń túbin, arnasyn ám basqalaryn jóndeý, áýe kemesin júrgizý.

Al bul rette Qazaqstanda ne isteldi?

Ol istelgen nárseler mynalar — Semeı, Baıan, Aqmola, Atbasar, Orsk boıyndaǵy salyna bastap qırap qalǵan telegramm joly qazir túzetilip, is júre bastady.

Aqmola gýbernıasynda Qyzyljar qalasynan Kókshetaý qalasyna sheıin (200 shaqyrymdaı jerge) temir jol salyndy.

Qazaqstan 2 aı, 3 aı júretin jerine otarbamen, aeroplanmen júrgende 2 kún, 3 kún ǵana júredi.

Kúlli Qazaqstanda Orynbordan Tashkentke baratyn temir joldan basqa esh jerinde temir jol joq dese bolady.

Patsha zamanynda salynǵan temir joldardyń bári qazaq dalasymen júrmeı, jaǵalap, aınalyp ketip otyrǵan. Máselen, Semeıden Altaı gýbernıasyn basyp jaǵalap, Omby, Qyzyljarlatyp ketken, odan kelip Qostanaı qalasyna kishkene butaǵymen jalǵasyp ketken. Ekinshi jaǵynan Orsk qalasyna soǵyp ketken. Úshinshi jaǵynan Oral oblysyn, Bókeı ordasyn jaǵalap ketken.

Qazaqstan jeriniń kartasyna qarap otyrsań, patsha úkimeti qazaqtyń tiri ám óli maldaryn tus-tusynan jınap tasyp alyp ketip otyrý úshin ǵana otarbalardy Qazaqstan aımaǵyn jaǵalatyp salǵan.

Patsha úkimeti joıylyp, Keńes úkimeti ornaǵannan keıin patsha úkimetiniń burynǵy aram qýlyqty, bóten ulttarǵa suqtanǵan saıasaty da joǵaldy.

Keńes úkimeti Rossıada ornaǵaly ishki ám syrtqy jaýlarymen jaǵalasyp júrip te, qan maıdanda soǵysyp júrip te, halyq sharýashylyǵy búlinip, jurt muqtajdyq, jalańashtyq, asharshylyqqa ushyrap jatqan ýaqytta jalpy jurttyń bilim-óner jolynda, mádenıet jolynda alǵa basýyn damyl almaı qarastyrýda.

Orynbor men Oral qalasy arqyly Gýrevke deıin Jaıyq (Oral) ózeni arqyly sý kemesin júrgizýge komısıa saılanyp, Jaıyq ózenin tekserýge kiristi.

Semeı gýbernıasynda, Semeı — Aıagóz arasynyń ám Semeı — Kereký arasynyń qara joldarynyń jóndelýin, saqtalýyn jalpy memleketke paıdaly is dep taýyp, Qazaqstannyń aımaqtyq sharýa mekemesi onyń rashodyn jalpy Rossıanyń memleket qazynasyna artty.

Basqa da Qazaqstandaǵy qara joldardy saqtaý, olardy túzetý isterin jalpy memleket qazynasyna artty.

Qazaqstan úkimetiniń el arasynyń qatynasy jumysyn jónge salý retinde endigi istemek bolyp otyrǵany — áýe kemesin júrgizý.

Jeri qıyrsyz keń, kólbegen shalǵaı, ózge ónerli baı elderdeı ersili-qarsyly salynǵan temir joly joq Qazaqstanǵa áýe kemesi óte qolaıly. Qazir Qazaqstannyń Halyq komısarlarynyń keńesi áýe kemesin Qazaqstanda júrgizý nıetimen soǵan járdem, qarajat, pul jınaýǵa komısıa saılady. Ol komısıa qazir iske kiristi.

Bir sheti men bir sheti «atan túıemen alty aılyq jol» dep, ushy-qıyry joq dep júrgen Qazaqstandy kúnbe-kún aralap turýǵa áýe kemesi óte qajet. Áýe kemesin júrgizýge jumyla kirisý kerek.

1923 jyl

---