InfoHub Logo

Máskeýde shyǵatyn «Pravda» gazetiniń 61-nómirinde (20- naýryzda shyqqan nómirinde) Karl Radek joldas «Mádenıetti Eýropanyń júreginde» degen maqala basyp, onda myna tómendegileri jazyldy.

«Rýr aımaǵyndaǵy Býar jumyskerler qalasynda fransýzdyń 2 ofıserin kim ekeni belgisiz bireýler óltirip ketken. Rýrdy basyp alyp otyrǵan fransýzdyń sol jerdegi áskerı úkimeti bul ólgen 2 ofıserdiń ornyna sol qaladaǵy Germanıanyń 2 jumyskerin atyp óltirip ám mynadaı jarlyq qylǵan:

1. Rýrdy basyp alyp otyrǵan fransýzdyń áskerinen bireý óltirilse, sol qalanyń kepilge alynǵan bastyǵy atylady. Ám taǵy da jaza tartqyzatyn ister istelinedi.

2. Búgingi, 12-naýryz, 4 saǵattan bastap qala halqy kóshelerdiń ortalarymen ǵana júretin bolsyn, qoldaryn qaltalarynda ustap júretin bolmasyn. Árkim qolyn kórnekti qylyp ustap, qolynda ne bar ekeni bilinetin qylyp ustap júretin bolsyn.

3. Arnaıy ulyqsat alǵan kisi bolmasa keshki 7 jarym saǵat pen erteńgi saǵat 6-nyń arasynda eshkim kóshede júrmesin.

4. Keshki saǵat 10-nan bylaı qaladaǵy barlyq úılerdiń shamdary sónetin bolsyn.

5. Kúndiz bolsyn, túnde bolsyn, bir jerde jıylys bolsa myltyqtyń kúshimen qýylady.

6. Turǵyn halyqtyń qolynda qarý-jaraq bolmasyn, kimde kimniń qolynan myltyq, qural-saıman tabylsa áskerı sotqa beriledi».

Mine, Aýr aımaǵyn basyp alyp otyrǵan fransýzdyń áskerı komıtetiniń jarlyǵynyń ózi-aq eshbir bóten sóz qospaı Aýr aımaǵynyń qazir qandaı halde ekenin kórsetedi. Aýr aımaǵyn kúshpen basyp alǵan fransýzdar qansha sol Ýdaǵy Germanıa jumyskerlerine dushpan emes bolyp kórinbek bolsa da, birte-birte ana jylǵy Ýkraınany basyp alǵandaǵy Germanıanyń patshashyl daryndaı bolyp ketti. Fransýzdar qarýdyń kúshimen Ýdaǵy buqara halyqty buqtyryp ustap otyr. Keı ýaqytta turǵyn halyqqa qylǵan qıanattary qan ishkish haıýandardikindeı las, meńireý, maqaýlardikindeı bolady (zverstvo ı ıdıotstvo). Máselen, Keln qalasynda sol qalanyń jumyskerleri ózderiniń tıyndap jınaǵan qarajatyna saldyrǵan «Jumyskerler úıi» degen úı bar edi. Sol úıge fransýzdar kirip alǵan soń ishindegi úı saımandaryn otqa jaǵyp, úıdi jylytatyn mashınany qıratyp, úıdiń barlyq ishin lastap, bylǵap, at qoradan jaman qylǵan.

Muny isteýshi «tárbıeli, ónerli, ataqty ulttyń uldary».

Árıne, ózgeshe bolýǵa múmkin de emes qoı. Soldattardy ylǵı daıarlap, myltyqtyń astynda ustaý úshin ám olardy halyqty talaý maqsatyna jumsaýǵa qolshoqpar qylý úshin ofıserler soldattardy daýam sol turǵyn buqara halyqqa jaýlastyryp, senimsiz, dushpan qylyp ustaıdy. Daýam bulaı ustaǵan soń soldat sharshaıdy, jalyǵady. Áskerı tártipten qajıdy. Al áskerı tórtipten qajymas úshin soldattarǵa turǵyn halyqty talaıtyn. qanaıtyn aıýandyq sezimin týǵyzyp aldaıdy. Muny isteıtin fransýzdyń myrza ofıserleri. Rýr aımaǵynyń qalalarynda turǵyn halyqtardy tintkende tonaý, talaý, júgensiz zorlyq qylýǵa baýlyp júredi.

Pýankare myrza (Fransýz baılarynyń úkimet basyna qoıyp otyrǵan jalmaýyzy) óziniń kózdegen maqsatyna jetý úshin Rýr aımaǵynda kóp ýaqyt qalmaq boldy.

Pýankare maqsatyna jetip, Rýr aımaǵyndaǵy barlyq tas kómirdi alyp, Germanıa baılarynyń temir sandyqtaryndaǵy aqshalaryn ala ala ma, joq pa, ol málimsiz.

Biraq Pýankare myrza óz maqsatyna jetkenshe Rýrdy kúshpen ustap otyrǵan Fransıa áskeri irıdi deýge dálel kóp. Fransıanyń áskerı bastyǵy myrzalardyń aldaǵan, jumsaǵan tabanynda júre bermes. Aqyrynda túsiner, shyrmaýdan bosanar.

Mine, «Pravda» gazetindegi («Mádenıetti Eýropanyń júreginde» degen) maqalanyń biraz sózi osy. Bul kúngeshe Eýropa halyqtarynyń ishinde eń bir ónerli, tárbıeli, taza halyqtyń bireýi bolyp Fransıa sanalyp kelgen. Bıik tárbıeli Fransıa ózimen kórshiles Germanıanyń neshe júz myń jumyskerleri tas kómir shyǵaryp kún kórip jatqan Rýr degen aımaǵyn kúshpen basyp alyp, qazir jumyskerlerge ólsheýsiz jábirlik, zorlyq qylyp, shetinen abaqtyǵa qamap oq atyp, úılerin búldirip, bylǵap otyr. «Bıik tárbıeli» Fransıa muny istegende ózgeleri ne istemek? Mundaı isti jalǵyz Fransıa ǵana istemeıdi. Barlyq Eýropadaǵy qazirgi baılar bılep otyrǵan memleketterdiń bári de qoldarynan kelse istemek.

Baılar bılegen sum Eýropanyń qulqy osyndaı.

Men jurttyń túrli talqysyna túsken «Azıa» degen óleńimde Eýropanyń osy obyr qulqyn aıtyp edim ǵoı.

1923 jyl

---