InfoHub Logo

1926 jylǵy esepke qaraǵanda, Qazaqstannyń barlyq halqy er-qatyny 6507077 kisi bolyp, osydan eri 51,2 prosent, áıelderi 48,8 prosent; bul sandy urys dáýirine sheıingi sanmen teńdestirý múmkin emes. 1914 jylǵa deıingi Qazaqstanda bolǵan halyqtyń esebi tolyq joq. Ol ýaqytta kóshpeli qazaq elderi tolyq esepke alynbaǵan sekildi.

1926 jylǵy esepke qaraǵanda, qala halqy 539200 kisi, dala-aýyl halqy 5967800 kisi. Osylardan jumysqa jaramdy jastaǵylar 3 474 200 kisi (53,36 prosent), osydan qalada turýshy 300 900 kisi (8,66 prosent) jáne aýylda turýshy 3 173 300 kisi (91,34 prosent). Jalpy qala halqynyń sanynan iske jaraıtyny 5,80 prosent. Aýyl halqynyń jalpy sanynan iske jaraıtyny 53,17 prosent, mine, buǵan qaraǵanda, aýyl halqyna qaraǵanda, qala halqynyń jaqsy óskeni bilinedi. Jaqynda alynǵan esepke qaraǵanda, sońǵy eki jyl ishinde qala halqy 10 prosent óskende, aýyl halqy 4,5 prosent qana ósip otyr.

Qazaqstan memleketiniń orny keń, halqynyń tyǵyzdyǵy Qazaqstan qaramaǵynyń bar jerinde birdeı emes. Jer yńǵaıyna qaraı ár jerde ár túrli. Sebebi, Qazaqstannyń kóp eli kóshpeli mal baǵýmen kún kórse, birazy eginshilikpen de kúneltedi. Sondyqtan, jan basyna qansha jerden kelýin bir mólshermen ólsheýge bolmaıdy. 1928 jylǵy eseppen bir kvadratnyı kılometrge 2,28 kisiden keledi.

Qazaqstan memleketiniń ult túzilisi aralas, eger az bolýyna qaramaı sanasań, 20 shamaly ult bar. Bul kóp ulttardyń árqaısysynyń belgili bir orynda otyrǵany da bar. Qazaq halqymen aralas otyrǵandar da kóp. Bir ulttyń birneshe aýdandarǵa bólinip júrgenderi de bar.

Negizgi ult qazaq, orys, qaraqalpaq bolyp, bulardan basqa tolyp jatqan usaq ulttar bar. Olardyń sandary mynalar:

Qatar Ulttar Qalada Dalada Jalpy halyq

nomer jasaýshy jasaýshy tyń sanynan prosent

1. Qazaq 68794 36483 000 57,1

2. Orystar 273626 772775 15,3

3. Qaraqalpaq 4950 115234 1,94

4. Ýkraın 46158 814820 13,2

5. Kazak-orys 62000 216000 4,3

6. Nemis 2362 48734 0,8

7. Mordva 11446 36098 4,0

8. Belorýs 4163 21459 0,9

9. Evreı 3217 183 0,5

10. Bolgarlar 78 3022 0,5

11. Ózbek 31164 181896 3,5

12. Tatarlar 60321 20406 1,2

13. Uıǵyr 10439 41364 0,8

14. Qyrǵyz 2567 7899 0,2

15 Túrkmen 212 1002 0,2

16. Dýngan 2337 6118 0,1

17. Tájik 16 7650 0,1

Barlyǵy: 539245 5967832 100 prosent

Jergilikti halyqtyń jalpy sanyn alyp qaraǵanda, qazaq ulty kópshilikti alyp 57,1 prosent bolady. Orys halqy Qazaqstan qaramaǵyndaǵy aýdandardyń bárinde bolyp, halyqtyń jalpy sanynyń 15,3 prosentin tutady.

Ýkraın halqy Qazaqstannyń kóp jerine taralǵan bolyp, kóbiregi burynǵy Aqmola men Qyzyljar okrýgterinde kúneltedi. Aqtóbe, Qostanaı okrýgterinde de bar.

Qaraqalpaq halqy Qazaqstannyń Túrkmenstan, Ózbekstan memleketimen qosylysqan shetinde bolyp, basqa jaqtarda óte az. Erikti oblys bolyp, 1925 jyldyń basynan beri Qazaqstan memleketine baǵynady. Eliniń kópshiligi qaraqalpaq, ózbek ulty. Qazaqstan memleketiniń Ózbekstanmen shekaralas jerlerinde, Qaraqalpaq oblysy Syrdarıada jaılap¹, basqa jaqtarda az.

Tatarlar Qazaqstandaǵy aýdandardyń bárinde taralǵan bolyp, bulardyń kóbisi, 60 prosentke jaqyny qalada turady. Munyń sebebi, olardyń aınalysatyn kásipterine qaraı: saýda, qolóneri, keńse qyzmetinde bolǵannan qalada turady. Tatarlardyń eń kóbi burynǵy Aqmola okrýginde.

Uıǵyrlar Qazaqstannyń Qytaımen shekaralas jerinde bolyp, barlyǵy degendeı burynǵy Almaty okrýgi Jarkent, Shelek aýdandarynda. Uıǵyr ultyn taranshy, qashqarlyq dep júrý jańylystan bolǵan nárse. Mysaly, buryn bizdiń qazaqty "qyrǵyz" dep ataǵandaı, uıǵyrdyń tarıhy, ras aty "uıǵyr" bolǵan úshin solaı "uıǵyr"dep atamaq kerek.

Dýnǵandar Qazaqstannyń Qytaıǵa jaqyn oryndarynda jasaıdy. Olardyń eń kóp jeri burynǵy Almaty, Jetisý okrýginde.

Nemister Qazaqstannyń kóp aýdandaryna taralǵan. Eń kóbisi burynǵy Aqmola okrýginde bolyp, óz aldyna keńesi bar. Kún kórisi — aýyl sharýashylyǵy.

Túrkmen Qazaqstannyń Túrkmenstan respýblıkasymen janasqan jerinde, qaraqalpaq oblysynda bolyp, kún kórisi egin salý. Tájikterdiń kóp orny Bostandyq aýdanynda.

Qalǵan usaq ulttar aýdandarda aralas jasaıdy. Olardyń jalpy sany halyqtyń sanynan 0,4 prosent qana tuta alady.

Osy ulttardyń árqaısysynda da óz aldyna tili, ádet-ǵurpy bar. Mádenıeti, sharýashylyq jaǵynda árqaısysy ár túrli. Biraq ta, kún kóris jaǵynan bir-birimen baılanysty desek bolady.

Mádenı, sharýashylyq jaǵynan keıbir evropalyq ulttardyń ǵana aldalyǵy bolmasa, basqa ulttardyń báriniń de bir-birinen artyqshylyǵy az. Bul ulttardyń kóbiniń mádenıeti artta, áli kúnge sheıin nadandyǵy kúshti ekeni árkimge belgili. Olardyń osy kúnge deıin artta qalýy — eski patsha úkimetiniń ult saıasatynan qalǵan murasy deýge bolady.

Ulttardyń patsha zamanyndaǵy turmysy

Eski Rossıa, patsha úkimeti barlyq kúshin, saıasatynyń negizin ulttardy ezýge qaratyp qurǵan edi. Ol ult máselesinde teńdikti, erkindikti jalǵyz-aq orys ulty baılaryna berip, basqa usaq ulttardy kózge ilmeýshi edi. Ústemdikti orystyń baı, pomeshıkterine ǵana berip, basqa ulttardy qul esebinde ezdirdi. Bir ulttyń ishinde baı da, kedeı de bar, orystyń baılary basqa ult kedeılerin de, orys kedeılerin de ezdi. Biraq usaq ulttardyń kedeıi, birinshiden, patsha úkimeti, onyń baılarynan ezilse, ekinshiden óziniń baıynan da ezildi.

1738 jyldan bastap Qazaqstandaǵy ulttar 200 jylǵa jaqyn Reseı patsha úkimetiniń quldyǵy astynda jasady². Osy eki júz jyl ishinde mádenı sharýashylyq jaqtan artqa ketip, qaıdaǵy bir ońbaǵan ádetter kúsh aldy. Eńbekshi el Rossıa kapıtalıseriniń arzan shıkizat alyp, qymbat tovar satatyn bazary bolyp qyzmet etti, sharýanyń jazy-qysy tynbaı tapqan shıki buıymdary arzan baǵamen saýdager qolyna túsip, baı kapıtalıserdiń zavod, fabrıkalaryna jiberildi. Bazardyń bárisi saýdagerlerdiń qolynda bolyp, naryqty sharýanyń zalalyna, ózderiniń paıdasyna qaratyp turýshy edi. Úkimet bolsa, sol saýdager baıdyń paıdasy negizine turyp, óz kúshimen kún kóretin sharýanyń kúızelýine qaraǵan joq.

Jer, sýdan paıdalanýda ulttar arasynda teńdik degen nárse joq. Jerden paıdalaný mólsheri ult aıyrmasyna qaraı túzelip, sharýanyń kúshine qaraı bólý eskerilgen joq. Jergilikti halyqqa jan basyna 5 desátınadan 15 desátınaǵa deıin jer bergende, orys mujyqtaryna jan basyna 5 desátınadan 35 desátınaǵa deıin, otarshyl áskerlerge 70 desátınaǵa deıin berildi. Jergilikti halyqtyń eń jaqsy, ońtaıly jerin tartyp alyp, Reseıdiń patsha úkimetiniń jibergen mujyqtaryna berip, jergilikti sharýaǵa qaıdaǵy jaman, ońtaısyz jerdi kórsetip: "alsań al, almasań óziń bil" dedi. Sol ýaqyttardaǵy tartyp alynǵan jerdiń sany 40 mıllıonǵa jetedi.

Jer bólingende shekarany belgilengen syzyqqa qaraı qoldaný joq. Jergilikti eldiń orys kýlaktarymen shekaralas otyrǵandarynyń jerin orys mujyqtary tartyp alýshy edi. Jerinen aırylǵan kisi úkimetke aryz qyla barsa, tilegin oryndaýdyń ornyna qamaýǵa alyp jóne sógip qýyp jiberedi, jer máselesinde ezilgen ulttardyń aryzdary tipti tyńdalmady, aqyrynda sorly qara buqara zar jylap, aryz qylýǵa qoryqty.

Bul saıasat, birinshiden, jergilikti ulttar men orys arasynda arazdyq, dushpandyq týdyrsa, ekinshiden, jergilikti ulttar arasynda jersiz kisilerdiń kóbeıýine sebep boldy.

Patsha úkimeti qalaı bolsa da, túrli joldarmen kóbirek usaq ulttar arasyna qastan arazdyq týdyrýshy edi. Egerde ulttardyń aýzy ala bolmasa, eńbekshileri birigip patshanyń zalymdyǵyna qarsy shyǵyp, bálkim, úkimetti qulatý qaýpi bar edi. Sondyqtan eski úkimet ózbekti, taranshyny qazaqqa, qazaqty olarǵa qarsy qoıýshy edi.

Usaq ulttardy bir-birine qarsy qoıyp qarap otyrmastan, olardy orystandyrý degen saıasat kúshti bolyp, usaq ult balalaryn óz ana tilinde oqýǵa ruqsat joq, barlyq mektepterde jalǵyz orys tilin oqýǵa mindetti bolyp, ulttardyń ana tili esepke alynbaıdy. Usaq ult balalarynyń mektepke kirýi óte aýyr bolyp, ataqty baı, atqaminerlerdiń balasy ǵana orys mektebine kirse de, bilimdi óz tilinde emes, orys tilinde alýshy edi. Bul oryssha oqyp shyqqandardyń kóbi ulttan, onyń bútin eńbekshilerinen bezip aırylyp, orystyń chınovnıkterine qosylyp ketetin. Qazaqstanda osynyń sebebinen óziniń ana tilinde oqyp, jaza bilmeıtin, bolmasa óz tilin bútindeı bilmeıtin zıaly jaqynǵa deıin bar edi.

Usaq ulttardyń tilderi jalǵyz-aq dindi isterdi qoldanýǵa erikti bolyp, basqa úkimet, áleýmet isterinde qoldanýǵa erik berilmedi. Ulttar tilinde baspasóz jalǵyz ǵana dindi iste ruqsat etilip, basqa iste múlde joq, patsha úkimeti dindi ulttardy ezetin qural etip qoldanýǵa, otarshyldyq astynda quldyqta jasaýshy ulttardy qarańǵylyqta, nadandyqta ustaý úshin bile-kóre dindi kúsheıtip, ıshan men moldany kóbeıtti, áptıek, qurandy molaıtty. Usaq ulttardan muǵalim, basqa jumysker daıarlaý isi eske de kirip shyqpaǵan, munyń nátıjesinde usaq ulttar mádenı jemisten artta qalyp, halqynyń 99 prosenti saýatsyz bolyp qaldy.

Uzaq ýaqyt ótpeı ulttar arasyndaǵy eski han, bek, atalyqty qostaǵandar patsha ókimetiniń qyzmetkeri bolyp aldy. Batyrlardan barymtashy, bılerden atqaminer shyǵyp, olar da úkimetke arqa súıep, qara buqaranyń ústinde qamshy oınatty. Kapıtalızm ósýinen áserlengen ult baılary da mal-múlkin molaıtyp, kisi kúshin de paıdalana bastady. Reseı kapıtaldarynyń saýdany kúsheıtýimen qala, poselkelerde saýda oryndary molaıdy. Munymen baılanysqan jergilikti ult baılary kúsh alyp jáne saýda jolymen dıqan sharýalardy aıaýsyz qanaý, talaý arqasynda zor kúshke ıe bola bastady. Qalada turýshy Reseı baılarymen baılanysyp, óz ulty sharýasynan túrli zattardy arzan baǵaǵa alyp, qymbat baǵaǵa satýshy ult baılary kún-kúnnen ósip, qanaý jolymen jerdi, maldy, múlikti asyra bastady. Jergilikti ulttardyń iri, usaq baılary, jarym feodaldary ózderiniń barlyq taǵdyryn tap serigi bolǵan Reseı kapıtalıseri men baılaryn, onyń úkimetin, saıasatyn da qorǵaýǵa kirip ketti. Osyndaı jaǵdaılar astynda baıaǵy jersiz qalǵan jáne az jerdi, az maldy sharýalardyń birsypyrasy bútindeı qý kedeı batyraq bolyp, aýyldaǵy baı, jarym feodaldarǵa jaldana bastasa, birsypyrasy qalalyq jerlerde túrli usaq qol ónerimen shuǵyldanady.

Ult baılary men Reseı baılarynyń birigip alyp eńbekshilerdi qanaýy, eldi adam kórmegen qıynshylyqqa ushyrata bastady.

Ásirese kedeılerdiń turmysy óte nashar boldy.

1902 jyl men 1913 jyl arasyndaǵy esepke qaraǵanda, jergilikti buqaranyń jalpy sanynan 9 prosenti kemigen. Osy kemý álbette, birinshi, sharýashylyq túzelmeýinen bolsa, ekinshiden, túrli aýrýlardyń taralýynan.

Tilmen aıtyp sýretteýge múmkin bolmaǵan qanaý, ezý astynda jasaýshy ulttardyń eńbekshileri shydamaı, úkimetke qarsy kóterilis jasaǵan da ýaqyttary boldy. Biraq patsha úkimeti ony quraldy kúshpen basty.

Kóterilistiń eń úlkeni 1916 jylǵy kóterilis bolyp, buǵan Qazaqstanda bolǵan ulttardyń kóbisi qatynasqan edi³. 1916 jylǵy kóterilis ult kóterilisi bolǵanmen, tap áseri de kúshti edi. Qazaq kedeıleri patsha úkimetine arqa súıenip, buqarany ezýshi qazaqtyń atqaminer bolys, tórelerin mynaý qazaq dep aıaǵan joq. Talaıyn óltirip saldy. Qaraqalpaq, ózbek jáne basqa ulttar arasynda da boldy.

Ult eńbekshileri, óz baılary jáne patsha úkimetiniń zalym tyrnaǵynda ezilip, aıtýǵa til jetpesteı qorlyq, zorlyq jasap, muńdy jasyn tógýde boldy.

Bul eriksizdik, teńsizdikke qarsy Reseıdiń jumysker taby uıymdasqan túrde bas kóteredi. Reseı jumyskeriniń jol basshysy komýnıs-bolshevıkter partıasy, onyń jetekshisi joldas Lenın ult máselesine óte kóńil qoıyp, ol ult-ultty ezý, quldyqta tutýǵa qarsy kúresý kerektigin hám ol kúrestiń qaı túrde bolýyn ashyq kórsetti. Reseı jumyskerleri Qazaqstandaǵy ezilýshi ult eńbekshileriniń qozǵalysyna jolbasshy boldy. Sol jolbasshylyq járdemi arqasynda barlyq ult eńbekshi taby ezilýden qutyldy.

Ulttardyń keńes úkimeti zamanyndaǵy turmysy

1917 jylǵy Uly Oktábr tóńkerisinde proletarıat taby baılar úkimetin qulatyp, úkimet ústemdigin óz qolyna alýdan-aq ult táýelsizdiginiń túbine balta shapty. Patsha úkimetiniń quldyǵynda ezilýshi ulttarǵa tolyq erik berilip, otarshylyqty túp jerinen joıýǵa kiristi. Reseı proleterıaty mynaý qazaq, mynaý orys dep ult aıyrýdy qoıyp, ult máselesin ózinshe sheshti. Reseıdegi barlyq ult quqyq, erkindik jaǵynan bári birdeı boldy. Ár ulttyń bólek memleket quryp óz aldyna ókimet bolýyna sheıin ruqsat dedi. Ult jáne din ústemdigi sekildi teńsizdikti joıyp, Reseı qaramaǵyndaǵy barlyq usaq ulttardyń erkin túrde jasaýyna jol qurdy. Bul erkindikti Qazaqstandaǵy qazaq hám basqa ulttar eńbekshisine 1919 jylǵa deıin júzege asyrýǵa múmkindik bolmady. Óıtkeni úlken sebepter boldy. Qazaqtyń baılary — baıshyl zıalylary óz erkindigin tilep, orys baılarymen qatty baılanysty, olar sol kezde tóńkeristi qulatpaqshy bolǵan baı kapıtalıser jaǵyna shyǵyp, kóńilin tóńkeristen qaıtarmaq boldy. Eńbekshi eldiń qozǵalysyn aldap, óz tilekterine qaratpaqshy boldy. Qazaq baı ultshyldary baılar paıdasy negizindegi (alashorda) ókimetin quryp, tóńkeriske qarsy shyqty. Alashorda úkimeti qazaq ultynyń erkinshiligin baılar tilegine aýdaryp, baıshyldyq qurylysty júzege asyrýdy ózine mindet etip aldy. Uly jáhanger memleketterdiń Reseıdegi proletarıat tóńkerisin qulatýǵa shyǵarǵan shabary Kolchak, Dýtov, Annenkovtarmen birigip⁴ jańa túzele bastaǵan Keńes úkimetine quraldy kúshpen qarsy turdy. Biraq, bul uzaq tura almady. Oktábr tóńkerisin jasaýshy Reseı proletarıatyna, onyń ulttar azattyǵy, teńdigi úshin tastaǵan uranyna barlyq ult eńbekshileriniń kóńili tolyp, senimi artqannan alashordadan beze bastady. Komýnıs partıasynyń Qyzyl týy astyna jınalyp, ulttar teńdigi úshin tastaǵan urandy júzege shyǵarýǵa umtyldy. Sol kezdegi jańa uıymdasa bastaǵan bólshevık partıasy jetekshi bolyp, qazaq hám basqa ulttar eńbekshisi tóńkeris dushpandaryna batyrlyqpen qarsy turdy. Partıanyń úgitteýi arqasynda qazaq eńbekshileri basqa ulttar eńbekshisimen birge qyzyl ásker qataryna kirip, tóńkeris jaýyna qarsy erlik kórsetti. Eger tóńkeris qulasa, ótkendegi quldyq qana emes, ólim qorqynyshy kóz aldynda turǵanyn sezgen qazaq eńbekshisi ólgen-qyrylǵanyna qaramaı, bar kúshimen tóńkeris dushpanynyń qataryn qıratyp, týyn qulatty. Baı ultshyldardy maıdannan súrip, sosıalısik negizdegi ult avtonomıasyn jasaýǵa jol ashty. Keńes úkimetiniń ulttarǵa bergen erkindik quqynan paıdalanýǵa múmkindik boldy.

1920 jyldyń avgýst aıynda Reseı ortalyq atkom hám Komısarlar keńesi avtonomıaly Qazaqstan memleketin qurýǵa dekret shyǵardy⁵. Sol jyldyń sentábr aıynda birinshi ardaqty keńes sezi shaqyrylyp, qazaq eńbekshileriniń ortalyq atqarý komıteti saılandy. Mine, sol kúnnen bastap qazaq eńbekshileri hám basqa usaq ulttar turmysynda jańa dáýir bastaldy. Keńes ókimetiniń ulttarǵa bergen teńdigi júzege asyp, erkin túrde is isteýge jol ashyldy.

Ezilgen qazaq eńbekshisi quldyqtan qutylýmen birge memleket isin basqarýǵa erikti boldy. Óz memleketi ǵana emes, Reseı ortalyq atqarý komıtetiniń qataryna jáne de odaqtyq ortalyq atqarý komıteti qataryna saılanyp, basqa ulttarmen teń quqyqta bolyp qaldy. Barlyq ulttyń quqyqty bolǵan zańy shyqty. Jerden, sýdan paıdalanýǵa qazaq eńbekshisi de, burynǵy qojaıyn ult eńbekshisimen teń bolyp, otarshyldyq degen múlde joıyldy.

Ultty ezýdiń tamyryna balta shabyldy.

Qazaq eńbekshileriniń tili memleket tili sanalyp, mekemelerde is júrgizýge erikti boldy. Túrli mektepter ashylyp, óz tilinde sabaq oqytyldy. Qazaqstan memleketiniń baspahanasy túzilip, qazaq tilinde túrli kitap, gazet, jýrnaldar shyǵarylyp taratyldy. Qazaq eńbekshisi men jumyskerler daıarlaý isi qolǵa alyndy.

Baı, atqaminerlerdiń tyrnaǵynda ezilýshi qazaq jalshylary keńes tóńiregine uıymdasyp, ústemdigi arta bastady. Eńbekshi qatyn-qyzdar erlermen teń quqyqty boldy. Qysqasyn aıtqanda, qazaq eńbekshilderi Qazaqstan avtonomıaly respýblıkasy túzilýimen ózderiniń turmysyna tıisti aýyl sharýashylyǵy, ónerli kásipti negizinen ózgertip, jalpy jumysker, eńbekshiler paıdasyna qaratyp, alǵa bastyrdy. Eski patsha ókimeti zamanyndaǵy otar bolyp, kapıtalızm tepkisinde ezilgen Qazaqstan áleýmetshildik sosıalızm negizine qurylyp, tıanaqty keńes respýblıkasy jasaldy.

Qazaq eńbekshilderi teńdikke jetýmen Qazaqstanda jasaýshy jıyrmaǵa jaqyn ult eńbekshileri de quldyqtan qutylyp, teńdikke jetti. Qazaqstan memleketi jalǵyz-aq qazaq eńbekshileri úshin desek, bútindeı qate bolar edi. Qazaqstan úkimeti qazaq eńbekshilerine qandaı bolsa, qaramaǵynda bolǵan usaq ulttar eńbekshisine de sondaı. Jergilikti halyqtyń kópshiligi qazaq bolǵannan ókimet qazaq eńbekshileri atyna qoıylǵan, barlyq ult eńbekshileri de qazaq eńbekshileri qatarynda ókimet isin basqarýǵa, óz keńesterin quryp, mádenı-sharýashylyq isterin isteýge erikti. Usaq ult ta óz tilinde mektep ashyp, bala oqytýǵa, mekeme isin júrgizýge erikti bolyp, bálki olarǵa tıisti járdemder berildi. Orys proletarıaty qazaq eńbekshilerine járdem berip, memleketin quryp, onyń nyǵaıyp sosıalısik qurylysqa kirisýine tilektes ekendigin is júzinde kórsetse, osy ınternasıonaldyq úlgini qazaq eńbekshiler de qoldanyp, is júzinde kórsetip keledi.

Orys jumysshylary ezilgen ult eńbekshisiniń teńdikke jetýine qansha qaırat kórsetken bolsa, qazaq eńbekshisi de sol úlgini qoldanyp keldi. Barlyq usaq ulttar eńbekshisi qatarǵa qosýǵa tıisti sharasyn kóredi. Olardy keńeske jaqyndatady.

Ulttardy keńes túzilisine qatynastyrý týraly

Qazaqstan ult respýblıkasy bolýmen, túrli usaq ulttardy ishine alady. Óziniń on jyldyq ómirinde qaramaǵynda bolǵan barlyq ult eńbekshilerin keńes qurylys jumystaryna, mádenı, sharýashylyqty alǵa bastyrý isine tolyq qatynastyrýdy negizgi mindetterinen sanap, ony júzege asyrýǵa tıisti sharasyn kórsetip keldi. Biryńǵaı ulttarǵa poselka, qystaq, aýyl keńesterin qurýmen ǵana qanaǵattanyp otyrǵan joq. Tómennen alyp, ortalyqqa deıin keńes oryndarynyń bárine de, qaı ulttyń bolsa da ókilderin kirgizip keldi.

Partıa men keńes ókimetiniń kún, saǵat saıyn eńbekshi qara buqaramen baılanysyp, túrli derektemelerdi turmysqa asyryp turatyn aýyl, poselka keńesi bolǵandyqtan, aýyldy keńestendirý kúsheıtilip, sonymen qatar tómengi ult keńesteri quryldy. 1926 jylǵy Qazaqstanda bolǵan 3641 aýyl keńesinen 2258 qazaqtiki, 1052 orystiki, qalǵan 331 usaq ulttardiki. Bul san 28-jyldarǵa kelgende artyp, 480-ge jetti. Qazir Qazaqstandaǵy 3888 aýyl keńesinen qazaqtiki 2199, kazak-orystiki 115, orys jáne ýkraındiki 1209, uıǵyrdiki 45, ózbektiki 64, nemistiki 40, túrkmendiki 8, tájiktiki 5, dýngandiki 4, taǵy basqa (tatar, bolgar, mordva) ulttaryniki 18 bolyp, istep turady. Aýyl keńesiniń sany kóbeıýmen oǵan halyqtyń qatynasy jaqsylandy. Sonymen Qazaqstanda bir avtonomıaly oblys, 193 aýdan bolsa, sodan qazaqtiki 113, qaraqalpaqtiki 3, ózbektiki 5, uıǵyrdiki 2, kazak-orystiki 9, orys jóne ýkraındyq 47, aralas 13 aýdan. Bul keńester, álbette, ulttardyń otyrǵan orny, sandaryna qaraı qurylyp, olardyń keıbir aralas otyrǵan jerlerinde de laıyqty keńes uıymdasyp otyr.

1927 jylǵy Ortalyq atkom múshesiniń barlyǵy 151 kisi. Sodan qazaǵy 92, orysy 27, usaq ulttary 33 kisi. 1929 jyly Ortalyq atkom múshesiniń barlyǵy 155 kisi. Sodan qazaq 48, orys 30, usaq ulttary 41 kisi.

Bulardan basqa ortalyq narkomattardyń qaısysynda bolsa da ár ulttan kisi bar. 1927 jyldan bastap ortalyq narkomattarǵa usaq ult ókilderin tómennen joǵarylatý isi kúsheıdi. Osy kúnnen ortalyq mekemelerdiń qaısysynda bolsa da usaq ulttardyń jaýapty qyzmette otyrǵandary bar. Mundaǵy bir qıynshylyq usaq ulttardyń nadandyǵy, artta qalǵandyǵy sebepti, olardan jumysshylar óte az. Ekinshiden, olardyń keńesterimen baılanys jasaǵanda til máselesi qıyndaý soǵady. Sonyń úshin bulardan jumysker daıarlaý máselesine kóńil qoıylyp keledi.

Jergiliktendirý máselesi

Qazaqstan qurylǵannan beri negizgi saıasattyń biri ult máselesin durys sheshý bolsa, sonyń bir mańyzdy bólshegi etilip jergiliktendirý máselesi alyndy. Ol kúndelik mindetterdiń biri etip qaraldy. Bul istiń júzege asýynyń barlyq jumystarǵa da mańyzy barlyǵyn kórsetip keldi.

Jergiliktendirý jalǵyz-aq qazaq úshin dep túsinýshiler de boldy. Biraq ol qate. Jergilikti halyq ishinde kópshilik oryn tutýshy qazaq bolý sebepti, bul jumysta da qazaq eńbekshisi kóp eskeriledi: kóbirek saılandy. Budan basqa ulttarǵa dáneme joq dep túsinýge jaramaıdy. Bul máseleni ókimet Qazaqstandaǵy barlyq ultqa birdeı qylyp sheshedi. Qazaqtyń tilin memleket tili qylyp júzege shyǵarsa, basqa ulttardyń tilin óz aýdandary ishinde júzege asyryp, ókimet tili sanaıdy. Ár ulttyń óz aýdanynda óz qyzmetkerinen qoıyp, óz tilinde is júrgizilsin deıdi. Qatta aýdany bolmaǵan ulttardyń aýyl, qystaq keńesi ishinde de óz qyzmetkeri, óz tili bolsyn deıdi.

Jergilikti halyq ishinde kópshilik oryn tutýshy qazaq halqy bolǵany úshin ólkelik memleket tili bolyp, sonyń tili esepteledi. Buǵan eshkimniń talasy bolmaýǵa tıisti, mekeme qyzmetkerleri bolsa da solaı. Kópshilik oryn tutýshy halyq arasyndaǵy mekemede sol halyqtyń ózinen qyzmetker otyryp, barlyq jumys sol tilde júrgizilse ókimettiń jumysy tez alǵa barmaq. Nege deseń, jalpy qara buqara óz muńyn tolyq aıta alsa, álgi mekeme de tolyq túsine alady, sonymen partıa hám ókimettiń joly durys jáne tolyq júzege asyryla qoıady. Sol sebepti jergiliktendirý jumysy artta qalǵan qazaq eńbekshilerin jáne usaq ulttardy da ókimetke, ókimetti olarǵa jaqyndata alady.

Nadan halyq arasynda eski patsha ókimetiniń qaldyǵy áli kúnge deıin kúshti. Zalym patsha ókimetiniń zamanynda mekemelerdiń buqaranyń aryzyn tyńdamaı, olardy jebirlegenin basta aıttyq. Túpkirdegi nadan halyq áli de sol zalymdyq bar ǵoı dep oılaıdy. Jergiliktendirý júrgizilip, mekeme qyzmetkerleriniń jumysy jergilikti tilde bolýymen baıaǵy zalymdyq joqtyǵy ashyq kórinedi. Qara buqara men ókimet arasy jaqyndasady.

Bul máselege uly orys ultshyldyǵy kedergi bolady. Uly orys ultshyldyǵy eski otarshyl, qanaýshylar pikiri bolyp jergiliktendirý jumysyna teris qaraıdy. Osy is arqyly aýzynan nany ketetindeı kópirip, qolaıyn taýyp aqsatýǵa umtylady. Olar bul máseleni orystarǵa qarsy saıasat dep, kedeı men ortashany aldaıdy. Bul áser keıbir partıa múshesi, keńes qyzmetkerine de tıip, isti alǵa bastyrmaýǵa sebep bolady. Bul pikir, jergiliktendirýdiń mańyzyn bilse de, óz qara basy qamy úshin burmalaıdy. Bul pikir partıa hám ókimettiń jolyna qarsy pikir, munymen kúresý kerek. Bul máselege Qazaqstandaǵy jergilikti ultshyldar baıshyldyq kózimen qarap, óz jolyna salmaq bolǵan edi. Qazaqtyń baıshyl ultshyldary bul máseleni óz múddesine paıdalanbaq bolyp, bul týraly ókimettiń josparyna qanaǵattanbaǵan boldy. Olar sol jalǵyz-aq qazaq halqyn ǵana alyp, basqa ulttardy esten shyǵaryp qoıdy. Bul istiń jalpy eńbekshil buqaraǵa paıdaly negizde belgili josparmen júzege asýyna senbedi. Olardyń aıtýynsha, bul máseleni naýqandaı ótkerip, qazaqtan kim bolsa sony iske qoıa berý kerek, kedeı elden jumysshy daıarlaý, tıisti jumys quraldaryn qamdap baryp kirisýge kónbeıdi. Shynynda, olar mekemeniń isin bylyqtyryp, negizgi mindetterdi oryndaýdan toqtatpaq. Qazirge deıin munymen kúrestik, áli de kúresý kerek.

Qazaqstan memleketiniń partıa, ókimeti bul máselege óte kóńil bólip, taldap, sheship keldi. Bul jumys durys oryndalsa ulttar arasyndaǵy arazdyq, bir-birine senbeýshilik joıylatyndyǵyn túsindirdi. Munyń barlyq iske de paıdasy barlyǵyn kórsetip, eńbekshilerdi qatynastyrýmen boldy. Qazaqstan ólkelik partıa komıteti óziniń plenýmynda ádeıi jergiliktendirý máselesin tekserdi. 1928 jyldyń dekabrindegi besinshi plenýmynda jergiliktendirý jumysynyń mindetteri kórsetildi. Bul máseleniń ınternasıonaldyq jaǵy basym bolý kerektigin belgilep, qaýly shyǵardy. Bul qaýlyda: "Jergiliktendirýge tap negizimen kirisip, ınternasıonaldyq, qoǵamshyldyqpen sharýashylyqty sosıalısik negizde qaıta qurý mindetine baılanystyryp, Qazaqstandaǵy barlyq ulttarǵa teńdeı birdeı paıdasy tıetin etip ótkerý kerek" dedi.

Árbir ult aýdandarynda, aýyl, qystaq, poselke keńesterinde, sondaǵy barlyq mekemelerde sol ulttyń ózinen qyzmetker bolý tıisti. Mekeme jumysy sol ult tilinde júrgizilýge tıisti. Kraılyq mekemeler sol ult aýdandarymen óz tilinde baılanys jasaýǵa mindetti. Aýdandyq mekemeler óz qaramaǵyndaǵy ult keńesterimen óz tilinde baılanys jasaýy kerek. Barlyq ólkelik, aýdandyq, mekemeler osy tártipke qaraı jumysker daıarlap, jumystaryn sol negizde júrgizý kerek. Mine, osy túrde Qazaqstan ókimeti jergiliktendirý jumysyn oryndap keledi.

Bul jumysty oryndaýda úlken-úlken qıynshylyqtar bar. Barlyq ulttyń tilin biletin qyzmetkerdi hám is júrgizý quraldaryn birden tórt túligin saı qylyp tabý qıyn. Olardyń bárin daıarlaýda birtalaı ýaqyt kerek. Buǵan janasa usaq ulttardyń nadandyǵy kúshti. 90 prosenti saýatsyz, taǵy osy sekildi tolyp jatqan kemshilikter istiń tez alǵa baspaýyna sebep bolyp keledi. Osylardy eske alyp, Qazaqstan ókimeti óziniń on jyldyq ómirinde neshe túrli kýrstardy ashty. Kóp jumyskerdi tómennen joǵaryǵa da kóterdi. Túrli qaýly-buıryqtar da berdi. Olardyń nátıjesi kózge kórinip otyr. Ólkelik mekemelerde, temir joldarda, túrli óndiris oryndarynda budan neshe jyl buryn jergilikti halyqtan kisi bolmaýshy edi. Osy kúnde qaı orynda bolsa da qazaq jáne basqa ulttardan qyzmetshiler bar. Aýdandyq mekemeler bolsa, 70 prosentke deıin jergiliktenip otyr. Poselke, qystaqtar 100 prosent jergiliktengen. Bizdegi eń úlken kemshilik túrli maman qyzmetkerler joq. Muny josparmen, oqý arqyly daıarlamasa bolmaıdy.

Jergiliktendirý sharýashylyqty qaıta qurý, ónerkásipti alǵa bastyrý sharalarymen baılanysty bolyp, belgili josparmen oryndalmaq. Sol sebepti buǵan besjyldyq jospar túzilip otyr. Sol josparda jergilikti ulttar tilinde is júrgizý, qyzmetker daıarlaý — barlyǵy da kórsetilgen. Jospardy oryndaý barlyq ult eńbekshileriniń mindeti.

Mádenıet qurylysynda ulttardyń jaıy jáne qyzmetshiler daıarlaý

Mádenıet qurylysy máselesi Qazaqstanda bastan-aq óte keskin túrde qoıylǵan edi. Eńbekshi eldiń turmysyn jaqsartý bilimmen ǵana bolady. Ult respýblıkasy bolǵan Qazaqstan sosıalısik qurylysty kúsheıtý úshin mádenı, bilimdi qyzmetshiler asa muqtaj, sosıalısik qurylystyń alǵa basýy úshin mádenı-aǵartý isi eń mańyzdy oryn alady.

Mádenı-aǵartý isindegi keńes ókimetiniń maqsaty jalpy eńbekshilerdiń bilimdi bolýyn tileıdi. Qazaqstanda bul másele ult máselesimen baılanysty júrgizilip, artta qalǵan ulttardyń alǵa basýyna negizdelip turmysqa asyrylady. Biz Qazaqstanda patsha ókimetiniń ult máselesi, mádenıet qurylysynda qandaı saıasat tutqanyn kórsettik. Qazaqstannyń 10 jasqa shyqqan dáýirinde, mádenıet qurylysynda úlken tabystary bar, bul tabystyń ult máselesiniń sheshilýimen baılanysty bolyp kelýi kóńildi qanaǵattandyra alady. Qoldanylyp otyrǵan sharaǵa qarasaq, qoldan kelgen kúshti aıanbaǵandyqty kóremiz.

Mektepterdiń sanyn molaıtý, muǵalimderdi daıarlaý, saýatsyzdyqty joıý úshin neshe túrli sharalar kórildi. Olardy bir-birlep kórsetip shyǵý uzaq ýaqyt alady. Sondyqtan onyń eń úlkeni qarajat jaǵyn kórseteıik.

26-27 27-28 29-30

Jalpy Jalpy Jalpy

somy pros. somy pros. somy pros.

Memleket 4004700 29,7 4315122 31,4 4329800 33,9

búdjeti

Jergilikti 8521306 28.2 11669900 28,4 16333700 28,7

Bul kórsetilgen sandarda ósý úlken bolmaǵanmen, Qazaqstandaǵy jalpy qarajattyń tutqan orny belgili. 1927 jylǵy maǵlumat boıynsha, jumsalǵan qarjy jan basyna 1 som 35 tıynnan keledi.

1925 jyldary jergilikti halyqtan jalpy saýatty bolǵany eki-úsh prosentten kóp emes. 1927 jyldary jalpydan 8 prosent saýatty bolǵan. 28-29 jylǵy málimetke qaraǵanda, aýyl, qystaq halqynyń saýatsyzdyǵy bylaısha:

Qazaq 89,5 prosent

Qaraqalpaq 97 prosent

Ózbek 99 prosent

Uıǵyr 87 prosent

Basqalary 51 prosent

Bul kórsetilgen sandar 1927 jyldarǵa qaraǵanda, saýatsyzdardyń kemigenin kórsetedi. Egerde qala halqynyń 16-dan 50 jasqa deıin, aýyl halqynyń 16-dan 36 jasqa deıingileriniń saýatsyzyn alyp qarasaq, 1928-29 jyldardaǵy málimet boıynsha 1885900 kisi, osy sanǵa súıenip saýatsyzdyqty joıýǵa jalpy jospar túzildi. Bul jospar 1932 jylda bitpek bolyp, onyń jyldarǵa bólingen erejesi mynaý:

1929-30 jyly 462450

1930-30 jyly 733640

1931-32 jyly 789900

1885900 kisi.

Ulttar arasyndaǵy saýatsyzdyqty joıý isin alǵa bastyrý mektep qurylysynyń kúsheıýine baılanysty. Bastaýysh oqýdy kúsheıtý, mektep sandaryn kóbeıtý saýatsyzdyqty joıýdaǵy mindetterdiń mańyzdysy. Saýatsyzdyqty joıýdyń alǵa baspaýy jalpyǵa mindetti bastaýysh oqýdyń iske asyrylmaǵanynan keledi.

Nege? Mektep jasyndaǵy balalardyń oqı almaı qalǵandarynyń jasy tolyp, saýatsyz kisi molaıa beredi. Ony tómendegi sannan kóremiz.

Mine, bul joǵarydaǵy keste-tablısadan 27 jylǵa qaraǵanda, jaqsy ǵana alǵa basqanymyz kórinedi. Biraq ta qazaq, qaraqalpaq, ózbek balalarynyń sanynan kóp aýysyp qalǵandary bar. Olar sol saýatsyzdardyń kóbeıýine jol qoıyp turady.

Mektep jasyndaǵy balalardyń oqýdaǵylarynyń 8-den 11 jasqa deıingileri

Jalpy sannyń prosentpen kórsetilýi

Ulttary 1927 jyl 1928 jyl 1929 jyl

Qazaq 15 32 34,7

Orys 55 64 73

Tatar 50,9 63 78

Uıǵyr 31,9 40 51

Dýnǵan 18 26 40,9

Ózbek 17 21 25

Qaraqalpaq 12 16 30,8

Basqa kúnshyǵys

ulttary 55 62 66,6

Ol ǵana emes, taǵy da bir qıyn bolǵan nárse — oqýdaǵy balalardyń jastarynyń kelisimdi bolmaǵany, ulttardyń birinshi basqysh mektepterindegi oqýshylardyń jastarynyń laıyqty emestigi. Mysaly: birinshi basqysh mektep qazaqtan 12 jasqa deıin 22,7 prosent.

Evropalyq 54,1 prosent.

Uıǵyrdan 45 prosent.

Basqa ulttarda da solaı bolyp 12 jastan joǵarydaǵy oqýshylardy alyp qaraǵanda, taǵy da keri túrde ekenin kóremiz.

Birinshi basqysh mektepten qazaqtan 12 jastan joǵarydaǵy 77,3 prosent.

Orystan 45,9 prosent.

Uıǵyrdan 54,6 prosent.

Mádenıet qurylysyndaǵy eń úlken tabystyń biri jalpyǵa mindetti bastaýysh oqýdy turmysqa asyrýǵa kiriskendigimiz. Qazaqstannyń Úİİ partıa konferensıasynyń qaýlysy boıynsha, jalpyǵa mindetti bolǵan bastaýysh oqýdy, bastaýysh mektep kýrstardy 1930—31 jyldan bastap 1935—36 jyldar tolyǵymen júrgizilmek. Soǵan jalpy jospar túzilip, sol boıynsha Qazaqstandaǵy barlyq ulttar arasynda da júzege asyrylǵaly otyr. Bul máseleni júzege asyrý usaq ulttar úshin óte mańyzdy.

Barlyq birinshi basqysh mektepterden kóbirek aýyldarda jasy tolǵandardyń prosenti 32-ge deıin barady. Ult mektepterinde sońǵy ýaqyttarda qyzdardyń sany kóbeıdi. 1930 jylda orta eseppen qyzdar 13 prosentke deıin mektepke tartylǵan.

Mádenıet qurylysyndaǵy ońaısyz qıyn jumystyń biri mektep úıleriniń kóbisi ǵylym jaǵynan qaraǵanda jaramsyz bolyp shyǵady. Mektepke arnap salǵan úı buryn da óte az edi. Sońǵy ýaqyttarda bu da jóndelip keledi.

Saýatsyzdyqty joıý birinshi basqysh mektepterdiń sanyn molaıtyp, oqýshy, oqytýshylardy kóbeıtýmen birge orta, joǵarǵy bilim berýshi oryndardy kúsheıtý kerek. Orta, joǵarǵy bilim berý máselesi aýyl, qystaýda nashar bolyp, qalalyq jerlerde ǵana jaqsy.

1928 jyly Qazaqstanda orta dárejeli ult mektepteri oqýshylar sany mynadaı:

Ulttar	7 jyldyq		9 jyldyq		Sharýa jastary mektebi		Barlyǵy
Qazaq Orys Basqa ulttar Barlyǵy	mektep 20 46 7 73	oqýshy 3299 15437 1102 19874	mektep 5 27 2 34	oqýshy 1125 9551 420 11096	mektep 9 18 - 27	oqýshy 367 1718 - 2085	mektep 34 91 9 134	oqýshy 47761 26742 1522 38055

Bul qıynshylyqtan shyǵý jolynda tehnıkýmdardyń sany molaıtylyp keledi. Jalpy joǵarǵy oqý oryndaryn tezdikpen kóbeıtýge shara kórilip keledi. 1929 jyldan bastap eki joǵary oqý orny quryldy: Qazaq memleket ýnıversıteti jáne mal dárigerlerin daıarlaý ınstıtýty⁷. Bul ekeýiniń de túrli bólimderi bar. Kelesi jyly taǵy da aýyl sharýashylyq ınstıtýty, doktorlyq jáne taý-ken ınstıtýty uıymdastyrylmaq. Osylardaǵy oqýshylardyń ult jaǵyn qaraǵanda qanaǵattanarlyq, qazaq jáne kúnshyǵystyq usaq ulttar jalpy sannyń 57 prosentin tuta alady. Qazaqstannyń syrttaǵy, Orta Azıadaǵy oqý oryndaryna da kóp oqýshylar jiberildi. Olardyń ult jaǵynan: qazaq jáne kúnshyǵys usaq ulttar jalpy sanynan 63 prosentin tuta alady. Bul joǵarǵy mektepterge oqýshylar alǵanda usaq ulttardan jeterlik dárejede alynýyna kóńil qoıylyp otyr. Usaq ulttardan qyzmetshiler daıarlaý máselesi Qazaqstannyń besjyldyq jospary boıynsha daıarlanatyn qyzmetshilermen qosyla daıarlanbaq.

Qazaqstandaǵy bir qıyn bolǵan nárse ult baspahanasyn jolǵa qoıý bolǵan edi.

Sońǵy ýaqytta bul is te jóndelip keledi. Osy kezde qazaq tilindegi ólkelik jáne aýdandyq, barlyǵy 78 gazet shyǵyp turady. Bulardyń eń tómeni jumasyna eki ret, joǵarǵysy kúndelik bolyp shyǵady. Qazaq tilinde túrli jýrnaldar da bar. Usaq ulttar tilinde — qaraqalpaqsha bir "Mentóksh Qaraqalpaq", uıǵyrsha bir "Kámbáǵállár aýazı", ózbekshe bir "Qyzyl qyshlaq" gazetteri shyǵady⁸. Evropalyq ulttar tilinde de gazet, jýrnaldar bar. Qazaqstanda baspasóz jumysy 1920 jyldan bastalyp, on jyl ishinde jaqsy ǵana alǵa basty. 1920 jyldan 1929 jylǵa deıin qazaq tilinde 500-ge jaqyn atpen eki mıllıondaı ekzemplár kitap shyǵarylǵan. Qaraqalpaqtyń óz tilinde oqý jáne basqa kitaptary shyǵyp turady. Usaq ulttar tilinde oqý quraldaryn shyǵarý qıynyraq bolǵan edi.

Uıǵyr, dýnǵan ult tilinde órip jáne oqý kitaptary bolmaı, qıynshylyqqa ushyrap kelgen edik. Jańa latyn árpine kóshýmen ony da jóndeýge múmkindik boldy.

Mádenıet qurylysynda taǵy úlken bir tabys qazaqtyń latyn árpine negizdelgen álippesin turmysqa asyrǵandyǵymyz. Latyn negizindegi árip 1928 jyldan bastalyp, memleket árpi sanalyp otyr. Jaqyn arada bútin jazý isteri latyn árpine kóship bolmaq. Kúnshyǵystyq usaq ulttardyń da áripteri latyn negizine aýdarylyp otyr. Qazaqstanda qazaq zıalylarynan birnesheleri latyn negizindegi áripke jáne jalpy mádenıet qurylysyndaǵy keıbir isterge ultshyldyq kózben qarap qarsy shyqty. Olar qazaq eńbekshileriniń mádenıetin baıshyl eskishildik jaqqa qaraı súırep, eńbekshiler mádenıetin mensinbedi. Bul aǵym eski alashordanyń qaldyǵymen baılanysty.

Qazaq eńbekshileriniń ósýi, saıası seziminiń artýymen ultshyldardyń pikiri shetke qaǵyldy. Sońǵy ýaqyttarda olardyń pikiriniń zalaldy ekendigi jalpy eńbekshiler arasynda málim bolyp, onymen kúresýge kirisildi. Ultshyldardyń bastyqtary mádenıet maıdanynan shetke shyǵaryldy, qaldyqtarymen alda kúresý kerek.

Kúnshyǵys usaq ulttary arasynda da mádenıet qurylysyna qarsy ultshyldyq kózqaras bar edi. Olardyń da negizgi pikiri baıshyl, eskishilik bolyp, eńbekshiler mádenıetine jatpaýshy edi. Taranshy, dýnǵan, qaraqalpaq sekildi ulttardyń arasynda mádenıet júzindegi jumystarǵa qanaǵattanbaǵandaı qarsy bolyp, negizinde sol baıshyl pikirge qarap, burmaqshy edi. Sońǵy ýaqytta olarmen de kúres bastalyp, shyn eńbekshiler mádenıetin qurýǵa kirisip keledi.

Ult mádenıeti ultshyldardyń aıtqanyndaı qurylmaıdy. Jańa keńes jolymen tap negizinde, ınternasıonaldyq jolmen qurylýy kerek.

Ult máselesiniń sharýashylyq qurylysynda sheshilýi

Tarıhı sebeptermen jergilikti ulttar arasynda sharýashylyq teńsizdigi bolǵany basta aıtyldy.

Qazaqstan ult keńes respýblıkasy qurylýmen sharýashylyq erkindigi bastaldy. Orys ultynyń ústemshiligi, zorlyqpen alǵan jerleri qaıtaryla bastady. Jerdiń menshikti múlik bolýy buzylyp, kópshilik áleýmettik boldy. Jer satý joıylyp, onyń teń paıdalanýǵa jalpy buqara uqypty boldy. Sharýashylyq negizimen ult-ultqa ústem bolý bitirilip, teńdik, erkindik berildi. Qazaq ulty jáne usaq ulttar eńbekshileriniń neshe jyldar kútken, kóksegen máselelerine kóńil qoıyla bastady.

Tarıhı janjaldy máselelerdiń biri jer máselesi bolyp, munyń sebebinen ult arazdyǵy týǵanyn aıtqan edik. Sondyqtan jer máselesin sheshý ult máselesimen baılanysty boldy. Qazaqstan úkimeti bul máselege bastan-aq kóńil qoıdy. Bul máseleniń barlyq ult, kedeı, ortashalarynyń tilegine qaraı tap negizinde oryndalý jaǵyn kózdedi. Tap maqsatyn alǵa qoıyp iske kiristi. Biraq bul máselege, bastapqy kezde, eski alashordanyń qaldyǵy baıshyl-ultshyldar kesirlik jasady. Qazaqtyń baıshyl ultshyldary jer máselesiniń jalǵyz-aq qazaq ulty úshin sheshilýin qýattap, basqa ulttar kedeılerin esten shyǵaryp qoıdy.

1925 jylǵy Qazaqstannyń V partıa konferensıasynda ultshyldar óz pikirin ótkizip, jerge ornalastyrý jumysyna kezek túzildi⁹. Aldymen jerge qazaq ornalastyrylsyn, orys, basqa usaq ulttar ekinshi, úshinshi kezekte ornalastyrylsyn, jerden paıdalaný mólsheri de osy túrde bolýǵa, qazaqtardy jerge ornalastyrý úkimet esebinen, basqa ulttarǵa jer zańyna mýapyq jer bólip berilsin degen edi.

Máseleniń bulaı sheshilýi ulttar arasynda qaıtadan janjal týdyrdy. Nege deseń, qonystandyrý jumysy júrgizilgende qazaqtyń baıy úkimet qarjysyna qonystap, orys, basqa ult kedeıi kezegi jetken kúni óz qarjysyna qonystanarǵa kerek, ekinshiden, jer bitkenniń bári qazaqtarǵa berilip, basqalar kezegi kelgenshe qarap turýy kerek. Solaı bolyp ulttar arasynda birdeılik, teńdik bolmaı qaldy. Buǵan basqa ulttar narazylyq bildirip, Qazaqstan bizge kóńil bólmeıdi, biz ógeı bala boldyq dep ortalyqqa shaǵym ústine shaǵym túsirdi. Jerden paıdalanýǵa teńdik bolsa, el qatarly sybaǵamyzdy berińiz degen tilekterin qoıa bastady. Durysynda, usaq ulttar bul máseleni qoıýǵa erikti edi.

Bul janjaldar Qazaqstannyń VI partıa konferensıasynyń qaýlysymen jóndeldi¹⁰.

ÚӀ partıa konferensıasy óziniń qaýlysynda bylaı degen edi:

"Jerge ornalastyrýdyń kezekke bólinýi qaldyrylsyn, qazaq, orys dep ult-ultqa bólinbeı, tap joly, tap maqsaty qoldanylsyn, jerden paıdalaný mólsheri birdeı túzilsin. Qazaq sharýasy nashar bolǵandyqtan, olarǵa jerdiń molyraq berilýi este bolsyn, jerge ornalastyrǵanda bar ulttardyń kedeıi, ortashalary birdeı úkimet qarjysy esebine alynsyn".

Qazaqstandaǵy jappaı qonystandyrý máselesi turǵyn el eńbekshileri men turǵyn evropa halqy jáne shyǵystyq ulttardyń baı, kýlaktaryna qarsy kúshterin biriktiretin bolyp oryndalýy alǵa qoıyldy. Bul jumysta qazaq, orys demeı, barlyq ulttardyń kedeı, ortashasynyń múddesi qozǵalyp, baı, kýlakqa qarsy kúreste tapshyldyq birligin kúsheıtýge jol túzeldi. Solaı bolyp ultshyldardyń pikiri shetke qaǵyldy.

Osy derektemelerdi, qaýlyny júzege asyra aldyq pa? Tolyǵymen asyra aldyq.

Birinshi, egindik, shabyndyq jerlerdi kedeı, ortashalarǵa bólistirý júrgizildi. Shabyndyqtan 1136000 gektar, egistikten 1250000 gektar jer kedeı, ortashaǵa bólistirildi. Osydan batyraq pen kedeı 700000 gektar shabyndyq jáne 741000 egindik jerge ıe boldy. Ortasha 436000 gektar shabyndyq, 508000 gektar jer aldy. Bul kedeı men ortanyń sharýasyn kúsheıtip, baılardyń kúshin kemitti, ekinshiden, aýylda tap sezimin kúsheıte aldy.

Ekinshi, baılardyń, jarym feodaldardyń kúshin kemitý, olardy múlde joıý úshin konfıske júrgizilip, 1928 jyly 609 iri baıdyń mal-múlki konfıskelenip, ózderi jer aýdaryldy. Bular ylǵı keńes jumysyna belsene dushpandyq júrgizip, partıa men úkimettiń ol úshin qoldanatyn negizgi sharasyn júzege asyrýǵa kesir bolatyn jýan judyryqtar edi. Olar sol burynǵy eski qanaýshyldyqty jáne túrli sumdyqty kúsheıtýshi, eldiń birligin qashyrýshy laısańshyldar edi. Eldiń turmysyn jaqsartýǵa jol bermeýshi edi. Solar konfıskelenip, 144474 bas iri maldary alynyp, 20626 mańdaıynda túgi joq batyraqqa berildi. 293 kolhoz, 5 sovhoz uıymdastyryldy.

Úshinshi, 1927 jyldan 1929 jylǵa deıin tap negizimen 257615 sharýa jerge qonystandyrylǵan. Munda Qazaqstandaǵy ult eńbekshileri de birdeı qonystandyryldy. Osymen ulttar arasyndaǵy tatýlyq kúsheıdi.

Orta sharýalardy qonystandyrýmen qarap qalmastan, olardyń sharýashylyǵyn órkendetýge úkimet tarapynan qaryz aqsha berilip turdy. Munda kóbirek artta qalǵan ulttardyń qojalyǵyn kóterý jaǵy este tutyldy. 1928 jyly 17547 myń som, 1929 jyly 18552 myń som qaryz berildi. Jut, basqa túrli apattarmen kúresýge sońǵy jyldary memleket jáne jergilikti búdjetten 1900000 som aqsha jumsaldy. Barlyq ulttardyń kedeıleri salyqtan qutqaryldy.

Aýyl-qystaqtaǵy sharýalardyń kerek-jaraǵyn jetkerý úshin kooperatıv oryndarynyń sany ósirildi.

1927 jyly barlyq kooperatıv orny 312, músheleri 110 myń bolyp, usaq ulttardan 6,3 prosentin ǵana tutqan edi.

1930 jyly kooperatıv oryndary 748, músheleri 430700 bolyp, jergilikti halyqtan 53,3 prosentin tutty: sharýashylyqqa kerekti soqa-saıman, mashınalar jeterlik dárejede berildi.

1930 jylǵa qaraǵanda, sovhozdardyń sany ósti. Egin salý, mal asyraý hám basqa da barlyq sovhozdardyń sany 80-nen asady. Bularǵa kóbirek jergilikti halyqtan, hám usaq ulttardan tartylǵan. Kolhozdyń ár túrdegisiniń beri qosylǵanda 700-ge barady.

Taǵy da kóshpelilerdi otyryqshy etý úshin 1930 jyly jospar túzilip, 344000 sharýany otyrtýǵa 300 mıllıon som belgilenip otyr.

Túkpirde jatqan elderge temirjol salynyp jatyr. Olardan Túrkistan-Sibir temir joly 1930 jyly jetkerilip iske kiristi.

Óndiris oryndary kúsheıtilip, alǵa bastyryp keledi. Osy jumystar nátıjesinde Qazaqstanda ult alalyqtary joıylyp, birlesý, kúsh biriktirý nyǵaıyp keledi. Sonymen birge Qazaqstanda proletarıat ósip keledi.

1926-27 jyly Qazaqstandaǵy búkil proletarıattyń sany 193855 bolyp, júz prosent bolsa, 1929-30 jyly 229004 bolyp, 1048 prosent artqan. Besjyldyq jospardyń aqyrynda 1932-33 jylda 822579 bolyp, 4243 prosent artpaq. Osynyń ishinde barlyq ult eńbekshilerinen de bar.

Ult máselesiniń sharýashylyq jolymen sheshilýiniń tolyq qorytyndysyn jasaý úlken is. Biz munda kóbirek aýyl sharýashylyǵy jaıyndaǵy birsypyra istelgen isterdi ǵana kórsettik. Ónerkásip, jol qatynasy, taǵy sol sekildi jónderde oryndalǵan jumystar kóp. Jańa bastalyp jatqandary da bar. Munyń tolyq qorytyndysy besjyldyq jospardyń oryndalýymen bolmaq. Qazaqstannyń VII partıa konferensıasy bul týrada mynadaı týra jol kórsetti":

"Besjyldyq jospar proletarıattyń jáne Qazaqstandaǵy barlyq eńbekshilerdiń tapshyldyq baǵytyn bekemdep, ulttar arasyndaǵy máseleniń mádenı, sharýashylyq negizimen tolyq sheshilýine sebepker. Baı-kýlaktarmen aıaýsyz kúresý, Qazaqstannyń sosıalısik qaıta qurylysy úshin barlyq eńbekshileriniń kúshin biriktire alady".

Konferensıa qaýlysy máseleniń negizin tipti ashyq aıtqan. Ult máselesiniń sharýashylyq negizimen tolyq sheshilýi besjyldyq jospardyń oryndalýymen baılanysty. Barlyq ult eńbekshileriniń mindeti besjyldyq jospardy tórt jylda oryndaý bolýy tıis.

Partıa qurylysy

Reseı kapıtalshyldary otarshyldyqta jasaǵan Qazaqstan qaramaǵynda iri ónerkásipti alǵa jiberý isine qyzyqpady. Óndiris oryndary óte az boldy. Keıbir bar ónerkásip oryndaryna, bolsa da jergilikti halyqtan jumysshy alǵan joq, alsa da óte az.

Sondyqtan Qazaqstan qaramaǵynda jalpy proletarıattyń sany az bolyp, jergilikti halyqtan múlde az edi. Bar proletarıat jáne aýyldaǵy kedeı batyraqtar da taraý-taraý túrde bolyp, olardyń qatynas jaǵy ońaısyz edi. Olardyń isteıtin, kúneltetin oryndary temir joldan, mádenı jerlerden shette edi. Osyndaı tarıhı sebeptermen Qazaqstan proletarıaty arasynda partıa uıymyn erte bastan kúsheıtýge múmkindik bolmady. Jumysshy, kedeı-batyraqtardyń taraý túrde óte artta bolǵandary, olar arasynda tóńkeris isin júrgizip, ult belsendisin daıarlaýǵa qıyndyq keltirdi.

Osy sıaqty sebeptermen qazaq, basqa ulttardyń eńbekshisi Oktábr tóńkerisine ózderiniń óte az sandy komýnıserimen kiristi. Oktábrden soń, keńes úkimeti quryla bastaýmen qazaq jóne basqa ulttardyń komýnıs partıasyna kirýi bastalady.

Azamat soǵysy kezderinde qazaqtan kóp kisiler partıa qataryna kire bastaıdy. Ol ýaqyttarda partıa uıymy kúshti bolsa da, múshelerdiń kóbi qyzyl ásker jáne onyń bastyqtary, saıası jetekshilerden bolyp, olardyń kóbi azamat soǵysy bitken soń taralyp ketti. Qalaıda sol ýaqyttaǵy, Orynbordaǵy partıa uıymyna12 qazaqtan jáne basqa jergilikti ulttardan tartylǵan múshe az edi.

Qazaqstan respýblıkasy qurylǵan soń, partıa uıymy qazaqtan kóptep múshe tarta bastaıdy. Biraq ta, ol ýaqytta qala, poselkadaǵy kisilerden kóp tartylyp, aýyldaǵy shyn kedeı-batyraqtar arasynda is júrmeı keldi. Kóp oryndarda partıaǵa tap jaǵynan jat oqymysty baı balalary, alashordashylardan da kirgenderi boldy. Qaraqalpaq oblysy sekildi túkpirdegi oryndarda ıshan, molda hám onyń balalary da kirip qaldy. Sebebi, ol kezde kedeı, batyraqtardyń tap sezimi kúshti emes edi. Sondyqtan bastapqy kezde Qazaqstandaǵy partıa uıymynda alaýyzdyq, jikshildik kúsh aldy. Baıshyl, ultshyldyq kóp boldy. Buqarany, úkimetti partıa uıymy basqarmaı, jikshil "kósemder" basqaryp ta júrdi.

Qazaqstan respýblıkasy qurylýdan bastap, partıa uıymynyń aldynda úlken-úlken mindetter turǵan edi. Ortalyq Partıa Komıtetiniń qaýlylaryn artta qalǵan Qazaqstanda júzege asyrý kerek. Mundaǵy tóńkeristiń nátıjesimen isteletin ult máselesi, mádenı, sharýashylyq jumystaryna saıası jol basshylyqty kúsheıtip, barlyq jumysta tap kúresin keskindetý kerek boldy. Mine, osyndaı zor mindetterdi oryndaı bastaǵanda Qazaqstandaǵy partıa uıymynyń jetekshi oryndaryndaǵy qyzmetkerler arasynda keıbir joldastar partıanyń uly jolynan taısala bastady. Partıa derektemesin oryndaǵanda baıshyl-ultshyldyq kózimen qarap burmalaı bastady.

Sol ýaqyttaǵy jikshildikti zoraıtqan Qojanuly joldas¹³ 1927 jylǵy ólkelik komıtetke jazǵan hatynda: "Partıanyń uly jolyna ultshyldyq kózben qarap, burmalaǵanym ras" dep jazady, (ol sońynda qatesin moınyna aldy).

1925 jyldyń kúzinde bolǵan Qazaqstannyń Ú partıa konferensıasy jikterdiń tobyn tozdyryp, qataryn buzdy. Jikshildik, baıshyldyqpen kúresip, partıa uıymynyń áserin, jetekshiligin kúsheıtýge kiristi. Bul ýaqyttarda partıa qatarynda qazaq jáne basqa ulttardan belsendiler de kóbeıip, salt-sanasy berik komýnıser shyǵa bastaıdy. Aýyl kommýnısin shyǵarý urany tastalyp, ol júzege asyrylady. Partıadaǵylar turmys jaǵynan da túzele bastaıdy. Baıaǵy "kósemderge basqarýǵa jol berilmeı, shyn partıa uıymy bolyp partıanyń dırektıvasyn turmysqa asyrýǵa múmkindik týady. Tómenderde partıa uıymdarynyń sany molaıyp, jikshildikti bitirý jáne mádenı, sharýashylyqty órkendetetin jumystardy qolǵa alýdy myqtap talap etti. Partıa uıymynyń bul maqsaty Qazaqstannyń ÚӀ partıa konferensıasynda júzege asty.

1927 jyldyń kúzindegi ÚӀ partıa konferensıasy sol ýaqyttaǵy jikshildiktiń syryn ashyp, partıaǵa zalaldy ekenin kórsetti. Ondaǵy "sadýaqasovshyldyq" jiginiń baılardyń pikiri ekenin belgilep, ony bitirýge jol túzdi. Ol jiktiń tilegi: "Qazaqstandy keńes úkimetine baǵynbaıtyn úkimet jasaý, keńes odaǵynyń sharýashylyǵyna baılanystyrmaı ónerkósip qurý, qazaqtyń baıy men kedeıin aıyrmaý, taǵy-taǵylar" edi, Lenın partıasynyń qyzyl týy astyna jınalǵan kedeı, batyraqtar "sadýaqasovshyldyq" tamyryna balta shapty, onyń qaldyqtaryn da joıýǵa kiristi.

Qazaqstannyń on jyldyq ómirinde partıa uıymy túrli jikterdi jeńip, óziniń qataryn túzedi; jat adamdardan tazalandy. Onymen múshelerdiń jalpy sany kemigen joq, naǵyz kedeı, batyraqtardan, óndiris oryndaryndaǵy jumysshylardan kóp alyndy.

Qazaqstandaǵy partıaǵa múshe, kandıdattarynyn turmys jaǵyna qaraǵanda mynadaı: (prosent esebimen)

Jyldar 1928 jyl ıanvar 1929 jyl ıanvar 1930 jyl aprel

Jumysshy 33,3 35,3 45,2

Sharýa 44,6 44,1 48,6

Keńes qyzmetkeri jáne basqalar 22,1 20,1 16,3

Óndiris ornyndaǵy jumysshy 21,3 25,3 34,7

Barlyǵy 100 % 100 % 100 %

Partıanyń qatary túzelýimen ult komýnıseriniń sany molaıdy. Barlyq múshe jáne kandıdattardy ultqa aıyrǵandaǵy sany mynadaı bolyp shyǵady:

Ulttar 1927 jyl 1930

múshe, múshe

kandıdat kandıdat

sany % sany %

Qazaq 11959 39,0 21211 44,9

Orystar 12041 38,3 17475 37,0

Ýkraındyqtar 3425 10, 9 4098 8,1

Kúnshyǵys

usaq ultar 2828 9,0 3097 6,6

Eýropalyq

Usaq ulttar 1323 3,8 1369 2,8

Barlyǵy: 31455 100 % 47250 100 %

Partıa uıymynda áıelderdiń sany da artyp keledi. Olar komýnıserdiń jalpy sanyna ústimizdegi jyl 19 prosent tutady. Áıelderden belsendiler daıarlanyp, jaýapty jumystarǵa da qoıylyp otyr.

Jastar uıymynyń músheleriniń sany ósýmen qatar da jaqsylanyp keledi. 1928 jyly barlyq múshesi 63218 bolsa, 1929 jyly 96559 boldy. Jumysshy, batyraq 27,5 prosentten 32 prosentke jetti. 1927 jyly 32 myń jas ulandar múshesi bolsa, 1929 jyly 54 myńǵa jetti.

Jastarǵa tárbıe berý jumysy eń aldyńǵy mindetterden sanalyp keledi.

Ult komýnıserin molaıtý, olarǵa ınternasıonaldyq tárbıe berý jumysy aldyńǵy qatardaǵy mindetimiz bolyp keledi. Áli de sol jumys kúsheıtilmek. Munan bylaı ult komýnıseri partıa jolynan taısalýshylarmen kúresip, shyn bólshevık bolý kerek. Salt-sana maıdanynda batyrlyq kórsetip, jergilikti ultshyldyq uly orys ultshyldyǵymen kúresý kerek. Ult kedeı, batyraqtaryn partıaǵa tartyp, naǵyz komýnıs partıasyn quryp, onyń uly jolymen barý kerek.

Internasıonaldyq jolynda

Patsha úkimetiniń otary bolyp, quldyqta jasaǵan Qazaqstandaǵy ulttarǵa Oktábr tóńkerisin jasaýshy orys proletarıaty erkindik berdi. Orys proletarıaty buryn quldyqta jasaǵan ulttardyń kedeı sharýalarymen baılanysty kúsheıtip, olarǵa saıası, mádenı, sharýashylyq jaǵynan járdem kórsetip keledi. Ezilgen ulttardyń eńbekshilerimen qoıan-qoltyq odaqtasyp, sosıalısik qurylysty kúsheıtkeli otyr. Sondyqtan barlyq ult eńbekshileri sol odaqty kúsheıtýi tıis. Qazaqstandaǵy barlyq ult eńbekshileri birigip, baı-kýlaktarmen kúresti údetip, sosıalısik qurylysty órkendetýi tıis.

Aýyl sharýashylyǵyn sosıalısik negizde qaıta qurý bútin kedeı men ortashanyń paıdasy. Bul isti júzege asyrý úshin kolhoz, sovhozdar uıymdastyrylyp jáne kóshpeli eldi otyryqshylyqqa aınaldyrý isi júrgizilip jatyr. Mashına, traktor sekildi saımandar berilip, jańa tehnıkamen sharýashylyqtyń ónimin arttyrýǵa túrli kúrdeli jumystar istelip jatyr. Osylardyń bárine de ult aıyrmashylyǵyna qaramaı, naǵyz kedeı batyraqtar tartylady. Sonyń úshin bul jumysqa barlyq ult eńbekshileri de at salysýy tıis. Ózderiniń artta qalǵan sharýashylarynyń osy túrde ǵana alǵa basýyn bilýi tıis.

Bizde ult arazdyǵy eskiden mıras qalǵan. Sol qaldyqtar sosıalısik qurylysqa zalal beredi. Endi ol arazdyq bolmaýy kerek. Barlyq ult kedeıleriniń de tilegi bir. Sondyqtan ult degende kedeı kózimen qaraý kerek. Ult-ulttyń kedeıi bir-birine járdemdes bolsyn.

Uly orys ultshyldyǵy otarshyldyqtan qalǵan nárse. Ol bizdiń barlyq ult eńbekshileriniń birligin buzady, sosıalısik qurylysqa kesir bolady. Orys proletarıaty onymen kúresti kúsheıtip otyr. Sondyqtan barlyq ult eńbekshileri sol proletarıattyń jolyn qorǵap, uly orys ultshyldyǵymen kúresý kerek. Jergilikti ultshyldyq ta óte zalaldy, onymen de kúresý kerek. Ońshyl, solshyldyq bizdi partıanyń uly jolynan azdyrady, olarmen de qatań kúres kerek.

Sońǵy ýaqyttarda bizde tap kúresi kúsheıe bastady. Bútin keńes odaǵyndaǵy kedeı taby kapıtalızm qaldyǵyna shabýyl jasap otyr. Sosıalısik qurylys kún sanaı órkendep keledi. Buǵan baı-qulaqtardyń qarsylyǵy zoraıyp otyr. Baı-qulaqtar proletarıat ústemdigine jáne sosıalısik qurylysqa qarsy kúresip, qaıdaǵy ońbaǵan nemelerdi qoldanady. Olardyń paıdalanatyny din joldary, uly orys ultshyldyǵy, jergilikti ultshyldyq, partıa jolyn burmalaý, taǵy sol sekildiler. Barlyq ult eńbekshileri, ásirese, partıa múshesi osyndaılarmen kúresip, ınternasıonalshyldyqty kúsheıtýge úgit júrgizýi kerek. Qaısy bir túrde bolmasyn, ult alaýyzdyǵyn kúsheıtýshilermen aıaýsyz kúresý kerek.

Qazaqstan úkimeti jalǵyz-aq qazaq halqy úshin dep túsiný jaramaıdy. Ol Qazaqstandaǵy barlyq ult eńbekshileri úshin úkimet, barlyq ult eńbekshilerine de birdeı qaraýdy mindet qylyp otyr. Jergilikti halyq ishinde kópshilik oryn tutýshy qazaq eńbekshisi bolǵannan ár iste de solar kóp aýyzǵa alynarǵa tıisti. Munyń úshin ókpeleý orynsyz. Barlyq ult eńbekshileri qazaq eńbekshilerine járdemdes bolýy kerek. Úkimet máseleni tap negizinen sheshedi. Qaısy máselede bolsa da barlyq ulttyń kedeı, ortashalarynyń paıdasyn kózdep is istedi. Sondyqtan barlyq ulttyń eńbekshileri Qazaqstannyń partıa hám úkimetiniń jolyn qorǵaýy tıis.

Qazaqstan memleketi aýyl sharýashylyǵy jáne iri ónerkásip ornyna aınalyp keledi. Sondyqtan jergilikti halyqtan proletarıat daıarlaý isi alǵa qoıylyp otyr, mine muny jalǵyz-aq qazaq halqynyń paıdasy úshin dep oılaý jaramaıdy. Bul másele jalpy proletarıat pen qara sharýanyń odaǵyn nyǵaıtyp, sosıalısik qurylystyń jeńýine járdem bolmaq. Bul jumysta mádenıette alda bolǵan orys jumysshylarynyń belsendiligi kerek. Kóbinshe mamandyǵy basym orys jumysshylary jergilikti qazaq jáne basqa ulttardan da proletarıat shyǵarýdy ózine mindet qylyp, olarǵa tárbıe berýge tıisti. Jergilikti jumysshylar da naǵyz ınternasıonaldyq pikirde bolyp, tárbıe alarǵa kerek.

Keńes odaǵyndaǵy ulttardyń erkin bolyp mádenıet qurýyn, sharýashylyǵyn órkendetýin kapıtalısik memleketter kóre almaıdy. Óıtkeni baıaǵy patsha zamanyndaǵy bizde bolǵan jaǵdaı solarda áli kúnge deıin túk aınyǵan joq. Jıhanger memleketter dál osy kúnde otarshyldyqpen kóp ulttardy ezip otyr. Sol ezilýshi ulttarǵa bizdi úlgi bolady dep qorqady. Sondyqtan ulttarǵa erkindik berýshi keńes úkimetine dushpan bolyp, oǵan qarsy shabýyl jasaýǵa daıarlanady. Kúni-túni soǵys quraldary, áskerlerin molaıtyp jatyr. Bolmaǵan nárselerdi syltaý qylyp keńeske qarsy soǵys ashýǵa múddelenedi. Bizdiń keńes úkimeti eshkimmen de soǵysýdy tilemeıdi. Biraq áli jıhanger memleketterden qaýip bar. Sondyqtan qarap jatýǵa bolmaıdy. Jaý úkimetimizge at qoıa qalsa, qarsy turarlyq bolý kerek. Sol sebepti barlyq ult eńbekshileri de keńesti qorǵaýǵa daıar bolýǵa tıisti.

---