InfoHub Logo

1923 jyldyń 7-qarashasynda Uly Oktábr tóńkerisine 6 jyl tolady. Sol uly tóńkeriske, uly ózgeriske 6 jyl tolǵan qarsańyndaǵy jer júzinin jalpy saıası jaıy, onyń ber jaǵynda Eýropanyń saıası jaıy tasyǵan teńizdiń ortasyndaǵy qaltyldaǵan jeńil qaıyq tárizdi.

Qazirgi Eýropadaǵy baılardyń, tórelerdiń halderi, qazirgi Eýropanyń baılarynyń, aqsúıek tóreleriniń úkimetteriniń halderi óte qaýipti, óte qorqynysh, óte tynyshsyz. Qazirgi Eýropadaǵy baılar men olardyń úkimetteri jantalasyp ózderiniń baılyqtaryn, úkimetterin qoldarynan shyǵarmaýǵa alasurýda.

Bulardyń jantalasyp alasuratyn sebepteri, Eýropanyń árbir memleketinde jumyskerler, eńbekshiler tobyna qyryndap qozǵalyp kele jatqan kúshi qazir birte-birte órship ulǵaıýda, birte-birte jalpy eńbekshiler taby urandasyp, uıymdasyp, neshe zamannan eńbekshil tapty quldanyp, solardyń taban et, mańdaı terleriniń arqasynda baılyqtaryn, qojalyqtaryn zoraıtyp kele jatqan baılarǵa ám olardyń úkimetterine qarsy turyp, turmystyń qojalyǵyna, dúnıeniń tutqasyna talasýda. Turmysqa qojalyǵyn baılar ám olardyń úkimetteri ońaılyqpen bergisi kelmeıdi. Onaılyqpen jan berý qıyn. Sol sebepti Eýropanyń baılary ám olardyń úkimetteri qazir alasuryp jantalasýda.

Sóıtip qazir Eýropada barlyq kúshin, barlyq aılasyn jumsap, arbasyp, ańdysyp, keı jerde, keı ýaqytta qarsylasyp, beldesip kúresip, keı jerde, keı ýaqytta qoldaryna qarý-jaraq alyp, ashyq maıdanǵa shyǵyp kúresip, dúnıedegi eki tap alasuryp tartysýda.

Bul eki taptyń arbasyp, ańdysyp, aıtysyp, talasyp, kúresip jatqany bul emes, kóp zamannan. Kóp zamannan bolǵanda osy turmys qojalyǵyna talasyp jatqan eki taptyń turmys júzinde, tirshilik maıdanynda jiktelip shyqqannan beri ekeýi talasýda. Al kazirgi ýaqytta bul eki tap, keıbir memlekette aqyryn arbasyp, keı memlekette ashyq sózben talasyp, keı memlekette qol kúshin de jumsap, ashyq qandy maıdanǵa shyǵyp kúresip jatyr.

Qazirgi ýaqytta kúres maıdany kúsheıýde. Onyń kúsheıgen sebebi, birinshi, bul kúrestiń kúsheıetin ýaqytynyń jetkendigi, ekinshi, Rossıada bul qandy maıdany kúreste eńbekshi-jumyskerler tabynyń baılar tabyn jeńip, memleket tizginin óz qolyna alyp, óz úkimetin ornatyp, turmys qojalyǵyn baılardan tartyp alǵandyǵy.

Turmys qojalyǵyn baılar tabynan eńbekshil taptyń Rossıada jeńip alǵandyǵyna, mine, bıyl 6 jyl tolyp otyr.

Rossıada eńbekshil-jumyskerler taby jeńip, úkimetti qolyna alysymen ózge memleketterde, ásirese óner-bilim retinde ózgelerden ilgeri ketken Eýropadaǵy eńbekshil-jumyskerler taby da ózderiniń baılarynyń qoldarynan turmys qojalyǵyn, úkimetin tez tartyp ala qoıýlary kerek edi. Biraq Eýropanyń jumyskerler-eńbekshil taby tez arada óıte almady. Mine, Rossıanyń kúreste jeńip shyqqan eńbekshiler tabynyń jer-dúnıe eńbekshiler tabyna jalpy uran salǵanyna 6 jyl bolyp barady, áli Eýropanyń jumyskerler eńbekshil taby jaǵalasyp kúresse de, azýl: jaýyn jeńe almaı keledi. Jalǵyz-aq 1919 jyly Vengrıada jumysker-eńbekshil jeńip, baılar úkimetin tóńkerip tastap, úkimetti qoldaryna alǵan edi. Biraq Vengrıanyń óz baılaryn jeńgen jumysker-eńbekshiler tabyn kórshiles elderdiń baılary men tóreleri basyp, janshyp, úkimetti qaıtadan Vengrıanyń baılaryna alyp berdi.

Eýropanyń jumysker-eńbekshi tabynyń osy ýaqytqa sheıin baılar tabyn jeńe almaı kele jatqanyna, osy ýaqytqa sheıin memleket tizginin óz qoldaryna ala almaı kele jatqandaryna eki sebep bar. Ol eki sebeptiń biri: neshe zamannan beri barlyq jer-dúnıede turmysqa qoja bolyp, baılar tabynyń qolynda úkimettiń kele jatqandyǵy. Al ekinshisi: baılar trabymen ańdysyp, arbasyp, talasyp, tartysyp kele jatqan zamannan beri jumysker-eńbekshil taptyń jasaǵan ózderiniń ár elde, ár memlekette uıymdary, birlikteri, partıalary bolatyn. Sol árbir uıymdy, ıakı partıany bastaýshy belgili bastyqtary bolatyn. Sol bastyqtardyń birsypyrasy kóp jerlerde qazir jumyskerlerdi aldap, baılarmen yntymaqtasyp otyr.

Mine, osy eki sebeppen bul kúnge sheıin Eýropanyń jumysker-eńbekshileri jaǵalasqan azýly jaýyn jeńe almaı keledi.

Myqtap kúsh ala almaı, tezirek jaýyn jeńe almaı jatqanyna ásirese sebep bolyp turǵan álgi jumysker tabyn aldap ekige bólip, jalpy eńbekshil-jumysker tabynyń kúshin biriktirtpeı jatqan qýlar, zalymdar.

Biraq óıtkenmen qazir teńizdiń tolqynyndaı jalpy qımyldap kele jatqan balǵyn bilekti, jalańash batyr jumysker eńbekshil tabynyń kúshi kúnnen-kúnge zoraıýda, kúnnen-kúnge jumyskerler taby daýysyn qattyraq shyǵaryp, bilegin túrýde, kúnnen-kúnge jer-dúnıedegi jalpy jumysker-eńbekshiler tabynyń uıymdary, toptary zoraıýda ám buǵan qarsy turyp jalpy jer-dúnıedegi baılar, tóreler taby jantalasyp, alasuryp, úkimetterin, baılyqtaryn qorǵap, eńbekshil tabyna oqtaryn, qylyshtaryn aıamaı jumsaýda.

Qazir bul eki taptyń maıdany óte-móte Germanıada kúsheıýde.

Germanıada eki taptyń tarazysy qazir qurýly. Jaqyn arada tarazynyń eki basyna: bir basyna baılar taby, bir basyna eńbekshiler taby barlyq kúshterin salmaq. Sóıtip beldesken maıdanda eki taptyń taǵdyry sheshilmek.

Bul Germanıada jaqynda bolatyn qandy maıdanda baılar taby jeńse, ol máńgilik emes. Jer-dúnıedegi baılar tabynyń, onyń ber jaǵynda Eýropadaǵy baılar tabynyń, endi turmystyń qojalyǵynan taıatyn kúni jetýli. Sol sebepti bul tez arada bolatyn qandy maıdanda Germanıa baılary jeńse, ol jeńý máńgilik bolmaıdy. Ol jeńý biraz kúnge ǵana bolady.

Germanıanyń eńbekshil taby jeńip shyqsa, jer-dúnıedegi árbir memlekettiń óz baılar tabymen kúresip jatqan eńbekshil taby rýhtanbaq, daýystaryn budan da qatty shyǵaryp, jaýyna shoqpardy qattyraq soqpaq, jer-dúnıeniń baılary ám olardyń úkimetteri qattyraq qoryqpaq. Úreıleri ketpek. Sharýashylyǵy búlingen Rossıadaǵy 6 jyldan beri óz baılaryn jeńip, memleket tizginin óz qolyna alyp otyrǵan eńbekshil-jumyskerler taby qýattanbaq salyp otyrǵan uranyn kúshtirek salmaq.

Bul is sútten aq, aıdan aıqyn is. Bulaı bolatynyn jer-dúnıedegi sańlaýy bar baılar da, eńbekshiler de anyq bilip otyr. Qazir jer-dúnıedegi jalpy baılardyń ám olardyń úkimetteriniń barlyq nazary Germanıada, ám jer-dúnıedegi jumysker-eńbekshilerdiń nazary Germanıada. Jer-dúnıe baılary qorqýda. Al jer-dúnıe eńbekshileri kóterilýde, óıtkeni olar datendik, bostandyqqa umtylady.

Bul shynynda solaı. Bul dúnıeniń saıası-áleýmetshil ǵylymynyń bekitken qaǵıdasy. Buǵan eshkim talasa almaıdy. Ári bolsa jer-dúnıe baılarynyń ám olardyń úkimetiniń beri bolsa Eýropa baılarynyń ám olardyń úkimetteriniń qazirgi hali osyndaı, bul eki taptyń qazir ańdyspaı, talaspaı otyrǵan eli joq.

1917 jylǵy Rossıadaǵy Oktábr tóńkerisi jer-dúnıe eńbekshileriniń tájirıbeli qımyly. Jer-dúnıeni jańǵyrtyp salǵan urany bıyl 6 jyl bolǵanda sol bastalǵan qımyl zoraıýly. Salynǵan uran jer-dúnıeni qaltyratýly. Eńbekshil taptyń kúshi kúnnen-kúnge órshýde, eńbekshil tap búgin bolmasa, erteń jalpy jaýyn jeńbek!

1923 jyl

---