InfoHub Logo

Máńgilik qaıta turmastaı uıqyǵa ketti degen qart Túrkıa qazir oıanyp, jatqan ornynan turyp, qaıta jasap, jigerli jańa kúshpen, jas qaıratpen qımyldap jańa turmysqa kirise bastady.

Myń jyldan beri ıslam dininiń bas aınaldyrǵan aýyr tumanynda, qaharly sultandardyń kúlli dúnıedegi musylman halyqtaryna kóleńkesin salǵan halıfalardyń qatqan sheńgelderinde kele jatqan jáne eskilikke mılary shirigen kúlli moldalardyń kórsetken sasyq, meńireý joldarymen kele jatqan Túrkıa qazir jańa jolǵa túsýli.

Qazir Túrkıa ıslam dininiń aýyr tumanynan, tar qapastan shyqty. Qazir Túrkıa sultandardyń, halıfalardyń qatqan sheńgelderin qıratyp, ilgeri ónerli halyqtardyń keń maıdanyna shyǵyp otyr.

Túrkıada qazir patsha, sultan joq.

Túrkıada qazir kúlli musylman halyqtaryna qara kóleńkesin salyp turatyn halıfa joq.

Túrkıada qazir jańa zań, jańa zakon, jańa tártip, jańa úkimet.

Túrkıada qazir respýblıka.

Jaqyn arada Túrkıanyń Ankara degen qalasyndaǵy kúlli Túrkıanyń tizginin qolyna alǵan, «Joǵarǵy ult májilisi» degen Túrkıa halqynyń ýákilderiniń keńesi shyǵarǵan jarlyǵy boıynsha Túrkıada endi budan bulaı halıfa bolmaıtyn bolyp, burynǵy halıfa hám onyń tuqymy Túrkıadan qýyldy hám endi budan bylaı memleket isterine, úkimet isterine din degen nárse qatynastyrylmaıtyn boldy. Meshitterdiń paıdalaryndaǵy múlikter memleket qazynasyna alynatyn boldy. Jáne barlyq din oqylatyn mektep, medreselerdiń bári de jabylatyn boldy.

Mine, osynyń bárin isteýshi túrik halqynyń árbir ýalaıatynan saılanyp kelip otyrǵan Ankara qalasyndaǵy ýákilderdiń uly májilisi esimdi jana úkimeti.

Bul uly májilistiń joǵarǵy shyǵarǵan jarlyqtary dininen aıyrylmaıtyn, eri bolsa búkil musylman halyqtarynyń, beri bolsa túrik halyqtarynyń ómirine bir úlken tarıhı ózgeris, tarıhı jańalyq kirgizbek.

Bul ózgeristi kim qýattaıdy, kim qarsy, árıne, buǵan moldalar qarsy, zor baılar qarsy, úlken tóreler qarsy.

Al Túrkıanyń qalyń buqarasy, oqyp júrgen jastary, jańalyqshyl oqyǵandary bul ózgeristi qýattaıdy.

Keshegi máńgilik uıqyǵa aınaldy degen, qartaıyp, qýaryp, semip qurýǵa aınaldy degen, azyp-tozyp bitýge aınaldy degen Túrkıa naǵyp lezde serpilip oıanyp, qaıta jasaryp, qaırattanyp ilgeri attap jańa jolǵa tústi.

Munyń qysqasha baıandamasy mynaý:

Baıaǵy qylyshynan qan tamǵan, barlyq Eýropany qorqytqan, kóp jerdi, kóp halyqty ózine baǵyndyryp alǵan sultandar, halıfalar, ıslam dininiń arqasynda hám ózderiniń aýyr zańdarynyń arqasynda, qara buqara halyqty ezip, qarańǵylyqta ustap kelgeniniń arqasynda, birte-birte kúshterinen aırylyp, Eýropa memleketterine burynǵydaı qorqynyshty emes bola bastaǵan.

Túrkıanyń sultandary, halıfalary, onyń urpaqtary, patshalary, tóreleri, baılary qara buqara halyqtyń taban et, mańdaı terin sypyryp alyp, qara buqara halyqty dinniń zańynyń qapasynda ustap, qara buqara qara halyqqa: «dinge, halıfaǵa qarsy kelseń dozaqqa barasyń, qarsy bolmaı dinniń aıtqanyn qylsań ujmaqqa barasyń; ujmaqta hordyń sulý qyzdaryn qushasyń...» — dep aldap, ózderi kúnine 5 ýaqyt namaz oqyǵan bolyp, úıirlep jınaǵan qatyndarynyń ortasynda kúrkildep júrgende, burynǵy Túrkıanyń kúshine baǵynǵan halyqtar birte-birte sultandardyń, halıfalardyń tyrnaǵyna shyǵa bastaǵan.

Máselen: Marokko, Aljır, Mysyr, Grekıa, Rýmynıa, Bolgarıa, Albanıa, Serbıa, Slaván tárizdi halyqtar Túrkıa sultandarynyń qaharynan qutylyp, árqaısysy óz aldaryna bólinip ketken.

Túrkıany bılegen sultan, halıfalar, tóreler, moldalar halyqty nadandyq meńireýine tastap, meshitteri men úıirli qatyndarynyń saraılarynda júrgen ýaqytta jalpy Eýropa halyqtary tynbastan ústi-ústine ustalyq, óner-bilim dúkenderin jasap, kúlli qurǵaq jerlerin ersili-qarsyly kók shybyq temir jolmen, telegramm-telefonmen shyrmap, tútindetip, gýildetip fabrık-zaýyttardy júrgizip, dúnıe aınalǵan muhıt teńizderdi kek saýytty, zeńbirekti, tútinderin býdaqtatqan jalmaýyz kemelerimen qaptatyp, dúnıeniń qojalyǵyna talasa bastady.

Mine, sonymen Eýropanyń halyqtary kúnnen-kúnge qulpyryp, ilgeri basa berdi. Al Túrkıa halqy kúnnen-kúnge nadandyqtyń tumanynda shirı berdi.

Kele-kele kúlli jer-dúnıeni tintip, jan-jaǵyn jalmaı bastaǵan Eýropa memleketteri, Eýropa kapıtaly Túrkıanyń ózine aýyz sala bastady.

Túrkıadan buryn qorqatyn memleketter endi syltaý izdep tıisip, Túrkıany tus-tusynan julmalaı bastady. Túrkıamen kim soǵyssa da jeńip shyǵyp, shet pushpaqtap, aınala tujyryp jerlerin ala bastady. Jeńetin kúshti memleketter Túrkıanyń ishki memleket sharýasyna qol suǵa bastady. Túrkıanyń memleketine kerek-jaraq nárseler berip turmaq bolyp, Túrkıanyń shıki, óli nárselerin kúshti memleketter jınap ala bastady. Temir jol, telegramm, parohod, keń zaýyttary, myltyq, zeńbirek — osylardaı isteriniń bárin Eýropanyń kúshti memleketteri jasap bermek, júrgizip bermek bolyp istiń bárin qoldaryna alyp, Túrkıa memleketin bılep ákete bastady. Sóıtip Túrkıanyń kúlli saýdasyn, fabrık-zaýyt isteriniń bárin Eýropa memleketteriniń baılary, kapıtaldylary erkimen bılep kerip áketti. Túrkıanyń ózinen shyǵatyn shıkizattarynyń bárin soryp, jınap, sypyryp, jalmaýyzdaı juta beretin boldy.

Qysqasy, Túrkıa bir múgedek, meshel adam tárizdi ǵana bolyp qaldy. Túrkıada erik qalmady. Eýropa kapıtaly temir sheńgelineTúrkıany ábden ýystap aldy. Kapıtal bılegen Eýropa memleketteriniń aıtqandaryn Túrkıanyń sultandary, halıfalary eki qylmaıtyn boldy. Sonymen jyldar ótti...

Túrkıa bas kóteredi degen, qurymaıdy degen adam bolmady.

Mine, sondaı halge kelgen ýaqytta, oqı bastaǵan jas túrikter er jetip, Túrkıanyń ondaı haline shydaı almaı, 1908 jyly Túrkıanyń sultan-halıfasy Ábdilhamıtty taqtan túsirip, ornyna onyń inisin qoıyp, Túrkıanyń ár ýálaıatynan ýákilder shaqyryp, memleket isterin qaraýǵa jıylys qylyp, májilis ashty. Bul jıylystyń shyǵarǵan qarary boıynsha Túrkıanyń bıligin burynǵydaı sultannyń ózine jeke-dara berip qoıa bermeı, memleket isterin tekserip otyrýǵa árdaıym ýákilderdiń májilisi bolyp otyrmaqshy edi.

Jas túrikter sultan-halıfany múlde joǵaltýǵa, moldalardy úkimet isterine qatystyrmaýǵa is qyla almady. Oǵan jas túrikter bata almaı... jas túrikter Túrkıaǵa ýaq-ýaq qana jańalyq kirgizdi, zor jańalyqqa bara almady.

Birazdan soń jas túrikterdi eski túrikter qaıta jeńip, is basyna ózderi qaıta mindi.

1914 jylǵy bastalatyn dúnıe jahangerler soǵysyna Túrkıa eriksiz kirdi. Sultan-halıfanyń ámiri boıynsha ǵana soǵysqa lajsyz shyqqan Túrkıanyń sorly qara buqara halqynyń moınyna burynǵydan da jaman soǵystyń barlyq aýyrlyǵy tústi. Kedeı Túrkıa burynǵydan da kedeılene tústi. Qara buqara halyq ashtyq, jalańashtyqqa ushyrady. Soǵystyń aqyrǵy kezinde Anglıa, Fransıa, Italıa, Grekıanyń teńiz júzinde kememen kelgen áskerleri Túrkıanyń, Arabstannyń Baǵdat, Semırına.

Stanboldaryn alyp qoıdy. Biraq Túrkıanyń sultan-halıfasy Stanboldyń ózinde Anglıanyń aıtqanyn qylyp otyra berdi...

Túrkıa endi óz aldyna memleket degen attan aıyryla bastady...

Mine, sol qarsańda, Túrkıa endi bitti, Túrkıa endi shyndap turmaıtyn máńgilik uıqyǵa ketti; Túrkıa endi joq dep oılady. Alaıda túrik halqynyń ult sezimi oıanyp, býyndyryp, únin óshirýge aınalǵan Eýropa jalmaýyzdaryna qarsy turýǵa ashynǵan aıýdaı maıdanǵa shyqty.

Eýropa kapıtalynan ultty qorǵaý urany lezde kúlli Túrkıaǵa jaıyldy. Halyqtyń ult namysy lezde qaıta qozyp, kúnnen-kúnge órship, qalyń órtteı ult qozǵalysy túrik halqyn bılep áketti. Lezde top-top bolyp ult áskeri jasala bastady. Bul urannyń týyn kótergen Mustafa-Kamıl degen pashaTúrkıanyń Arzým Sıvas degen qalalarynda jıylys jasady. Sultan halıfaǵa baǵynbaı «joǵarǵy ult májilisi» degen keńesti úkimet jasady. Bul jıylystardy hám jańa jasalǵan úkimetti áýelgi ýaqytta Eýropa memleketteri elemese, birazdan soń Izmıda degen jerde Mustafa-Kamıl patshanyń jasaǵan ult áskeri eń birinshi ret Anglıa men grek áskerlerin jeńgennen keıin buǵan Eýropa memleketteri aýyzdaryn ashyp qaraı qaldy.

Ne ólmek bolyp, ne Eýropa jıhangerlerinen túrik halqyn qutqarmaq bolyp, beldi baılap Mustafa-Kamıl bastaǵan túrik halqynyń ult áskeri aılaly jaýmen aıýsha alysyp jatyp aldy.

1920 jyldyń 23-sáýirinde bolǵan jıylystarynda Túrkıanyń bul ult qozǵalysynyń jasaǵan sharty, qylǵan serti mynaý boldy:

«...Anglıanyń aıtqanyn qylyp otyrǵan sultan-halıfanyń jarlyqtaryna túrik halqy baǵynbaıdy. Túrik halqynyń Mustafa-Kamıl bastaǵan ult áskeri Eýropa jıhangerlerin Túrkıadan qýyp jibergenshe qylyshtaryn qynaptaryna salmaıdy. Endi budan bylaı Eýropa jıhangerlerin Túrkıanyń memleket sharýasyna hám úkimet isterine qol suqpaıtyn qylady...»

Mine, ult qozǵalysynyń ustaǵan maqsaty, qylǵan serti osy edi.

Budan soń Túrkıanyń ishine kirip alǵan Eýropa jıhangerleri men túrik halqynyń Mustafa-Kamıl bastaǵan ult áskeriniń úlken beldesken jeri: Anatolıa ýalaıatynda jáne Semırına mańynda boldy, Túrik halqynyń ult áskerimen bul ýálaıattarda soǵysqan grek áskeri edi.

Uzaq ańdysyp, ne jeńýdi, ne tegis qyrýdy sert qylyp qajymaı beldeskenniń sońynda, 1922 jyly tamyz aıynda Saharıa degen ózenniń mańynda Mustafa-Kamıldiń ult áskeri grekterdi byt-shyt qylyp jeńdi. Sonan soń 1922 jyldyń qyrkúıeginde grekterdi Semırınadan qýdy.

Grekter soǵys maıdanynda jeńilgen soń, Eýropa jıhangerleri túrik halqyn tegis qyryp tastamasa, baǵyndyryp ala almaıtynyn bildi...

Anglıa muryndyq bolyp Eýropa jıhangerleri tezinen Lozanna degen qalaǵa bitim jıylysyn shaqyrdy. Bul Lozanna qalasynda shaqyrylǵan bitim jıylysyna túrik halqynyń Mustafa-Kamıl bastaǵan jańa úkimetiniń atynan bastyǵy Esmet pasha bolyp ýákilder bardy. Bul bitim jıylysyna Keńes úkimetine de shaqyrý kelgen soń, Keńes úkimetiniń atynan da Chıcherın bas bolyp ýákilder bardy. Bitim jınalysynda Keńes úkimetiniń ýákilderi túrik halqynyń jańa úkimetiniń ýákilderiniń tutynǵan jobalaryn qýattady.

Uzaq sóz, uzaq arbasý, uzaq tartystan soń beldesken jaýyn qan maıdanda jeńgen Esmet pasha sóz maıdanynda da jaýyn jeńip, aıtqanyn qyldyryp shyqty.

Jańa jolǵa, jańa maıdanǵa túsken túrik halqynyń Mustafa-Kamıl hám Esmet bastaǵan ult áskeriniń hám jańa úkimetiniń jaýlaryn qan maıdanda, sóz maıdanynda jeńýine Rossıanyń Keńes úkimeti úlken kúsh, úlken medeý boldy. Óıtkeni 1921 jylǵy 16-naýryzda Keńes úkimeti men túrik halqynyń Mustafa- Kamıl bastaǵan jańa úkimettiń arasynda kelisý (dogovor) bolǵan. Mine, bul kelisý Mustafa-Kamıl úkimetine úlken kúsh boldy. Bul kelisýdiń túrik halqyna úlken kúsh, úlken medeý bolǵanynyń úlken bir mánisi mynaý:

Mustafa-Kamıl bastaǵan túrik halqynyń ult áskeri Eýropanyń jıhanger obyr-jalmaýyzdaryna qarsy soǵysyp jatty. Al Rossıanyń keńes úkimeti de Eýropanyń jıhanger, obyr-jalmaýyzdarymen qan maıdandarynda beldesip, kúresip, jeńip hám jeńgen soń da qatty arbasyp jatty. Sol sebepti, túrik halqynyń Mustafa-Kamıl bastaǵan jana úkimeti Rossıanyń keńestik sosıalshyl úkimetindeı eńbekshil taptyń ǵana úkimeti bolmasa da, áıteýir, ózi jıhangershilik nıetimen soǵysyp jatpaǵan soń hám jáne sonyń soǵysyp jatqany Eýropa jaýlary bolǵan soń qandaı rette bolsa da Keńes úkimeti túrik halqynyń bul jańa úkimetine nıettes boldy. Muny kúlli dúnıe bilip otyrdy. Jańa Keńes úkimetiniń kúlli jer-dúnıeni solqyldatqan qyzyláskerinen Eýropa jıhangerleri úlken qaýip qylyp otyrdy...

Sóıtip Lozannadaǵy bitim jıylysynda túrik halqynyń ýákilderi jaýyna aıtqanyn qyldyrdy. Bitim sharty jasaldy. Bitim shartyn eki jaq bekitti. Bul bitim sharty boıynsha Anglıa bas bolǵan Eýropa jıhangerleri túriktiń jerlerin ózine qaldyryp, Stanıoldan ketti.

Minekeı, sóıtip, syrtqy jaýy — Eýropa jıhangerlerin jeńip, Túrkıa memleketin jaýdyń temir tyrnaǵynan bosatyp alǵan soń, endi Ankara qalasyndaǵy túrik halqynyń Mustafa- Kamıl bastaǵan ult úkimeti ishki jaýlaryn joq qylýǵa kiristi hám irkilmeı jańa zań, jana tártip ornatýǵa kiristi.

Kiriskeni sol: sultandyqty-halıfalyqty joq qylyp, Túrkıa úkimetin jalpy halyqtyń respýblıkasy qyldy. Halıfany tuqymymen Túrkıadan ketirdi. Din isterin memleket, úkimet isterinen bólip tastap, endi budan bylaı dindi úkimet isterine qatynastyrmaıtyn boldy. Meshitterdiń barlyq múlikterin memleket qazynasyna aldy. Din oqylatyn mektep-medreselerdiń bárin japqyzdy hám basqa da talaı jańa zakondar shyǵardy.

Qazir qýylǵan azban halıfa Shveısarıada. Ankaradaǵy túrik halqynyń jana úkimetiniń bul istegen isterine «rıza emespin...» — dep aıtady deıdi. Keıbir arab halyqtarynyń hám Mysyr, Marokko halyqtarynyń ámirleri, handary «Musylman halyqtary halıfasyz turýǵa múmkin emes, Túrkıa halıfany kerek qylmasa biz halıfa bolamyz...» — dep jatqan kórinedi. Arabıadaǵy Qusaıyn degen ámir ózin-ózi «halıfamyn» dep jarıalapty. Úndistan musylmandarynyń hám Mysyr musylmandarynyń hansymaqtary hám moldalary kúlli jer dúnıedegi halyqtarynyń jıylysyn shaqyryp, halıfa máselesin sheshý kerek dep jatqan kórinedi.

Árıne, halıfa týraly qazir barlyq musylman jerlerinde sóz kóp, ol sózderdi qozdyryp júrgender: Túrkıanyń jańa úkimetiniń jaýlary, burynǵy azban halıfa-patshashyldar, ár jerdiń sultansymaqtardy, múftıleri, moldalary, ıshandary hám basqa osyndaı halyqtyń jaýlary.

Halıfany joıǵanda Túrkıanyń jańa úkimeti muny bilmeı istegen joq.

Túriktiń belgili maqaly bar, «It úredi, kerýen kóshedi» degen... kerýen júre bermek... ıtter úrip qala bermek...

«Jer-dúnıedegi barlyq musylman halyqtarynyń dinı bastyǵy halıfa, musylman halyqtaryna halıfa kerek...» — dep jurtty adastyrǵan sózdi bir jaǵynan astyrtyn qozdyryp otyrǵan qazirgi Eýropa memleketteri. Olardyń óıtip otyrǵandary: ózderiniń aıtqandaryn qylyp otyratyn bireýdi «halıfa» qoıyp, dinniń tumanynan áli qutylmaǵan musylman halyqtaryn baǵyndyryp otyrmaq.

Sol aram nıetpen Anglıa, Fransıa, Italıanyń árqaısysy Afrıka men Azıadaǵy ózderiniń bılep otyrǵan musylman halyqtarynan halıfanyń shirigen tahytyna astyrtyn árkimdi laıyqtap jatyr. Árqaısysy ártúrli surqıa saıasatty júrgizip jatyr... árıne, munyń bári de ıttiń úrgeni, jalmaýyzdyń belgili qara nıeti. Túrkıanyń jańa úkimeti tarıhı is istedi. Qoryqpaı- aq ilgeri qaraı attady. Halıfa-sultandardyń, moldalardyń myń jyldan beri musylman halyqtaryn nadandyqta zeńgitip kelgen tumanynan shyqty. Túrkıanyń tarıhy jańadan bastaldy. Endi budan bylaı Túrkıada eńbekshil taptar sezimi oıanbaq. Endi budan keıin Túrkıa tarıhynyń endigi babyn eńbekshil tap jazbaq. Jalpy adamzattyń baqytty baýyrmaldyq turmysyna Túrkıany eńbekshil taby jetkizbek. Árıne, jol qıyn, júk aýyr, jol boıy, ár asýda, ártúrli ıt úre bermek... Al kerýen júre bermek. Kerýenniń aqyrǵy kóshbasshysy túriktiń eńbekshil taby bolmaq.

1924 jyl

---