InfoHub Logo

Qaraǵandy oblysy Jezqazǵan qalasy
№1 orta mektebi 1 «B» synyp oqýshysy
Abýtalıp Abdısalım Janatuly
Jetekshisi: Jandıldaeva Jýmagýl Tólepbaıqyzy.

Taqyryby: “Kıik – kıeli ań”
Maqsaty:
Kıik - qazaqtyń kıeli janýary jaıly maǵulmat berý. Aqbókenderdiń basyna qanshama zobalań zaman týǵanmen, mıllıondaǵan jyldar boıy tuqymyn saqtap qala aldy. Alaıda tabıǵat qorǵaýshy qoǵamdyq uıymdar zańsyz ańshylyqtyń saldarynan álemde tek Qazaqstannyń shóleıt aımaqtary men qalmaq dalasynda ǵana kezdesetin kıikter joıylyp ketý aldynda turǵanyn aıtady. Janýarlardy qaýipti aımaqqa jolatpaý, olardy ózge óńirlerge aıdaý sıaqty sharalardy júzege asyrý isimen tanysý.

Mindeti:

1. Kıik janýary jaıly negizgi túsinik berý
2. Qazaqstanda kúrt kemip otyrǵan bókender sanyn anyqtaý
3. Kıeli janýardyń emdik qasıeti
4. Bókenderdiń jaýy — brakonerler;

Ózektiligi:

Kıik — dalanyń kıesi, sımvoly. Kıiktiń kıeli janýar ekeniń tereńirek bilý

Kútiletin nátıje:
Aqbókender shól, shóleıtti jáne dalalyq aımaqtarda tirshilik etýge beıimdelgen. Qazaqstanda 1921 j. Aqbókendi aýlaýǵa tyıym salynǵan.
Onyń múıizinen pantokrın dárisi alynady, tuıaǵyn kúıdirip, odan alynǵan kúldi denedegi temiretkige jaǵady, sýsamyr aýrýyna shaldyqqandardy emdeý úshin paıdalanady. Kıikti qazaq kıeli janýar dep esepteıdi.
El arasynda olardy atqan adam baqytsyzdyqqa ushyraıdy degen senim bar. Kıiktiń qanshalyqty kıeli ekendigin kim bilsin, biraq óte aqyldy jáne qandaı tabıǵı ortada bolmasyn, tez beıimdelip ketetin janýar ekendigi anyq.

Kirispe
Aqbóken, kıik (lat. Saiga tatarica) – jup tuıaqtylar otrádynyń bókender týysyna jatatyn, tulǵasy iri, qoıǵa uqsas, dóńes tumsyqty, kúıis qaıyratyn túz janýary.
Aqbókenniń qazba qaldyqtary pleıstosen qabatynan Batys Anglıadan Shyǵys Aláskaǵa deıingi aralyqtan tabylǵan. Aqbókender Mońǵolıada, Qalmaq dalasy men Qazaqstanda ǵana saqtalǵan.
Respýblıkamyzda Aqbókenderdiń bir-birinen jeke dara bólingen Betpaqdala – Arys, Ústirt jáne Edil – Jaıyq degen toptary mekendeıdi.
Tekeleriniń dene turqy 126 – 150 sm, salm. 37 – 49 kg, al eshkileri kishirek, dene turqy 109 – 127 sm, salm. 22 – 37 kg-daı bolady.

Negizgi bólim:
Aqbókender shól, shóleıtti jáne dalalyq aımaqtarda tirshilik etýge beıimdelgen. Olardyń qonys ózgertýi aýa raıyna, Aqbóken jup tuıaqty janýarlardyń ishindegi eń ósimtaly, jylyna bir ret tóldeıdi. Jappaı tóldeýi mamyrdyń 1-jartysynda ótedi. Bul kezde kún salqyndap, jaýyn-shashyn kóp bolady da, ony qazaq halqy «Quralaıdyń salqyny» dep ataıdy. Kóbine egizden, keıde 3 laq ta týady. Aqbókender ósimdikterdiń 80-nen astam túrimen qorektenedi. Olardyń basty jaýy – qasqyr, al jas tólderine búrkit, dala qyrany men qaraqustar da shabýyl jasaıdy. Aqbóken aýsyl, pasterellez aýrýlarymen aýyrady. Aqbóken – dámdi eti, qundy múıizi men tuıaǵy, ádemi terisi úshin aýlanatyn kásiptik mańyzy bar janýar. Qazaqstanda 1921 j. Aqbókendi aýlaýǵa tyıym salynǵan. 1957 – 58 j. olardyń jalpy sany 2 mln-nan asqannan keıin, kásiptik jolmen aýlaýǵa ruqsat berildi.

Respýblıkamyzda Aqbókenderdiń bir-birinen jeke dara bólingen Betpaqdala – Arys, Ústirt jáne Edil – Jaıyq degen toptary mekendeıdi. Tekeleriniń dene turqy 126 – 150 sm, salm. 37 – 49 kg, al eshkileri kishirek, dene turqy 109 – 127 sm, salm. 22 – 37 kg-daı bolady. Ústińgi erni salbyrap, etti tumsyqqa aınalǵan. Tekesiniń múıizi qaıqylaý keledi, eshkisinde múıiz bolmaıdy. Jaz aılarynda arqa túsi sarǵysh tartady, qysta túsi aqshyldanady. Onyń múıizinen pantokrın dárisi alynady, tuıaǵyn kúıdirip, odan alynǵan kúldi denedegi temiretkige jaǵady, sýsamyr aýrýyna shaldyqqandardy emdeý úshin paıdalanady.

Kıikti qazaq kıeli janýar dep esepteıdi. El arasynda olardy atqan adam baqytsyzdyqqa ushyraıdy degen senim bar. Kıiktiń qanshalyqty kıeli ekendigin kim bilsin, biraq óte aqyldy jáne qandaı tabıǵı ortada bolmasyn, tez beıimdelip ketetin janýar ekendigi anyq. Aqbókenderdiń basyna qanshama zobalań zaman týǵanmen, mıllıondaǵan jyldar boıy tuqymyn saqtap qala aldy. Osynyń ózi aqbókenderdiń ómirge óte beıimdiligin, ósimtaldyǵyn ańǵartady. Kıikter mamyr aıynyń 10-15 aralyǵynda jappaı tóldeı bastaıdy, osy kezde aýa raıy buzylyp, mindetti túrde jaýyn-shashyn bolady. Qazaqtar ony «quralaıdyń sýyǵy» dep ataǵan. Kıik ádette tóldi egizden ákeledi. Aldyn ala shybyn-shirkeı bolmaıtyn, únemi jel esip turatyn betkeıdi tańdap alyp, laqtaryn túregep turyp týady. Quralaıdyń enesi basqa janýarlar sıaqty laǵynyń sharanasyn jalap arshymaıdy, sharana jaýynnyń sýymen shaıylyp ketedi nemese jel qaǵyp, keýip baryp túsedi. Jańa týǵan laqtar jarty saǵattan keıin enesin emip, eki-úsh saǵattan soń aıaqtanyp ketedi, al týǵanyna eki kún bolǵan quralaıdy mashınamen qýyp jete almaısyz.
Qazaq elinde ejelden beri ańshylyqqa kóp kóńil bólinip kelgen. Aqsaqaldardyń aıtýynsha, erterekte bir búrkit úshin ańshylar 5-6 túıege deıin bergen jaıttar bolǵan eken. Sovet odaǵy kezinde Qazaqstanda ásirese qasqyrǵa kóp ańshylar shyǵatyn, óıtkeni Qazaqstandaǵy qasqyrlar sany álemdegi eń kóbi. Biraq, qazir olardyń da sany azaıdy.

Mamandardyń esebinshe, Qazaqstan táýelsizdik alǵaly eldegi mıllıonǵa jýyq bókenderden tek 30 myń bas qalǵan. Tabıǵatta aıazdy qystarda jáne epıdemıa kezinde bókenderdiń 100 myńdap qyrylyp qalatyn oqıǵalaryn eske túsirsek, onda olardyń jýyq arada múlde joıylyp ketý qaýpi turǵandyǵyn baıqaımyz, deıdi tabıǵat qorǵaýshylar.
Brakonerlerdiń kıikti múıizi úshin aýlaıtyny belgili. Olar kóbinese múıizi shańyraqtaı kıik tekesin nysanaǵa alady. Dalany qyzyl qanǵa boıaǵan qatygezder kóbine kıiktiń basyn ǵana kesip alyp, denesin laqtyryp ketedi. Beıresmı derekterge júginsek, ańshylar kıik múıizin 35-40 myń teńgege satady. Almatyda bul odan da joǵary baǵalanady eken. Onda múıizdiń kelisi 200 myń teńgeden asyp jyǵylsa, Qytaıda 4 myń dollardyń tóńireginde. Qytaıda dástúrli medısına úshin kıiktiń múıizine dárilik shıkizat retinde suranys myqty. Qytaı medısına ındýstrıasynyń múıizge degen suranysy jyl saıyn 8 tonnaǵa deıin barady eken. Qazir kórshi memlekettegi jınaqtalǵan qor 80 tonna kórinedi. Qaskóı brakonerlerdiń bókenderdi ne úshin baýdaı túsiretinin osydan-aq baǵamdaı berińiz. Aqshaǵa qunyqqandar kıiktiń kıesin oılap jatqan joq.
Aýylsharýashylyq mınıstrliginiń orman jáne ańshylyq sharýashylyǵy komıtetiniń ókilderi osylaı dep otyr. Muny zerthana qorytyndysy kórsetipti. Esterińizge sala keteıin, Batys Qazaqstanda aqbóken basy ósip keledi dep aýyz jıyp úlgermedik. Byltyr ǵana sany 26 myńǵa jetken kıikter osy aıdyń ortasynan bastap túsiniksiz sebeptermen qyrylyp jatyr. Sońǵy esep boıynsha, 3 myń eki júzden astam ólekse tabylǵan. Qazir qynadaı qyrylǵan Aqbókenderdiń máıitteri jınalyp, aýmaq zalalsyzdandyrylyp jatqan kórinedi. Al, juqpaly aýrýdyń jappaı taralýy men odan kelgen zıandy anyqtap, dertti joıýmen mınıstrlik janynan qurylǵan arnaıy komısıa aınalysatyn bolady.Ol úshin bizdiń jaǵdaıdaǵy eń qolaıly shara - kıikter kelgenshe olar jeıtin qaýipti aımaqtaǵy shópti oryp tastaý kerek.

Al orylǵan shópti kıikter jemeıdi. Olar shabylǵan shópke qaraǵanda, ósip turǵan shúıgin shópti izdeıdi. Qaýiptiń aldyn alýdyń taǵy bir tásili - shópti gerbısıdtermen zalalsyzdandyryp, basqa shóp egý. Bul árıne memleketke qymbattaý túsýi múmkin. Al janýarlardy qaýipti aımaqqa jolatpaý, olardy ózge óńirlerge aıdaý sıaqty sharalardy júzege asyrý is júzinde múmkin emes»,dep oılaımyn

Qorytyndy
«Qazaq jerindegi kıikterge san jetpeıdi. Oraldyń tómengi aǵysyna kelip, teńizge qulaǵan aqbókenderden ózen sýy kórinbeı qaldy» P.Rychkov. 1772 jyly kıikti qazaq kıeli janýar dep esepteıdi. Tamǵaly jartasyndaǵy kıiktiń sýretteri bizdiń eramyzǵa deıingi Vİİ-V ǵasyrlarda qashalyp salynǵan eken. HİV-XVİ ǵasyrlardan beri aýyzdan-aýyzǵa tarap kele jatqan halyq epostarynda qazaq jerindegi sansyz kóp aqbókender týraly aıtylady. Kóptegen eldi mekenderdiń «Kıik» dep atalýy da beker bolmasa kerek. Osyndaı faktilerge súıensek, erterekte Eýropa men Azıa qurlyǵyn tutastaı mekendegen kıikter qazir tek qazaq dalasynda ǵana qalypty.

Paıdalanylǵan ádebıet
↑ Otyrar. Ensıklopedıa. – Almaty. «Arys» baspasy, 2005 ISBN: 9965-17-272-2

---