InfoHub Logo

Baılaǵan bıeniń bas saýymyn saýyp alǵan kezde, "Taıjúzgen" qudyǵynyń basyndaǵy tórt aýyldyń atqa miner kári, jas, qatyn-qyzdarynyń attary erttelip boldy. Úlkender mańyzdanyp qymyzy bar úılerden qymyz iship, qyz-bozbalalar, baı balalary sándi kıimderin kıip, jaqsy attaryn kúmistegen er-toqymdarymen erttep, kedeıdiń balalary da baryn kıip, qatyndardyń baıy baısha, kedeıi kedeıshe tazaraq kıimderin kıip, bári bir túrli asyǵyp lepirýde.

Kún ystyq. Shybyndap, toptanyp, shaptary terlegen jylqylar úımelep jyly jeli mańaıynda tur. Qap-qara bolyp kúnge kúıgen, buttarynda júnin syrtyna aınaldyryp kıgen shalbarlary ǵana bar jap-jalańash malaılar arpalysyp saýǵan bıelerdiń sútin shelekterimen qoldasyp kele jatyr.

Qurǵaq apandardyń, ám jarlardyń kóleńkelerinde qozylar úımelep, júrgenderi júrip, jatqandary jatyr. Qara mal óriske ketken. Aýyldyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy sortańda saǵymnan buldyrap tórt-bes túıe júr...

"Taıjúzgennen" úsh-tórt shaqyrym jerdegi aýyl — Júgerbaıdiki. Toıǵa birsypyra áıel shaqyrylǵan. Bul toıǵa baraıyn dep jatqan "Taıjúzgenniń" basyndaǵy ataqty Sálkeń aýyldary. Sálkeńe qaraǵan on shaqty aýyldyń "Taıjúzgenniń" basyndaǵy aýyldardan basqalary úsh shaqyrym jerdegi beldiń astyndaǵy Sátbaı qudyǵynyń basynda. Sol Sátbaı qudyǵynda Sálkenniń ortanshy balasynyń aýly. Oǵan nemere Sálmen degen jigit Júgerbaıdyń qyzyn alaıyn dep jatyr.

Mine, endi Taıjúzgendegi Sálkenniń tortaýylynan toptanysyp úzdikti-sozdyqty toıshylar jónelisti. Aldyńǵy top úlkender. Sálkeń, Jantaıbek, Asaýtaı degen bolys, bı balalary. Qastarynda aqsaqaldary, aýyldastary, qońsylary bar ám atqa jekken aǵash arbada úkilegen qara saba qymyzǵa toly. Ekinshi top páýeskeli ám salt atty qyz-qatyndar, úshinshi top jas jigitter... Úshinshi toptaǵylardyń bári birkelki, aldy jıyrmanyń ishinde. Arty on segiz, on toǵyz jastarda. Bárinin jaraýly attary toıdy kórgen soń elirip ám shybynnan qaǵynyp terlep, urynyp, lepirip jeldeı esip keledi. Olardyń ústinde sambyrlaı sóılesip qarshyǵadaı yńǵaıly Sálkeń aýyldarynyń jigitteri keledi. Bulardyń sany on eki. Qastarynda quıryqtary súzip úkilegen eki qunandaǵy balamen on tórt. İstyqtap tership, kúlisip, sóılesip jigitter keledi.

Ortadaǵy Asaýtaıdyń balasy Qurman, qıylǵan qara murtty, qyr muryndy, shúńirekteý qara kózdi, qara tory jigit, Sálkenniń ózge balalarynan kedeı bolsa da, ákesi de, Qurman da baı týysqandarynan ózderin ózderi kem ustamaıdy. Qurman Sálken balalarynyń keıingi jastarynyń bastyǵy, jasy kishi nemere- shóbere inilerine aǵa: nemere-shóbereler Qurmandy aǵa dep qadirlep, Qurmannyń aıtqanymen júredi. Qurman bilimdi. Ne istese de aqylmen isteıdi, isteımin degen nársesin aldynda taýdaı bóget tursa da elemeı isteıdi. Ózi bir sózdi, ýaǵdashyl. Qyrdyń baılaryna, bolys, bıdiń tákapparlyǵyna qas. Olardyń aldynda ózin bir túrli joǵary yzbarmen ustap, nasharlarǵa kelgende bir túrli jaıdary. Qurman gazet alyp oqıdy. Áıeldi súıgenine berý kerek degen sózdi jaıyp, áke-sheshe, týǵan-týysqandarynyń beretin jerlerine narazy bolǵan qyzdarǵa talaı qorǵan bolyp, halyq kózine ilingen. Qurmannyń aty qyz- kelinshek arasynda kóbirek aıtylady. Sondyqtan Qurmanǵa yntyq qyrdyń sulýlary kóp. Ásirese japsar eldiń, bóten eldiń sulýlary yntyq. Qurman — qurby-jastardyń týy. Dombyrashy, ánshi, mergen ám onyń shyǵarǵan óleńderin jastar jattap alysyp, ánge salyp aıtyp júredi. Qazir toıǵa kele jatqan Qurmannyń qasyndaǵy jigitterdiń kóbi Qurmanǵa shóbere ám odan góri qashyǵyraq aǵaıyn. Qurmannyń oń jaǵyndaǵy bárinen jasy úlken, Kurmannan aıyrylmaı júretin joldasy Aıtjan degen aǵaıyny. Er, qajyrly jigit. Onyń ár jaǵyndaǵy Qurmanmen nemere Jantaı bolystyń balasy Musa, jerde - balýan, at ústinde, kókparda taqymkesh jigit. Qurmannyń bergi jaǵyndaǵy Muzdybek pysyq, oıynshyl, aıtqan jerden shyǵatyn jigit. Onyń bergi jaǵyndaǵy Qurmanmen shóbere Bektiń balasy Áldi, bul da balýan, taqymkesh, qysqasy Sálkeńniń shóbereleriniń bári balýan, taqymkesh, er, ótkir. Kúreste, kókparda sol aımaqta bularǵa para-par keletin jigit az. Sálkenniń nemere- shóbereleriniń baqytyna attarda júırik keledi, qazir toıǵa kele jatyp bular kókpardy ám kúres báıgesin almaımyz degen oılary joq. Bári yńǵaıly, birinen-biri ótedi. Qunan báıgesin de alamyz der edi, biraq ákele jatqan qunandary bapsyz boldy desip kele jatyr. Qaısylarynyń kókpar tartysatyny, qaısylarynyń kókpar alyp qashatyny ózderine belgili. Biraq Sálkenniń jastaryna úlkenderi báıge tikken kúreske túsýdi tyıyńqyrap júr. Sondyqtan bir asa qyzǵan jerde bolmasa, kúreske qastarynda birge júretin ám qazir de birge kele jatqan Aıdar degen jigitti kúrestiretin bolyp júr. Jigitter lepire, áńgimelesip, astaryndaǵy attary typyrshysa da úlkenderdiń sońynan júrip otyryp Júgerbaı aýylyna taıandy.

Júgerbaı aýyly - baı aýyl. Qasynda tórt-bes aýyl jaqyn aǵaıyndary otyrǵan. Mine, anaý ortadaǵy aq úıler, kók tútin jer oshaǵynan shyǵyp, atty-jaıaý qybyrlasyp júrgen Júgerbaı aýyly. Mynaý aýyldyń jeli basyndaǵy top jylqysy. Áne, jan-jaqtan top-top aǵytylyp, kelip jatqan toıshylar.

Sálkeńniń aýylynyń kisileri Júgerbaı aýylyna taıanǵanda aldarynan daıashylar shyǵyp amandasyp, qatyndardy Júgerbaıdyń óz úıine aparyp túsirip, qyzdardy kúıeý-qyzdar otyrǵan úıge aparyp túsirip, úlkenderdi Júgerbaıdyń, aǵasynikine túsirdi. Bir qyrqyljyń men bir jas jigit Qurmandardyń aldynan shyǵyp kóldeneńdep-keskestep kelip: "assalaýmaǵaleıkým!" dedi.

Qurmandar:

— Ýaǵaleıkýmassalam, amansyzdar ma, qudalar! Toılaryń toıǵa ulassyn! — desti.

— Aıtqandaryńyz kelsin, mal-jan aman ba? Mal-jan aman ba? — dep attaryn aýylǵa qaraı buryp alyp, qatarlasyp toqtamaı júrip kele jatqan Qurmandarǵa qyrqyljyń daıarshy: — káne, bólek úıge túsesińder ǵoı, Qurman? — dedi.

— Árıne, bólek úıge túsemiz.

Daıarshy qasyndaǵysyna:

Bar... Bákeńniń úıin daıarlata ber, — dep Qurmanǵa qarap, qaljyńdap, — sabalaryń joq qoı? — dedi.

Qurman:

— Saba joq, — degende Aıtjan kúlip:

— Saba nege kerek, qymyzǵa árqaısymyzdyń sabamyz tolyq! — dedi. Daıarshy kúlip: — Olaı bolsa jaraıdy, biraq ana bolystardyń qymyzynan ishersińder, — dep, Qurmandardyń attaryna, qunandaryna qarap, — Iapyrym-aı, kókpary men qunan báıgesi taǵy senderdiki eken, — dedi.

Qurmandar kúlisip:

— Kim biledi? Kóremiz, — desip daıarlaǵan Báken úıiniń syrtyna kelgen soń daıarshy: — Káni, attan túsip, qona qalyńyzdar osy jerge! — dep úıden shyqqan aýyl jigitine:

— Áı, taza ma úı ishi?.. Myna kisilerdi esik ashyp engizip, qyzmet qylyńdar, — dep attaryn baılastyryp jatqan Qurmandarǵa:

— Men endi as jabdyqtaryn daıarlaıtyn jerge baraıyn, ózderińiz kirip otyra beresizder Qurman, áıteýir syn taǵatyn kisi emes, óz toılaryń ǵoı? — dedi.

Qurman, Aıtjan, Musa ám ózgeler de kúlisip: — Árıne, basqalardy kúte berińder. Bizdi neǵylasyń, — dedi.

Tazalap kıiz, syrmaq, tórdiń aldyna kilem tósep, kórpeler salynǵan. Bákeńniń otaýyna Qurmandar kirip, jelpinip, bórikterin, jaz kıetin jeńil tymaqtaryn alyp, terlerin súrtip otyrdy. Keshikpeı eki jigit, bir kelinshek, bir bala otaýǵa samaýyr men shaı jabdyǵyn alyp kirdi. Shaı ákelgen jigitter Qurmandarmen amandasyp, jyldam shaıdy jasap, kelinshek qolyndaǵy baýyrsaqty, órik-meıizdi dastarhannyń ústine tógip, qyzyl shyny aıaqtarmen shaıdy quıyp bere bastady...

Kún ystyq. Júgerbaıdyń aǵaıyndary, bes aýyldyń bar erkegi at ústinde. Jaratyp bar jaqsy attaryn mingen. Baryn kıgen. Adamdarynyń kóńilderi kóterińki. Aýyldary ábiger, aıqaı-uıqaı. Shań-shuń. Dúsir-shabys. Kelgen kisilerdiń aldarynan shyǵý, kútip alý, jabdyqtaryn daıarlaý.

Qurmandar shaıdy iship otyrǵan kezde úıge Júgerbaıdyń kishi sheshesinen týǵan Bákeńniń kelinshegi, Júgerbaıdyń qyzy jáne bir qyz, bir kelinshek kirip keldi. Úıdegiler kúlimdep:

— Á, mal-jandaryńyz aman ba, qudasha, qudaǵılar. Toılaryńyz toıǵa ulassyn. Toılaryńyz qutty bolsyn, — desedi.

Ózgeleri: — Shúkir... shúkir... aıtsyn... — Bákeńniń kelinshegi: — Aıtsyn, ózderińiz de aman-esensizder me? — dedi.

Qurman: "joǵary shyǵyńyzdar" dedi. Bákeńniń kelinshegi: "joq, alla rıza bolsyn, ásheıin amandasyp shyǵaıyq dep kelip edik" degende, Aıtjan, Musa, Muzdybek bári: "joǵary shyǵyńyzdar, myna shaıǵa kelińizder" dep qozǵalyp aralaryn ashqan soń áıelder joǵary shyǵyp, jigitterdiń arasyna kirip otyrdy. Áıelderge shaı quıdy. Qos etekti jibek kóılegi sýdyrlap, sholpysy syldyrlap, shaıy kamzolynyń syrtyna barqyt beshpentin jelbegeı kıgen Júgerbaıdyń qyzy yp-ystyq bolyp Qurmannyń qasyna kelip otyrdy.

Qurman kúlimdep:

— Qudasha, kúıeýler ana jeke turǵan úıde me? — dedi.

Júgerbaı qyzy kúlimsirep:

— Ie, sol úıde, kúıeý... sizdiń aǵańyz bolýshy ma edi?

— Bir jasy úlken... ony nege suradyńyz? — dedi.

— Jaısha.

Qurman kúlimdep:

— Osy toıǵa kelgen qyz-kelinshekter sonda baryp jatyr ma?

— Iá, sizder de baratyn shyǵarsyz?

— Baramyz... ábden baramyz... árıne baramyz... — dep Qurman, Aıtjan, Muzdybek ám Musa jaýap qaıyrdy. Áıelder bir-bir aıaqtan shaıdy iship bolyp, Qurmandardan ruqsat surap, syzyla turyp, sholpylary shyldyrlaı shyǵyp, kúıeý, qyzdar otyrǵan úıge ketti.

Qurmandar shaıdy iship bolǵanda aýyl jigitteri jabdyqtaryn jınap alyp ketken soń Júgerbaı, Ǵalym-Aqmad degen pysyq aǵaıynmen sálem berip kirip keldi.

Qurmandar sálem alyp, Ǵalym sálem berip toıǵa qutty bolsyn aıtty.

Júgerbaı da jigitterdiń bas-basymen amandasyp, oınap: "Qymyzdaryń joq eken, biz endi qymyzy bar úıge baryp otyraıyq" — dep, tizelerin búge salyp shyqty.

Keshikpeı tabaqshylar et alyp kirdi de dastarqan jaıdy. Etti apyl-ǵupyl jep te boldy.

Kún áli ystyq, jel joq. Júgerbaıdyń úıiniń sol jaǵynda jeroshaq qasyndaǵy etke tikken úı men tabaq tartqan úılerdiń arasynda kúnge kúıip, tership, ystyqtap, tútigip, asyǵyp, dabyrlasa sóılep, aıaǵy aıaǵyna juqpaı júrgen tabaqshylar. Taıǵa, qunanǵa ám aryqtaǵan toǵyrlarǵa da minip, toptanysa shýyldap, oınap júrgen balalar. Shyny aıaqtardy, shaı jemderin dastarqanǵa túıip, bir qoldarymen tas sháınekterdi ustap, ekeý-ekeýden qoldasyp samaýyrlardy kóterip júgirisip júrgen jaıaý qyzmetkerler.

Úshten-tórtten birigip qatar túzep, baryn kıip, baryn minip aýyldardy aralap, úı-úıdiń aralarynda júrgen bozbala symaqtar. Júgerbaı úıi men etke tikken úıdiń arasyndaǵy jeroshaqtyń basynda kúnge shaǵylysqan samaýyr janynda shúpirlesken qatyn-qalash, bala-shaǵa, malaılar. Kókala tútini aspanǵa býdaqtaǵan on shaqty jeroshaq. Onyń qasynda on shaqty samaýyr. Úımelegen, ersili-qarsyly júrgen adam. Júgerbaıdyń úıinen kımeshekteri kóleńdep tysqa kirip, shyǵyp júrgen toıshy qatyndar, bala-shaǵalar. Toıshylar túsken úılerdiń qasynda shybyndap turǵan top-top attar. Bir úıden bir úıge atpen kelip túsip jatqan kisiler.

Ár úıdiń janynda qybyrlasyp. kirip-shyǵyp júrgen jaıaý kisiler. Sambyrlaı, asyǵa sóılegen sózder. Bireýdi-bireý shaqyrǵan daýys, oınaǵan, kúlgen kúlki, ersili- qarsyly júris, shabys, yn-jyń daýys.

Qurmandar attaryna minip kúıeý, qyzdar otyrǵan úıge keldi.

Qurmandarǵa ekiden, úshten kelip amandasqan jigitter de Qurmandarmen kúıeý úıine birge keldi.

Attardy úıdiń aldyna baılastyryp tastap, kúıeý-qyzdar otyrǵan úıge Aıtjandar aldyna Qurmandy salyp, onyń sońynan jigitter sálem berip kirip keldi.

Esikten tórge sheıin kıiz, kilem tósegen alty qanat aq úıde jaǵalaı otyrǵan qyzdar, onyń aralarynda biren-saran jas kelinshekter ám kúıeý men tórt-bes jigit. Bári Qurmandardyń sálemin alyp, qımyldasyp, Sálmen kúıeý men úlken joldasy Aqmedıa qýanysyp, kúlisip:

— A, joǵary shyǵyńdar, joǵary shyǵyńdar, jigitter!.. — dedi.

Qurmandar aralaryn ashyp, oryn bergen qyzdardyń ara- arasyna kirip otyrdy. Árkim otyrǵanda bet aldyna otyrmaı, laıyqty oryndaryna otyrdy.

Amandasyp bolǵan soń kúıeýdiń bas joldasy Aqmedıaǵa qarap Aıtjan:

— Qane, Aqmedıa, úndemes oınap otyr ma edińder, joq, oınap otyrǵan oıyndaryń bar ma edi? - dedi. Aqmedıa kúlimsirep, jaltaqtap: — "Jalǵyz jan" oınap otyr edik, — dedi.

Muzdybek: "Jalǵyz jan"... — qoı "jalǵyz jandy": "tutpaı" oınaıyq, solaı ma, balalar? — dep oń jaǵyndaǵy tórde Qurman men Aıtjannyń qasynda otyrǵan sáýlimderge qarady. Sáýlimder: — durys, "tutpaı" bolsa, bolsyn, — dedi.

Muzdybek Qurmanǵa ám Aıtjanǵa: — kim bastaıdy? — degen soń, Qurman: — Aıtjan ekeýiń bastańdar, — dedi.

"Tutpaıdy" Muzdybek pen Aıtjan bastady.

Oıynnyń basynda sáýlimderdiń ám jigitterdiń keıbireýleri uılyńqyrap, qorǵanshaqtańqyrasa da, artynan bári tóselip oıyn qyza bastady.

Oıyn qyzǵan kezde Juman aýylynyń jigitteri dúsirlep, sambyrlap kelip at ústinde úıdi aınala tura qalyp, úıdiń jabdyǵyn jan-jaǵynan túrip jiberip "aýjar" aıtqan boldy. Qurmandar shaqyrǵan soń úıge kirip, onsyz da ystyqtap otyrǵan úıdegilerdi qapalatyp, syǵylysyp kelip otyrdy. Qurman — tórde, Seıittiń qyzy Gúljannyń qasynda. Qurmanǵa taıaý Aıtjan otyr dombyra tartyp. Gúljan kóp sáýlimniń sulýy. Aqyldy. Ashyq minezdi. Qurmanǵa kópten qumar. Biraq buryn aýyldarynyń qonystary shalǵaı bolǵan soń, aıynda, jylynda bir kórisse de, sóılese almaı júretin.

Qazir Gúljan móldiregen kózderimen qarap, Qurmanmen sóılesip otyr.

Keıbir sáýlimder kózderiniń astymen qarasyp, Qurmannyń sóz arasynda Gúljanǵa jymıyp kúlgenderin kórip, azyraq. ishterinen kúndep te otyr. Sóıtip otyrǵanda túsirlegen, sambyrlaǵan dybystar kóbirek estilip "At shabar! At shabar! At shabar! At shabar!!!" degen aıqaı shyǵyp qaldy. Jigitter oıyndy qoıa salyp, dúrkirep, asyǵyp tysqa shyǵyp, attaryna minip, qolǵa qaraqshy alyp "at shabarlap; júrgen aýyl kisisiniń sońynan jóneldi.

* * * * *

Sonymen toı bitti... jurt aýyldaryna qaıtty. Jalǵyz-aq Qurmandar segiz jigit Júgerbaı aýylyna qondy. Jáne uzatatyn qyzdyń qasynda jaqyn otyrǵan aýyldarynyń qyzdary qaldy. Keshke kúıeý, qyzdar otyrǵan bólek tigilgen áshekeılegen úıge Qurmandar keldi... Jigitter men sáýlimder aralasa otyrdy.

"Qane, endi oıyn bastańyzdar... Sizder bastańyzdar, joq, sizder bastańyzdar, qane, qane..." dep biraz ázildi sózderden soń "Han jaqsy ma?" degen oıyn bastaldy.

Qurman tor aldynda Seıittiń qyzynyń qasynda. Eki-ekiden otyrǵan jigitter, sáýlimder "Han jaqsy ma?", "han jaqsy ma?" dep kelip "jasaýyl" suraǵansha kókirekte saqtaýly aıtylmaı júrgen sózderi bolsa nusqalasyp aıtysyp, sypaıy ázildesip otyrdy, aqyryn dombyrany shertip Gúljanmen sóılesip Qurman otyr, sybyrlap, kúńkildep kúlip, sóılesip bári otyr, syrttan baıqaǵan kisi kórer edi kóp sáýlimderdiń túpsiz tereń, qara kózderimen, anda-sanda Qurmanǵa qarap qoıyp otyrǵandaryn.

"Han jaqsy ma?" bitti. Jurt han men jasaýylǵa qaraı qaldy. Qurmannyń sol jaǵynda otyrǵan Muzdybek "hannan" burylyp kelip Jámılá "jasaýyl", "kimnen zorlyq, kimnen zombylyq kórdińiz" degende Muzdybek qýlanyp kári kisishe: - oı-boı- aý! oı-boı-aý káriligi qurǵyr-aý, — degende otyrǵan jastar bári tegis dý kúldi. Egerde sol ýaqytta qyrdyń sáýlimderi, jigitteri kirshiksiz tisterin jarqyratyp, jazǵy tańdaı jaınasyp kúlgen kezde, kótergen tisti, betterine boıaýlar jaqqan qalanyń qyzdary tursa, "ah!" dep tań qalar edi: - "tamasha, qyrdyń sáýlimderi men jigitteriniń tisteri tizgen merýertteı bolady eken. Erinderi qabysqan, albyraǵan qyzyl gúldeı bolady eken, qastary qara barqyttaı, shirkin-aı" der edi: "Han jaqsy ma?"dan keıin "oramal tastamaq" oınap, sáýlimder, jigitter oramal tastasyp aýyzdarynyń dámin alysty! Bul súıiskenderdiń ishinde kókirekteri kernegen, mahabbatpen, bir-birine jandaryn qıarlyq yntyqtardyń lepteri qosyldy. Naǵyz bul qyrdyń sáýlimderinin, jigitteriniń buralyp tura kelip súıisip turǵandaryn kórse qyzdaryn satpaı, súıgenderine qosatyn ónerli jurttyń adamy: "qazaq qyzyn qalyń mal dep malǵa satady, shalǵa satady" dese nanbas edi.

"Oramal tastamaqtan" keıin "jalǵyz han" oınap "ury" túskenderi óleń aıtpaq boldy. Órtendi keń dalada, qustary men qubylyp túrli ánge salatyn kólderde, kúmisteı sýlary syldyrlap aqqan keń ólkeli ózenderde, ormandy tas bulaqty, shyńdy taýlarda erkin bula ósken keń kókirekti qyrdyń jastary shyrqasyp qubyltyp, aýdaryp-tóńkerip án salysty. Ánderine, óleńderinen estildi qazaq halqynyń keńshilik turmysynyń qyzyqty kúıleri. Qazaqtyń qorlyq kórgenderiniń qasireti, hám keńshilikte júrip kórgen tarshylyq kúıleri. Gúljan "ury" túsip, qolyn ustaǵan jasaýylǵa qaramaı Qurmanǵa balasha jymıyp kúlip qarap:

"Men úshin óleńdi siz aıtsańyz qaıtedi?" dedi, Qurman kúlimsirep:

— Men aıtaıyn siz úshin, biraq "han" ne deıdi eken, — dedi.

"Hannan" buryn Aıtjan kúlip: "nesi bar onyń?.. Gúljan Qurmannyń betinen túregelip bir súısin, Qurman úsh aýyz án salsyn deıdi. Han bul sózdi unatty.

Jurt Gúljanǵa, Qurmanǵa qaraı qaldy... Gúljan buralyp turyp, symbatty kók órimdeı kórkem boıyn, eki qatar órgen artynda salbyraǵan qop-qoıý uzyn qara jibekteı shashyn kórsetip, qabysqan qyzyl gúldeı erinderimen manaptaı bolyp túregelip turǵan Qurmandy shóp etkizip súıip aldy... Qurman otyryp, Gúljan úshin dombyrany kúılendirip, tolǵan ashyq daýyspen yrǵaltyp ándi syzyltyp qoıa berdi:

Ándi mendeı kim salar baıaýlatyp,
Jyly esken jeldeı jaıaýlatyp,
Qyrǵa shyǵyp án salsam shyrqap, tolǵap,
Dátiń qaıtyp shydaıdy, shirkin, oıaý jatyp?
Saǵyndym, sáýlem, bermen kel,
Kelmeseń eger qasyma.
Meıliń, shirkin óziń bil!..

Jastar Qurmannyń ánine bir túrli súıinip, sáýlimder kózderiniń astymen túpsiz tereńnen qaraı júrekteriniń tamyrlary isinip, aqyryn-aqyryn syzylyp onyń kúshi barlyq denelerine jaıylyp otyrdy. Án salyp bolǵan soń Gúljan aqyryn Qurmannyń qolyn qysyp: "Bul án óz ánińiz, óz óleńderińiz ǵoı!.. Kimge aıtqan óleńderińiz?" — dedi. Qurman aqyryn kózi, erinderi kúlimdep: — "Áli aıtarmyn ózińizge!" dedi. Oıyn tań atyp kele jatqanda qoıyldy. Kúnder ótti. Aılar ótti. Jyldar ótti, patsha túsip, Sovet biraz turyp odan Kolchak shyqqan kezde Sálkeń aýyldary Esen degen ózennen kóship, qystaýyna qaıta bet alyp Qaraózekke jańa qonǵan. Erteń qasqyrdyń bóltirigin qýmaqqa Qurman, Aıtjan, Muzdybek, Musa, Aıdar, İİİaǵyr altaýy attaryn kútip, baptap kórmege baılap, ózderi kún eńkeıip taýdan asýǵa salbyraǵan mezgilde aýyldyń syrtyndaǵy tóbeniń ústinde otyrdy. Aýyl qaladan óte alys. Qalamen qatynas úzilgen. Ýaqyt, jer sony. Qaraózektiń mańaıy — aınalasy adyr, taý, mal burynǵydan az. Jylqylar, qoılar, sıyrlar, túıeler aýyldardyń aınalasynda hám ara arasynda jatyr. Jurt kóship qonǵan soń jańa ǵana sharýalaryn jaılap bolsa da, tysta qybyrlap júrgen adam kóp. Hám maldardyń, adamdardyń ár túrli daýystary bet-betimen shyǵyp qosylysyp estiledi. Asaý taıdikine bir kisi kelip túsip, qaıta atyna minip qyrda otyrǵan Qurmandarǵa keldi. Bul kelgen Hamıt degen jas jigit. Saǵıttyń aǵasynyń aýylyndaǵy muǵalim. Ózi Qurmandardyń eliniń jigiti emes, basqa Kereký degen qalaǵa qaraıtyn eldiki. "Assalaýmaǵaleıkým!" dep attan túsip Qurmanmen qol ustasyp amandasty. Aýyl jigitteri de amandasty. Qurman: "Aman-esen ǵoı. Jolyńyz bolsyn endi?" Hamıt: "Áleı bolsyn. Jaı, ánsheıin, aýylshylap júr edim, jáne sizde bir sharýa bar edi"... dedi.

Qurman: "Ne sharýa? Aıtyńyz?.."

Hamıt: "Ońasha shyǵyp ketseńiz?.." — dep ornynan qozǵaldy.

Qurman: "Jaraıdy..." — dep muǵalimmen ońasha shyǵyp biraz sóılesip, qolyna bir hatty ustap joldastaryna kelip senderge bir tamasha hat oqıyn, dep oqydy.

HAT

"Baýyrym Qurman! Úshbý hatty sý túbine ketip bara jatqan soń jazyp otyrmyn saǵan. Eshkimnen járdem joq, senen bolmasa. Kóńilim kóldeı bolyp júrgende, murshamdy tolǵanýǵa keltirmeı baılaǵandaı qylyp, keshe kelgen altaı Sabalaqtyń qatyny ólip, qyz izdep kelgen balasyna meni bermek bolyp jatyr. Aldy-artqa qaratpaı erteń jóneltpek. Túnde qashyp ketti qylyp. Dúnıede adam balasyna qıyndyq keletin bolsa, sol qazir maǵan kelip otyr. Basyma taýdaı pále ornady, baýyrym. Bir lajyn tap, qol ustasyp bireýmen ketýge barmyn. Sabalaq balasyna ketkenshe, endigi sózdi myna muǵalim aýyzsha aıtar. Senen nesin jasyraıyn, járdem qylsań osy Hamıtpen ketemin, qaıda alyp ketse de, anyqtap jaýabyn qaıyr, baýyrym.

1919 jyl, 20 avgýst Gúljan "

Hatty oqyp bolyp Qurman: "Muny qalaı qyldyq endi, jigitter?.."

Aıtjan: "Qaıdan bileıin?.." — degende, Musa: "Qaıdam? Óziń bil..." — dedi Qurmanǵa.

Qurman muǵalimge qarap hám jigitterdiń bárine qarap: "Qoı! Bizge adam dep, jigit dep, bul bıshara hat jazyp ólerdegi sózin aıtqanda, bizdiń esh nárse istemeı qalýymyz uıat. Muǵalim, sen eliń salyp kete alamysyń bul Gúljandy?.." dedi. Hamıt: "Sizder járdem qylsańyz táýekel qylaıyn".

Qurman: "Jaraıdy endeshe!.. Mynaý endi jigitter: ne ispen bolsa da táýekel dep buǵan kiriseıik!

Gúljandaı qyzdy Sabalaqtyń malyna satqyzbaıyq. Jalǵyz bul emes, bizdiń talaı isimizdi úlkenderdiń kóbi teris kórip edi ǵoı, bul da solardyń birindeı-aq bolar. Buǵan azamattyq qylaıyq! Sóz bir ǵoı!?.." Aıtjan, Musa, Aıdar, Muzdybek, Shaǵyr bári bir aýyzdan: — "durys" — dedi. "Qoldan kelgendi aıamaıyq. Biraq qalaı qylmaqshymyz? Qurman oılap turdy da: "Qalaı qylýdy men taptym! Alyp júrgende osy bizdiń mańaıdy basyp júredi ǵoı, ol qyz alýshylar ózderi qansha kisi?"

Muǵalim: Segiz kisi.

Qurman: Gúljandy qashyp ketti qylyp, Saǵıt aýyldarynyń eshqaısysy bilmeı qalǵan bolmaq pa?.. Joq. "Túnsat" qylyp uzatyp shyǵaryp salatyn kisiler bola ma?..

Muǵalim: "Túnsat" qylmaq. Saǵıttyń. kishi sheshesinen týǵan Kenjebek degen bala hám Qystaýbaı degen jigit, — dedi. Sizdiń Qystaýbaı Gúljannyń tilin ala ma?

Muǵalim: — Alar... alady.

Qurman qýanyp: — Aıtjan, jigitter! Tamasha tabyldy reti! Mine muǵalim, siz erteń mynaý turǵan shoqpar tastyń túbinde aqsham ýaqytynda bolyńyz, ábden júrýge daıar bolyp onan soń sizdiń álgi Qystaýbaıyńyz álgi Altaılardy, Gúljandardy ertip júrgende, sol mynaý shoqpaq tastyń janynan júrgizsin!

— Durys pa? — dedi, muǵalim hám jigitter: jaraıdy dedi. Qurman Gúljanǵa hat jazyp berdi, muǵalim qaıtty.

Qurmandar aqyldasyp aldaǵy isteıtin isteriniń ábden anyqtap retin qurdy. Erteńinde bıe baılaǵan soń bóltirik qýýǵa Qurmandar atqa mindi. Báriniń úkimetten jasyryp saqtap-saqtap júrip, endi shyǵarǵan saımandaryn aldy. Mingenderi, áneýgi toıǵa mingen attary. Qurman qolǵa naıza alyp, qonshyna altyatar myltyǵyn salyp aldy. Musa qos aýyz berdeńkesin alyp, óńgeleri soıyl aldy, bári attanyp Jaman Aımanaq degen taýǵa qaraı jóneldi. Attary jaraý. Jigitter qatarlasyp sóılesip barymtaǵa attanǵandarsha quntıyp, attaryn sylandyryp, qulpyrtyp jeldeı esip jortyp keledi. Qarshyǵadaı sestenip ózderi attaryna, attary ózderine jarasyp, attar solar úshin, ózderi attary úshin jaratylǵandaı attardyń ústine quıyp qoıǵandaı otyryp quntıyp qyr balalary ketti. Jaman Aımanaq, Sálken aýyldarynyń kúnbatys-ońtústik jaǵynda jigitter shoqpar tastyń janynan ótip, shoqpar tastan tórt-bes shaqyrym jerdegi Qurmandardan bóten el Qıyrbaı aýyldaryna kelip, Qıyrbaıdyń balasynikine tústi. Qıyrbaıdyń balasynikine Qurmandardy kútip, ábigerlenip, kórpe salyp aýyldyń erkekteri jınalyp, bala-shaǵa shýlap, biren-saran qyz-kelinshek úıdiń mańaıyna jınalyp, esiktiń o jer, bu jerinen syǵalasyp sybyrlasyp qaldy. Qıyrbaıdyń balasy úıinde joq eken, qatyny buıyǵylaý nanǵa ókpelegen bala tárizdi bolyp bet-aýyzy bultıǵandaý bolsa da, shaı qoıǵyzbaq bolyp hám tez mal soıǵyzbaq bolyp edi. Jigitter rahmet aıtyp mal soıdyrýǵa kidirmedi. Aıtjan Qıyrbaıdyń balasynyń qatynyna:

— Jeńgeı, bizge qymyz berseńiz bolady. Qudaı qalasa qaıtarda túsermiz, asyqpaı otyratyn bolyp, — dedi.

Qatyn: "Endeshe, áı Toqshylyq, tegenedegi qymyzdy ákel!" — dep ózi túregelip aldyna dastarqan jaıyp, tostaǵandaryn, keselerin, ojaýyn alyp, Toqshylyq tegenemen ákep qoıǵan qymyzdy sapyryp jigitterge bere bastady... Qatyn úıge topyrlaǵan bala-shaǵaǵa qarap qabaǵyn túıip:

— Áı, balalar, bar shyǵyńdar. Nemene aınalyp tolyp ketkenderiń, tap kisi kórmegen aýyldyń balalarynsha, baryńdar! — dep edi, bala-shaǵa shyqty. Úıge kirgen aýyl kisileriniń bireýi, amandasqan soń jigitterge, joldaryńyz bolsyn, — dedi.

Aıtjan: "Áleı bolsyn, myna Jaman Aımanaqqa baramyz, bórileri, urylary bolsa shoshytýǵa" dedi.

Aýyldyń ekinshi kisisi: — Osy kúni qasqyrda, ury da bilinip tur ǵoı!.. — Ol arada júktiń ústinde turǵan dombyrany Muzdybek alyp, qulaqtaryn burap shertip, kúıge keltirip oınatyp otyrdy. Qymyz iship, jigitter attaryna minip júrip ketti. Aýyldyń ıtteri úrip, keıbir qatyn-qalashtar, bala-shaǵalar shyǵyp qarasyp qaldy. Jaman Aımanaqqa kelip jigitter qalyń Qaraǵandy, butaly, qıa jartasty shattaryn aralap, saılaryn aralap, órlep attaryn enteletip bıikke shyqty. Bıiktiń basynda biraz qaraýyl qarap turyp kúnshyǵys jaqtaǵy qyrqadaǵy qalyń qaraǵandardy qaǵýǵa taýdan tústi. Jigitter taýdan túsip, qyrqanyń "Uıaly saı" degen qalyń qaraǵanyn dara-dara bólip qaz- qatar júrip aralap kele jatqanda ortada kele jatqan Musa aıqaıdy alyp, astyndaǵy qula tory atty orǵytyp tura shapty. Jigitter, kózderi shatynap jyǵylý-súrinýdi, mertigý-ólýdi oılamaı, qalyń, bıik qaraǵandardan, butalardan orǵytyp, apandardan, jyralardan orǵytyp oqtaı zýlap, Musanyń qasyna kelip, Aıtjan, Musa, Aıdar úsheýi bir bóltirikti qýyp ketti. Qurman, Muzdybek ekeýi bir bóltirikti qýyp ketti, hám olarǵa atyn basqa-kózge tópelep Shaǵyr kelip qosyldy. Aqyryp, aıqaılap, kúrildep taýlardy,dalany jańǵyrtyp, kúńirentip, ordy- jardy tyńdamaı attaryn orǵytyp júrip kóz ashyp-jumǵansha opyr-topyr qylyp eki bóltirikti uryp aldy, eki bóltiriktiń bireýin Muzdybek, bireýin Shaǵyr bóktirip alyp, birazdan soń jigitter kúlimsirep, omyraýlarynyń túımelerin aǵytysyp, jelpinip saý aıańdap qaıtty.

Besin aýyńqyraǵan kezde taǵy da Qıyrbaıdyń aýylyna kelip, balasynikine jigitter tústi.

Bala-shaǵa hám aýyldyń erkekteri baıaǵydan da kóbirek jınaldy. Qıyrbaıdyń balasy úıine kelgen eken. Jigitterge otyryp amandasqan soń, kúlip: "Á, saýǵa?!" — dedi. Qurman kúlimsirep: "Alyńyz" — dedi. Qıyrbaı balasy: "Nemene bóltirik qaǵýǵa ketti dep edi, eshteńe taptyńdar ma?" — dedi. Qurman: "Bir- eki bóltirik kórinip edi, soǵyp ákeldik!" -dedi.

Qıyrbaıdyń balasy: "Á?.. Qanjyǵalarynda turǵan shyǵar?.. Áı, Orazaly! Myna kisilerdiń janyndaǵy bóltirikterin sheship alyp kelshi, yrym qylaıyq!" — dedi kúlip...

Samaýyr qoıylyp, mal soıylyp jatyr. Úıdiń ishinde kisi toly. Tysta qyz-kelinshek, syldyrlasyp, sýdyrlasyp, sybyrlasyp, úıdi aınalyp syǵalasyp júr. Qurman kisilermen sóılesip otyr. Musa bylqyldatyp, sarnatyp, enteletip dombyrany shertip otyrdy... Aýyl kisileri tarqaǵan soń shaıdy jigitter iship bolǵan soń úıge bir dóńgelek qara tory qatyn bastap on shaqty qyz-kelinshek enip keldi.

Jigitter: "Amansyzdar ma?.. Esensizder me?.. Joǵary shyǵyńyzdar", — dep edi, bastap kelgen qatyn amandasyp: "Myna jaqta bolady ǵoı" — dep, Qıyrbaıdyń balasynyń qatyny otyrǵan jaqqa baryp bári otyrdy.

Qıyrbaıdyń balasy qara tory qatynǵa qarap kúlip: "Sender ádeıi jınalyp kelgen soń, myna jigitterdiń qastaryna, ara- arasyna nege otyrmadyńdar?" — dedi.

Qaratory qatyn: "Osy jerde bolady ǵoı... Ásheıin jaqsyny kórmek úshin dep, myna jigitterdi kóreıik dep, jáne jaqsyda jattyq joq dep, dombyraǵa qosyp salatyn lebizderin estıik dep kelip edik" — dedi.

Aıtjan qaljyńdap: "Á, olaı bolsa áýeli ózderiń aýyldyń alty aýyzyn aıtsańdar eken" — dedi.

Qatyn: "Kemeshi kelse, qaıyqshy sýdan shyǵady degen, bizdi ne qylasyz, onan da ózderińiz lebizderińizdi estirtińizder" dedi. Aıtjan kúlip Musa men Qurmanǵa qarap edi, Qurman sybyrlap: "Musa men Muzdybek aıtsyn" dedi.

Musa men Muzdybek shyrqap, bylqyldatyp "saǵyndym sáýlemge" salyp qoıa berdi. Jurt óleńge qatty qulyqtanyp tyńdap, aýyldaǵy hám mańaıdaǵy jan úıge tolyp entelep, Musalar aıtyp bolǵan soń Qurmannyń lebizin esitýge tilek qylyp bolmaǵan soń Aıtjan men Qurman ekeýi qosylyp, Qurman dombyrany sarnatyp qoıa berdi. Ekeýi daýystaryn kernep, yrǵalyp, tómen túsirip qulpyrtyp salǵanda, jurttyń bárinin ánderi ózgerip, bári ánniń áýenine túsip erip ketti...

Et jep bolyp, ettiń artynan qymyz iship jigitter kún taýdan asyp batyp ketkende attaryna mindi. Qıyrbaı aýylynyń erkek-urǵashylary tysqa shyǵyp jigitterdi attandyryp qala berdi.

Soıyldaryn súıretip, myltyǵyn asynyp, naızasynyń jeligin jelbiretip jigitter attaryn jaıtańdatyp saý aıańdatyp aýyldan shyǵa bere Qurman men Aıtjan ekeýi qosylyp shyrqap "Ardaq" degen ánge salyp jóneldi.

Kún batysymen dóńgelek sary altyndaı bolyp jarqyrap aı da týǵan. Aspanda bult joq. Tóńirek tynysh. Qurman men Aıtjannyń salǵan áni tóńirekti jańǵyrtyp, quıqyljyp sharyqqa shyǵyp áýeni dyńyldap, dirildep, qalqyp, tolyqsyp jaıylyp keledi... Aqsham jamyrap bara jatqanda ýádeli jartastyń túbinen jigitter kútip otyrǵan muǵalimdi tapty. Qurman muǵalimge aqyryn sóılep "á á joldym", nemese, búgin "jóneltetin boldy ma?" dedi.

Muǵalim: "El jata jóneltedi, qudaı qalasa Qystaýbaı olardy osy jartastyń soltústik jaǵymen, myna jermen alyp ótpek?" — dedi.

Jigitter kóńildesip sóılesip, attarynan túsip, jartastyń kóleńkesine baılastyryp tastady. Shaǵyrdy tasqa shyǵaryp qaraýylǵa qoıyp, ózgeleri jınalyp kóńildesip sóılesip otyrdy. Sonymen ýaqyt ótti. Qaraýylǵa Muzdybek kelip otyrdy.

El jatatyn ýaqyt boldy, esh dybys joq. Jigitter eleńdep shydamsyzdandy. Aıdardy Qurmannyń aq sur atyna mingizip, Muzdybekti óziniń aq, kók atyna mingizip ekeýin altaılardyń keletin jaǵyna jiberdi... Birazdan soń olar qaıtyp keldi: "eshteńe estilmeıdi" dep, tún ortasy aýdy. Tún qysqa. Jigitter kúńkildesip Aıdar men Muzdybekti taǵy da jiberdi... Bir ýaqytta jigitter kózderin tigip qarap otyr edi, Aıdar men Muzdybek aq seleýdeı bolyp attaryn sýmańdatyp jetip keldi.

Otyrǵan jigitter sybyrlasyp: "Nemene eshteńe biline me?"- dedi.

Aıdar men Muzdybek sybyrlap: "Kele jatyr, edáýir jerde, týra kele jatyr" — dedi.

Qurman sybyrlap: "Senderdi kórip qalǵan joq pa?" — dedi.

Aıdar men Muzdybek aqyryn: "Joq. Kórgen joq" — dedi.

Jigitter tez attaryna minisip aldy. Qurman Aıdardyń astyndaǵy óz atyn mindi. Bári jartastyń tumsyǵynan qıylyp kózderin tigip qarap otyrdy. Álden ýaqytta alystan dúbirlegen dybys estildi. Dybys birte-birte anyǵyraq estilip jaqyndap, adamdardyń shoǵyrmaqtanǵan qarasy kórindi. Qurmandardyń attary, qulaqtaryn tigip qaıshylap, kózderin tigip tynyshsyzdanyp eleńdep tur. Ózderi de shuǵyldanyp tónip kózderin tigip qarap turdy.

Qurman altyataryn alyp qarap daıarlap, Musa qosaýyz berdeńkesin daıarlap, ózge jigitter soıyldaryn kóldeneń ustap aldy.

Aı jaryq. Qurmandar jartastyń tasasynda. Altaılar kúbirlesip sóılesip, attary pysqyryp saý aıańdatyp, júrip kelip, jartastyń soltústik jaǵynan óte berdi. Qurman joldastaryna sybyrlap: "Aıtqan sózdi umytpańdar... daıarlan... al umtyl!.."

— dep atty tebinip tura umtylyp:

"Qaıda-a-a! Atyp tasta! Á-áı! Qyr-ra-ram!!" dep lap berdi. Jigitterdiń bári: Qaıda-aa, qaıda-a! Shanshyp tasta! Atyp tas- ta! Qaıda-a-a! — dep soıyldarmen qaǵysyp, Qurman men Musa ústi-ústine myltyqtaryn "ah!", "bah", "dúmp", "dúmp!" etkizip atyp-atyp jibergende taýlar, dala, aspan, jer tóńirek kúńirenip jańǵyryp ketti. Esinen adasyp qoıdaı aıyrylyp sasqan qyz alýshylar, bári tyrqyrap bezip jóneldi. Taban jerinde ekeýi túsip qaldy. Bir-ekeýi, Gúljan men Qystaýbaı shaba almaı qaldy. Ózgesi bezgen boıymen kete bardy. Taǵy da biraz qýǵan bolyp myltyq atyp, qashqandardyń ábden qarasy óshkende Qurman, Aıtjan, Musa, Aıdar tórteýi oraǵytyp, qustaı ushyryp jartastyń túbinde jınalyp kútip turǵan joldastaryna, Gúljandarǵa keldi. Kelisimen Qurman: "Gúljan, amansyńba?" degende qalshyldap, dirildegen Gúljan: "aǵa-ke-aı! Endi qalaı qylamyz?.." — dep edi.

Qurman: "Qoı ózdi, júrińder!" — dep beri kúnshyǵys pen soltústiktiń arasyna qaraı jóneldi...

Júrip kelip bir jerge toqtady. Tań da atyp qaldy. Jigitter attan tústi.

Qurman: "Qane, Gúljan qaraǵym, endi qoshtasaıyq. Qudaı betterińnen jarylqasyn. Qosh, qaraǵym!" — dep qolyn ustady.

Gúljan jylap: "Qurman, rızamyn jigitterińe, óle- ólgenimshe umytpaspyn seni! Biraq, biraq,.. búıtip ketemin dep oılaǵan joq edim... Basyma qara tuman, qasiret ornaǵan soń amal bar ma, qudaı isine? Kónemin-daǵy! Teń-qurbyǵa, qulyn-taıdaı birge ósken qurbylarǵa myń qaıta sálem aıt, sálem aıt!" - dep Qurmandy qushaqtap jylady.

Qurman hám bári de qolyn ustap: "Qoı jylama, Gúljan, jylama! Munyń nesi bar! Mundaıdyń bárin de kórgen jaqsy. Áli bárin umytarsyń munyń. Qane qosh, betińnen jarylqasyn. Qosh, muǵalim!" — dep bári amandasyp bolsa da Qurman Gúljandy qoltyqtap attandyryp: "Qosh, Gúljan, aldyńnan aı, artyńnan kún týsyn, qaraǵym! Qosh!" -degende, Gúljan jylap: "Qosh, baýyrym, qosh, baýyrlarym. Birge ósken qurbylarǵa, baýyrlarǵa sálem. Kúlli elge sálem. Qosh, qaıran el... Qo-o-sh, týyp ósken jer, sýlar, qosh!.." - dep jylap júrip ketti. Tań atyp keledi. Tún jaltyr, aı jaryq. Azyraq shóptiń basyn teńseltip sybyrlatyp maıda eskek turdy. Kózden tamǵan jastaı qara jerge, shópterge móltildep merýertteı shyq túsken. Tóńirekte ún joq. Aspandaǵy juldyzdardada, aıda da ún joq. Sýyq júz. Sýyq bet. Jalǵyz-aq kúnshyǵystan esken maıda jel shópterdi qozǵaıdy. Shópter, butalardyń japyraqtary aqyryn-aqyryn qozǵalysyp, teńselisip sybyrlasqandaı ǵana bolady...

Kúnshyǵystan esken ótkir maıda jelden butalar, shópter qyzyl kúnniń taıanyp kele jatqanyn sezip sybyrlasqandaı... kún kúledi... kún keledi.

Óńderi qashyp, qabaqtaryn túıip, attaryn ortekedeı enteletip, úndemeı turǵan dalany dúbirletip, keń dalada dúbirleri jer jaryp, shoqyta basyp orǵytyp, qyr balalary qaıtty. Soıyldaryn súıretken, myltyǵyn asynyp, naızasynyń jelegin jelbiretken. Tústeri sýyq, tereń oıǵa ketken Saryarqa da tereń uıqyǵa batyp jatqanda, ortekedeı orǵytyp qyr balalary kele jatty...

---