InfoHub Logo

Shildeniń orta sheni bolatyn. Elge demalysqa baryp edim. Kún boıy kitap oqyp, jalyqqan soń, kesh bata, mal keler shaqta, esik aldyna shyǵatyn ádetim boıynsha búgin de dalaǵa shyqtym. Kúnniń aptaby kaıtyp, ádemi bir qońyr samal esken jaıly kesh eken.

Bizdiń úıdiń aldynda bir shaǵyn ǵana tóbeshik bar-dy. Aýyldyń úlken kisileri keshkilik osy tóbeshikke jınalyp otyryp, áńgime-dúken quratyn.

Búgin sol dóń basynda aǵam men Dáýitqalı aǵa ǵana otyr eken. Óz aǵalarym bolǵan soń, men de qastaryna bardym. Úlken adamdardyń arasyna jas áıelder bara bermeıdi ǵoı. Sondyqtan ba eken, álde baıqamaǵanmyn ba, álde baıqasam da mán bermedim be eken, áıteýir tóbeshik ústinen aýyldyń aınalasy kókjıekke deıin alaqandaǵydaı bolyp kórinedi eken.

Aınalasyn betkeıi qalyń qaraǵan, tobylǵyǵa toly adyrly qońyr taýlar qorshaǵan bul qalyn aýyl erterektegi ıesiniń esimimen Stambek aýyly dep atalady. Burynyraqta salynǵan qazaqy, toqal tamdardyń arasynan tóbesin etip, shatyrlap jaýyp, sylap tastaǵan, syrtyn áktegen eńseli aqshańqan jańa úıler de kórinedi. Ondaı úılerdiń aldynda shóp úıetin, mal qamaıtyn qoralar bólek ornalasypty. Aýyldyń aldy keń dalaǵa ulasady. Dalany qaq jara tolqyny joq, sýy mol, jińishke ǵana Bóke ózeni aǵady. Ózenniń eki jaǵasy da jalpaq kógal. Kógalda ózenge túsip, asyr salyp júrgen aýyl balalary.

Aýyldyń dál qarsysynda Qara kezeń atalatyn jalpaq kezeń.

Kezendi asyp aýylǵa qaraı tike qulaǵan qasqa jol ózendegi ótkelge kelip jalǵasady. Aýyldyń tórt túligi osy ótkelge kelip qulady.

Qazaq aýyly mal kelgen shaqta qandaı kóńildi. Átteń, anaý kabakta erterektegi tizile tigilgen aq úıler bolar ma edi! Sonaý tusta jelide qulyn, kógende qozy – laqtar jatar ma edi. Ár úshin aldyndaǵy jer oshaqta qazan qaınap, aq samaýyrlar án salar ma edi! Anaý tusta ǵoı,aýyldan sál jyraqta,qudaı biledi,altyn qurýly turar edi-aý dep ózimshe qazaq aýylyn tuspaldap turǵanymda, aǵama aıdaladan «Assalaýmaǵalaıkým Sap»,—dep aımalaı amandasyp kórshi Dúısen kelip qosyldy.

— Mynaý tarǵyl taıynsha seniki emes pe edi, Dúısen? Dáýitqalı aǵa.

— Bizdiki bolatyn.

— Endi nege Kúlzıa qýyp júr muny?

— Kóktemde apam qaıtqanda bul aryqtaý boldy da, qyzyl torpaǵy semizdeý bolǵan soń, sony aıyrbastap alyp soıǵanmyn. Soǵan mine neshe aıdyń júzi boldy, úıge sómpıip turady. Iásıinbaıdyń qorasyna aıdap aparyp, zorlap kirgizip kirmeıdi,—dedi Dúısen.

Onyń bárin táptishtep qaıtem. Ózderiń de bilesińder ǵoı. Amandasýǵa kelgen alys-jaqyn aǵaıynǵa bir samaýyr sháı bere almaǵannan qıyny joq qoı. Sony oıladym da, qýdaı baı, ózi beredi deıtin eski ánime basyp, tańerteń erterek turdym da, buzaýyn týlatyp, áıelimniń bulqynǵanyna qaramastan jalǵyz sıyrdy aqtardym da tastadym. Aǵaıyn-týǵandar da qaryq, ózim de qaryq.

Aýyryńqyrap, aryp, júdep kelsem de, boı kútip otyrýǵa bolmady. Shahtaǵa tústim. Odan alaryń nemene, kisi basyna gramdap bergen azǵana nany ǵana. Óz áıelimdi, kelinimdi, qajymas qara ingendeı baıǵus Ulyqbektiń Kenje taıyn ertip, shahtanyń segiz saǵatyn ótkerip tastaǵannan keıin bir mezgil qolǵa aldym. Osy Aq tumsyqtaǵy eski shahtada qalǵan bir táýir altyn ózegi bar edi, izdep júrip sony taýyp, úıde qolmen jýyp proba alyp kórsem, ájeptáýir bolaıyn dep tur eken. Aýylda at-turmany bar eki-aq adam bar eken. Toıǵambaı molda men osy Iásıinbaı. Seriktes qylyp ekeýin jaldap Aqjalǵa fabrıkaǵa tasyp, tasty jýǵyzyp, ne kerek, ájeptáýir qońaıyp qaldyq. Dál osy tusta altynnyń magazınine un túse qalsyn. Qoldaǵynyń bárin salyp, eki qap un aldym.

Sonymen ne kerek qys ótip, kóktem taqaǵan shaqta qýdaı óltirsin be, taǵy bir jaqsylyqqa jolyqtym. Jumystan qoly bosap, úkimettiń qara nanyna qosa, ara-arasynda aq bataǵa qoly jetken kempirim endi shaılyq sút dep álek salsyn. «Qoı, báıbishe, oǵan kázir jaǵdaı joq» dep júrgenimde, bir kúni ińir arasynda aınalaıyn osy Jemet kelip tur.

— Aǵa, siz sıyr alsam dep júr edińiz ǵoı. Bizdiń úıge bir kisi kelip otyr. Sıyr satamyn, reti kelse kıim-keshek, astyq bolsa da aıyrbastar edim deıdi. Men eshkimge aıtpaı, estı sala aldymen sizge júgirdim. Eger oıyńyz bolsa, júrip ózińiz sóılesińiz, — deıdi. Mende es qalsyn ba, tura júgirip Sydyqqa bardym. Barsam, ózim sıaqty bir kók kóz sary kisi otyr. Osy myna skotovod eken. Semeıge et kombınatqa mal aıdap áketip bara jatyr eken. Eptep qymqyrdy ma, álde óziniki me, qaıdam, áıteýir sıyryn tulpardan ary maqtady. «Saǵan berer aqsham joq, aıyrbasqa kelisseń» dep kórip em, «sıyrym sıyr, sótkesine otyz lıtr sút beredi» dep, buldanyp biraz otyrdy. Ne kerek, ary yrǵasyp, beri yrǵasyp, kelistik - aý áıteýir.

Sonymen áskerden kıip kelgen komsostavskıı shınelimdi bylǵarydan tikken ultany eki eli bátińkeni, komsostavskıı kıtelimdi, úıde burynnan jatqan shevıot kostúm -shalbarymdy jáne eki qap unnyń birin berip sıyrdy aldym. Áı, aıtsa aıtqandaı-aq sıyrdyń tóresi bolyp shyqty. Otyz lıtr sút beredi degeni de ras eken. Mundaı sútti sıyr atam Satybaldyǵa da, ákem Ábdirahmanǵa da bitpegen bolar. Al endi «qudaı baı, ózi beredi» dep aıtasyń dep kúlesińder. «Jalǵyz sıyrdy soıyp tastap, jazda shaıǵa sútti elden surap qatpaqshy ma» dep keıigender de boldy. Al minekı bermedi me qudaı, berdi ǵoı. Jalǵyz sıyrym qazaqy úsh sıyrdyń bergen sútin beredi, Tursynhannan minip kelgen tájelovoz qýla bıeniń urpaǵy bir úıir jylqy boldy. Kóńildi keń ustap, Alladan adalynan tilese, beredi ózi. «Táńir asyraǵan túlkisi bári jemeıdi» degen ras dep aǵam biraz jelpinip, erninde nasybaıyn alyp tastap, biraz otyryp qula bıeniń áńgimesine endi ǵana kiristi.

Endi baıqadym, aǵam sóılegende qyzyp, adamdy ózine tarta, áńgimesine bir ystyq ireń bere sóıleıdi eken. Qolyn birese sereı, birese alaqanyn jaıyp qap, aqsary júzi qyzǵylt reń alyp, qoı kózderi janyp, úlken qyr murynynyń jelbezegi kóter, aınalasyn umytyp, áńgimesiniń ǵana aýanynda otyrady eken. Ózgeni bilmeımin, ózim aǵamdy asa bir yntamen tyńdadym.

— Sóıtip sıyrly bolyp, máz bop bir masaıradyq, — dep aǵam áńgimesin jalǵady. — Kóktem kelip kún jylydy. Erteńgi kúnniń qamyn da oılaý kerek. Otyn-sý úshin kólik, jalǵyz sıyrdy taýyp-aq aldyq, oǵan shóp kerek degendeı, endigi ýaıym bir aıaq ylaý boldy. Artyq - aýystyń bárin sıyrǵa saldym. Endi jylqy dep tyrp eter hal joq. Endi ne de bolsa Tursynhanǵa baryp kóreıin, kúıi kelmese ózin kórip maýqymdy basyp qaıtaıyn. Kórmegeli de biraz jyl bolyp qaldy dep Aıagóz shyǵyp kettim.

Tursyn hanym, jaryǵym, áp-ádemi turmysy bar, Túse taı (menen úlken, Tursynbek degen qaryndasyn erkeletip osylaı ataýshy edi) Máken úsheýi raıkomnan úı alyp, jeke úı bolyp turyp jatyr eken. Bulardyń turmysyn kórip te qýanyp kóńilim ósip qaldy. Qonaqtap, aýnap-qýnap biraz kún jattym. Bir demalys kúni koreıin dep Aıagózdiń bazaryna shyqtym. Bireý alyp, bireý satyp degendeı bazar qyzǵan eken. Eń keremeti — bazarynda qymyz kóp eken. Bir áıeldiń qymyz satatyn lápkesinde ústel oryndyǵy bar eken. Birdi -ekili kisi sıady eken. Soǵan kirip, otyryp, qymyzǵa toıyp alyp shyqsam, ózimniń Akon degen qaınaǵam, qaıtys bolǵan áıelimniń nemereles aǵasy bolyp keledi, qarsy kele jatyr. Shurqyrasyp kór etik. Sonda, aýdandyq promkombınata bas býhgalter bolyp isteıdi eken. Bolmaı úıine ertip bardy. Sháı iship otyryp, áńgimeden áńgime, sózden sóz shyǵyp otyryp turmys jáıin aıtqanda kólik týraly sóz shyqty.

Osylaı qaraı shyqqanda Tursynhannyń shamasy kelse, bir aıaq ylaý bola ma dep oılap shyǵyp edim, áı bilmeımin, reti kelmeıdi-aý deımin, myna bazarda mal bolmaıdy eken-aý,—dedim.

— Bolady, biraq sırek, — dedi Akon. — Kázir aýyl sharýashylyǵy artelderiniń ýstavyn buzý týraly Ortalyq partıa komıtetiniń qaýlysy shyǵyp, kolhozdar jetpegen maldy jeke sharýalardan alyp ornyn toltyryp, byt-shyty shyǵyp jatyr ǵoı, — dedi.

Sóıtip, jylqy alý degen máseleden kúder úzip, balalarǵa kelip, endi qaıtý máselesin qozǵap otyrǵanmyn. Bir eki-úsh kún ótken soń tańerteń kyzmetke ketken Tursynhan ile-shala qaıtyp keldi de:

— Aǵa, maǵan Akon telefon soqty, bir bıe brakqa shyǵyp, satylaıyn dep túr eken. Áneýkúni Sapar jylqy izdegendeı bolyp otyr edi. Qaıtyp ketpese, kelip kórsin. Unatsa, baǵasy pálendeı qymbat emes, múmkin alarsyńdar, — dedi dep tur. Kókten tilegenimdi jerden bergen soń mende turys bolsyn ba, tura júgirip Akonǵa bardym. Ony ertip alyp aıtqan bıesin kórdim. Ortasha qońy bar, tort aıaǵy tort puttyq balǵadaı qula bıe eken. Buryn ózimizdiń qazaqy jylqydan ózge jylqy kórmegendikten be, kózime bir túrli oǵash kórindi. Áıtse de oılanyp, tolqyp turǵanymda, baqtashysy:

— Bul ózi tájelovoz deıtin jylqynyń erekshe tuqymynan. Munymen aýyr júk qana tasıdy, miniske joq bolady bul, — dedi.

— Áskerde bolǵan, zeńbirek, aýyr júk tasyǵan bıe. Qulyn bere qoıýy neǵaıbyl bolar. Biraq kúshke eren. Júk qalmaıdy munyń jolynda,—dedi Akon.

— Baǵasy qansha?—dep suradym.

— Baǵasy túkke turmaıdy. Bir myń jeti júz elý teńge, biraqqa shyǵyp tur ǵoı, — dedi.

— Úıge baryp balalarmen aqyldasyp, habaryn birer saǵattan soń aıtam. Ázirge eshkimge eshteńe demeı tura tur, — dedim de, úıge kelip Tursynhanǵa jaǵdaıdy aıttym. Aıaq astynan mundaı aqsha taba alar ma eken dep qaýyp tanyp em. Joq, «Unatsańyz, alyńyz. Ondaı aqshany tabam, birdeńe qylyp»,—dedi. Qýanyp ketip, Akonǵa telefon soqtym da, erteńinde qula bıeni jetelep kelip, Tursynhannyń otyn qoıatyn saraıyna baıladym.

Endi úıge qalaı jetem? Salt minip qaıtpasam bolmaıdy. Er toqym, aıyl-turmandy qaıdan alam? Bul endi, buıyryp turǵan dúnıeni qoısańshy, áıteýir báriniń reti keldi. Akonnyń úıinen bir eski er toqym tabyldy. İshpek, toqymdy Túse taıdyń tekemetinen jasap, qurdan aıyl, jipten tizgin jasaǵandaı etip qula bıeni Aıagózden salt minip qaıttym ǵoı... Úshinshi qonaqqa Bókege jettim.

Qulyn bere qoımas degen sol qýla bıe maǵan kelgen soń eki-úsh qulady. Oı boı, ol baıǵustyń kúshi degen!.. Bir tonna júk buıym emes edi ǵoı. Qystyq otyn - shóp tasý degendi birer jumadan asyrǵan emes qoı.

— Atam qyzyq,—dep qoıdy Bolat. — Ol degen áskerde zeńbirek, pýlemet tasyǵan bolsa, sizdiń bir arba otyn - shóbińiz ne oǵan. Dalada shúıginge bógip júrgen bıege sýly beretinsiz.

— Iá, men ony kútsem, ol da maǵan zor eńbek etti ǵoı. Trýd armıadan júdep qaıtqannan keıin sonyń qymyzynyń arkasynda kóterildim ǵoı.

— Osy álgi qulynyn qasqyr tartatyn da osy bıeń edi ǵoı, — dep Dúısen de jambastap jatyp sózge aralasty.

— Osy qula bıe ǵoı. Bul baıǵus tusaýly bolyp baryp qor bolyp qulynyn qasqyrǵa tartqyzyp júr. Áıtpese qasqyrdy mańaılatpaıdy eken.

Qasqyr shabar-aý degen oıda joq. Keıingi kezde uzap jaıylatyndy shyǵarǵan soń, tańerteń taý-tasty kezip izdep júrmeıin dep tý sap jiberip edim. Tap sol kúni qasqyr shabar ma! Oı, janýar-aı, túnimen qulynyn qorǵap, qasqyrmen alysypty. Tańerteń kelsem, qara terge túsken.

— Jylaǵany týraly aıtpadyńyz ǵoı, —dedim tyńdaǵym kelip. Jylqy, jalpy mal jylaıdy degendi kim estigen.

— Bul jylqynyń estisi keremet bolady ǵoı ózi, — dep ernin nasybaıǵa taǵy bir toltyryp, jymqyra sóılegen aǵam áńgimesin qaıta jalǵastyrdy.

— Qýla bıege meniń ókpem joq. Ózi jas emes, jasamys taý bıe bolatyn. Úsh-tórt qulyn berdi. Jolynda júk qalyp kórgen joq. Osynyń urpaǵynyń ózi de bir úıdiń sharýasyna jetip jatty. Endi jaral qyrsaý bıeni qybyrlatyp áýre bolmaı, qys soǵymǵa soıaıyn dep, jeliden erte aǵytyp qoıa berdim. Ózi ábden semirdi.

Endi kúzdiń sońyna ala soıyp alaıyn dep bir jylymyq kúı osy Dúısen bar, Bolat bar, Raıhan bar, esik aldyn tazalap, pyshaq qaırap, qysyr keńespen otyr edik, o toba, esik aldynda turǵan qula bıem shylbyryn súıretip, basyn salbyratyp aldyma kelmesi bar ma! Daǵdysy boıynsha jem izdegeni me, neǵyp tur dep qarasam, kóziniń jasy jerge tyrs-tyrs tamady. Shoshyp kettim. Qaraǵym aý kádimgideı jylap, maǵan qarap qoıady. Tek til joq, kádimgi adam sekildi jaýtańdaıdy. «Jazyǵym ne? Ne kinám bar? Nege soıasyn meni? Nege óltiresiń?» — deıtin sekildi.

«Qoı, qudaı saqtasyn, mynanyń obalyna qalmaıyn» dep qaıta qoraǵa aparyp, ornyna baılattym da, soǵymǵa taıynsham bar edi, sony soıdym.

Kelesi jyly, qoı, bosqa shópke ortaq qylmaı muny sotym soıa tyn bireýmen aıyrbastaıyn dedim de, soǵymsyz otyrmaýshy edi dep myna Aq dińgektegi Túsipke bardym. Aıtqandaı-aq, bir qunajyny soǵymǵa ázirlep otyr eken, sonymen kelistim de, Túsipke apary berdim. Endi Túsiptiń qunajynyn ákelip soıaıyn dep júrgenimde, bir kúni bıeni jetekke alyp, Túsip kelip túr. «Oıbaı, Sapar, mynaýyń soıa almadym. Jylap pále qyldy. Mal tórkininen qoryqtym. Endi munyńdy óziń al»,—deıdi. Amal ne, qula bıe taǵy da ózime qaıtyp keldi. Taǵy da bir jyl úıde ustadym. Tórtinshi jyly «Men úıden ketip qalaıyn, sender oǵan pyshaq kórsetpeńder, kerek bolsa, pyshaqty úıde qaırańdar»,—dep bıeni kórshilerge tastadym da, ózim úıden ketip qaldym. Sóıtip, sere qazy túsken qula bıe aqyry ózimizge buıyrdy, — dep aǵam áńgimesin támámdady. Men bul sátte ózimniń sur tóbelim esime túsip, ótken kúnderdi biraz sholdym.

— Meniń, — deımin aǵama, — Abaı aýdanynda aýdandyq komsomoldar komıtetiniń hatshysy bolyp júrgende mańdaıynda kishkentaı ǵana aq rombık tóbeli bar, jataǵan ǵana sur qunanym boldy. Úıden shyqqanda at toq turady eken de, biraz júrgen soń aıyly bosap ketedi eken. Toqtap, aıyldy qaıta tartyp minýdi bilmeıdi ekem. Kele jatyp er toqymy moınyna ketip, talaı ret qulap júrdim. Biraq sur qunanym meni tastap ketken emes. Aıylyn tarty, er toqymdy jóndep, sur qunanǵa rıza bolyp murnynan súıip, jaǵynan sıpasam, basyn ıyǵyma salyp erkelep turýshy edi. Jalpy álemde adamnan sońǵy aqyldy jándik ıt, odan soń jylqy dep oqyp júrgende muǵalimniń aıtqany bar.

Ertedegi epostyq jyrlarda da, máselen Qambardyń Qaraqasqa aty, Qobylandynyń Taıbýryly, Alpamystyń Shal quıryǵy sekildi tulparlardyń estiligi de teginnen aıtylmaǵan ǵoı. Tipti ózimizdiń Narbota atamyzdyń Qarakeri týraly da talaı áńgime etip edińiz ǵoı, — deımin aǵama.

— Iá, ony óziń jazdyń ǵoı...

— Dúnıede eshbir jan ıesi aqymaq jaralmaǵan ǵoı. Tek árqaısysynyń ómir tirligi, óresi ár basqa. Shybyn ekesh shybyn jaryqqa, jylyǵa jınalady. Keıbir jándikter ózin ózi emdeıdi. Qys bolǵan jylqylar kóktemde kúlge aýnap jatady. Sol kúldiń qasıetin sezgennen ǵoı,—dep Dáýitqalı aǵa da áńgimege qosyldy.

Iá, mundaı jaılar kóp. Kınodan kórdim. Myna pilder ýaqyt-ýaqyt shań-topyraqpen jýynady eken,—dep Bolatta óziniń dúnıede qara jaıaý emes ekenin sezdire qosyp qoıdy.

— Apam shaqyrady. As daıyn deıdi, — dep Máken (meniń úlken apamnyń qyzy) kelip aǵamnyń moınyna asyldy. Kóńil aýdaryp, kóp oı týdyrǵan Qula bıeniń áńgimesin támámdap ornymyzdan turdyq.

---