InfoHub Logo

I TARAÝ

Olıver Tvıstiń dúnıege kelgen jepi men onyń týýyna qatysty jaǵdaıdy áńgimeleıdi

Tolyp jatqan sebepterge baılanysty atyn atamaı-aq qoıǵandy jón kórip, ári oıdan shyǵaryp ta eshqandaı ataý bergim kelmeı otyrǵan áldebir qalanyń qoǵamdyq meken-jaılarynyń arasynda kóptegen úlkendi-kishili shaharlarda kezdesetin úı — jumys úıi turdy. Tap osy jumys úıinde, — oqıǵanyń osy bir kezeńinde oqyrman úshin eshbir mańyzy bolmaǵandyqtan aıy men kúnin kórsetip álekke túsip jatpaı-aq qoıaıyn, — esimi osy taraýdyń basynda atalǵan pende dúnıege keldi.

Ony prıhod dárigeri1 osy bir qaıǵy-muń jaılaǵan álemge alyp kelgende, qandaı da bolmasyn bir at qoıý úshin balanyń tiri qalar-qalmasy tym kúdikti kórindi: negizinen alǵanda bul memýarlar eshqashan jaryqqa da shyqpas edi, eger shyǵa qalǵanda da eki-úsh betten aspas edi de, osyndaılyq baǵa jetpes sapasynyń arqasynda kez kelgen ǵasyrlar men kez kelgen eldiń ádebıetindegi barlyq saqtalyp qalǵan ómirbaıandardyń eń qysqa da, eń shynshyl úlgisi bop qalar edi.

Jumys úıinde dúnıege kelýdi men adam balasynyń enshisine tıetin eń baqytty da, kisi qyzyǵarlyq taǵdyr degendi aıtqym kelmegendigimen, sonda da bolsa tap mundaı jaǵdaıda, Olıver Tvıst úshin eń durysy osy boldy dep shamalaımyn. Óıtkeni, tabıǵı dástúrde búkil tirshiligimiz úshin asa qajetti bolǵanymen, dem alýdy durys jolǵa qoıý Olıver Tvıst úshin dál qazir ońaı da sharýa emesti. Biraz ýaqytqa deıin ol tynysy tarylyp, jún kórpeniń ústinde, fánı men baqıdyń eki arasynda, ásirese sońǵysyna qaraı beıimdeý jatqan-dy. Eger osy bir qyp-qysqa ýaqyt aralyǵynda Olıver óz qamyn jegen ájeleriniń, ábiger táteıleriniń, tájirıbeli kútýshiler men dana doktorlardyń qorǵaýynda qalǵanda, ol sóz joq, úzilip keter edi. Biraq qasynda syradan basy aınalyp otyrǵan qaıyrshy kempirden, óz mindetin shart boıynsha atqaryp turǵan prıhod dárigerinen ózge eshkim bolmaǵandyqtan, Olıver men Tabıǵat ekeýlep jeńiske jetti. Az-muz arpalystan keıin Olıver kúrsinip, túshkirip jiberdi de, jumys úıiniń turǵyndaryna prıhodqa túsken jańa aýyrtpalyqty, úsh jarym mınýt buryn alǵan asa paıdaly syılyǵy— daýysymen— tek qana erkek jynysty baladan kútýge bolatyn kúshti aıǵaımen habarlady.

Olıver óz ókpesiniń emin-erkin qyzmetin dáleldesimen-aq temir kereýetke qalaı bolsa solaı tastaı salǵan quraq kórpe qımyldap, jas áıeldiń qup-qý júzi jastyqtan kóterile berdi de, álsiz daýyspen kómeskileý ǵana:

— Balamdy bir kórip, ólýge múmkindik berińdershi, — dedi.

Dáriger kamın aldynda qolyn ýqalap, jylynyp otyrǵan. Jas áıel til qatqan kezde, ol ornynan turyp, kereýettiń bas jaǵyna kelip, odan kútkennen góri jumsaqtaý daýyspen:

— Sizge ólim týraly aıtý áli erterek! — dedi.

— Árıne, qudaı saqtasyn! — dep sózge aralasty otyrǵan kempir, ishindegisin bólmeniń buryshynda shyn yqlasymen tatyp kórgen shólmegin qaltasyna asyǵa-úsige tyǵyp jatyp. — Qudaı saqtasyn! Ol qashan meniń jasyma kelip, dúnıege on úsh bala ákelip, olardyń ekeýi tiri qalyp, olardy ózimen birge jumys úıinde júrgen kezde ǵana, aqyly kirip, kez kelgendi kóńiline aýyr almaıtyn bolady!.. Súıiktim, ana bolýdyń ne ekenin bilseńiz ǵoı! Balańyz qandaı súıkimdi edi!

Shamasy, ana bolýdyń kóńil ornyqtyrar keleshegi jetkilikti áser etpese kerek, naýqas áıel basyn shaıqap, balasyna qolyn sozdy.

Doktor ony áıeldiń qushaǵyna usyna bergen. Áıel sup-sýyq, qany qashqan erinin balanyń mańdaıyna tıgizip, betin qolymen sıpap, tóńiregine oǵash kóz júgirte tula boıy dir etip, shalqalaı berdi de... úzilip ketti. Onyń kókiregin, qolyn, shekesin ysqylap kórdi, biraq júregi máńgige toqtap qalǵan bolatyn. Úmit pen jan tynyshtyǵy haqynda birdeńe desken boldy. Biraq munyń biri de oǵan beımaǵulym edi.

— Sharýasy bitti, mıssıs Tıngamı! — dedi dáriger aqyryn.

— Iá, bári de bitti. Áı, beıshara-aı! — dep qostap qoıdy otyrǵan kempir, balany alýǵa eńkeıgende jastyqqa túsip ketken jasyl shólmektiń tyǵynyn ala berip.

— Beıshara-aı!

— Eger bala baqyrsa, maǵan kisi jiberýdiń qajeti joq, — dedi dáriger bıalaıyn jaıymen kıip jatyp. — Onyń tynyshsyz bolýy ábden múmkin. Ońdaı jaǵdaıda buǵan suıyq botqa berińizder, — Ol qalpaǵyn kıip, esikke betteı berdi de, kereýettiń janyna toqtap: — Súıkimdi áıel eken. Ózi qaıdan kelipti? — degendi qosyp qoıdy.

— Ony munda keshe keshkilik ákelgen, — dep jaýap qatty kempir, — baqylaýshynyń ámirimen. Kóshede jatqan jerinen taýyp alypty. Ózi alystan kelse kerek, aıaq kıimi ábden tozǵan, biraq qaıdan kelip, qaıda bara jatqanyn eshkim de bilmeıdi.

Dáriger eńkeıip, marqumnyń sol qolyn kóterdi.

— Belgili jaǵdaı, — dedi ol basyn shaıqap. — Neke júzigi joq. Al, qaıyrly tún

Qurmetti emshi tamaqtanýǵa jóneldi, al kári kempir jasyl shólmekten taǵy bir jutyp, kamın aldyndaǵy alasa otyrǵyshqa jaıǵasty da balany bóleı bastaǵan.

Sábı Olıver Tvıst kıiný keremetiniń qandaılyq ozyq úlgisi boldy deseńizshi! Ústindegi jalǵyz jamylǵysy — kórpege oralǵan ol aqsúıektiń nemese qaıyrshynyń da uly bolýy múmkin edi; eń tekti degen adamnyń ózi munyń qoǵamdaǵy ornyn anyqtap bere almas edi. Biraq qazir uzaq jatqannan sarǵaıa bastaǵan eski matadan tigilgen jeıde kıgizgen soń ol arnaıy belgimen qamtamasyz etilip, birden — jumys úıiniń jetimeginiń, ashtyqqa tózimdi beısharanyń, óz ómir jolynda qarsha boraǵan soqqy men shapalaqtyń astynan ótetin, jurttyń bárine jekkórinishti, esh jerden aıaýshylyq kórmeıtin prıhod balasynyń ornyn alyp shyǵa keldi.

Olıver baqyryp jylady. Eger ol shirkeý starostalary men baqylaýshylarynyń qamqorlyǵynda qalǵan jetimek ekenin bilse, budan da qattyraq baqyrýy múmkin edi.

II TARAÝ

Olıver Tvıstiń qalaı asyralyp, tárbıelenip, óskenin áńgimeleıdi

Budan keıingi on shaqty aı boıynda Olıver júıeli túrdegi aldap-arbaý men qıanattyń qurbany boldy. Ony emizdikpen tamaqtandyratyn. Eń qajetti dúnıelerden jurdaı ash-aryq tıtteı jetim jaıynda jumysshy úıiniń qojalary laıyqty tilmen prıhod qojaıyndaryna málim etken-di. Prıhod qojaıyndary óz qadir-qasıetterine saı jumysshy úıiniń qojalarynan Olıver Tvıstiń qarnyn toıǵyzyp, jubata alatyn áıel jynysynan bireý-mireý bar ma dep surastyrǵan. Bul saýalǵa jumysshy úıiniń qojalary ondaı eshkim joq dep jaýap bergen. Sonda prıhod qojaıyndary adamshylyqtan attamaı, keń peıilmen Olıverdi «fermaǵa», ózge sózben aıtqanda, tamaq pen kıimniń moldyǵynan japa shekpeı kúni boıy dalada jorytyp júretin jıyrma-otyz tártip buzýshylar turatyn úsh mıldeı qashyqtaǵy jumysshy úıiniń bólimshesine jiberýge uıǵaryspaq. Olar jan basyna jeti jarym pensten alatyn kárteń áıeldiń analyq qamqorlyǵynyń aıasynda edi. Aptasyna jeti jarym pens — balany asyrap-saqtaý úshin az soma emes; jeti jarym penske, aıtalyq, keńirdekten kele lyqa toıyp, jaǵymsyz jaıǵa urynýǵa ábden bolady. Áıel jynysty álgi kárteń adam esti, ári tájirıbeli jan bolǵandyqtan balalarǵa neniń paıdalyraq ekendigin jaqsy biletin. Jáne ol ózine neniń paıda keltiretinin de jete uǵynǵan edi. Sondyqtan da áıel, aıtalyq, stıpendıanyń kóp bóligin ózine qaldyrdy da, prıhodtyń ósip kele jatqan jetkinshekterine tıesilisinen áldeqaıda az bóldi. Basqasharaq aıtqanda, ózin uly fılosof retinde kórsete otyryp, túpsiz tereńnen arǵy tuńǵıyqtyń kózin ashty.

Jylqynyń jem-shópsiz-aq eshteńesi qurymaıdy degen ataqty ilim oılap tapqan ózge bir fılosoftyń hıkaıasy jurtqa belgili ǵoı. Ol óz atynyń jemin kúnige azaıta otyra, aqyry bir tal sabanǵa jetkizip, álgi teorıasyn dáleldep shyqqan da. Eger sáıgúlik qurǵaq aýanyń úlken úlesin qaǵajý eter sátke bir kún qalǵanda jantásilim qylmaǵanda, ol óz atyn tótenshe qyzý qandy, ushqyr janýar etip shyǵarar ma edi, kim bilsin... Olıver Tvıstiń qam-qareketi júktelgen álgi áıeldiń baqytsyzdyǵyna qaraı, onyń tájirıbelik fılosofıasyn qoldaný da únemi osyndaı nátıjelerge ákelýshi edi, óıtkeni, bala jumyryna juq bolmaıtyn jýyndymen óz ómirin ári qaraı jalǵastyrýdy úırengen mınýtta-aq taǵdyrdyń jazýymen, on múmkindiktiń segizinde ashtyq pen sýyqtan aýyrýǵa shaldyǵatyn nemese baıqamaı otqa túsip ketip, áıtpese, kenetten tynysy tarylyp dúnıe salatyn. Osy oqıǵalardyń kez kelgenine urynǵan baqytsyz balaqan eshqashan oıyna da kirip-shyqpaǵan óz ata-anasymen jolyǵysýǵa ana dúnıege sapar shegetin.

Keıde, prıhod balasy tóńireginde asa qatal tergeý júre qalǵanda, aıtalyq, balany kereýet basyp qalsa nemese kir jýyp jatqanda baıqamaı kúıdirip óltirse, — degenmen sońǵy jaǵdaı jıi bolmaıtyn, sebebi fermada kir jýýdy tıtteı de bolsa eske túsiretin oqıǵalar asa sırek bolatyn-dy, — tergeýshiler oıda-joqta yńǵaısyz suraqtar qoıatyn da, prıhodtaǵylar buǵan shamdanyp, qarsylyq bildirisip jatatyn. Biraq álgi batyl jaýap alýlar dárigerdiń anyqtamasy men bıdldiń kýágerliginen keıin zamatta túbirinen shaýyp tastalatyn; birinshisi ylǵı da ólikti soıyp, biraq odan eshteńe tappaıtyn — bul eń joǵarǵy aqıqatqa janasatyn, al ekinshisi sotqa ant bere turyp, óz jaýabynda prıhodqa shań jýytpaýǵa tyrysatyn — bul eń joǵarǵy talapqa saı keletin. Onyń ústine, sovet músheleri únemi fermaǵa at izin salyp turatyn da, kelerinde ylǵı da bıdlden habar aıtyp jiberetin. Kelgende aldarynan ústi-bastary muntazdaı, mop-momaqan balalar shyǵatyn, al odan artyqty talap etýdiń qajeti qansha?

Árıne, fermadaǵy mundaı tárbıe júıesi qandaı da bolmasyn aıryqsha, mol ónim beredi dep kútýdiń qajeti joq edi. Olıver Tvıst toǵyzǵa tolǵanda qup-qý, tyq-tyq jótelgen, tapal jáne ap-aryq bala boldy. Biraq Olıverdiń keýdesine tabıǵat ana tastaǵan sap-saý dán, mekemede qabyldanǵan bolymsyz dıetanyń arqasynda bostandyqtan japa shekpeı qaýlap ósip kele jatty.

Toǵyz jasqa tolatyn kúnge de jetken Olıver múmkin osy jaǵdaıǵa boryshtar da shyǵar.

Qalaı bolǵanda da, bul onyń týǵan kúni edi, al ol ony ózderiniń ash ekendikterin batyl túrde málimdegen soń sazaılaryn tartqan ózindeı eki jasóspirimmen birge kómir tógetin urada ótkizip jatqan. Kenet mıssıs Mann, osy mekemeni basqaratyn qurmetti hanym, oılamaǵan jerden bıdl mıster Bambl kelip, baýdyń esigin ashýǵa árekettenip jatqanyn baıqap qalyp qatty abyrjydy.

— Saqta qudaı! Bul siz, mıster Bamblsiz be?— dep daýystady terezeden basyn shyǵarǵan mıssıs Mann júzinen aıryqsha qýanyshyn bildirýge tyrysyn. — (Súzen, Olıver men anaý eki balany joǵary shyǵaryńyz da, dereý jýyndyryńyz!) Ah, quaıym-aı! Mıster Bambl, sizdi kórgenime qandaı qýanyshtymyn!

Mıster Bambl symbatty, ári ashýshań kisi bolatyn; mynaý «shyn júrekten» shyqqan sálemdesýge laıyqty jaýap qatýdyń ornyna ol esikti ashyna sart etkizip, sodan soń bıdldiń aıaǵynan ǵana kútýge bolatyndaı kúshpen jáne birdi tepti.

— Ah, qudaıym-aı, — úıden júgirip shyqqan mıssıs Mannyń daýsy shyǵyp ketti, sebebi úsh bala bul ýaqytta joǵaryǵa keltirilgen bolatyn. — Umytshaqtyqty qoısańyzshy! Bizdiń súıikti balaqandarǵa bola esiktiń ishinen jabyq turǵandyǵy esimnen shyǵyp ketkenin qarashy! Kirińiz, ser, ótinem sizden, kirińiz, mıster Bambl, kirińiz, ser!

Osynaý shaqyrý shirkeý starostasynyń júregin jibiterlikteı árqıly ıilip-búgilýlermen qaptaldasyp jatsa da, bıdlge pálendeı áser ete qoıǵan joq.

— Shynymen-aq, mıssıs Mann, — dep saýal qoıdy mıster Bambl taıaǵyn qysyp turyp, — prıhod jetimderine baılanysty prıhod isimen kelgende prıhod qyzmet babyndaǵy adamdaryn baýdyń esiginiń aldynda saryltyp tosýǵa májbúr etýdi qurmet pen izet belgisi dep esepteısiz be? Siz ózi, mıssıs Mann, prıhodtyń saılanyp qoıylǵan adamy ekenińizdi, soǵan jalaqy alatynyńyzdy bilesiz be?

— Shynynda da, mıster Bambl, sizdi sheksiz jaqsy kóretin bizdiń súıikti balalardyń keıbireýine men tek sizdiń kelgenińizdi aıtyp edim, — dep jaýap berdi eńsesi túsken mıssıs Mann.

Mıster Bambl óziniń sheshendik daryny men qudireti jóninde joǵary pikirde bolatyn. Qazir birinshisin kórsetýi arqyly ekinshisin bekitken. Ol edáýir jumsaryp qaldy.

— Jaraıdy, mıssıs Mann, — dedi ol birshama baısaldy únmen, — múmkin solaı da shyǵar. Úıge kirelik, mıssıs Mann. Men munda jumyspen keldim jáne sizge birdeńeler aıtýym kerek.

Mıssıs Mann bıdldi kirpish edendi shaǵyn qonaq úıge kirgizip, oryndyq usyndy jáne bas kıimi men taıanyp qoıýy úshin onyń aldyna ústel qoıdy. Mıster Bambl mańdaıynyń terip súrtip, bas kıimine razy pishinmen kóz tastap, jymıyp qoıdy. Iá, ol jymıdy. Ári-beriden keıin bıdlder de adam ǵoı, mıster Bambl jymıyp kúldi.

— Al endi meniń aıtqan sózderimdi kóńilińizge aýyr ala kórmeńiz, —dep qoıdy mıssıs Mann, súıkimdi sypaıygershilikpen. — Meniń sózine renjimeýińizdi ótinemin. — Siz, baıqaımyn, uzaq serýen qurǵan sıaqtysyz, áıtpegende men muny aıtpaı-aq qoıar em, mıster Bambl, birer tamshy ishpes pe ekensiz?

— Bir tamshy da ishpeımin! Bir tamshy da! — dep oń qolyn silkip qoıdy mıster Bambl baısaldy keıippen, biraq ishteı ıligip.

— Áıtse de, menińshe, ishýge bolady, — dedi mıssıs Mann, ananyń qarsylyq bildirgen daýysy men qolynyń siltenisin ishteı oıyna túıip. — Bir ǵana tamshy jáne azdaǵan sýyq sý men bir kesek qant.

Mıster Bambl jótelip qoıdy.

— Tek bir ǵana tamshy, — dep bastyrmalata tústi mıssıs Mann.

— Tamshy bolǵanda neniki? — dep áýestene surady bıdl.

— Súıkimdi balaqandar úıinde olar aýyra qalǵan kúnde Daffı elıksırine qosýǵa neni ustaýǵa mindetti bolsam, sony, mıster Bambl, — dep jaýap berdi býfetti ashqan mıssıs Mann odan bótelke men stakandy shyǵara berip. — Bul djın ǵoı. Sizdi aldaǵym kelmeıdi, mıster Bambl. Bul djın.

— Siz balalarǵa Daffı beresiz be, mıssıs Mann? — dep surady Bambl ázirliktiń qyzyqty áreketin baqylaı otyryp.

— Iá, olardy qudaı jarylqasyn, qymbat bolsa da berip júrmin, — dep jaýap berdi tárbıeshi áıel. — Bilesiz be, ser, olardyń kóz aldymda qınalyp jatqanyn kórgim kelmeıdi-aq.

— Ras aıtasyz, — dep qostap qoıdy mıster Bambl — kórgińiz kelmeıdi. Siz qaıyrymdy jansyz, mıssıs Mann. — Áıel staqandy stolǵa qoıdy. — Men alǵash sáti túsken jaǵdaıda bul týraly sovetke baıan etermin, mıssıs Mann. — Ol stakandy ózine qaraı jyljytty. — Sizde, mıssıs Mann, analyq sezim bar. — Ol djındi sýǵa aralastyrdy. — Men... men shyn yqylasymmen sizdiń densaýlyǵyńyz úshin alyp qoıamyn, mıssıs Mann.

Sóıtti de jarty stakandy qaǵyp saldy.

— Al endi iske kiriseıik, — bylǵary ámıanyn shyǵarǵan bıdl sózin jalǵastyrdy. — Olıver dep shoqyndyrylǵan Tvıst bala búgin toǵyz jasqa tolyp otyr.

— Qudaı jolyn ońǵarsyn! — dep qosyp qoıdy mıssıs Mann aljapqyshynyń etegimen sol kózin qyzarǵan- shaýqalap.

— Usynylǵan on fýnt nagradaǵa qaramastan, keıinnen ol jıyrma fýntqa ósirildi, sondaı-aq prıhod tarapynan jasalǵan tótenshe, men aıtar edim, shamadan tys áreketke qaramastan, — dep Bambl sózin jalǵastyrdy, — Onyń ákesi kim, turaǵy qaıda, sheshesiniń esimi men ataǵy qandaı birin de bile almadyq.

Mıssıs Mann qolyn tańdana jaıdy da, az-kem oılanyp:

— Onda ol famılıaǵa qalaı ıe bolyp júr? — dep surady.

Bıdl maqtana boıyn túzep:

— Muny men oılap taptym, — dedi.

— Siz be, mıster Bambl?

— Men, mıssıs Mann. Biz óz balaqandarymyzǵa atty alfavıt tártibimen beremiz. Sońǵysy «S» árpine dál kelip edi — men ony Sýobl dep atadym. Al mynaý «T» árpine kelgen soń — Tvıst qoıdym. Kelesisi «Ýnýın» bolady, al sodan soń «Fılıppe». Men alfavıttiń sońǵy árpine deıin famılıa oılastyryp qoıǵam, al «z» árpine jetken soń, bárin qaıtadan bastaımyn.

— Siz naǵyz jazýshynyń ózisiz ǵoı, ser! —dep daýystap jiberdi mıssıs Maın.

— Já, já! — dedi áıeldiń maqtaǵany janyna jaǵyp qalǵan bıdl. — Múmkin solaı da shyǵar... Múmkin solaı da bolar, mıssıs Mann.

Ol sý qosylǵan djındi qaǵyp saldy da:

— Al qazir Olıver ósip, endi bul arada qala almaıtyn bolǵandyqtan, sovet ony qaıtadan jumys úıine qaıtarýǵa sheshim qabyldady. Men ony alyp ketý úshin keldim. Maǵan balany tezirek kórsetseńiz.

— Men ony qazir ertip keleıin, — dedi mıssıs Mann bólmeden shyǵa berip.

Bul ýaqytta qol-aıaǵyndaǵy battasqan kirdiń bir jýǵanda qanshasyn ketirýge bolsa, sonshasynan arylǵan Olıverdi qaıyrymdy tárbıeshisiniń bólmesine kirgizgen edi.

— Jentlmenge ıilip sálem ber, Olıver, — dedi mıssıs Mann.

Olıver stolda jatqan úsh buryshty bas kıimge ıilgendeı oryndyqta otyrǵan bıdlge de ıile saldy.

— Menimen birge ketkiń kele me, Olıver? — dep mańǵazdana saýal qoıdy mıster Bambl.

Olıver bul jerden kimmen bolsa da shyn yqylasymen ketetinin aıtýǵa ázir edi, biraq basyn kótergende bıdldiń art jaǵynan túsi buzylyp, buǵan judyryǵyn túıip turǵan mıssıs Mannyń kózqarasymen kezdesip qaldy. Ol mynaý ısharany birden túsingen — denesinde óz tańbasyn qaldyrǵan judyryq sanasyna da myqtap sińgen-di.

— Al mıssıs Mann bizben birge bara ma? — dep surady sorly Olıver.

— Joq, ol bara almaıdy, — dep jaýap qatty mıster Bambl. — Biraq oqta-tekte saǵan soǵyp turatyn bolady.

Bul jaýap balany pálendeı jubata qoımady. Áıtse de qandaı kishkentaı bolǵanymen, bulardy úlken ókinishpen qaldyratyndaı kólgirsýge balanyń aqyly jetti. Kózine jas alý da pálendeı qıynǵa túsken joq, ashtyq pen nashar qarym-qatynas jylaǵyńyz kelgende taptyrmaıtyn kómekshiler ǵoı. Sondyqtan da, Olıver shynymen-aq aǵyl-tegil jylap turdy. Mıssıs Mann betinen eki qaıtara súıdi jáne Olıverge keregi de osy edi — jumys úıine kelgende tym ashqaraq kórinbesin dep maı jaqqan nan berdi.

Mıster Bambl qolyna ustaǵan bir japyraq nany, basynda qońyr prıhod bórigi bar Olıverdi balalyq jyldaryn birde-bir meıirli sóz, birde-bir jyly kózqaras jylytyp kórmegen osynaý ońbaǵan úıden ala jóneldi. Sonda da, sońynan kotej qaqpasy jabylǵan kezde bala keýdesi sherli muńǵa toly bolatyn. Baqytsyzdyqty birge bólisken kishkentaı joldastary qanshalyqty aıanyshty bolǵanmen — bunyń jalǵyz dosy da solar edi. Osy bir uly da, sheksiz álemde óziniń jalǵyzdyǵyn bala júregi tuńǵysh ret sezindi.

Mıster Bambl qaryshtaı adymdap keledi, onyń altynmen oqalanǵan jeńine myqtap jarmasyp alǵan kishkentaı Olıver qatarynda jelip kele jatyp, árbir shırek mılden keıin: «Áli alys pa?» dep surap qoıady. Onyń saýalyna mıster Bambl qysqa da qatqyl jaýap qaıtarady, sebebi keıbir júrekterde az ýaqytqa jylý týǵyzatyn sý qosylǵan djın bul kezde kúshin joǵaltqan da, anaý qaıtadan bıdl qalpyna kelgen.

Jumys úıine kirgenine nebári shırek saǵat qana bolyp, ekinshi úzim nanyn endi taýysa bergende, muny áldebir kempirdiń qaraýyna qaldyryp ketken mıster Bambl qaıta oralyp, búgin keshte bolyp ótken sovet májilisi jaıynda aıtyp ótti de, sovettiń tilegi boıynsha Olıverdiń tap qazir sonda barýǵa tıis ekendigin habarlady.

Sovet degenniń ne ekendiginen aıqyn túsinigi bolmaǵan Olıver bul habarǵa sasyp qaldy, buǵan ne kúlerin, ne jylaryn bilmedi. Áıtkenmen oılanýǵa ýaqyt taqalǵan joq, sebebi mıster Bambl ony qozǵalysqa keltirý úshin basyna taıaqpen birdi saldy, boıyn jınasyn dep, arqasynan jáne birdi perdi de, óz sońynan ilesip otyrýdy buıyryp, stoldy aınala segiz be, on ba jentlmen otyrǵan, áktelgen úlken bólmege kirgizdi. Stoldyń qaq basynda ózgelerdikine qaraǵanda bıigirek kresloda dóp-dóńgelek júzi narttaı, tótenshe tolyq jentlmen otyr.

— Sovetke taǵzym et, — dedi Bambl.

Olıver áli qurǵaı qoımaǵan eki-úsh tamshy jasyn silkip tastap, baqytyna qaraı aldynda turǵan stoldy kórdi de, soǵan ıilip qoıdy.

— Seniń atyń kim, bala? — dep surady bıik kresloǵa jaıǵasqan jentlmen.

Munshama jentlmennen qorqyp qalǵan Olıverdiń boıynda diril paıda bolǵan, al art jaǵynan tıgen bıdldiń tepkisi ony jylap jiberýge májbúr etti. Osy eki sebeppen ol óte aqyryn ári batylsyz jaýap berdi de, ań keýdeshe kıgen jentlmen muny aqymaq dep atap, dereý kóńil-kúıi kóterilip, sergip sala berdi.

— Bala,— dedi bıik kreslodaǵy jentlmen,— tyńda meni. Ózińniń jetim ekendigiń saǵan málim bolar dep oılaımyn.

— O ne degen sóz, ser? — dep surady sorly Olıver.

— Bala-aqymaq! Oılaǵanym boldy da turdy, — dedi aq keýdesheli jentlmen.

— Tynysh! — dedi alǵash til qatqan jentlmen. — Saǵan ne ákeńniń, ne shesheńniń joq ekendigi, seni prıhod tárbıelegeni málim ǵoı, solaı emes ne?

— Iá, ser, — dedi Olıver kóz jasyna býlyǵyp.

— Sen nege jylaısyń? — dep surady aq keýdesheli jentlmen.

Rasynda da tańdanarlyq jaıt? Bul bala nege jylaýy múmkin?

— Sen ár kesh saıyn duǵa oqıtyn shyǵarsyń dep úmittenem, — dedi basqa bir jentlmen, qatal daýyspen, — jáne árbir hrıstıanın tárizdi ózińe as berip, qamyńdy jegender úshin de duǵa oqıtyn bolarsyń?

— Iá, ser, — dedi bala tutyǵyp.

Sońǵy sóılegen jentlmen ózi de ańǵarmastan shyndyqty aıtqan-dy. Eger as berip, qamyn jegender úshin ǵana duǵa oqıtyn bolsa Olıver shynynda da hrıstıanın, jáne tym sırek kezdesetin parasatty hrıstıanın bolar edi. Biraq ol duǵa oqymaıtyn, óıtkeni buǵan eshkim de úıretken joq-ty.

— Tamasha! Seni munda tárbıeleýge jáne paıdaly kásipke úıretýge ákeldi ǵoı, — dedi bıik kresloda otyrǵan qyzyl júzdi jentlmen.

— Erteń saǵat tańǵy altydan bastap... kendir túte bastaısyń, — den qosyp qoıdy aq keýdesheli túnergen jentlmen.

Osyndaı qos qaıyrymdylyqtyń kendir tútý sıaqty qarapaıym sharýaǵa ulasqanyna razy keıippen bıdldiń nusqaýy boıynsha bas ıdi de, ózin jyldam alyp kelgen úlken bólmedegi dóreki de qatqyl kereýetke qulaǵan Olıver kózi ilingenshe aǵyl-tegil jylady. Anglıanyń meıirimdi zańynyń qandaı tamasha kórinisi! Olar kedeıge tinti uıyqtaýǵa da ruqsat etti!

Sorly Olıver! Ol dál sol kúni sovet onyń aldaǵy taǵdyryna áserin tıgizetin sheshim shyǵarǵandyǵyn sezbesten uıyqtap jatty. Biraq sovet mynadaı sheshim shyǵaryp ta qoıǵan-dy.

Bul sovettiń músheleri danyshpan da, tym kóregen fılosoftar edi, olar aqyry óz nazarlaryn jumys úıine aýdardy da, ekiniń biri eshqashan da baıqaı qoımaıtyn nárseni, atap aıtqanda, kedeılerdiń jumys úıin unatatynyn baıqap qalǵan-dy.

Bul shynynda da kedeı taptyń qoǵamdyq kóńil kóterer orny edi, aqysyz-pulsyz asqana, jyl boıǵy tegin tańerteńgilik, tústik, keshki as, kirpish pen ákten turatyn ujymaq, bári de oıyn sıaqty jáne eshqandaı jumys joq! «Ehe!— dedi tereńnen tolǵanǵan sovet. — Bizge tártip ornatý kerek. Biz muny dereý doǵaramyz». Sóıtip sovet músheleri barsha jarly jannyń aldyna tańdaý qoıdy (sebebi olar eshkimdi de zorlaǵysy kelmedi) ne jumys úıinde birtindep ashtan ólsin, nemese onyń qabyrǵasynan tys jerde birden múldem ketsin. Osy maqsatpen olar sý júıesi kompanıasymen sýǵa shekteý qoımaı qamtamasyz etýge, astyq satý agentimen sulyny úzdiksiz, biraq shaqtap berýge kelisim jasap jáne kún saıyn úsh márte suıyq botqa, jumasyna eki ret pıaz ben jeksenbi saıyn jarty bólke berýge qaýly qabyldady. Olar budan basqa da óte kóp danyshpandyq jáne adamgershilik nusqaýlar berdi, olary áıelderge qatysty edi, biraq muny sanap jatýdyń qajeti joq. Olar Doktors-Kommonstaǵy nekeden ajyratý prosesine qatynasty úlken shyǵynǵa qaramastan, úıli-barandy kedeılerge áıelderimen ajyrasýǵa keń peıildilikpen keńshilik etti. Endi burynǵysynsha adamdy semásyn asyraýǵa májbúr etýdiń ornyna olar ony semásynan alastap, boıdaqqa aınaldyrdy! Eger bul jumys úıimen qatynasty bolmaǵanda sońǵy eki pýnktine bola qoǵamnyń qanshama ótinishtileri járdem surap bulardyń esigin tozdyrar edi, biraq sovet músheleri de tis qaqqan jandar bolatyn, sol sebepti dereý mundaı asqynýdyń aldyn-ala shara qoldandy.

Olıver Tvıst munda kelgen jyldyń birinshi jartysynda bul júıeni bar jerde qoldanyp jatty. Alǵashynda bul kóp shyǵyn ákeldi, tabytshylardyń qaltasy qalyńdady jáne osyndaı botqadan keıin bir-eki jumadan soń, kedeılerdiń olpy-solpy keńip sala bergen kıimin úzdiksiz qaıta tigý qajet boldy. Biraq jumys úıiniń turǵyndary da aryqtyǵy jóninen kedeılerden asyp túspese kem bolǵan joq ta, sovet músheleriniń eki ezýleri eki qulaqtaryna jetti.

Balalardy kirpish qabyrǵaly, abajadaı zalda tamaqtandyratyn; onyń bir buryshynda qazan turatyn da, tamaqqa belgilengen ýaqytta aljapqysh baılaǵan baqylaýshy sol qazannan bir nemese eki áıeldiń kómegimen botqa taratatyn. Árbir bala osy tamasha qoımaljyńnan bir-bir tabaq alatyn, merekelerde budan ózge eki jarym ýnsıa nan beretin. Tabaqtar esh ýaqytta jýylyp kórgen emes. Balalar onyń túbi jaltyraǵansha qasyqpen tyrnalaıtyn, muny bolǵan soń (bul tym uzaq ýaqyt alǵan emes, sebebi, qasyqtyń da úlkendigi tabaqtaı edi), olar qazanǵa telmirip, tap bir oǵan jıylǵan kirpishti jep jibererdeı kózderin satyp otyratyn da, kezdeısoq turyp qalǵan botqa túıirin tabýǵa tyrysyp, ashqaraqtana saýsaqtaryn soratyn. Balalardyń tábetteri tamasha edi. Olıver Tvıst pen joldastary úsh aı boıy toıa tamaq ishpeı, azap shegip, ólim haline jetti; aqyry olardyń sonshalyq buratylyp, ashtyqtan jyndana jazdaǵandary sonsha, jasyna qaraǵanda boıshań, ári mundaı quqaıdy kórmegen bir bala (ákesi zamanynda kishkentaı asqana ustapty) jabyqqan keıippen joldastaryna: eger ózine endi bir tabaq, botqa qosyp bermese, tún ishinde baıqamaı janynda uıyqtap jatqan álsiz balany jep qoıam ba dep qorqatynyna emeýrin bildirgen. Kózi, tym jabaıy da ashqaraq kóringendikten balalar oǵan ımandaı sendi. Aqyldasyp, keshkilik tamaqtan keıin baqylaýshyǵa kim baryp taǵy botqa suraıtyndyǵyna jerebe tastady. Jerebe Olıver Tvıske shyqty. Ymyrt úıirilip, balalar oryndaryna otyrdy. Aspaz kıimindegi baqylaýshy qazannyń mańyna jaıǵasty; jarly kómekshi qyzdar onyń art jaǵynda tur. Botqa tabaqtarǵa quıyldy. Bolmashy taǵam aldynda uzaq duǵa oqyldy. Botqa demde joq boldy, balalar ózara sybyrlasyp, Olıverge kózderin qysty, al jaqyn turǵandary ony ıtermeleı bastaǵan. Ashtyqtan azapqa túsken kishkentaı Olıverdiń arǵy-bergini oılastyrýǵa dármeni joq edi.

Ol stoldan turyp, qolyna tabaq, qasyǵyn ustaǵan kúıi baqylaýshyǵa keldi de, óz batyldyǵynan ózi záresi usha:

— Keshirińiz, ser, meniń taǵy ishkim keledi, — dedi.

Baqylaýshy densaýlyǵy zor, alpamsadaı adam bolǵanymen, qup-qý bolyp ketti. Tańdanǵannan tastaı qatyp qalǵan ol, birneshe sekýnd boıy kishkentaı búlikshideı kóz aıyrmaı turdy da, sonan soń járdem kútkendeı qazanǵa súıene berdi. Kómekshi qyzdar tańdanǵannan, al balalar qoryqqannan tastaı qatyp qalǵan.

— Ne dediń? — dedi aqyry baqylaýshy áreń tilge kelip.

— Keshirińiz, ser, — dep qaıtalady Olıver, — meniń taǵy tamaq ishkim keledi.

Baqylaýshy Olıverdi bastan shómishpen salyp qalyp, qolynan shap berdi de, bıdldi shaqyryp, bajyldap qoıa berdi.

Sovet saltanatty májiliske daıarlana bergende, mıster Bambl esi shyǵyp bólmege kirip keldi de, bıik kresloǵa jaıǵasqan jentlmenge:

— Mıster Lımkıns, ǵafý etińiz, ser! Olıver Tvıst qosymsha botqa surapty, — dedi.

Barlyǵy ábigerlikke ushyrady. Myna sumdyqtan barlyǵynyń da tústeri buzylyp ketti.

— Qosymsha botqa ma? — dep qaıyra surady Lımkıns. — Sabyr etińiz, Bambl, maǵan uǵynyqty jaýap berińiz. Men sizdi durys túsinsem, ol ózine tıesili keshki asyn ishkennen keıin qosymsha sybaǵa suraǵan ǵoı, solaı ma?

— Tup-týra solaı boldy, ser, — dep jaýap qatty Bambl.

— Bul bala óz ómirin dar aǵashynda aıaqtaıdy, — dedi aq keýdesheli jentlmen. — Men bilem: bul bala óz ómirin dar aǵashynda aıaqtaıdy.

Eshkim de jentlmenniń paıǵambarlyǵyn teriske shyǵarǵan joq. Qyzý pikir talas bastaldy. Olıverdi dereý qamaýǵa jiberýge kelisti, kelesi kúni tańerteń qaqpaǵa prıhodty Olıver Tvısten azat etken kez kelgen adamǵa bes fýnt syılyq beriletinin bildiretin habarlandyrý japsyryldy. Ózge sózben aıtqanda, bes fýnt pen Olıver Tvıst kásippen, saýdamen nemese ózge birdeńemen aınalysatyn, ózderi shákirtke muqtaj kez kelgen erkekke, ne áıelge beriletin boldy.

— Eshqashan da, eshnársege de, — dedi kelesi kúni qaqpany qaǵyp turǵanda habarlandyrýdy oqyǵan aq keýdesheli jentlmen, — myna balanyń óz ómirin dar aǵashynda aıaqtaıtyndyǵyna sengendigimen kámil sengen joq edim.

Aq keýdesheli jentlmenniń aıtqany kele me, joq pa, ony kórsetý úshin bul hıkaıanyń qyzyǵynan aıyrǵym kelmeıdi (munda ondaı qasıet bar degen senimmen) jáne Olıver Tvısti sondaı qorqynyshty ajal kútip tur ma, joq pa ony da meńzeýden aýlaqpyn.

III TARAÝ

Olıver Tvıstiń aqysy kóp, jumysy joq jaıly oryn deýge kele qoımaıtyndaı qyzmet ornyna tap bola jazdaǵany jáıli áńgimeleıdi

Qorlaý men masqaralyq qylmystan — qosymsha úles suraǵannan — keıingi búkil apta boıy Olıver sovettiń meıirimdi de danyshpandyq buıyrýymen qarańǵy, bos bólmede qamaýda otyrdy. Bir qaraǵan adamǵa eger aq keýdesheli jentlmenniń aıtqanyna shynaıy qurmetpen qulaq, assa, qol oramalynyń bir ushyn qabyrǵadaǵy ilgekke baılap, ekinshi ushyna asylyp, álgi jentlmenniń paıǵambarlyq kóripkeldigin dáleldep shyǵar edi dep paıymdar edik. Degenmen bul erlikti iske asyrýǵa bir kedergi boldy, atap aıtqanda: sán-saltanat buıymy sanalatyn qol oramaldar tolyq quramda jınalǵan sovettiń arnaýly buıryǵymen qol qoıylyp, mór basylyp, jurtqa saltanatty túrde jarıalanyp, keler ǵasyrlar boıy da jarly adamdardyń tanaýynan alastatylǵan bolatyn.

Taǵy bir mańyzdy kedergi Olıverdiń jasy men balalyq dúnıe tanymy edi. Kúni boıy aǵyl-tegil jas tókken ol, jandy jabyqtyrǵan uzaq tún kelisimen qarańǵyǵa qaramaýǵa tyrysyp, qolymen kózin kólegeılep, buryshqa tyǵylyp alyp, uıyqtap ketýge tyrysty. Qaıta-qaıta oıanyp, basyn kóterip, tula boıy dir-dir qaqqan bala qabyrǵaǵa jabysa tústi, sup-sýyq qatty qabyrǵa japadan-jalǵyz ózin qorshaǵan qarańǵylyqta pana bolatyndaı kórdi.

Bul «júıeniń» jaýlary Olıver jalǵyz qamalǵanda densaýlyǵyna qajetti jattyǵýlardan, jaqsy orta men rýhanı jubatýdan múlde ada bolǵan eken dep oılap júrmesin. Eger jattyǵý jaǵyna kelsek, aıta qalǵandaı sýyq kúnde balaǵa ár tań saıyn tas qabyrǵamen qorshalǵan aýladaǵy nasostan ústine muzdaı sý quıýǵa ruqsat etildi, oǵan sýyq tıip qalmaýynyń qamyn jegen mıster Bambl taıaǵynyń kómegimen balanyń denesi jylý sezinip turýyn qadaǵalaýmen boldy. Jaqsy orta jaǵyna kelsek, ony árbir eki kún saıyn balalar tamaqtanatyn zalǵa aparyp, ózgelerge ónege bolý úshin jurt aldynda jonynan taspa tilip otyrdy. Al rýhanı tynyshtyǵynan ada qylmaý úshin ony tepkilep otyryp, ár kesh saıyn duǵa oqıtyn ýaqytta sol zalǵa qaıta qýyp ákelip, balalardyń sovettiń sheshimimen arnaýly qosymsha engizilgen jalpy duǵasyn tyńdap, janyn tynyshtandyrýǵa keńshilik etti; arnaıy qosymshada balalar ózderi jaqsy, adamgershilikti, ómirge dep rıza ári tilalǵysh ete gór jáne Olıver Tvıstiń kúnási men jamandyǵynan saqtaı gór dep jalbaryndy; sońǵy duǵada onyń zulym kúshterdiń yqpalynda júrgendigi, saıtannyń óz fabrıkasynan tikeleı shyqqan buıym ekendigi aıqyn aıtylady.

Olıver osyndaı jaǵdaıda jyrǵap júrgende, bir kúni ertemen murja tazalaýshy mıster Gemfıld óz páteriniń qojaıyny qadala suraǵan arendalyq aqysynyń qalǵanyn qalaı tóleý joldaryn oılastyryp, tereń oıǵa batyp Haı-strıtpen kele jatty. Óz qarajatyn qanshalyqty qınala eseptegenimen mıster Gemfıld ózine qajetti bes fýntqa jetkize almaı-aq qoıdy; qaıdaǵy bir arıfmetıkalyq tyǵyryqqa tirelip, basyn óz esegine uryp syndyryp jibergisi kelgen ol, kenet, jumys úıimen qaptaldasa berip, qaqpadaǵy habarlandyrýdy baıqap qaldy.

— Tr-r, — dedi mıster Gemfıld esegine.

Shamasy artylǵan eki qap kúlden qutylǵan soń bir-eki kapýsta ózegi tıe me, joq pa soǵan basy qatyp kele jatsa kerek, esektiń ózi de tereń oı ústinde edi, sondyqtan ıesiniń ámirin estimegen ol jele jortyp alǵa tarta bergen.

Esekke, ásirese onyń kózine baǵyttalǵan qarǵysyn jaýdyra, aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyqqan mıster Gemfıld oǵan týra umtyldy da, basynan salyp jiberdi, bul soqqydan esektiń basynan ózge kez-kelgen bastyń byt-shyty shyǵar edi. Sonan soń esektiń júgeninen ustaı alyp, qojaıyn kim ekenin esine túsirý úshin qatty julqyp qaldy da, keri burdy. Osydan keıin esek álgi araǵa qaıta oralǵansha esin jıa almasyn dep bastan jáne bir perip jiberdi. Osylaısha daıarlyqtaryn aıaqtaǵan ol habarlandyrýdy oqýǵa qaqpaǵa qaraı bet aldy.

Qaqpa aldynda qolyn artyna ustap, sovet ótken bólmede jańa ǵana tereń pikirler bildirgen ań keýdesheli jentlmen turǵan. Mıster Gemfıld pen esektiń arasyndaǵy az-kem dúrdarazdyqty baqylap turǵan ol qýana jymıdy, sebebi, mıster Gemfıldtiń Olıver Tvıske naǵyz qajetti qojaıyn ekenin birden ańǵarǵan edi. Qaǵazdy oqyp shyqqan mıster Gemfıld te jymıdy, sebebi oǵan qajeti tap osy bes fýnt bolatyn; al bul somaǵa qosymsha retinde beriletin balaǵa kelse, jumys úıindegi iship-jemnen habardar mıster Gemfıld balanyń tútin tartqyshtardan ótý úshin taptyrmaıtyn shaǵyn ekendigine senimi kámil-di. Sondyqtan ol habarlandyrýdy basynan aıaǵyna deıin qaıtadan oqyp shyǵyp, qurmet kórsetken esebinde saýsaǵyn jún bórkine tıgizip qoıdy da, aq keýdesheli jentlmenge til qatty.

— Ser, myna prıhod shákirttikke bergeli otyrǵan bala... — dep bastady mıster Gemfıld.

— Iá, qymbattym, — dep ony qostaı jymıdy aq keýdesheli jentlmen. — Siz ol týraly ne aıtpaq edińiz?

— Eger prıhod onyń tamasha kásipke, murja tazalaýshynyń qurmetti kásibine úırengenin qalasa, — dep sózin jalǵastyrdy mıster Gemfıld, — onda meniń aıtaıyn degenim, maǵan shákirt kerek, men ony alýǵa ázirmin.

— Kirińiz, — dedi aq keýdesheli jentlmen.

Az-kem bógelip qalǵan mıster Gemfıld, ózi joqta qashyp ketpesin degen oımen eskertý retinde esegin bastan taǵy bir salyp qalyp, júgennen julqyp qoıdy da, aq keýdesheli jentlmenniń sońynan ilesip, osy kisini Olıver birinshi ret kórgen bólmege kirdi.

— Ońbaǵan kásip, — dedi mıster Lımkıns, Gemfıld óz tilegin taǵy qaıtalap shyqqan soń.

— Balalardyń tútin murjalarynda tunshyǵyp ta qalǵan jaılary bolǵan,— dedi ózge bir jentlmen..

— Bul balany syrtqa shyǵýǵa májbúr etý úshin kamınge jaǵarda sabandy sýǵa shylaǵandyqtan bolady ǵoı, — dedi Gemfıld. — Budan tek tútin ǵana shalqıdy, al ot joq! Al tútinnen eshqandaı paıda joq, ol balany tysqa shyǵýǵa májbúr etkenniń ornyna, qaıta onyń uıqysyn keltiredi, al ol qýlarǵa kereginiń ózi de sol. Bala degen tym birbetkeı jáne jalqaý halyq, jentlmender, olardy tez túsýge májbúr etýge lapyldaǵan ottan artyq eshnárse joq. Onyń ústine bul járdem de bolady, jentlmender, eger olar murjaǵa qysylyp qalǵandaı jaǵdaıda, ókshelerine ot tıdi-aq, boldy, olar janyn salyp shyǵýǵa tyrysady.

Mundaı túsinikteme ań keýdesheli jentlmendi qyzyqqa batyrǵandaı-aq edi, biraq bul kóńildilik mıster Lımkınstiń bir kózqarasynan-aq ǵaıyp boldy. Budan soń sovet músheleri ózara birneshe mınýttaı keńesti. Biraq óte aqyryn sóılegendikten, budan anda-sanda «shyǵyndy azaıtý», «balansqa tamasha bolar edi», «esepti basyp shyǵararmyz» degen sıaqty sózderdi ǵana uǵyp qalýǵa bolar edi. Bul sózderdiń ózi analar qaıta-qaıta, ári anyq aıtqandyqtan ǵana qulaqqa shalynǵan.

Aqyry sybyrlaý doǵarylyp, sovet músheleri óz oryndaryna jaıǵasyp, qaıtadan saltanatty keıipterine kelgen soń mıster Lımkıns:

— Biz sizdiń usynysyńyzdy talqyladyq, biraq qoldaı almaımyz, — dedi.

— Tipten qoldaı almaımyz, — dedi aq keýdesheli jentlmen.

— Úzildi-kesildi bas tartamyz, — dep qostap qoıdy ózge sovet músheleri.

Mıster Gemfıld úsh-tórt balany uryp óltirdi degen túkke turmaıtyn aıyptaýdan japa shekkendikten, iske eshqandaı qatynasy joq bul jaǵdaı sovet músheleriniń sheshimine yqpalyn tıgizgen-aý degen oı basynda jylt ótti. Ras, bul olardyń kúndelikti is-áreketterine múlde jýyqtamaıtyn da edi, degenmen eski qańqýdy qaıta jandyrýǵa pálendeı qulqy bolmaǵan ol bórkin ýmajdap jaıymen stoldan shetteı bergen.

— Sonymen sizderdiń ony maǵan bergilerińiz kelmeıdi ǵoı, jentlmender? — dep surady mıster Gemfıld esiktiń aldynda toqtaı berip.

— Bergimiz kelmeıdi, — dep jaýap qaıyrdy mıster Lımkıns, — kásibińiz nashar, biz sizge tıesili syılyqty azaıtý qajet dep sanaımyz.

Mıster Gemfıldtiń júzi jaınap sala berdi, ol shapshań basyp stolǵa keldi de:

— Qansha beresizder, jentlmender? Qanekı! Jarlyny jábirlemeńizder. Qansha beresizder? — dedi.

— Menińshe, úsh fýnt on shılıń jetetin sıaqty, — dedi mıster Lımkıns.

— On shılıńti alyp tastaý kerek, — dep áńgimege aralasty aq keýdesheli jentlmen.

— Tyńdańyzdar, — dedi Gemfıld, — tórt fýntqa keliseıik, jentlmender. Tórt fýnt dep keliselik, sóıtip sizder odan máńgige qutylasyzdar. Jaraı ma?

— Úsh fýnt ta, on, — dep shegeleı qaıtalady Lımkıns.

— Qulaq salyńdar, jentlmender, aıyrmany teń bóleıik, — degen usynys aıtty Gemfıld. — Úsh fýnt ta on bes.

— Bir fartıng te qospaımyn, — boldy mıster Lımkınstiń naqty jaýaby.

— Sizder meni qatty qysyp jiberdińizder ǵoı, — dedi Gemfıld ekiushtylaý únmen.

— Jarar, jarar! Sandyraq! — dedi ań keýdesheli jentlmen. — Ol eshqandaı syılyqsyz-aq alýǵa turady. Alyńyz ony, aqymaq! Bul sizge eń qolaıly bala. Oqta-tekte sybaǵasyn berip otyryńyz, zıany joq. Al ony asyrap-saqtaý da qymbatqa túspeıdi, sebebi ol kózin tyrnap ashqannan toıa tamaq ishpegen. Ha-ha-ha!

Mıster Gemfıld otyrǵandardy jymysqylana bir sholyp ótti de, olardyń da jymıyp otyrǵandaryn baıqaǵan soń, ózi de yrjıyp qoıdy. Saýda saqaly sıpaldy. Mıster Bamblge Olıver men onyń dokýmentteri sol kúni kod qoıǵyzý men bekitý úshin sotqa jóneltilýi kerektigin dereý málim etti.

Osy sheshimdi oryndaý ústinde aıran-asyr tańdanǵan kishkentaı Olıverdi qamaýdan bosatyp, taza kóılek kıýdi buıyrdy. Ózine múlde jat osy bir gımnastıkalyq jattyǵýdy aıaqtaýy-aq muń eken, mıster Bambl óz qolymen oǵan bir tabaq botqa men nannyń meıramdaǵy úlesin — eki jarym ýnsıasyn ákep berdi.

Osy bir jan tebirenterlik kórinisten Olıver jylap qoıa bergen: ol, — bulaı bolýy zańdy da edi, — shamasy, sovet ózin áldebir paıdaly maqsatqa bola óltirgeli otyrǵan shyǵar, áıtpese bulaı tamaqtandyrar ma edi dep oılaǵan.

— Jylama, Olıver, áıtpese kóziń qyzaryp ketedi. Botqany je de, alǵysyńdy bildir, — dedi mıster Bambl saltanatty únmen. — Seni shákirttikke bergeli jatyr, Olıver.

— Shákirttikke deısiz be, ser?— dep qaıyra surady bala dir-dir etip.

— Iá, Olıver, — dedi mıster Bambl. — Ata-anańnyń ornyn basqan qaıyrymdy, jumsaq júrek jentlmender, Olıver, seni aıaǵyńnan tik turǵyzyp, adam bolsyn dep, munyń ózi prıhodqa úsh fýnt on shılıńke tússe de, shákirttikke bergeli otyr. Úsh fýnt, on shılıń, Olıver! Jetpis shılıń, júz qyryq alty penstikter. Jáne munyń barlyǵyn eshkim de unatpaıtyn, túkke turǵysyz jetimek úshin!

Mıster Bambl jantúrshigerlik daýyspen aıtylǵan sózin tynys alý úshin kilt úzgende sorly balanyń júzinen kóz jasy taramdalyp qoıa berdi de, ol ókire jylap jiberdi.

— Jeter, — degen mıster Bambldyń úninde álgindegi saltanattan iz de qalǵan joq, sebebi qyzyl sóziniń balaǵa qandaılyq, áser etip jatqandyǵyn kórý oǵan maqtanysh edi. — Jeter, Olıver! Kózińdi kúrteńniń jeńimen súrt jáne jasyńdy botqaǵa tamyzba. Munyń óte aqylsyzdyq, Olıver.

Bul shynynda da aqylsyzdyq edi, sebebi botqada sý onsyz da jetkilikti bolatyn.

Sotqa barar jolda mıster Bambl Olıverge qazir ol ózin asa baqytty sezinýi qajettigin, eger kári jentlmen shákirt bolýǵa rızamysyń dep suraı qalsa, shyn yqylasymmen dep jaýap berý kerektigin uqtyryp jatty. Onyń eki jarlyǵyn da oryndaýǵa Olıver ýáde etti, eger aıtqanyn istemese arǵy taǵdyrynyń ne bolaryn mıster Bambl juqalap eskertip te úlgirgen-di. Olar sot kamerasyna kelgen soń, mıster Bambl balany kishkentaı bólmege bekitti de, ózi kelgenshe osy jerde kútýge ámir etti.

Júregi dúrs-dúrs soqqan bala jarty saǵattaı kútip qaldy. Osy ýaqyt ótisimen bul joly úsh buryshty qalpaqsyz basyn esikke suǵyp, mıster Bambl daýystaı sóılegen.

— Olıver, qymbattym, jentlmenderge baralyq. — Osy sózderdi aıtysymen mıster Bambl qaıtadan qatal, qaharly keıipke enip, sybyrlaı til qatty. — Meniń aıtqanym esińde bolsyn, ońbaǵan bala!

Onyń til qatý máneri esin shyǵarǵan Olıver beıkúná kózben mıster Bambldyń betine qarap edi, ana jentlmen onyń til qatýyna murshasyn keltirmeı, esigi ashyq turǵan japsarlas bólmege alyp kirdi.

Bul abajadaı terezesi bar keń bólme eken. Keńse ústeliniń janynda shashtaryn opalaǵan eki qart jentlmen otyr; bireýi gazet qarap, tasbaqanyń qabyǵynan kózildirik kıgen, ekinshisi aldynda jatqan bir japyraq pergamentke úńilýde. Mıster Lımkıns ústeldiń bir jaǵynda tur, al jýynýdyń yrymyn jasaǵan mıster Gemfıld bolsa ekinshi jaǵynda; bıik etik kıgen keskinderi súıkimsiz eki-úsh adam jáne tur.

Kózildirikti qart jentlmen aqyry bir japyraq pergamentke úńilgen boıy qalǵyn ketken, mıster Bambl Olıverdi ústeldiń aldyna alyp kelgennen soń únsizdik birneshe mınýtqa sozyldy.

— Mine, álgi bala, qurmettim, — dedi mıster Bambl,

Gazet oqyp otyrǵan qart jentlmen basyn kóterdi de,

Qasyndaǵy qart jentlmenniń jeńinen tartyp qalyp edi, anaý oıanyp ketti.

— 0, mynaý álgi bala ma? — dep surady qart jentlmen.

— Dál ózi, ser, — dep jaýap berdi Bambl. — Qymbattym, sýdıaǵa taǵzym et.

Olıver selk ete tústi de, qurmetpen ıilip qoıdy. Sýdıanyń opalanǵan shashyna qarap turyp ol, shynymen-aq sovettiń barlyq músheleri bastaryndaǵy aq shańmen týyp, birden sovet múshelerine aınaldy ma eken dep oılady.

— Al, — dedi qart jentlmen, — buǵan murja tazalaýshynyń kásibi unar dep oılaımyn?

— Aýzynyń sýy quryp tur, qurmettim, — dep jaýap qatqan Bambl, ózimen talasýdyń paıdasyz ekendigin mezgep Olıverdi jurtqa bildirmeı shymshyp aldy.

— Sóıtip onyń murja tazalaýshy bolǵysy keledi ǵoı, solaı ma? — dep surady qart jentlmen.

— Eger biz ony kúni erteń kez kelgen ózge kásipke úırenýge bersek, sol boıda qashyp keter edi, qurmettim,— dep jaýap qatty Bambl.

— Al myna kisi, onyń bolashaq qojasy... ser... ser... siz oǵan oń kózińizben qarap.. tamaqtandyryp... jáne basqasyn degendeı, solaı emes pe, ser? —dedi qart jentlmen.

— Men isteımin dep aıtqan ekem, isteımin,— dep túnere til qatty mıster Gemfıld.

— Sózińiz dórekileý eken, dostym, biraq óz baıqaýymsha, adal da, birbetkeı adam sıaqtysyz,— dedi qart jentlmen, kózildirigin Olıver úshin beriletin syılyqtyń úmitkerine baǵyttaı berip.

Úmitkerdiń qorqynyshty keskin-kelbeti onyń zulym adam ekenin aıqyndap-aq tur edi. Biraq sýdıanyń kezi nashar kóretin-di, sondyqtan da ózgeler baıqap qalǵan nárseni onyń kóre qoıýy qıyndaý bolatyn.

— Solaı bolar dep úmittenemin, ser, — dedi mıster Gemfıld jeksuryn mysqylmen.

— Buǵan shúbám joq, dostym meniń, — dep qostap qoıdy murnyna kózildirigin ornyqtyryp alǵan qart jentlmen sıa saýytty izdestirip jatyp.

Bul Olıverdiń ómirindegi sheshýshi sát edi. Eger sıa saýyt qart jentlmen izdegen jerde tursa ol qalamyn sıaǵa malyp alyp, qaǵazǵa qol qoıar edi de — Olıverdi dereý alyp ketetin edi. Biraq sıa saýyt tap tanaýynyń astynda turǵandyqtan ol, álbette, ústel ústin túgel sholyp ótse de, taba almaı, izdeýin jalǵastyra túsip, qarsy aldyna qarap qalǵanda kózi Olıver Tvıstiń qup-qý, shoshynǵan júzine tústi. Bala Bambldyń ejireıe qaraǵan kózqarasyna, shymshylaýyna nazar aýdarmastan, bolashaq qojaıynnyń súıkimsiz kelbetine záresi zár túbine kete qarap tur edi de, munysy tipti kózi shala kóretin sýdıadan da qaǵys qalmady.

Qart jentlmen bógelip, qalamyn qoıyp, nazaryn Olıverden mıster Lımkınske aýdaryp edi, bir shymshym temeki alǵan anaý qam-qaraketsiz beı-jaı kúıge enipti.

— Bala, — dedi qart jentlmen, ústelden asa eńkeıe berip.

Osy sózdi estigen Olıverdiń tula boıy dir ete tústi. Onyń munysyna keshirim jasaýǵa bolar edi, óıtkeni daýys óte meıirimdi shyqqan, al beıtanys ún adamdy ádette shoshytyp jiberedi ǵoı. Tula boıy dir-dir etip, kóz jasyna býlyqty bala.

— Bala, — dep qaıtalady qart jentlmen, — óniń qup-qý, mazań ketip tur ǵoı? Sebebi ne?

— Baladan bylaı ketińiz, bıdl,— dedi ekinshi sýdıa, gazetin tastaı bere, áýesqoılyqpen alǵa enteleı túsip. — Al endi, bala, sebebi ne ekendigin bizge túsindir, qoryqpa.

Olıver tizerlep qulaı ketti, qoldaryn aıqastyryp alyp, ózin qaıtadan qarańǵy bólmege jibere berýin... ashtan qatyrýyn, uryp-soǵýyn... tipti qajet dese óltirýin, tek biraq myna bir qorqynyshty kisimen birge jibermeýdi ótinip, jalynyp-jalbaryndy.

— Qaraı gór! — dedi mıster Bambl, qolyn saltanatpen jaıa, kózi baqyraıyp. — Qaraı gór! Kózim kórgen qý da zulym jetimekterdiń ishinde, sen, Olıver, naǵyz arsyzdyń arsyzy ekensiń.

— Tilińizdi tartyńyz, bıdl, — dedi ekinshi qart jentlmen, mıster Bambl álgi kúrdeli sóılemin aıaqtaı bergende.

— Ǵafý ótinem, qurmettim, — dedi mıster Bambl, óz qulaǵyna ózi senbeı. — Siz, qurmettim, maǵan aıtyp tursyz ba?

— Iá, tilińizdi tartyńyz.

Mıster Bambl tańdanǵannan tas bop qatty. Bıdlge tilińdi tart deıdi. Zamanaqyr!

Tasbaqa qabyǵynan jıektelgen kózildirikti qart jentlmen óz áriptesine qarady. Anaý eki ushtylaý basyn ızedi.

— Biz bul shartty bekitýden bas tartamyz,— dedi qart jentlmen pergamentti tastaı berip.

— Úmit... úmittenem, — dep tutyǵa sóz bastady mıster Lımkıns, — eshteńemen dáleldenbegen balanyń aıtqanyna bola sýdıalar prıhod bastyqtary qandaı da bolmasyn óreskel iske kináli degen qorytyndyǵa kelmegen bolar dep úmittenemin.

— Sýdıalar bul másele jóninde qandaı da bolmasyn qorytyndy shyǵarýǵa mindetti emes,— dep kesip aıtty ekinshi qart jentlmen.— Balany jumys úıine qaıtadan aparyńdar da, oǵan jaqsy qarańyzdar. Baıqaýymsha, oǵan bul asa qajet sıaqty.

Osy keshte aq keýdesheli jentlmen Olıver tek darǵa asylyp qana qoımaıdy, ony jazalaý ornyna qaıta súıretip ákelip, shaýyp tastaıdy degendi málimdedi. Mıster Bambl túnere túsip, jumbaqtaı basyn shaıqady, mıster Gemfıld Bambldi qolyma bir tússe degen tilek bildirdi, mıster Gemfıld prıhod bıdlmen barlyǵyna kelisse de, shamasy osy tilegin bildirý arqyly onymen at quıryǵyn kesisken sıaqty.

Kelesi kúni tańerteń Olıver Tvıst jalǵa beriledi, ony ıelengisi keletinderge bes fýnt aqsha tólenedi degendi jurtqa taǵy da habarlap jatty.

IV TARAÝ

Olıverge basqa oryn usynyldy, sóıtip ol tuńǵysh ret ómir jolyna qadam basady

Eger aqsúıekter semásynan shyqqan jas jigitti muragerlik jaǵynan paıdaly qyzmetpen qamtamasyz ete almasa ony júzýge attandyrý salt bolatyn. Osyndaı danyshpandyq ta qol ushyn bererlik ónegege elikteı otyryp, sovet músheleri Olıver Tvısti qandaı da bolmasyn keremet, ári densaýlyqqa zıandy portqa attanatyn saýda kemesine ornalastyryp jiberse, qalaı bolady degendi talqylady. Bul oǵan isteýge bolatyndardyń eń durysy shyǵar delindi, túski tamaqtan keıin shkıper birde bolmasa birde erigip otyryp, balany ólgenshe taıaqtar, nemese temir súımenmen basyn jaryp tastar; onysy da, munysy da ondaı kásip ıesi jentlmenderdiń qatty unatyp, kúndelikti kóńil kóterer ermekteri ekendigi jurtqa belgili. Bul máseleni aıtylmysh kózqaraspen neǵurlym uzaǵyraq qaraǵan saıyn jospardyń da soǵurlym árqıly paıdaly jaqtary qylań berdi; sóıtip olar Olıverge jaqsylyq jasaýda qalǵan jalǵyz ǵana jol — ony keshiktirmeı júzýge attandyrý degen qorytyndyǵa kelgen.

Mıster Bambldi dos-joldassyz kaıýt — ıýngaǵa muqtaj áldeqandaı kapıtan tabylyp qalmas pa eken degen maqsatpen aldyn-ala jibergen-di, Bambl osy sanarynyń nátıjesi jaıly baıandaýǵa jumys úıine oralǵanda, kenetten qaqpa aldynda prıhod tabytshysy mıster Saýerberıdi ushyrastyrdy.

Mıster Saýerberı uzyn boıly, qýdaı aryq, súıekti, kónetoz qara kostúm, jamalǵan qara shulyq pen bashmaq kıgen adam edi, onyń keskin-kelbeti jymıýǵa jaralmaǵandaı bolsa da, degenmen kásibı kóńildilik janyna jat emes-ti. Mıster Bamblǵa jeńil júrisimen jaqyn kelip shyn júreginen qolyn qysqanda júzinen shynaıy shattyq lebi esip turdy.

— Men búgin túnde ólgen eki áıeldiń ólsheýin alyp keldim, mıster Bambl, — dedi tabytshy.

— Siz úlken dáýlet jıyp alatyn boldyńyz, — dedi bıdl tabytshy usynǵan temeki saýytyna bas barmaǵy men suq saýsaǵyn júgirte berip, ol ádemi jasalǵan kishkentaı tabyttyń modeli bolatyn. — Shyn aıtam, siz úlken dáýletke ıe bolasyz, mıster Saýerberı! — dep qaıtalady taıaǵymen tabytshynyń ıyǵynan ózimsine qaqqylap qoıǵan mıster Bambl.

— Siz solaı oılaısyz ba? — dedi tabytshy ondaı jaǵdaıdyń bolatyndyǵyna ári senetin, ári kúmándanatyn únmen. — Prıhod soveti óte tómen baǵany belgilep otyr, mıster Bambl.

— Iá, degenmen tabyttar da shaǵyn...— dedi bıdl; mańyzdy qyzmet adamyna tán kúlkimen ǵana jymıyp qoıyp.

Bul mıster Saýerberıdiń kóńilin kóterip jiberdi de, ol ózin-ózi toqtata almaı uzaq kúldi.

— Árıne, endi qalaı, mıster Bambl, — dedi ol aqyry, — tamaqtandyrýdyń jańa júıesi engizilgennen beri burynǵyǵa qaraǵanda tabyttyń azdap tarlaý, azdap alasalaý bolyp ketkenin joqqa shyǵarýǵa bolmas. Áıtse de biz qandaı bolmasyn paıda alýymyz kerek qoı, mıster Bambl! Kepken, ájetke jaraıtyn aǵash arzan turmaıdy, ser, al temir tutqalardy Bırmıngemnen kanalmen jetkizip júr.

— Solaıy solaı ǵoı,— dedi mıster Bambl,— árbir kásiptiń óz shyǵyny bar. Árıne, adal paıda tapqan da teris emes.

— Árıne! —dep qostap qoıdy tabytshy. —Desek te ana-mynadan paıda taba qoımaǵanymmen, áıteýir, aqyry ózimdik birdeńemdi men de qamtyp qalamyn, hı, hı, hı!

— Árıne, solaı, — dedi mıster Bambl.

— Degenmen aıta ketý kerek... — dedi tabytshy, bıdl bólip jibergen oıyn sabaqtaı túsip, — degenmen aıta ketý kerek, mısster Bambl, bul arada aıtarlyqtaı bir qıyndyq bar. Baıqaısyz ba, kóbinese jup-jýan, semizder óledi. Kóp jyldar boıy ýaqytyly salyǵyn tólegen, táýir turmys qurǵandar jumys úıine kelisimen-aq, birinshi kezekte-aq múrdem ketedi. Bul jerde aıta ketýge ruqsat etińiz, mıster Bambl, normadan tys úsh-tórt dúım, semá asyrap otyrǵan bizdeı adamǵa ońaıǵa túspeıdi.

Mıster Saýerberı osy sózderdi jónsiz jábir kórgen jandaı ashyna aıtqandyqtan, munyń astarynda prıhodtyń namysyna tıetin birdeńe barlyǵyn ańǵaryp qalǵan mıster Bambl áńgime jelisin ózge birdeńege burǵandy jón kórdi.

— Aıtpaqshy, — dedi mıster Bambl, — eshkimge bala kerek emes pe eken, bilmeısiz be? Prıhod shákirti, qazirgi ýaqytta tekke masyl bop júr, men aıtar edim — prıhodtyń moınyndaǵy masyly dep... tıimdi shart, mıster Saýerberı, tıimdi shart.

Osy sózderdi aıtyp mıster Bambl tóbesinde japsyrýly turǵan habarlandyrýǵa taıaǵyn tıgizdi de, roman qaripiniń zor áripterimen basylǵan «Bes fýnt» degen sózderdi úsh márte sart-surt urǵylap qoıdy.

— Ah, qudaıym-aı, — dep daýystap jiberdi tabytshy, mıster Bambldiń shıneliniń altynmen ádiptelgen jaǵasyna jarmasa ketip. — Iá, men sizben osy jóninde sóılespekshi edim ǵoı! Bilesiz be?.. Qudaıym-aı, qandaı ádemi túıme edi, mıster Bambl! Men osy ýaqytqa deıin buǵan nazar aýdarmappyn-aý.

— Iá, menińshe de, jaman emes sıaqty, — dep qoıdy bıdl, shıneliniń úlken qola túımelerine maqtanyshpen kóz tastap. — Shtampy da prıhod móriniki tárizdi, álsiz naýqasty emdeýshi qaıyrymdy samarıtándyq. Prıhod soveti maǵan bul shıneldi Jańa jylda syılaǵan bolatyn, mıster Saýerberı. Men podezde tún ortasynda ólgen anaý bir jutap qalǵan saýdagerdiń isin tekserýge qatysqanymda alǵash ret ústime suqqanym áli esimde.

— Esime tústi, — dedi tabytshy. Sóıtip «sýyqtan jáne ómir súrýge eń qajetti zattyń joqtyǵynan ólgen» dóp qorytyndy shyǵarǵan bolatyn, — solaı emes pe?

Mıster Bambl basyn ızedi.

— Jáne olar arnaıy úkim shyǵarǵan tárizdi edi ǵoı, — dep sózin jalǵastyrdy tabytshy, — ólshep-pishe kelip, eger jarlylardy baqylaıtyn sheneýnik...

— Beker! Bos sóz! — dep bólip jiberdi bıdl. — Eger sovet sol nadan sot músheleriniń kez kelgen myljyńdaryna qulaq asa berse, onyń jumysy keńirdekten keler edi ǵoı.

— Aıqyn shyndyq, — dep kelisti tabytshy. — Keńirdekten keler edi.

— Sot músheleri, — dep sózin jalǵastyrdy mıster Bambl, ashý qysqan kezindegi ádetimen taıaǵyn qatty qysa ustap, — sot músheleri — bular nadan, ońbaǵan, berekesiz jandar!

— Ras, — dep qostady tabytshy.

— Fılosofıa men saıası ekonomıadan olardyń túsinigi mynadaı-aq!—dedi bıdl jıirkenishpen saýsaqtaryn syrt etkizip.

— Tap solaı,— dep qostady tabytshy.

— Men olardy ıttiń etinen jek kórem! — dedi bıdl óńi kúreńitip.

— Men de solaı, — dep qystyryldy tabytshy.

— Osy bir bos keýde nemelerdi bir-eki jumaǵa bizdiń úıge jiberse ǵoı, — dedi bıdl. — Sovet engizgen ereje men tártip olardyń esterin birden jyıǵyzar edi.

— Jaraıdy, olardy jaıyna qaldyraıyq, — dedi tabytshy.

Osy sózderdi aıtqan soń ol prıhod qyzmetkeriniń órship bara jatqan ashý-yzasyn sabasyna túsirý úshin jymıyp kúlip qoıdy.

Mıster Bambl úsh buryshty qalpaǵyn aldy, onyń búktemesinen qol oramalyn alyp — ashynǵannan mańdaıy tership ketken-di — mańdaıyn súrtti de úsh buryshty qalpaǵyn qaıtadan kıip, tabytshyǵa burylyp, sál baısaldy daýyspen:

— Al bala jóninde qalaı bolmaq? — degen saýal qoıdy.

— 0, siz bilesiz be, mıster Bambl, — dep jaýap qatty tabytshy, — men jarlylardyń paıdasyna bola az salyq tólep júrgenim joq.

— Gm, — dedi mıster Bambl. — Al sonan soń ne?

— Sonan soń ba? — dedi tabytshy, — meniń oıymsha jarlylardyń paıdasyna qansha tólesem, sonsha alýǵa tıispin ǵoı deımin, mıster Bambl. Sóıtip, álgi balany ózim alam-aý deımin.

Mıster Bambl tabytshynyń qolyna jarmasa ketti de úıge súıreleı jóneldi. Mıster Saýerberı sovet múshelerimen bes mınýttyń ishinde kelisip úlgerdi de, Olıver osy keshte oǵan «baıqaýǵa» jóneltiletin bolyp sheshildi. Prıhod shákirtine bul sheshim mynadaı mindet júkteıtin: eger qojaıyn balanyń as-sýyna kóp kóńil bólmeı-aq, ony jan-tánimen jumys isteýge májbúr etse, ol balany belgili bir ýaqytqa deıin ózinde qaldyrýǵa, óz qalaýynsha bıligin júrgizýge erikti bolatyn.

Kishkentaı Olıverdi sol kúni keshte «jentlmenderge» alyp kelip, ol búginnen bastap tabytshynyń qaraýyna ketedi, ol eger óz jaǵdaıyna shaǵynýdy oıyna ala qalsa nemese qashan da bolmasyn prıhodqa qaıta orala qalsa, ony dereý júzýge attandyratynyn, bolmasa shekesin jaratynyn habarlaǵanda Olıver buǵan pálendeı tolqyp qoımaǵandyqtan, barlyǵy ony ońbaǵandyq súıegine sińgen bala dep taýyn, mıster Bamblge dereý alyp ketýge buıyrdy.

Bezbúırektiktiń tıtteı belgisin kimnen de bolmasyn baıqap qalǵan jaǵdaıda sovet músheleriniń aıran-asyr bolyp, kózderi tas tóbelerine shyǵýy zańdy da shyǵar, biraq tap myna jaǵdaıda olar azdap qatelesken edi. Sebebi, Olıver tipti de bezbúırek bala emes-ti, kerisinshe, ol shekten tys sezimtaldyǵymen daralanatyn, biraq ózimen jaman qarym-qatynas jasaýdyń nátıjesinde ol ómiriniń aqyryna deıin topas ta túnerińki jan bolýǵa shaq qalǵan. Ózin jiberip otyrǵan habardy tis jarmastan qabyl alǵan ol zattaryn jınastyrdy, — ony alyp júrý qıyn emes-ti, sebebi, ol uzyndyǵy jarty, eni jarty fýt, qalyńdyǵy úsh dúım qaǵaz paketke syıyp ketetin, — bórkin kózine túsire kıip, mıster Bambldyń etegine jarmasyp, osy bir mánsap adamymen birge jańa azap ornyna bet aldy.

Aldynda mıster Bambl Olıverge nazar aýdarmastan, eshqandaı eskertý jasamastan ertip kele jatty, sebebi ol boıyn bıdlge laıyq tik ustaǵan, kún jeldi edi de, mıster Bambldyń beshpeti men qysqa qońyr shalbaryn bar ásemdigimen áıgilep jelbiregen shıneldiń etegi balany múlde kózden tasalap tastaǵan. Biraq belgilengen tusqa jete bere mıster Bambl tómen qarap, bala jańa qojaıynnyń aldyna barýǵa laıyqty túrde me eken degenge kózin jetkizgisi keldi; ol balaǵa kóńili túsip, qamqorsı qaraǵan.

— Olıver, — dedi mıster Bambl.

— Iá, ser? — dedi Olıver daýsy dirildeı ázer til qatyp.

— Bórkińdi mańdaıyńa ysyr da, basyńdy kóter, ser!

Olıver buıryqty dereý oryndap, bos qolymen kózin bir sıpap ótse de, basyn kóterip jolbasshysyna qaraǵanda kózinde jasy móltildep turdy. Mıster Bambl Olıverge qatýlana qarady, biraq balanyń kóz jasy domalap júre berdi. Artynsha taǵy da, taǵy da. Balaqan bar kúshin salǵanymen, onysynan túk shyqpady. Mıster Bamblden qolyn bosatyp ap, qos qolymen betin basyp, jylap qoıa berdi, kóz jasy ıegi men qý súıek saýsaqtarynyń arasynan tamshylap jatty.

— Qaraı gór! — dep aıqaılap jiberdi toqtaı qalǵan mıster Bambl, óz qamqorlyǵyndaǵy balaǵa kekti kózimen qarap. — Qaraı gór! Kózim kórgen barlyq qaıyrymsyz, buzylǵan balalardyń ishindegi, Olıver, sen... naǵyz...

— Joq, joq, ser! — dep óksı sóıledi Olıver ózine jaqsy tanys taıaq ustaǵan qolǵa jarmasyp. — Joq, joq, ser! Men áli óte kishkentaımyn, ser, jáne sondaı... sondaı...

— Qandaı — sondaı? — dep tańdana surady mıster Bambl.

— Sondaı japadan-jalǵyzbyn, ser. Japadan-jalǵyzbyn! —dep daýystady bala. — Bári meni jek kóredi. 0, ser, ótinemin, maǵan ashýlanbańyzshy!

Bala qolyn kókiregine qysyp, qaıǵy-muńnan egilgen kóz jasymen jolbasshynyń júzine qarady.

Mıster Bambl Olıverdiń jalynyshty da dármensiz kózqarasyna az-kem tańdana, úsh-tórt márte qıqyldaı jótelip, osy «mazasyn alǵan jótel» jóninde birdeńeni mińgirlep, Olıverge kóz jasyńdy qurǵatyp, jaqsy bala bol dep buıyrdy. Sonan soń qaıtadan onyń qolynan alyp, ún-túnsiz ári qaraı júrip ketti..

Mıster Bambl kirgende, dúkeniniń tereze qaqpaqtaryn ólgende ǵana japqan tabytshy osy araǵa asa laıyqty shyraqtyń kúńgirt jaryǵymen «kiris shyǵys» kitabyna áldebir jazýlar túsirip otyr edi.

— Ehe, — dedi tabytshy, jazýyn aıaqtamaı kitapshadan basyn kótere berip. — Bul siz be siz, Bambl?

— Menmin, mıster Saýerberı, — dep jaýap qatty bıdl. — Minekı! Men balany alyp keldim.

Olıver ıilip taǵzym etti.

— Mynaý álgi sol bala ma edi? — dep surady tabytshy Olıverdi jaqsyraq kórý úshin shyraqty joǵary kótere berip. — Mıssıs Saýerberı, marhabat etip, munda bir mınýtqa kire qoıshy, qymbattym.

Dúkenniń artyndaǵy kishkentaı bólmeden mıssıs Saýerberı shyqty. Bul orta boıly, kisige kekesinmen qaraıtyn, qýdaı aryq áıel edi.

— Qymbattym, — dedi mıster Saýerberı qurmetpen, — mynaý álgi men saǵan aıtqan, jumys úıinen kelgen bala.

Olıver taǵy da ıildi.

— Ah, qudaıym-aı, — dep daýystap jiberdi tabytshynyń áıeli. — Qandaı kishkentaı edi ózi.

— Munyń boıy kishkentaı ekeni ras, — dep qostady mıster Bambl, Olıverdiń óspeı qalǵanyna ózi kináli jandaı balaǵa qaraǵyshtaı berip. — Ol shynynda da kishkentaı. Muny joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Biraq ol ósedi, mıssıs Saýerberı, ol ósedi.

— Iá, nesin aıtasyz! —dep ashýlana til qatty álgi ledı. — Bizdiń nanymyzben óser, ósse. Men prıhod balalarynan eshqandaı paıda keler dep oılamaımyn: olardy asyryp-saqtaý óz qundarynan da asyp túsedi. Biraq erkekter árdaıym bizden artyq bilemiz dep oılaıdy... Al tómen túse ber, súıek salǵan qap!

Osy sózderdi aıtyp, tabytshynyń áıeli búıirdegi esikti ashty da, Olıverdi as úı degen aty bar, kómir urasyna kirer aýyz qyzmetin atqaratyn, dymqyl da qarańǵy tas podvalǵa alyp baratyn ıir satyǵa ıterip shyǵardy; bul jerde kir kıimdi, aıaǵyna jamalǵan bashmaq pen jyrtyq kókshil jún shulyq kıgen qyz otyrǵan.

— Sharlot, — dedi, Olıverdiń sońynan túsken mıssıs Saýerberı, — myna balaǵa Trıpke qaldyrǵan sýyq ettiń qalǵanyn berińiz. Trıpp tańerteńnen beri úıge kelgen joq, munsyz da birdeńe eter. Bala onan bas tartatyndaı dárejede kinámshil emes shyǵar. Solaı ma, bala?

«Et» degen sózdi estigende kózi jaınap ketken Olıverdiń ony jegisi kelgendikten tula boıy dirildep, dereý yqylasyn bildirgen. Sonan soń munyń aldyna tamaq qaldyǵyn salǵan tarelke qoıyldy.

Asqazanynda et pen sharap ótke aınalyp jatqan salqyn qandy, tas júrek, qarny toq qandaı da bolmasyn fılosoftyń, ıttiń ózi murnyn shúıiretin asqa Olıver Tvıstiń qalaı tarpa bas salǵanyn kórgenin qalar edim men! Ashtyqtan azap shekken Olıverdiń qandaı qomaǵaılyqpen et kesekterin julqylaǵannyń kýási bolýyn qalar edim! Jáne de men sol fılosoftyń da dál osyndaı taǵamdy osyndaı lázzatpen qylǵytqanyn kórýdi qalar edim.

— Al nemene? — dep surady tabytshynyń áıeli Olıver keshki tamaǵyn jaıǵap bolǵan soń. Ol balanyń tábetiniń qandaı bolatynyn úreılene shamalap, úni shyqpaı otyryp qalǵan edi. — Boldyń ba?

Jaqyn aradan jeýge jararlyq eshteńe kóre almaǵan Olıver basyn ızedi.

— Olaı bolsa sońymnan er, — dedi mıssıs Saýerberı, qolyna kúńgirt janǵan qojalaq shamdy alyp, satymen kóterile berip. — Seniń tósegiń jaımanyń astynda. Sen tabyttardyń arasynda uıyqtaı alarsyń dep úmittenem? Degenmen uıyqtaı alasyń ba, joq pa, onyń pálendeı mańyzy da joq, óıtkeni, sen jatatyn basqa jer de joq. Júr! Men túni boıy osynda qala almaımyn ǵoı!

Olıver endi bógelgen joq, jańa qojaıyn áıeldiń sońynan ere jóneldi.

V TARAÝ

Olıver kásiptes joldastarymen tanysady.

Alǵash ret jerleýde bolyp, óz qojaıynynyń kásibi jaıynda jaǵymsyz qorytyndyǵa keldi

Tabytshynyń dúkeninde jalǵyz qalǵan Olıver shamdaldy verstakqa qoıyp, tóńiregine qurmetpen, ári qorqynyshpen kóz tastady, mundaı sezimdi budan eresek adamdar qıyndyqsyz-aq, uǵatyn. Dúken ortasynda qara taǵandardyń ústinde turǵan jasalyp bitpegen tabyt jabyrqaý da túnerińki kórindi, jabyrqaý zatqa qaraǵanda Olıverdiń tula boıy muzdap ketti; oǵan qaıdaǵy bir qorqynyshty súlde jaıymen basyn kóteretindeı elestep ketti de, qorqynyshtan esimnen adasatyn bolarmyn dep oılady. Qabyrǵanyń ón boıynda tabyt jasaýǵa laıyqtalǵan shegirshin aǵashynyń taqtaıy tártippen qaptaldastyra qoıylǵan. Kúńgirt jaryqta olar qoldaryn qaltasyna salyp turǵan búkir eles-beıneler sıaqty. Tabyttyń tablıchkasy, jańqa, basy jyp-jyltyr shegeler jáne qara matanyń qıyndylary edende shashylyp jatyr, al jaımanyń artyndaǵy qabyrǵada úıdiń esik aldynda turǵan qaıyrma galstýk taqqan eki mylqaý joqtaýshyǵa qaraı kele jatqan qaraly attar jegilgen qaraly arba beınelengen. Dúkenniń ishi yssy ári tymyrsyq edi. Tabyttyń ıisi aýaǵa sińip qalǵan tárizdi. Jaımanyń astyndaǵy balaǵa tósenish tastaǵan oryn da qabirdi elestetetin.

Olıverdiń janyn jegideı jegen tek osy jabyrqaý jaǵdaı ǵana emes-ti. Ol beıtanys jerde jalǵyz edi, mundaı jaǵdaıda ózimizdi qandaılyq baqytsyz da, qajetsiz sezinetinimiz árqaısysymyzǵa da aıan ǵoı. Balanyń ózin jaqsy kóretin súıikti dostary da joq-ty. Jýyqtaǵy aıyrylysýǵa da pálendeı ishi ashyp qoımaǵan: ólerdeı kórgisi keletindeı júregine jaqyn da, qymbat beıneden ada. Biraq, osyǵan qaramastan, júreginde tas jatqandaı; bala óziniń tar qýysyna kirip ketken kezde, munysy tabytqa aınalyp, al qatty uıqyda jatqan muny qabirge kómip, basynda bıik shópter sybyrlap, eski qońyraýdyń úni áldılese eken dep tilegen.

Tańerteń Olıverdi dúken esigin tepkilegen aıaqtyń dúbiri oıatyp jiberdi; ol óıtip-búıtip kıingenshe álgi dúbir tynym tapqan joq. Olıver esiktiń shynjyryn aǵyta bastaǵanda, esikti tepkilegen aıaq tynym tapty da, daýys estildi.

— Ashyńyz, estımisiz! — daýys álgi aıaqtyń ıesiniki bolýy kerek.

— Qazir ashaıyn, ser, — dedi Olıver esiktiń shynjyryn shyǵaryp, kiltin buraı berip.

— Sen álgi jańa bala bolarsyń? — dep surady daýys kilt salatyn sańylaýdan.

— Iá, ser, — dep jaýap berdi Olıver.

— Seniń jasyń neshede? — dep surady daýys.

— Ondamyn, ser, — dep jaýap qatty Olıver.

— Qazir kirgen soń sybaǵańdy berermin, — dedi daýys, — osy sózimdi esińde usta, prıhod kúshigi.

Osy jaǵymdy ýádeden soń ysqyryq estildi.

Olıverdi álgi sózdegi beınelengen jaǵdaıǵa asa jıi dýshar etkendikten ol myna daýystyń ıesi aıtqanyn aınytpaı iske asyratyndyǵyna tıtteı de kúmándanǵan joq. Dirildegen qolymen tıekti ysyryp, esikti ashty.

Ózimen kilt sańylaýy arqyly tildesken beıtanys shamasy jylyný úshin serýendep júrgen bolar dep oılaǵan Olıver bir-eki sekýnttaı kóshege, oń men solǵa, qarsy bettegi trotýarǵa kóz júgirtip shyqty. Sebebi úı aldyndaǵy qysqa baǵannyń ústine jaıǵasyp, maı jaǵylǵan bir kesek nandy bákimen kesip alyp, urtyna lyp-lyp etkizip jóneltip jatqan boıshań jetimhana balasynan ózge eshkimdi kóre almady.

— Ǵafý etińiz, ser,— dedi Olıver ózge eshkimniń joqtyǵyna kózi jetken soń,— esikti qaqqan siz be?

— Tepkilegen menmin,— dep til qatty prıýt balasy.

— Sizge tabyt qajet pe edi?— dep jaıbaraqat suraı saldy Olıver.

Osy sózden keıin erekshe qaharyna mingen jetimhana balasy eger jasy úlkendermen osylaı ázildese berse uzamaı-aq, Olıverdiń ózine tabyt qajet bolatyndyǵyn eskertti.

— Prıhod kúshigi, sen meniń kim ekenimdi bilesiń be?— dep sózin jalǵastyrdy bala mańǵaz keıippen baǵannan túse berip.

— Bilmedim, ser,— dep jaýap berdi Olıver.

— Men mıster Noe Kleıpolmyn,— dedi jetimhana balasy,— al sen meniń qol astymda bolasyń. Qaqpaqty ash, jalqaý dońyz. Osy sózderden soń Olıverdi bir tepken mıster Kleıpol mańǵaz pishinmen dúkenge kirdi. Qalaı degenmen de qazanbas, bitik kóz, topas balanyń osy syqytyna qyp-qyzyl tanaýy men qysqa shalbaryn qossaq mańǵaz keıipke kelýi ekitalaı-aq nárse edi.

Tireýlerdi alǵan Olıver olardy úı artyndaǵy aýlaǵa alyp ketpekshi edi, biraq alǵashqy tireýdiń aýyrlyǵynan teńselip ketip tereze áınegin syndyrdy «sybaǵańdy alarsyń» dep onyń kóńilin ornyqtyrǵan Noe buǵan qol ushyn berýge keńshilik etti. Uzamaı dúkenge mıster Saýerberı tústi. Onyń sońynan mıssıs Saýerberı de paıda bolǵan. Noeniń kóripkeldigine sáıkes bul «sybaǵasyn aldy», al sodan soń ana jas jentlmenge ilesip, tamaq ishýge tómenge ketti.

— Oshaqqa taıaý otyryńyz, Noe,— dedi Sharlott— Men sizge qojaıynnyń tańǵy asynan qaqtalǵan tóstiktiń bir keremet kesegin saqtap otyrmyn... Olıver, mıster Noeniń artynan esikti jap ta, ydystyń qaqpaǵyna qoıǵan qaldyqtardy ala ǵoı. Mine saǵan bir kese shaı. Ony jáshiktiń ústine qoı, tezirek ish, óıtkeni seni uzamaı dúkenge shaqyrady. Estımisiń?

— Estip turmysyń, prıhod kúshigi?— dedi Noe Kleıpol.

— Ah, qudaıym-aı, Noe!—dedi Sharlott.—Siz qandaı qyzyq jigitsiz! Balany nesine jaıyna qaldyrmaısyz?

— Jaıyna qaldyrý ma?— dep qaıtalady Noe,— muny onsyz da barlyǵy jaıyna qaldyrypty ǵoı. Ákesi de, sheshesi de oǵan eshqashan da bóget bolmaıdy. Barlyq týysqandary munyń óz jolymen kete berýine keńshilik etken. Solaı emes ne, Sharlott? Hı-hı-hı!

— Áı, qyzyqsyz-aý ózińiz!—dep daýystap jibergen Sharlott saqyldaı kúlip edi, buǵan Noe de qosyla ketti.

Sodan keıin ózine arnaıy qaldyrǵan borsyǵan qaldyqtardy jep, bólmeniń eń sýyq buryshyndaǵy jáshiktiń ústinde dir-dir qaǵyp otyrǵan sorly Olıver Tvıske ekeýi de jekkórinishpen qarasty.

Noe jumys úıiniń jetimegi emes, jetimhana balasy edi. Ol tastandy emes-ti, jaqyn mańda turatyn ata-anasy da bar-dy; sheshesi kir jýatyn, al ákesi aǵash aıaǵymen qyzmetten bosap, eki jarym pens jáne til kelmeıtin taǵy bir bólshegi bar pensıa alatyn, maskúnem-soldat edi. Kórshi dúkenderdiń balalary Noeni kóshede «teri shalbar», jetimhanalyq t.b. masqaralyq attarmen tańbalaıtyn ádetti baıaǵyda-aq bastaǵan edi, biraq oǵan Noe únsiz tózetin. Al endi, taǵdyr munyń jolyna tipti eń túkke turǵysyz degen pendeniń ózi jekkórinishpen saýsaǵyn bezeı alatyn ata-anasyz jetimekti kez qylǵan soń, bul óziniń jábir-japasynyń kegin osydan qaıtardy.

Osydan oılanýǵa turarlyq birshama másele týady. Biz adam balasynyń qandaılyq tamasha bola alatyndyǵyn jáne parasatty lord pen eń las jetimhana balasynda da bir tektes minez birdeı damıtyndyǵyn kóremiz.

Olıver tabytshynikine ornalasqaly da úsh-tórt apta ótken. Dúken jabyq edi, mıster men mıssıs Saýerberı kishkentaı qonaq bólmede as iship otyrǵan, mıster Saýerberı áıeline birneshe márte qurmetpen kóz tastap:

— Qymbattym meniń...— deı bergen edi.

Ol sózin ári qaraı jalǵastyra bergisi kelgen, biraq mıssıs Saýerberı oǵan ala kózimen alara qaraǵany sonsha, anaý tunshyǵyp qaldy.

— Al,— dep shuǵyl til qatty mıssıs Saýerberı.

— Eshteńe de emes, qymbattym, eshteńe de emes!— dedi mıster Saýerberı.

— Ýh, ońbaǵan,— dedi mıssıs Saýerberı.

— Ras aıtam, eshteńe de emes, qymbattym,— dedi mıster Saýerberı jiptikteı bolyp.— Maǵan seniń sózge qulaq salǵyń kelmegendeı kóringeni, qymbattym. Meniń tek aıtqym kelgeni...

— Al, ne degiń kelgenin maǵan aıtpaı-aq qoı,— dep sózdi bóldi mıssıs Saýerberı.— Men eshkim de emespin, menen keńes surap áýre bolma. Men seniń qupıalaryńdy bilgim de kelmeıdi.

Osy sózderdi aıtqan mıssıs Saýerberı jyndy adamsha saqyldap kúlip qoıa bergen, munyń sońy jaqsylyqqa soqpasy belgili bolyp qaldy.

— Biraq, qymbattym,— dedi mıster Saýerberı,— meniń senimen keńeskim keledi.

— Joq, joq! Keńespeı-aq qoı!— dep kúbirledi mıssıs Saýerberı jalynyshty únmen.— Basqa bireýmen keńes.

Osy arada álgi jyndy kúlki taǵy estilip, mıster Saýerberıdiń tótenshe záresin ushyrdy. Kúıeýimen tildesýdiń eń kop taraǵan jáne arnaıy keńes etýge turatyn bul júıesi kóbiniki qajetti nátıjege qol jetkizip jatady. Bul mıssıs Saýerberıdiń estýge yntyqqan nársesin, aıryqsha ótinish retinde aıtyp berýge mıster Saýerberıdiń qıyla ótinýine ákep soqty. Saǵattyń tórtten úsh bóliginen az ýaqytqa sozylǵan az-kem taıtalastan soń buǵan keńshilik etildi.

— Bul jasóspirim Tvıske baılanysty, qymbattym, — dedi mıster Saýerberı. — Ózi bir ımanjúzdi bala eken, qymbattym.

— Aıtary joq, sonshalyqty nansoǵarlyǵymen! — degendi aıtty ledı.

— Onyń muńdy keıpi, qymbattym, — dep sózin jalǵady mıster Saýerberı,— muny óte qyzyqty etip kórsetedi... Budan súıiktim, keremetteı mylqaý joqtaýshy shyǵar edi...

Mıssıs Saýerberı oǵan tańdanysyn jasyra almaı karady. Muny baıqap qalǵan mıster Saýerberı qaıyrymdy ledıdiń tarapynan qarsylyq bolýyn kútpesten sózin jalǵastyrdy:

— Men úlkenderdi jerleý kezindegi naǵyz mylqaý joqtaýshy jaıynda aıtyp turǵam joq, tek balalarǵa arnalǵan mylqaý joqtaýshyny aıtam, qymbattym. Kishkentaılarǵa laıyqty boıy bar mylqaý joqtaýshy, súıiktim, sóz joq, jańalyq bolar edi. Munyń keremet áser etetindigine kúmániń bolmasyn.

İs jerleý haqyna aýysqanda tamasha bilgirlik tanytatyn mıssıs Saýerberı myna usynysqa qaıran qalǵan; biraq qazirgi jaǵdaıda muny moıyndaý óz bedeline nuqsan keltiretin bolǵandyqtan, áıel tek qana mundaı qarapaıym nárse kúıeýiniń basyna buryn nege kelmegendigin syzdana surady. Mıster Saýerberı áıeliniń bul sózin óz usynysyna keliskendigi dep durys shamalady. Sóıtip, osy arada Olıverdi dereý bul kásiptiń qysyryna qandyryp, qyzmeti qajet bola qalǵan jaǵdaıda ol qojasyna erip júrýi kerek degen sheshimge keldi.

Jaǵdaı da keshikpeı týdy. Kelesi kúni ertemen, tańǵy tamaqtan jarty saǵattan keıin, dúkenge mıster Bambl kirip, taıaǵyn sórege súıep, syıymdy bylǵary ámıanyn shyǵaryp, odan bir japyraq qaǵaz alyp, Saýerberıge usyndy.

— Ehe! — dedi júzi jaınap ketken tabytshy, qaǵazǵa úńilip. — Tabytqa zakaz ba?

— Aldymen tabyt, sodan soń prıhod jerleýi, — dep jaýap qatty mıster Bambl, ózi sıaqty ishi qampıǵan bylǵary ámıannyń aýzyn baılaı berip.

— Beıton? — dedi tabytshy, kózin qaǵazdan mıster Bamblǵa aýdaryp. — Mundaı famılıany eshýaqytta estimep edim.

Bambl basyn shaıqap, jaýap qatty:

— Qyrsyq halyq, mıster Saýerberı, óte qyrsyq. Onyń ústine tákappar ma dep te qorqam.

— Tákappar deımisiz? — dep myrs etti tabytshy. — Al endi munyńyz tipten...

— Oh, bul jeksuryndyq qoı! —dep jaýap qatty bıdl. — Bul adamgershilikke jatpaıdy, mıster Saýerberı.

— Óte durys sóz, — dep kelisti tabytshy.

— Biz bul semá týraly tek úshinshi kúni keshkisin estidik, — dep sózin jalǵady bıdl, — ıá, onda da eger sol úıdegi bir áıel prıhod komıtetine naýqasty qaraý úshin — jaǵdaıy óte nashar eken, — prıhod dárigerin jiberýdi ótinbegende, biz eshteńe bilmes edik.

Dáriger tústikke shaqyrylyp ketipti de; al onyń shákirti (óte alǵyr bala) oǵan dereý qaramaıdan bosaǵan ydyspen áldebir dári berip jiberipti.

— Jyldamdyq dep osyny aıt! — dedi tabytshy.

— Aıtary joq, — dep qostap qoıdy bıdl. — Biraq arty qalaı boldy, jaqsylyqty bilmeıtin búlikshilerdiń tártibi qalaı boldy deseńizshi? Kúıeýi áıeli azap shegip jatqan aýrýǵa bul dáriniń járdemi joq, sondyqtan ol ony ishe almaıdy degendi aıtyp jiberipti. Ol áıelim muny ishpeıdi depti, ser! Budan nebári bir apta buryn eki ırlandyq jumysshy men kómir tıeýshige óte kómektesken tamasha, keremet eser etetin, paıdaly dári... Ony qaramaıdan bosaǵan ydysqa salyp, teginnen-tegin berip jiberse, al anaý muny ishe almaıdy depti, ser!

Bul qylyqtyń jan túrshigerligin mıster Bambl tolyǵynan sezingen kezde, sóreni taıaǵymen salyp qalyp, kúıingennen qyzyl kúreńitip ketti.

— O, — dedi tabytshy. — Bul meniń basyma eshýaqytta kelmes edi...

— Eshýaqytta ser, — dep daýystady bıdl. — Jáne eshkimniń basyna eshýaqytta! Biraq endi, ol ólgende bizge ony jerleýge týra keledi! Minekı, adresi jáne neǵurlym jyldam jasalsa soǵurlym jaqsy bolady.

Osy sózdermen kóńili ábden órepkigen mıster Bambl úshburysh qalpaǵyn teris kıip, dúkennen tez shyǵyp ketti.

— Ah, Olıver, onyń ashýlanǵany sonsha, tipti seni suraýdy da umytyp ketti, — dedi mıster Saýerberı, kóshede ketip bara jatqan bıdldiń artynan qarap turyp.

— Iá, ser, — dep jaýap qatty júzdesý kezinde bıdldiń kózine túspeýge tyrysqan Olıver, mıster Bambldyń daýsyn esine túsirgenniń ózinde balanyń óneboıy qalshyldap qoıa beretin.

Áıtkenmen, ol mıster Bambldyń kózine túspeýge bekerge tyrysqan, sebebi aq beshpetti jentlmenniń kóripkeldigi ózine ólerdeı áser etken osy qyzmet adamy, endi tabytshy Olıverdi alǵan synaq ýaqyty bitkenshe, ıaǵnı aldaǵy jeti jylǵa túpkilikti kelisimmen qalyp, qaıtadan prıhodqa masyl bolyp barý qaýipi ótkenshe, bala jaıyndaǵy áńgimege jolamaýdy jón kórgen.

— Tamasha! — dedi mıster Saýerberı qalpaǵyna jarmasyp. — Bul neǵurlym tez aıaqtalsa, soǵurlym jaqsy... Noe, dúkenge kóz qyryńdy sal... Olıver, bórkińdi alyp, sońymnan er.

Olıver kónip, kásibı mindetin atqarýǵa attanǵan qojaıynnyń sońynan ilesti.

Aldymen olar eń adamy kóp, qalanyń halyq tyǵyz ornalasqan kvartaldarymen, al sodan soń ózderi ótken jerlerinen góri áldeqaıda las ta, aıanyshty tar kóshege burylyp, saparlarynyń negizgi nysanasy bolǵan úıdi izdestirip toqtaı qalysqan. Kósheniń eki jaǵynda da abajadaı úlken ári bıik, jarlylar turatyn óte eski úıler tur; bul týrasynda kýániń de keregi joq edi, qoldaryn keýdesine aıqastyryp, eki búktetile, urlana basyp, kósheden etken birneshe áıel men erkekterdiń araqqa bókken júzderi de osy qorytyndyny rastaǵandaı edi. Úılerde dúkender bar edi, biraq olarǵa aıqysh-uıqysh taqtaı qaǵylyp, birtindep buzyla bastapty da, tek joǵarǵy qabattarda ǵana adamdar turady eken. Ýaqyt pen shirýden qıraǵan birqatar úıler qulap ketpes úshin jol ishegindegi jerge qazyp ornatyp, qabyrǵaǵa tirelgen úlken aǵash tireýlerge súıenip tur. Biraq tipti osy qıraǵan jerler de, shamasy, úısiz-kúısiz jarly-jaqybaılarǵa túneıtin oryn qyzmetin atqarsa kerek, sebebi, esik pen terezelerdi jaýyp turǵan, súrgilenbegen taqtaılar keı jerlerinde adam sıatyndaı julynyp alynǵan. Shuńqyrdaǵy toqtaý sýlar laı ári sasyq. Tipti osy shirindiniń arasynda jortyp júrgen egeýquıryqtar da tym jeksuryn, qýdaı aryq edi.

Qojaıynymen birge Olıver kelip toqtaǵan ashyq turǵan esikte toqpaq ta, qonyraý da joq eken. Qarańǵy dálizben sıpalaqtap, saqtana jyljyp, Olıverge de qalyp qoıma, qoryqpa degendi qulaǵyna quıyp kele jatqan tabytshy ekinshi qabatqa kóterildi. Baspaldaq alańyna shyǵatyn esikke tirelgen ol saýsaǵynyń býyndarymen qaǵa bastady.

Esikti on úsh — on tórttegi qyz ashty. Bólmege basyn suǵyp qaraýy-aq muń eken, osynda jiberilgenin tabytshy birden túsindi.

Oshaqta ot joq, biraq áldebir adam ádettegideı sýyq oshaq aldynda búkshıip otyr. Onyń qasynda, alasa otyrǵyshyn jaǵylmaǵan peshke jyljytyp qoıyp, bir kempir jaıǵasqan. Bir buryshta alba-julba úrpıisken balalar júr de, al esikke qarama-qarsy kishkentaı qýysta kórpemen jabylǵan birdeńe jatyr. Sol tusqa kóz jibergen Olıverdiń tula boıy dir etip, eriksiz qojaıynyna yǵysqan, álgi nárseniń beti jabyq jatqanmen ólik ekenin birden túsingen.

Erkektiń júzi pyshaq janyǵandaı, ári óte qup-qý edi, saqal-shashy aǵarǵan, kózine qan tolǵan. Kempirdiń júzin ájim basqan, aman qalǵan eki tisi tómengi erninen ımıip shyǵyp tur, al kózi ótkir, jalt-jult etedi. Olıver oǵan da, erkekke de qaraýǵa qoryqty. Olar ózi álginde ǵana kóshede kórgen egeýquıryqtarǵa qatty uqsaıtyn edi.

— Eshkim de oǵan jaqyndamaıdy! — dep kektene aıqaılady erkek, tabytshy qýysqa bet alǵan kezde ornynan atyp turyp. — Jaqyndamańyz! Qarǵys atsyn sizdi, eger ómir qymbat bolsa jaqyndamańyz.

— Sandyraq, dostym! — dedi qaıǵy-muńnyń barlyq túrine kózi úırengen tabytshy.— Sandyraq!

— Tyńdańyzshy! — dep aıqaılady álgi kisi judyryǵyn túıip, aıaǵyn jyndana tepkilep. — Tyńdańyzshy! Men ony jerge kómgizbeımin. Ol odan tynyshtyq taba almaıdy, qurttar maza bermeıdi... Qurt jegendeı de eshteńesi joq, ol ábden keýip qalǵan.

Myna esýas sandyraqqa jaýap retinde tabytshy lám-mım degen joq, qaltasynan ólsheýishin alyp, ol óliktiń janyna tizerledi.

— Ah, — dep aıqaılady erkek, kóz jasyna erik bere, óliktiń aıaǵyna qulaı ketip.— Tizerleńder báriń, onyń aldynda tizerleńder! Osy aıtqanym esterińde bolsyn! Aıtyp turmyn ǵoı, ony ashtan qatyrdy dep! Bezgegi bastalǵansha sonsha asqynar dep oılamaǵan em. Sodan qý súıek bop shyǵa keldi. Oshaqta ot ta, úıde shyraq ta joq. Ol qarańǵyda kóz jumdy, qarańǵyda! Ol tipti óz balalarynyń júzin de kóre almady, olardy atyn atap shaqyrǵanyn biz estidik qoı. Oǵan bola men qaıyr surap edim, túrmege otyrǵyzdy. Men úıge kelsem, ol ólip qalypty, ony ashtan qatyrdy. Qudaı aldynda ant isheıin,— ony ashtan qatyrdy!

Ol shashyn julyp, oıbaı salyp, edende dóńbekshı bastady; kózi bir ornynda turyp qalǵan, aýzy kóbiktenip ketti.

Shoshynǵan balalar zar jylady, biraq osy ýaqyttyń ishinde bolyp jatqannyń eshteńesin estimegen kisishe bylq etpeı otyrǵan kempir qorqytyp-úrkitip, balalardyń jylaýyn tyıdy. Áli de edende jatqan erkektiń galstýgin sheship, ol teńsele basyp tabytshyǵa keldi.

— Bul meniń qyzym, — dedi kempir, ólik jatqan jaqqa qaraı basyn julqyp, naqurys adamsha kózin qysty, munysy máıitti kórgennen de qorqynyshty áser etti. — Qudaıym-aı, qudaıym-aı! Qandaı ǵajap edi bul! Men ony týǵan kezde jas áıel edim, endi men kóńildimin, sap-saýmyn, al mynaý bolsa boıy sýyp, qatyp jatyr! Qudaıym-aı, qudaıym-aı, oılap kórińiz tek: tap teatrdaǵy sıaqty, tap teatrdaǵydaı!

Álgi aıanyshty pende ybyljyp sóılep, qıqyldap, jan túrshiktirer kóńildilikke berilip jatqanda tabytshy esikke bettegen.

— Toqtaı turyńyz, — dep aıqaılady kempir. — Ony qashan jerleıdi — erteń be, búrsúgini me, álde búgin keshkilik pe? Men ony kómýge daıarladym, endi tabytynyń sońynan ilesýim kerek. Maǵan úlken shekpen jiberińiz — jaqsy jyly shekpen bolsyn, óıtkeni sumdyq sýyq bop tur ǵoı. Jáne biz keter aldynda samsa jep, sharap ishýimiz kerek! Jarar! Nan jiberińiz — nan men bir kese sý... Qymbattym, bizde nan bola ma?..— dep shydamsyzdana surady ol, qaıtadan esikke bettegen tabytshynyń paltosyna jarmasyp.

— Iá, ıá, — dedi tabytshy. — Árıne. Siz ne qalasańyz bári de bolady!

Ol kempirdiń qolynan julqynyp shyǵyp, Olıverdi súıreı-múıreı asyǵys shyǵyp ketti.

Kelesi kúni (bul ýaqytta semáǵa mıster Bambldyń ózi jetkizgen eki fýnt nan men bir kesek irimshik túrinde úı-ishine járdem berilgen) Olıver óz qojaıynymen birge jarlynyń ot basyna taǵy kelse, tabyt kóterýge jumys úıinen tórt adam ertken mıster Bambl jetip te úlgiripti. Kempir men erkek alba-julba kıimderiniń syrtynan eski qara shekpen jamylypty, eshteńemen qaptalmaǵan tabyttyń qaqpaǵyn bekitken soń, júkshiler ony ıyqtaryna kóterip, kóshege alyp shyqty.

— Al endi qart ledı, tezirek júrińiz, — dep sybyr etti (Saýerberı kempirdiń qulaǵyna. — Biz keshigip qaldyq, al sváshennıkti kúttirip qoıýǵa bolmaıdy. Alǵa, balalar, jedelirek basyńdar.

Mundaı nusqaýdan keıin júkshiler jep-jeńil júkterimen tez-tez basyp, adymdap jóneldi de, al bularǵa ergen ekeý bar kúshterin sap, qalyp qoımaýǵa tyrysty. Mıster Bambl men Saýerberı alda shıraq basyp bara jatty, al aıaǵy qojaıyndikindeı uzyn emes Olıver bir búıirde júgirip keledi.

Degenmen mıster Saýerberıdiń boljamyna qaramastan, asyǵýdyń eshbir jóni joq bop shyqty, sebebi, bular prıhod qabirine arnalǵan qalaqaı qaptap ketken zırat buryshyna jetkende sváshennık áli joq eken de, úıshiktegi kamın aldynda otyrǵan klerk bir saǵattan keıin kelip qalýy ábden múmkin degendi aıtty. Sondyqtan tabyt qabir jıegine qoıyldy, al ilmıgen ekeý sebelegen sýyq jańbyr astynda balshyqqa batyp, shydamdylyqpep kútip tur, al bolǵaly turǵan kórinisti qyzyq kórip kelgen alba-julba balalar qabir qulpytastarynyń arasynda jasyrynbaq oınap, taǵy basqa da kóńil kótererlik birdeńeler oılap taýyp, tabyttyń ústinen sekirip, máre-sáre boldy. Mıster Saýerberı men Bambl klerktiń óz dostary esebinde kamın aldyna jaıǵasyp, gazet oqýǵa kirisken.

Aqyry bir saǵattaı ýaqyt ótken soń qabirge qaraı júgirip kele jatqan mıster Bambl, Saýerberı men klerk kórindi. Olardyń sońdarynan asyqpaı basyp, stıharyn kıgen sváshennık shyqty. Sodan soń mıster Bambl ádep saqtatý maqsatymen eki-úsh balany taıaqtap aldy, al sváshennık tórt mınýtta qansha janaza oqýǵa múmkin bolsa, sonsha oqyp, stıharyn klerkke berdi de, qarasyn batyrdy.

— Al, Bıll, — dedi Saýerberı qabirshige ,— qabirdi kómińder.

Jumys qıyn emes edi, qabirde tabyttyń kóptigi sonsha, oń ústińgi qabattan jer betine deıin birneshe fýt qana bolatyn. Qabirshi topyraq tastap, ony aıaǵymen taptady da, kúregin ıyǵyna salyp alyp, qyzyqtyń osynshalyq tez bitkenine kóńilderi tolmaı, ýlap-shýlaǵan balalardyń qorshaýynda kete bardy.

— Baryńyz, dostym, — dedi Bambl, erkektiń arqasynan qaǵyp, — qazir zırat qaqpasyn jabady.

Qabir erneýine kelip turǵaly qybyr etpegen álgi adam basyn kóterip, sóılep turǵan kisige qarady da, birneshe qadam basqannan keıin, es tússiz qulap tústi. Iyǵynan tabytshy sheship alǵan shekpenge jylap otyrǵan jyndy kempirdiń oǵan qaraıtyn murshasy joq edi. Sondyqtan da erkektiń betine saptyaıaqpen sý shashyp, anaý kózin ashqan kezde, zırattan óıtip-búıtip shyǵaryp jiberdi de, qaqpany jaýyp, tus-tusqa tarap ketisti.

— Al qalaı, Olıver, — dep surady Saýerberı bular úıge qaıtyp kele jatqanda, — bul saǵan unady ma?

— Eshteńe emes, rahmet, ser, — dep eki ushtylaý jaýap qatty Olıver. — Pálendeı unaǵan joq, ser.

— Úırenip ketesiń, Olıver, — dedi Saýerberı. — Etiń ólip ketken soń bul túkke turmaı qalady.

Olıverdiń mıster Saýerberıden eti ólip ketý úshin uzaq ýaqyt qajet boldy ma dep suraǵysy keldi. Biraq ol bul saýaldy qoımaǵandy jón kórdi de, kórgeni men estigenderin sarapqa salyp, dúkenge oraldy.

VI TARAÝ

Noeniń mazaǵyna shamdanǵan Olıver áreketke kirisedi de, anany qatty qaıran qaldyrady

Synaý aıy ótti de, Olıver shákirttikke qabyldandy. Jyldyń bul mezgili aýrý-syrqaý mol, ǵajap kez edi. Saýdagerlik tilmen aıtqanda tabytqa suranys kóbeıdi de birneshe aptada Olıver úlken tájirıbege ıe boldy. Mıster Saýerberıdiń qýlyǵynyń jemisteri onyń eń jarqyn úmitiniń ózinen de asyp tústi. Qyzylsha aýrýynyń osynsha asqynyp, balalardy osynshalyq baýdan túsirýin qarttar da esterine túsire almady; kóptegen qaraly sherýdi shlápasynyń lentasy tizesine deıin túsip, qalanyń barlyq analarynyń janyn aıtyp jetkizgisiz aıaýshylyq pen qasiretke toltyryp kishkentaı Olıver basqardy. Sondaı-aq, minsiz tabytshyǵa aýadaı qajet ózin ustaı bilýdi úırený úshin, qojaıynymen birge úlkenderdi jerleýge de qatynasqandyqtan rýhy kúshti adamdardyń qatal syn men qazany qanshalyq moıyn usyný jáne beriktikpen qarsy alatynyn baqylaýǵa Olıverde múmkindik az bolǵan joq.

Aıtalyq, mysaly úshin, Saýerberı qandaı bolmasyn bir dáýletti qartań ledı nemese jentlmendi jerleýge zakaz alǵanda, marqumnyń naýqasy kezinde tipti bógde kisilerdiń kózinshe jubana almaı, sheksiz qaıǵyǵa batqan tolyp jatqan jıenderi men jıensharlary óz ortalarynda ózderin asa sergek sezinip, ýaıym-qaıǵysyz, ózara kóńildi áńgime-dúken quryp, mazalaryn alǵan eshteńe bolmaǵandaı sezinetinin talaı baıqady. Áıelderiniń nazasyn erleri asqan jaıbaraqattyqpen kóteretin. Óz kezekterinde, áıelderi de qaraly kıimge orana turyp, onyń ishinde qasiret shege bermeı, osy ilgegi ózine jarasa ma, ádemi me, sonyń qamyn kóbirek jeıtin tárizdi. Sondaı-aq, jerleý kezinde aýyr azap shekken ledı men jentlmenderdiń úılerine oralǵan soń dereý ózderine ózderi kelip, shaı iship bolǵansha jandarynyń ábden jaılanatynyn da baıqaýǵa bolar edi. Osynyń barlyǵyn kórý óte qyzǵylyqty ári ǵıbratty bolatyn da, Olıver osy qubylystardy úlken yqylaspen baqylaıtyn.

Osynaý qaıyrymdy jandardyń úlgisi Olıverdi taǵdyrǵa moıynsunýǵa úıretti dep, onyń ómirbaıanyn jaza turyp, kesip aıta almaımyn, biraq men mynany kesip aıta alam, kóp aıdyń júzinde ol Noe Kleıpoldiń myńqyly men mazaǵyna shydap baqty, anaý Olıverge burynǵydan góri qastasty, sebebi jańa shákirt qara jezl men lentaly shlápaǵa ıe bolǵanda, bul, burynǵy shákirt, eski bórik pen teri shalbar kıip júrgen, sony qyzǵandy. Noe balaǵa jaman kózqarasta bolǵandyqtan Sharlott ta Olıverden teris aınalǵan, al mıssıs Saýerberı onyń bitispes jaýy retinde qala berdi, sebebi mıster Saýerberı balamen dostasýdan qashpaǵandaı edi: bir jaǵynan, osy tórt adamnyń arasynda, ekinshi jaǵynan kisi jerleýdiń asa moldyǵynan Olıver ózin syra qaınatatyn jerdegi astyq toly qambada jańylysyp qalyp qoıǵan qarny ash toraıdaı asa Jaman sezindi.

Al endi men Olıver tarıhynyń mańyzdy kezeńine qadam basam, óıtkeni, meniń aldymda bylaısha jaı, túkke turǵysyz kóringenimen, keleshekte onyń barlyq is-áreketine aıtarlyqtaı ózgeris engizetin oqıǵany baıandaý mindeti tur.

Birde Olıver men Noe úırenshikti ádet boıynsha, túski tamaq ýaqytynda as úıge túsken, bir jarym qadaqtaı qoı ótiniń kesegi meılinshe nashar edi. Sharlotty as úıden shaqyryp áketken shaqta, qarny ash, ári ashýly Noe Kleıpol eger jas Olıver Tvısti yzalandyryp, janyn qınasa myna bir qysqa ýaqytty tamasha paıdalanýǵa bolar dep sheshken.

Sol kúnásiz qyzyqqa kenelmek bolǵan ol aıaqtaryn dastarhan japqan stol ústine qoıyp, Olıverdi shashynan tartty, qulaǵynan sozdy, «jaǵympazsyń» degen pikirin de bildirdi, qashan da bolsyn onyń darǵa asylǵan kezin tamashalasam degen qushtarlyǵyn da aıtty, sonymen qatar buzylǵan zymıan jetimhana balasynan ǵana kútýge bolatyn ózge de ýly sózderin aıamaı-aq tókken. Biraq osynshama kúlki-mazaqtyń birde-biri kózdegen nysanaǵa jetpedi — ıaǵnı Olıverdiń kózinen jas shyǵara almady da, endi budan da ótken qý tildilik tanytpaq bolǵan Noe, ózinen áldeqaıda ataqty dóreki boqtampazdar bireý-mireýdi masqaralaý úshin kúni búginge deıin qoldanatyn ádiske, balanyń jeke basyna kóshti.

— Prıhod kúshigi, — dep bastady Noe, — seniń shesheń qalaı turyp jatyr?

— Ol ólip qalǵan, — dep jaýap qatty Olıver. — Ol týraly bir aýyz sóz aıtpańyz.

Osyny aıtqan Olıverdiń óńine qan teýip, tynysy jıiledi, al erni men tanaýy erekshe jybyrlaı tústi, mıster Kleıpoldyń paıymdaýynsha, bul zar eńirep jylaýdyń alǵy sharttary edi. Osy áserdiń qushaǵyndaǵy anaý qaıtadan iske kirisken.

— Shesheń neden óldi, prıhod kúshigi? — dep surady Noe.

— Júregi jarylyp ketkendikten, maǵan kári kempirler solaı degen, — dedi Olıver Noeniń saýalyna jaýap berýden góri óz oıyn daýystaı aıtyp. — Ózim jarylǵan júrekten qalaı óletindigin sezetin sıaqtymyn.

— Trallálá-lá-lá, prıhod kúshigi! — dep daýystady Noe Olıverdiń júzinen jasy sorǵalaı jónelgende. — Kózińnen sorańdy aǵyzǵan ne?

— Siz emes, — dep jaýap qatty Olıver, kóz jasyn dereý súrtip tastap. — Dámetpeı-aq qoıyńyz!

— Men emes pe, qaraı gór, — dep jynyna tıe tústi Noe. — Iá, siz emes! — dep kesip aıtty Olıver.

— Al endi jetetin shyǵar. Maǵan anam jaıly bir aýyz sóz aıtpańyz. Jaqsylyqpen qoıalyq.

— Jaqsylyqpen qoıalyq! — dep daýystap jiberdi Noe. — Qaraı gór! Prıhod kúshigi, sen arsyz ekensiń! Anańdy uraıyn! Keremet-aq shyǵar onyń, aıtary joq! Oı-qudaıym-aı!

Osy arada Noe basyn mańyzdana ızep qoıdy da, tıtteı qyp-qyzyl tanaýyn bar múmkindiginshe tyrjıtty.

— Sen bilemisiń, prıhod kúshigi, — dedi Olıverdiń ún-túnsiz qalýynan odan ári qutyrynǵan anaý mysqyldady da ekijúzdi únmen, — sen bilemisiń prıhod kúshigi, buǵan qazir, árıne, eshteńeniń járdemi joq, tipti sol kezde de oǵan qol ushyn berýiń ekitalaı edi, men osyǵan ókinem ǵoı. Bárimizdiń de osyǵan ishimiz ashıdy jáne seni de aıaımyz. Biraq sen shesheńniń naǵyz saldaqy bolǵandyǵyn bilip qoıýyń kerek, prıhod kúshigi.

— Siz ne dedińiz? — tula boıy dir etken Olıver qaıyra surap.

— Shesheńniń naǵyz saldaqy bolǵandyǵyn, prıhod kúshigi, — bet aýzy shimirikpeı sózin qaıtalady Noe. — Jáne de bilemisiń, prıhod kúshigi, onyń ólip qalǵandyǵy da jaqsy boldy, áıtpese oǵan Braıdýelde aýyr jumyspen aınalysýǵa týra keler edi, nemese muhıttyń ar jaǵyna attanyp, bolmasa dar aǵashynda salbyrap turar edi, eń durysyraǵy sońǵysy bolar, sirá!

Qany qaınaǵandyqtan tútigip ketken Olıver ornynan atyp turyp, stol men oryndyqty tóńkerip tastap, Noeni keńirdekten shap berip, julqı tartqanda ananyń tisteri saqyldap ketti, sonsoń bar kúshimen shirenip soqqannan Noe jalpasynan tústi.

Bir mınýt buryn ǵana bala qatal qarym-qatypastyq kesirinen typ-tynysh, jup-jýas, eleýsiz ǵana birdeńe sıaqty edi. Biraq aqyry onyń rýhynyń ashý-yzasy shekten shyqty: qaıtys bolǵan anasyna jasaǵan aıaýsyz jábir qanyn qaınatqan. Keýdesi kórikteı bulqynyp, boıyn jınap alǵan, kózi janyp tur; aıaǵynyń astynda búrisip jatqan qorqaq jábirleýshisiniń ústinde kózi qaharlana jalt-jult etip, buryn ózine de málim emes kúsh-qýatpen anaǵan aıbat shekkende ózine-ózi uqsamaı ketkendeı edi.

— Mynaý meni óltiredi, — dep zarlap qoıa berdi Noe. — Sharlott, qojaıyn! Jańa shákirt meni óltirgeli jatyr. Kómektesińder! Járdemdesińder! Olıver jyndanyp ketti! Sharlott!

Noeniń aıǵaıyna ashshy daýyspen Sharlott, odan da góri qattyraq oıbaımen mıssıs Saýerberı ún qosqan; birinshisi as úıge búıirdegi esikten júgirip kirgen de, al ekinshisi eger tómen tússe ómirine eshqandaı qaýip tónbeıtindigine ábden kózi jetkenshe satyda turǵan-dy.

— Ah, ońbaǵan! —dep shar-shar etti Sharlott qarýy tolyq jetilgen er adamnyń qaıratyna teń kúshpen Olıverge jabysa ketip.

— Ah, sen, jaqsylyq bilmeıtin kishkentaı qanisher, merez ońbaǵan!

Osy sózderiniń arasynda Sharlott jınalǵandardyń qybyn qandyra shyryldaı júrip, Olıverdi tómpeshtep jatty.

Sharlottyń judyryǵy jýan bolatyn-dy, áıtsede jyndanǵan Olıverdi táýbasyna keltirý úshin bul judyryq azdyq eter dep qaýiptengen mıssıs Saýerberı as úıge atyla enip, bir qolymen Olıverdi ustaı bere, ekinshi qolymen onyń betinen tyrnalap, anaǵan kómekke kirisken. İsi osylaısha ońǵa basqan soń Noe de edennen kóterilip, Olıverdiń arqasynan judyryqtaı bastady.

Áıtse de bul uzaqqa sozylý úshin kúsh-qýatty tym kóp qajet etetin jattyǵý edi. Uryp-soǵyp, tyrnaýdan tıtyqtary quryǵan olar aıǵaılap, qoldan shyǵýǵa árekettengen, sóıtse de asa qorqa qoımaǵan Olıverdi sholanǵa súırep ákelip, qamap tastady. Osylaı bolýy-aq muń eken, mıssıs Saýerberı kresloǵa qulaı ketip, aǵyl-tegil eńirep qoıa berdi.

— Ah, qudaıym-aı, mynaý ólip barady, — dep daýystady Sharlott, — Noe, qymbattym, bir stakan sý ákel! Tezirek!

— O, Sharlott! — dedi mıssıs Saýerberı basy men aıaǵyna Noe quıyp jatqan sýyq sýdyń kóptigi men tynys alar aýanyń jetpeıtindigine qaramastan anyq sóıleýge tyrysyp. — O, Sharlott, mynanyń bárimizdi tósegimizde baýyzdap tastamaǵany qandaı baqyt!

— Iá, ıá! Bul degen baqyt qoı, mıssıs, — dep qostap qoıdy anaý. — Tek jórgekte jatqan shaǵynan bastap mańdaıyna qanisherlik pen qaraqshylyq jazylǵan mundaı jeksuryndardy keleshekte almaý úshin qojaıynǵa bul sabaq bolatyn shyǵar degen úmitim bar. Sorly Noe! Men kirgende, mıssıs, onyń keýdesinde shybyn jany ázer qalypty.

— Beıshara-aı! — dedi mıssıs Saýerberı prıýt balasyna aıryqsha janashyrlyqpen qarap.

Beshpetiniń ústińgi túımesi Olıverdiń tóbesimen bir deńgeıde keletin Noe, ózin janashyrlyq sózdermen bastan-aıaq kómip jatqanda shaǵyna murnyn tartyp, kózin ýqalap, birneshe tamshy jas syǵyp shyǵardy.

— Ne istesek eken! — dedi mıssıs Saýerberı daýystap.

— Senderdiń qojaıyndaryń da úıde joq, úıde bir de bir erkek kindik joq, al anaý bolsa endi on mınýttan soń myna esiktiń tas-talqanyn shyǵarar!

Atalǵan esikti Olıverdiń ishten baryn sala ıterýi álgi joramaldy tolyǵynan rastaǵandaı edi.

— Ah, qudaıym-aı, — dedi Sharlott. — Ne isterimdi tipti bilmedim, mıssıs... Polısıaǵa jibersek pe eken?

— Álde soldattardy shaqyramyz ba? — degen usynys engizdi mıster Kleıpol.

— Joq, dedi mıssıs Saýerberı esine Olıverdiń eski tanysy túsip. — Mıster Bamblǵa júgirińiz. Noe, oǵan bir mınýt ta aıaldamaı, týra qazir osynda kelsin deńiz! Bórkińizdi izdemeı-aq qoıyńyz! Tezirek! Bara jatqanda pyshaqtyń júzin kógergen kózińizge ustańyz! İsigi qaıtady.

Noe jaýap qaıtarýǵa ýaqytyn joǵaltyp jatpaı, ata jóneldi. Jalańbas, kózine báki basyp alyp, kóshedegi halyqtyń arasynan jaryp ótip kele jatqan prıýt balasyn kórgender qanshama tańdandy deseńizshi!

VII TARAÝ

Olıver búligin jalǵastyrýda

Kóshe-kóshemen oqtaı ushqan Noe Kleıpol jumys úıiniń qaqpasyna jetkenshe demin alý úshin birde-bir ret aıaldaǵan joq. Júzine jylaý men qorqynysh kóleńkesin jaqsyraq jaıý úshin osy arada az-kem bógelgen ol, qaqpany qatty qaqty da, osy syqpytymen esikti ashqan qaıyrshy shaldyń aldynda tura qalǵan edi. Tipti zamannyń jaqsy keziniń ózinde tóńireginen tek qana jabyqqan júzderdi kórip úırengen álgi shaldyń ózi de tańdanǵannan shegine bergen.

— Bul balaǵa ne boldy eken? — dep suraǵan qaıyrshy.

— Mıster Bambldy! Mıster Bambldy! — dep aıqaılady Noe ádeıi sharasy taýsylǵan, ári qatty da mazasyz daýyspen, bul sózder kezdeısoq jaqyn mańda júrgen mıster Bambldyń qulaǵyna jetip qana qoıǵan joq, sonymen birge qatty ábirgerge túsken, anaý — qyzyqty da mándi jaǵdaıǵa qarańyz — aýlaǵa úsh buryshty qalpaǵyn da kımesten shyǵa kelgen; bul tipti bıdldiń ózi kenetten tap bolǵan surapyl kúshtiń áserinen ýaqytsha ózin-ózi ustaı almaı jáne óz qadirin de umytyp ketetindiginiń, kýási.

— O, mıster Bambl, ser! — dep bajyldady Noe, — Olıver, ser, Olıver!

— Ne, ne bop qaldy? — dedi kózi qýanyshtan jaınap qoıa bergen Bambl, onyń sózin bólip jiberip. — Shynymen qashyp ketti me? Shynymen qashyp ketti me, Noe?

— Joq, ser! Qashyp ketken joq, ser! Ol zulym bolyp shyqty! Ol meni óltirmek boldy, sonan soń, Sharlotty, sodan keıin qojaıynnyń áıelin óltirgisi keldi. Oh, myna jerim qandaı qatty aýyryp bara jatyr deseńizshi, ser!

Osy jerde Noe betin tyrjıtyp, jylan balyqtaı alasura búktetildi. Olıverdiń esirik, qanqumarlyq shabýyly óziniń ish qurylysyna eleýli zıan keltirip, aýyrtyp áketip bara jatqanyn mıster Bamblǵa osylaı uqtyrdy.

Jetkizgen habary mıster Bambldy ábden aıran-asyr etkendigine kózi jetken ol osy áserdi barynsha kúsheıte túsýge tyrysyp, óziniń alǵan sumdyq jaraqatyna burynǵydan on ese qattyraq shaǵyna bastady. Al aýla ishimen kele jatqan aq beshpetti jentlmendi kózi shalǵan kezde onyń oıbaıy burynǵydan da aıanyshtyraq estildi, sebebi álgi aıtylǵan jentlmenniń nazaryn aýdaryp, ony da ashyndyrý qajettigin ol durys paıymdaǵan edi.

Jentlmenniń nazary da shuǵyl buǵan aýǵan. Úsh qadam attamaı jatyp, ol burylyp qarady da, myna ońbaǵan bala nege osynshama ulyp tur jáne mıster Bambl nelikten munyń sybaǵasyn bermeıdi dep ashýly únmen saýal bergen.

— Bul beıshara bala, jetimhana mektebinen, ser, — dep jaýap qatty mıster Bambl. — Muny óltirýge sál-aq qalǵan — tipti óltirgen dese de bolar — anaý bala she, Tvısti aıtam.

— Saıtan alǵyr! — aq beshpetti jentlmen daýystap jiberip, qaqqan qazyqtaı melshıip qaldy. — Muny men bilip em! Áý bastap-aq bul buzyq bala aqyry darǵa asylmaı tynbas degen kóripkelim bolyp edi.

— Ol sondaı-aq qyzmetshi qyzdy da óltirmek bolypty, ser, — dedi mıster Bambl júzi shúberekteı qýaryp.

— Jáne qojaıyn áıeldi de, — dep sózge qystyryldy mıster Kleıpol.

— Jáne óz qojaıynyn da, siz solaı dedińiz ǵoı deımin, Noe? — degendi qosty mıster Bambl.

— Joq, qojaıyn úıde bolmady, áıtpese anaý ony da óltiretin edi, — dep jaýap qatty Noe, — ony da óltirem degen.

— Qoıshy? Ózi óltirem dep aıtty ma? — dep surady aq beshpetti jentlmen.

— Iá, ser, — dep jaýap qatty Noe. — Jáne ǵafý etińiz, ser, mıster Bambldyń qazir kelip, ananyń sazaıyn berýge ýaqyty bolmas pa eken, sony bilip kel dep edi, qojaıyn áıel, sebebi qojaıyn úıde bolmaı tur.

— Árıne, árıne, — aq beshpetti jentlmen jymıa kúlip, óz boıynan úsh dúımdaı bıik turǵan Noeniń basynan sıpap qoıdy. — Sen jaqsy balasyń! Mine saǵan... pennı... Bambl, taıaǵyńyzdy alyńyz da Saýerberıdikine baryp, ne isteý kerektigin kórip kelińizshi. Ony aıamańyz, Bambl.

— Ózim de aıamaspyn, ser, — dep jaýap berdi Bambl jurtty joqtaýǵa arnalǵan taıaǵynyń ushy jaǵyna oralǵan shúberekti túzeı berip.

— Saýerberıge de aıamasyn dep aıtyńyz. Kózin kógertip, betine tańba túsirmeı odan eshteńe shyǵara almaısyń, — dedi aq keýdesheli jentlmen.

— Men bul týrasynda da tyrysyp baǵarmyn, ser, — dep jaýap qatty bıdl.

Iesiniń kóńil hoshyna oraı, úsh buryshty qalpaǵy men taıaǵyn retke keltirgen soń, mıster Bambl Noe Kleıpolǵa erip, tabytshynyń dúkenine jetýge asyqty.

Munda istiń jaǵdaıy onshalyqty ońǵa baspap edi. Saýerberı áli oralǵan joq bolatyn da, al Olıver bolsa uranyń esigin bastapqydaǵy ekpinmen órshelene tepkilep jatqań. Mıssıs Saýerberı men Sharlottyń sózderine qaraǵanda onyń ashýy sonshalyqty qorqynyshty edi. Mıster Bambl aldymen kelissóz júrgizip alyp, esikti sodan keıin ashýdy jón kórdi. Osy maqsatpen ol bastama retinde esikti bir teýip qalyp, sonan soń aýzyn kilt salatyn tesikke taqaı berip, jýan daýyspen buıyra til qatty:

— Olıver!

— Bosatyńdar meni! — dedi Olıver uradan.

— Sen meniń daýysymdy tanyp turmysyń, Olıver? — dep surady mıster Bambl.

— Iá, — dep jaýap qatty Olıver.

— Al sen qoryqpaımysyń? Men sóılep turǵanda qaltyramaısyń ba? — dep surady mıster Bambl.

— Joq, — dedi batyl sóılegen Olıver.

Estımin dep kútken, estip úırengenderine múldem uqsamaıtyn myna jaýap mıster Bambldy qatty sastyrǵan. Ol kilt salatyn tesikten sheginip ketti de, boıyn túzep, til aýyzsyz ań-tań kúıde janynda turǵandardyń anasyna bir, maǵynasyna bir jaltań-jaltań qarady.

— Oh, mıster Bambl, ol sirá, esinen adasqan bolýǵa tıis, —dedi mıssıs Saýerberı. — Eger esiniń jartysynyń ózi durys bolǵan kúnde de sizben birde bir bala bulaı sóılese almas edi.

— Bul esinen adasý emes, mıssıs, — dedi Bambl az-kem oılanyp alyp. — Bul et qoı.

— Ne dedińiz? — dep daýystap jiberdi mıssıs Saýerberı.

— Et, mıssıs, et, — dep qaıtalady Bambl qatal túrde nyq-nyq sóılep. — Siz ony toıyndyrǵansyz, mıssıs. Siz onyń jaǵdaıyndaǵy adamnyń tabıǵatyna saı emes jany men rýhyn oıatyp jibergensiz. Muny sizge, mıssıs Saýerberı, prıhod keńesiniń músheleri de aıtar, al olar tájirıbesi fılosoftar. Beısharalarǵa jan men rýhtyń qajeti qansha? Biz olarǵa denesin qaldyrǵanymyzdyń ózi de jaraıdy ǵoı. Eger de siz, mıssıs, balany botqaǵa ǵana qaratqanda ǵoı, mundaı pále eshqashan da bolmas edi.

— Ah, qudaıym-aı! — dep zarlanyp qoıa berdi mıssıs Saýerberı kózin duǵa qylǵandaı aspanǵa aýdaryp. — Mine jomart bolýdyń saldary.

Mıssıs Saýerberıdiń Olıverge jasaǵan jomarttyǵy mol, ol ózge eshkim aýzyna da almaıtyn júrek aınytar kaldyqtarmen balany sarańdyq etpen-aq toıyndyratyn-dy. Sondyqtan da, mıster Bambl taqqan osynshama aýyr aıypty ózine qabyldaý úshin áıeldiń kókireginde qanshama moıyn usynýshylyq pen qurbandyq jatqandyǵyn ańǵarý qıyn emes. Ádildik úshin aıta ketý kerek, jomarttyq degen onyń oıynda da, sózinde de, isinde de bolyp kórmegen-di.

— Ah, — dedi mıster Bambl, ledı kózin qaıtadan tómen túsirgen kezde. — Qazir isteýge bolatyn jalǵyz-aq nárse, ol az-kem ashyqqansha bir-eki kún urada qaldyra turý, al sodan soń ony shyǵaryp alyp, qashan úırený merzimi aıaqtalǵansha jalǵyz botqamen ǵana tamaqtandyrý kerek. Bul ózi nashar semádan. Tez qyzbalyqqa salynyp ketetinder tobynan, mıssıs Saýerberı! Doktor men janynda bolǵandardyń aıtýynsha, munyń sheshesi árbir jóni túzý áıel múldem ketetin neshe túrli qıyndyqtar men azapqa qaramastan osy araǵa súıretilip jetken.

Mıster Bambl sóziniń osy jerine jetkende, óz anasy jaıyndaǵy áńgimeni qulaǵy shalyp qalǵan Olıver esikti ekilene tepkiledi de, ózge ún ataýlynyń bárin kómip jiberdi.

Tap osy bir qıyn jaǵdaıda Saýerberı oralǵan. Qojaıynynyń saıtanyna ot túsirý maqsatymen Olıverdiń jasaǵan qylmysyn eki ledı de ósire baıandap shyqqan soń, ol dereý uranyń esigin ashty da, búlikshi shákirtin jaǵasynan alyp súırep shyǵardy.

Olıverdiń ústindegi kıimi taıaq jegen kezde dal-dul bolǵan edi: bet-aýzy kógerip, tańba túsip qalǵan: úrpıgen shashy mańdaıyna qaraı dýdyrap ketken. Biraq júzi ashýdan alaýlap tur, sholannan shyǵaryp alǵan sátte Noege qaharlana kóz tastap qoıdy, túri tıtteı de qoryqqan álpet baıqatpaıdy.

— Aıtary joq, jaqsy-aq jigit! — dedi Olıverdi silkip qalǵan Saýerberı jaǵynan tartyp jiberip.

— Anaý meniń anamdy balaǵattady, — dedi Olıver.

— Al jaraıdy, balaǵattady delik, onda ne tur, ońbaǵan neme?! — dep aıqaılady mıssıs Saýerberı. — Seniń shesheń onyń aıtqanyndaı-aq bolǵan, tipten odan da soraqy.

— Joq, olaı emes, — dedi Olıver.

— Joq, solaı, — dedi mıssıs Saýerberı.

— Bul ótirik! — dep aıqaılady Olıver.— Jalǵan.

Mıssıs Saýerberı kóz jasyna erik berdi.

Osy aǵyl-tegil kóz jasy mıster Saýerberıdiń oılanyp jatýyna yryq bermedi. Eger ol Olıverdi qatal jazalaýǵa bir mınýt kidirgenniń ózinde jubaıylyq quqyna sáıkes shoshqa, qubyjyq, jábirleýshi, erkektiń ishindegi azǵany jáne de basqa tolyp jatqan, aıta bersek, osy taraýǵa syıǵyzý da múmkin emes, ataq alyp shyǵa keletinin tájirıbeli oqýshy ózi-aq ańdaǵan bolar. Aqıqat úshin aıta ketý kerek: óz ókimi júrer jerde — al ókimi júrer jerdiń aýqymy da tym tar edi, — ol balany aıaýǵa den qoıǵan-dy, ol múmkin óziniń túpki maqsaty úshin bolar, múmkin áıeliniń Olıverdi unatpaǵandyǵynan da bolar. Degenmen áıeliniń aǵyl-tegil kóz jasy ony qıyn jaǵdaıǵa dýshar etti de, ol Olıverdiń sybaǵasyn myqtap bergendigi sonshalyq, tipti mıssıs Saýerberıdiń qybyn qandyrdy, al mıster Bamblǵa shyny kerek, prıhod taıaǵyn iske qosýdyń qajettigi bolmaı qaldy. Sodan qas qaraıǵansha Olıver sholanda qamalyp otyrdy, al keshkisin mıssıs Saýerberı esiktiń syrtynan munyń anasynyń arýaǵy haqynda birqatar zárli sózderin úıip-tókti, sodan soń Noe men Sharlott ony neshe túrli uly mysqyl, jaman sózdermen qulaǵyn sarsyta otyryp, buǵan shoqpyt-shoqpyt jatar ornyna, joǵaryǵa shyǵýdy buıyrdy.

Tabytshynyń jansyz da meńireý úreıli dúkeninde japadan-jalǵyz qalǵan sátte ǵana Olıver osyndaı sátten soń tipti bala kókireginde de oıanýǵa tıis sezimine erik bergen. Ol ýly mysqyl sózderdi jekkórinishpen tyńdaǵan, jegen qamshyǵa bir ret te dybys shyǵarmaǵan, sebebi onyń júregi tipti otqa úıtip jatsa da sońǵy mınýtyna deıin qyńq etkizbeıtin kekke toly edi. Biraq qazir eshkim ózin kórmegen, estimegen shaqta, Olıver etpetinen túsip eńirep jylaǵany sonshalyq, jas shaǵynda kóz jasyn osylaısha kóldetkender neken-saıaq-aq shyǵar.

Olıver osy qalpynda uzaq otyrdy. Ol ornynan turǵan kezde shamdaldaǵy shyraq janyp ta bitken-di. Jan-jaǵyna jiti qarap, tóńiregine qulaq tigip, esikti jaıymen ashyp, kóshege kóz júgirtti.

Sup-sýyq qarańǵy tún edi. Qazir balanyń kózine burynǵydan góri juldyzdar jerden tym alystap ketkendeı kórindi, úp etken jel joq, aǵashtardan jerge túsken kúńgirt kóleńkeler qozǵalyssyz, jansyz elesteı bop qatyp qalǵan. Ol aqyryn ǵana esikti japty. Óleýsireı janǵan shyraqtyń sáýlesimen ol áldebir kıim-keshegin qol oramalyna túıdi de, otyrǵyshqa jaıǵasyp, tań atýyn kútti. Aǵash tireýlerdiń arasynan alǵashqy jaryq sáýlesi kóringen sátte Olıver ornynan turyp, esiktiń tıegin aǵytty. Jan-jaǵyna jasqanshaqtaı kóz tastap, bir mınýttaı kibirtiktep qaldy da, esikti jaýyp, kóshege shyqty.

Ol qaıda qasharyn bilmeı, oń-solyna jaltaqtaı berdi. Onyń esine qaladan shyǵa bere kólikterdiń jaıymen tóbege kóteriletini tústi. Dalany kesip ótetin soqpaqtyń ári qaraı úlken jolǵa shyǵaryp biletin bala soǵan buryldy da, ilgeri qaraı tez júrip ketti.

Mıster Bambl ózin fermadan jumys úıine ákele jatqanda, dál osy soqpaqpen ananyń janynda júgirip kele jatqandyǵyn Olıver esine saqtap qalypty. Jol tup-týra kotejdyń qasynan ótetin edi. Osyny oılaǵanda júregi attaı týlap kelgen izimen keri buryla jazdady. Degenmen ol az jol júrgen joq, jáne keri oralýǵa da kóp ýaqytyn joǵaltar edi. Onyń ústine áli tym erte bolatyn, ózin bireý baıqap qalady-aý dep qoryqqan da joq edi. Sóıtip, ol ilgeri tartty.

Ol úımen qatarlasty. Shamasy, tym erte bolǵandyqtan, úı turǵyndary tegis uıyqtap jatqan bolýlary kerek. Olıver toqtap, baqqa kóz tikti. Bir bala borazda túptep jatyr; Olıver toqtap qalǵanda álgi qup-qý júzin kóterip edi — bul óziniń burynǵy joldastarynyń biri eken. Keter aldynda ony kórip qalǵandyǵyna Olıver qatty qýandy: balanyń jasy budan kishi edi, biraq Olıver onymen dos bolatyn, únemi ekeýi bir oınaıtyn. Ekeýin talaı márte birge taıaqtaǵan, ashtan qatyrǵan, qamap tastaǵan.

— Úndeme, Dık, — dedi Olıver, bala esikke júgirip kelip, sańylaýdan munymen amandasý úshin shıdeı aryq qolyn shyǵara bergende. — Áli eshkim turǵan joq pa?

— Menen basqa eshkim turǵan joq, — dedi bala.

— Dık, meni kórdim dep aıtyp qoıyp júrme, — dedi Olıver. — Men qashyp kettim. Meni uryp-soǵyp, jábirledi, endi qaıdan bolmasyn bir alys jerden óz baqytymdy izdemekpin. Biraq qaıdan ekenin bilmeımin. Týý, sen qandaı júdeýsiń?

— Dárigerdiń meni óledi dep aıtqanyn estip qaldym, — dep zorǵa jymıyp jaýap berdi bala. — Senimen kezdeskenime qýanyshtymyn. Bar, bara ǵoı!

— Joq, men senimen qoshtasqym kelmeıdi, — dedi Olıver. — Biz áli júzdesemiz, Dık, Kezdesetinimizge men senem. Sen áli sap-saý, baqytty bolasyń!

— Úmittenem, — dedi bala. — Tek ólgennen keıin. Dárigerdiń sózi ras ekenin men bilemin, Olıver, óıtkeni óńimde eshqashan kórinbeıtin aspan, perishteler men qaıyrymdy adamdar jıi túsime enedi. Súıshi meni, — dedi bala alasa esikke jabysyp, Olıverdiń moınynan qushaqtap. — Qosh bol, qymbattym. Qudaı jar bolsyn!

Osy tilek balanyń aýzynan shyqty, biraq Olıver ózine bildirilgen tilekti tuńǵysh ret estidi, kúreske, azapqa, qaıǵy-qasiretke toly aldaǵy ómirinde ol muny eshýaqytta esinen shyǵarǵan emes.

VIII TARAÝ

Olıver Londonǵa betteıdi. Jolda ol bir qyzyq minezdi jas jentlmenge jolyǵady

Olıver soqpaq jol aıaqtalatyn asýdan óte berip, qaıtadan úlken jolǵa shyqty. Saǵat segizdiń kezi edi. Qaladan bes mıldeı alystap ketkenimen ol tús aýǵansha ózin bireý-mireý qýa shyǵyp, qolǵa túsirer degen qaýippen qorshaýlardyń syrtymen bezip kele jatty. Aqyry bala jol boıyndaǵy baǵannyń túbine otyra ketip, qaıda baryp turaq tabaryna alǵash ret oı júgirtti.

Ózi túbine jaıǵasqan baǵanǵa iri áriptermen osy aradan Londonǵa deıin tup-týra jetpis mıl dep jazylǵan eken. Osy jazý balanyń basyna árqıly oılar salǵan. London! Sán-saltanatty, úlken qala! Eshkim — tipti mıster Bambldyń ózi de muny ol jerden taba almaıdy. Jumys úıindegi qarttar Londonda birde bir jóni túzý jigit taryqpaıdy, sebebi, bul úlken shaharda shette ósken jurttyń túsine de kirmeıtin aqsha tabýdyń árqıly joldary bar desetin. Egerde eshkim qol ushyn bermese kóshede jan-tásilim etýge tıis bolatyn, úısiz-kúısiz bala úshin bul eń qolaıly oryn edi. Osyndaı oılar basyna kelýi muń eken, ol ornynan atyp turyp taǵy ilgeri ketti.

Óz saıahatynyń túpki nysanasyna jetkenshe qanshalyqty qıyndyq kórýge tıis ekendigi sanasyna jetip úlgergenshe bala men London arasyndaǵy qashyqtyq tórt mıldeı kemigen. Adymyn sál baıaýlatyp, bala onda qalaı jeteri jóninde oıǵa qalǵan. Onyń túıinsheginde nannyń qabyǵy, dóreki matadan tigilgen kóılek pen eki par shulyǵy ǵana bar-dy. Odan basqa álde bir jerleý kezinde jaqsy qyzmet kórsetkeni úshin Olıverge Saýerberıdiń syılaǵan bir pennıi qaltasynda júr eken. «Taza kóılek, jamaý túsken eki par shulyq pen pennı tamasha-aq, — dep oılady Olıver. Biraq mynadaı sýyqta alpys bes mıl jaıaý júrýge tıis adamǵa budan paıda azdaý bolar?»

Kóptegen ózge jurt tárizdi Olıver de kezdeser qıyndyqtardy oısha tarazylaýǵa kelgende aldyna jan salmaıtyn, biraq osyny kókteı ótip, jeńýge amal tabý jaǵyna kelsek, múldem qaýqarsyz edi. Eshbir jemis bere almaǵan uzaq oılanýdan keıin, ol túıinshegin ekinshi ıyǵyna asyp alyp, ári qaraı júrip ketti.

Osylaısha jıyrma mıldeı jol júrgen Olıver kepken nannyń qabyǵy men jol boıyndaǵy kotejden surap ishken sýdan ózge nár tatqan joq. Qarańǵy túsken soń, ol shabyndyqqa buryldy da, úıindi shópke súńgip kirip, tań atqansha osynda jata turmaq bolǵan. Jel jap-jalańash dalada kóńilge muń uıalata ulyp turǵandyqtan alǵashynda júregi sekem alyp jatqan. Ol qatty tońdy, ári qarny da ash edi, jáne de ózin tap qazirgideı eshqashan japadan jalǵyz sezinbegen. Degenmen, jaıaýlyqtan tıtyqtaǵan ol kóp uzamaı bárin de umytyp, uıyqtap ketti.

Tańǵa qaraı tula boıy muzdap, ári ishi ulyp turdy da, jolynda kezdesken alǵashqy derevnáda amalsyzdan óz penıin bir kesek nanǵa aıyrbastady. Kún kelesi túnge almasqanda ol nebári on eki mılden artyq jol júre almaǵan edi. Qyzyl asyǵy syzdap, sharshaǵannan aıaqtary búgilip ketti. Sýyq ta syzdy orynda ol taǵy bir tún ótkizgende jaǵdaıy tipten nasharlap ketken; tańerteń jolǵa shyqqanda aıaǵyn ázer súıretip kele jatty.

Ol bıik tebeniń eteginde pochta kúımesi jaqyndaǵansha kútip turdy da, syrtynda otyrǵan jolaýshylardan qaıyr suraǵan, biraq buǵan nazar aýdarǵandar az boldy, olardyń ózderi de tóbeniń basyna shyqqansha kúte tur, sonsoń jarty pennı alýǵa saı tez júgire alamysyń sony baıqaımyz desti. Sorly Olıver kúımeden qalmaýǵa tyrysyp-aq baqty, biraq jete almady: ol ábden sharshaǵan edi, aıaqtary da aýyryp shydatpaǵan. Syrttaǵy jolaýshylar jalqaý kúshik ekensiń, saǵan eshteńe de tıis emes dep jarty pennılerin qaltalaryna qaıta tyǵyp aldy. Sóıtip, kúıme shańnan qoıý bult qaldyryp, saldyr-kúldir kete bardy.

Birqatar derevnálarda bul okrýgte qaıyr suraǵandardy túrmege tyǵatynyn aıtyp eskertken túrli-tústi taqtaıshalar qaǵýly turdy. Bul árdaıym Olıverdiń záresin alatyn da, ol mundaı jerlerden tezirek taıyp turýǵa tyrysatyn. Al basqa derevnálarda ol qonaqúılerdiń aldynda turyp arly-berli ótip jatqandarǵa kóz tigetin; bul kóbinese qonaqúı qojaıynynyń jaqyn mańda júrgen at aıdaýshylarynyń birine balany qýyp jiberýdi buıyrýmen tynatyn. Sebebi — qojaıynnyń buǵan senimi kámil edi — bala birdeńeni qaǵyp ketkeli júr deıtin. Eger fermerlerdiń esigine baryp qaıyr suraı qalsa, on jaǵdaıdyń toǵyzynda ıtke talatamyn dep záresin alatyn, al dúkenderge tumsyǵyn suǵa qalsa, bıdl jaıynda áńgime qozǵalyp qalatyn da, qoryqqannan Olıverdiń tamaǵy qurǵap ketetin, sondyqtan da kóbinese onyń aýzynda silekeıiden ózge eshteńe de bolmaıtyn.

Aqyr aıaǵynda, zastavadaǵy júregi jumsaq kúzetshi men meıirimdi qartań ledı bolmaǵanda Olıverdiń japa shegýi, anasynyń jaǵdaıyndaı tez aıaqtalar edi, — basqasharaq aıtsaq, koróldiń úlken jolynyń ústinde jan tapsyrar edi. Biraq zastavadaǵy kúzetshi muny nanmen, irimshikpen tamaqtandyrdy, al kemesi qırap, alys elde jalańaıaq, qańǵyp júrgen nemeresi bar kári ledı beıshara jetimge aıaýshylyq bildirip, múmkindigi bolǵan birdeńesin bólip bergen; eń bastysy áıeldiń buǵan bildirgen meıirimdi sózi, aıaýshylyq etken kóz jasy Olıverdiń júreginen osyǵan deıingi tartqan barlyq azaptarynan góri tereńirek oryn aldy.

Týǵan qalasynan qara úzgenine jetinshi kún tolǵanda, aıaǵyn syltı basqan Olıver tańerteń erte Barnet qalashyǵyna kelip kirdi. Tereze qaqpaqtary jabyq, kóshede tiri jan joq, kúndelikti sharýasymen aınalysýǵa áli eshkim oıana qoımaǵan kez. Kún nuryn molynan shashyp tur, biraq aıaqtary qanap, ústin shań basyp, bireýdiń esiginiń aldyndaǵy tabaldyryǵynda otyrǵan Olıverge óziniń japadan-jalǵyzdyǵy men eshkimge qajeti joqtyǵyn qattyraq sezindire túsken edi.

Birtindep tereze qaqpaqtary ashylyp, tereze perdeleri syryldy, kóshede júrginshiler paıda bola bastady. Keıbireýleri birer mınýttaı aıaldap Olıverge kóz toqtatyp qarasa, bireýleri ótip bara jatyp, burylyp kóz tastaıdy; biraq eshkim de oǵan kómekke kelip, munda qaıdan tap bolǵanyn suraǵan joq. Qaıyr suraýǵa batyly jetpedi. Sóıtip ol burynǵysynsha esik aldynda otyra bergen.

Traktırlerdiń osynshama kóptigine (Barnet qalasyndaǵy árbir ekinshi úıge úlkendi-kishili ishkilikhana ornalasqan) qaıran qalyp, baspaldaqta búrisip ol uzaq otyrdy, tusynan ótip jatqan kúımelerge nemquraıly kóz tastap, óziniń apta boıy jasyna laıyq emes erlik pen batyldyq kórsetip, júrip ótken jolyna mynalarǵa birneshe saǵat qana qajet-aq dep oılap qoıdy. Kenet ol birneshe mınýt buryn janynan óte shyǵyp, endi qaıta aınalyp, kósheniń arǵy betinen ózin baqylap turǵan balany kózi shalyp qaldy. Alǵashynda ol buǵan mán bermegen, biraq bala buǵan tym uzaq qaraǵyshtaǵan soń; Olıver de basyn kóterip anaǵan kózin týra qadady. Sonda bala kósheni kesip ótip, Olıverge taıap keldi de:

— Eı, jigitim, qandaı pálege dýshar boldyń? — dep surady.

Jas saıahatshyǵa osynaý saýalmen til qatqan balanyń jasy ózimen shamalas bolýy kerek, biraq Olıverge ol buryn kezdesken balalardyń ishindegi eń ǵajaby bolyp kórindi. Támpish muryn, qýshyq mańdaı, bet-júzinde de kóz toqtatarlyq eshteńe joq, kıimi de kir-kir, biraq tym mańǵaz, ózin úlkendershe ustaıdy. Boıy da jasyna laıyq emes, aıaǵy qısyq, al kózi ótkir, ári jaǵymsyz eken. Shlápasy mınýt saıyn ushyp ketýge tóbesinde ázer tur; eger ıesiniń basyn álsin-álsin kegjeń etkizip, shlápasyn óz ornyna qondyryp turatyn ádeti bolmaǵanda, munysy talaı márte ushyp ta ketetin edi. Ústine kıgen úlken kisiniń súrtýgi ókshesine túsip tur. Jeńin shyntaǵyna deıin qaıyryp tastaǵan, shamasy, qolyn shalbarynyń qaltasyna emin-erkin salyp júrý úshin óstise kerek, qazirde de qoly qaltasynda. Jalpy bul eń bir betimen ketken, ózine óziniń senimi nyq, boıy tórt fýt alty dúım, blúher bashmaqty jas jentlmen eken.

— Eı, jigitim! Nendeı pálege dýshar boldyń? — dep surady álgi oǵash jas jentlmen Olıverden.

— Men ábden sharshadym, ári qarnym ashty, — dep jaýap qatty Olıver kózine jas alyp. — Men alystan keldim. Jeti kún júrip keldim.

— Jeti kún deısiń be? — dep daýystap jiberdi jas jentlmen. — Túsinemin. Tumsyqtyń ámiri boıynsha ǵoı, solaı ma? Degenmen, — dep qosyp qoıdy ol Olıverdiń tańdanys bildirgen kózqarasyn baıqap qalyp, — sen tumsyq degenniń ne ekenin bilmeısiń-aý deımin, qurmettim.

Olıver óz túsinigi boıynsha álgi atalǵan sózdiń qustyń aýzyn bildiretinin aıtqan.

— Qandaı saraýyz balapan ediń! —dep daýystady jas jentlmen. — Tumsyq, degen — bul sot qoı! Eger sen tumsyqtyń ámirimen kele jatsań, onda týra kele jatqan joqsyń, tuzaqqa kıligesiń, al odan shyǵý ońaı emes. Sen eshýaqytta dońǵalaq basqyshta bolǵan joqpysyń?

— Qandaı dońǵalaqqa? — dep surady Olıver.

— Qandaı deımisiń? Anaý álgi, ózi tym az oryn alatyny sonshalyq, tas qumyranyń ishinde de aınala beretin dońǵalaqqa. Al ol jaqsy jumys istegen saıyn jurttyń da jaǵdaıy qıyndaı beredi, óıtkeni eger adamdar jaqsy turmys qursa, oǵan jumysshylar tabylmaı qalmaq... Endi tyńda, — dep sózin jalǵady jas jentlmen, — saǵan ishim-jem qajet eken, ol tabylady. Qazir meniń ózim de taqyrǵa otyryp qalǵam, degenmen birdeńeler tabylyp qalar, áńgime soǵan tirelgen eken, men bólisemin. Káne, tura ǵoı!.. Bol endi!.. Mine solaı!.. Al jolǵa shyqtyq!

Jas jentlmen Olıverdiń ornynan turýyna járdemdesti de, ony jaqyn mańdaǵy usaq-túıek dúkenine ertip baryp, bir kesek et pen tórt qadaqtyq bólkeniń jartysyn, ıaǵnı óz sózimen aıtqanda «tórt penske kebek nanyn» aldy; bólkeniń ishindegi jumsaǵyn julyp alyp, sonyń ornyna tyǵyp qoıǵandyqtan ǵana et shańnan aman eken. Nandy qoltyǵyna qysyp alǵan jas jentlmen shaǵyn traktırge burylyp, onyń artqy bólmesine óte bergen. Munda, qupıa jas jigittiń qalaýy boıynsha bir saptaıaq syra da ákelindi, al Olıver jańa dosynyń meziretin paıdalanyp, tamaq jeýge kiristi, ol tamaqty uzaq, ári kóp jedi, al bul kezde oǵash bala oǵan asa zeıin qoıyp baqylap otyrdy.

— Londonǵa bara jatyrmysyń? — dep surady álgi bala Olıver tamaqty jalap-juqtap bolǵan soń.

— Iá.

— Páteriń bar ma?

— Joq.

— Aqshań she?

— Joq.

Oǵash bala ysqyryp qalyp, uzyn jeńiniń múmkindiginshe qaltasyna qolyn boılata suǵyp jiberdi.

— Siz Londonda turasyz ba? — dep surady Olıver.

— Iá, óz úıime barǵan kezderde, — dep jaýap berdi bala. — Sen búgin qonyp shyǵatyn oryn izdeýge qarsy emes shyǵarsyń, solaı ma?

— Solaı eter edim, — dedi Olıver. — Óz qalamnan ketkeli men baspana astynda uıyqtap kórgen joqpyn.

— Buǵan bola ýaıymdamaı-aq qoı, — dedi jas jentlmen.

— Búgin keshkilik men Londonda bolýym kerek, al onda meniń tanys qart jentlmenim bar, ol saǵan baspana da taýyp beredi, aqy-pul da suramaıdy, — árıne, eger oǵan seni ózi biletin jentlmen tanystyrǵan jaǵdaıda. Al ol meni biledi dep oılaımysyń! Jo-joq! Tipten bilmeıdi!

Jas jentlmen sońǵy aıtqanynyń utqyr ázil ekendigin sezdirgisi kelgendeı jymıyp kúldi de, syrasyn taýysyp ishti.

Baspana taýyp berý jónindegi kútpegen usynys bas tartý úshin tym qyzyǵarlyqtaı edi. Onyń ústine qart jentlmen jýyq arada Olıverge táýir oryn da taýyp berer degen ýádeniń de ushyǵy shyǵyp qaldy. Munyń ózi burynǵydan da góri dostyq áńgimege ulasyp, Olıver dosynyń esiminiń Djek Daýkıns ekendigin jáne onyń álgi aıtylǵan qart jentlmenniń erekshe súıispenshiligi men qamqorlyǵynda júrgenin bildi.

Mıster Daýkınstiń syrt kelbeti pálendeı qojaıyn qamqorlyǵynyń kýási bolmaı-aq tur. Biraq ózin tym jeńiltek ustap, ári aýzyna kelgenin aıtyp, jaqyn dostarynyń arasynda kóbinese «Epti Sýaıt» degen ázil esimimen belgili ekendigin qosa aıtqan soń, Olıver myna bala qamqorshysynyń aqyl-keńesi áli kúnge darymaı júrgen ýaıym-qaıǵysyz, jeńiltek jan shyǵar degen oıǵa saıǵan. Osy áserdiń jeteginde ketken ol, ishteı tezinen qart jentlmenniń yqylasyna bólenip, eger Sýaıt rasynda da túzelmeıtin bireý bop shyqsa, onymen tanystyq qurmetinen bas tartýǵa sheshim qabyldap qoıdy.

Djek Daýkıns qarańǵy túskenshe Londonǵa kirgisi kelmegendikten, olar saǵat on birge deıin aıaldady da, sodan soń ǵana Izlıngtondaǵy zastavaǵa jetti. «Perishteden» olar Sent-Djon-Roýdqa burylyp, Sedlors-Ýels teatrynan baryp bitetin kishkene kóshemen júrip ótti, Eksmaýt-strıt pen Kopps-Roýdy kókteı, jumys úıiniń aýlasyn kesip ótip, Hoklı-ınter-Hoýldy artqa tastap, odan Safren-Hılge jetip, osy arada Sýaıt Olıverge meniń izimmen ókshelep otyr dep buıyrdy da, ilgeri qaraı quıyndata jóneldi.

Olıverdiń nazary negizinen jolbasshysynan kóz jazyp qalmaý bolǵanmen, ol júgirip kele jatyp, anda-sanda tóńiregine kóz tastap qoıady. Budan jeksuryn jaman jerdi ol buryn kórmegen-di. Kóshe óte tar, ári las, aýadan sasyq ıis múńkip tur. Kishkentaı dúkender óte kóp eken, biraq ondaǵy jalǵyz kózge túser tovar osynshalyq keshki mezgildiń ózinde esiktiń aldynda, úı-ishterinde ýlap-shýlap, úıilip-tógilip júrgen balalar tárizdi. Osyndaılyq nashar jerdegi aıdarynan jel esip turǵan jalǵyz mekeme — túzelmeıtin ırlandyq azǵyndar óńeshteri jyrtylǵansha ókirip-baqyryp jatqan traktırler sekildi. Úlken kóshege jalǵasyp jatqan jabyq aýlalardan kishkentaı úıshikter kórinip qalady, mundaı tustarda mas erkekter men áıelder balshyqqa aýnap jatyr da, al keıbir esikterden jymyn basyp áldeqandaı kúdikti jigitter shyǵyp jatty, bara jatqan isteri de tym maqtanarlyqtaı bolmasa kerek.

Olıver eń durysy taıyp tursam ba degendi oılana bergenshe, olar tómpeshikten túsip te úlgergen. Onyń qolynan shap bergen jolbasshysy Fıld-Leın mańyndaǵy úıdiń esigin ashty da, ony dálizge súırep kirgizip, esigin jaýyp qoıdy.

— Eı, kimsiń? — degen daýys estildi Sýaıttyń ysqyryǵyna.

— Qýlyq pen tabys! — dedi mynaý.

Shamasy, bári de oıdaǵydaı degendi bildiretin paról nemese belgi bolýǵa tıis, óıtkeni qabyrǵaǵa dálizdiń arǵy basynan shyraqtyń kúńgirt jaryǵy tústi de, al úıge bastaıtyn eski satynyń synǵan jaqtaýynan bir er adamnyń júzi kórindi.

— Sender ekeý ekensińder ǵoı, — dedi álgi adam, bir qolymen shyraǵyn kóterip, ekinshi qolymen jaryqtan kózin kólegeıleı berip. — Myna janyńdaǵyń, kim?

— Jańa joldas qoı, — dedi Djek Daýkıns, Olıverdi ilgeri ıterip.

— Ony qaıdan taýyp aldyń?

— Saryaýyzdar elinen... Fedjın joǵaryda ma?

— Iá, súrtkishterdi iriktep jatyr. Joǵary kóterilińder!

Shyraqty áketip edi, álgi beıne de ǵaıyp boldy.

Bir qolyn serigi qatty qysyp alǵan Olıver, qarańǵyny ekinshi qolymen qarmanyp, eski satymen qınala kóterilse, onyń jolbasshysy bul aranyń ózine jaqsy tanys ekendiginiń aıǵaǵyndaı satymen tez ári jeńil lypyl basyp keledi. Ol túpki bólmeniń esigin ashyp, Olıverdi ishke engizdi.

Bólmeniń qabyrǵalary men tóbesi ýaqyt pen shańnan ábden qaraıyp ketken. Oshaq aldynda qaraǵaı ústel tur, onda syra shólmegine tyǵyp qoıǵan shyraq, eki-úsh qalaıy kúreshke, nan, maı jáne tárelke tur. Oshaqqa sym temirmen asyp qoıǵan tabada sosıska qýyrylyp jatyr da, oǵan úńilip, qolyna shanyshqy ustaǵan, betin ájim basqan, zárli súıkimsiz júzin uıpa-tuıpa sary shashy jaýyp, óte kárteń evreı tur. Ústine túkti matadan tigilgen maı-maı halat kıgen ol nazaryn, shamasy, taba men kóptegen jibek qol oramaldar ilingen ilgishke qatar aýdaryp tursa kerek. Tósek oryn qyzmetin atqaratyn birneshe jyrtyq eski qaptar biriniń ústinde biri edende úıilip jatyr. Stol tóńiregine jaıǵasqan jas shamalary Sýaıtpen qatarlas tórt-bes bala eresek adamdardyń keıpimen uzyn qysh qorqor tartyp, ishimdikpen áýestenýde. Bári óz joldastaryn qorshap alysty, anaý evreıge birneshe sózdi sybyrlaǵan soń, bastaryn buryp, yrjyń-yrjyń etisip, Olıverge qaraı qalysty. Shanyshqysyn qolynan túsirmesten evreı de budan kóz aıyrmaı tur.

— Mynaý sol, Fedjın, — dedi Djek Daýkıns, — meniń dosym Olıver Tvıst.

Evreı myrs etip Olıverge ıilip qoıdy da, qolyn usynyp, jaqynyraq tanysý qurmetine ıe bolarmyn degen úmitin bildirdi. Osydan keıin Olıverdi qorshap alǵan qorqorly jentlmender onyń eki qolynan alyp, qysa bastady, ásirese, býynshaq-túıinshek ustaǵan qolynan qattyraq qysysqan. Jentlmenniń biri asqan ádeptilikpen onyń bórkin ilip qoıdy, ekinshisiniń qamqor bolǵany sonshalyq, ol munyń qaltasyn tez sharlap shyqty da, sońynan Olıverge qatty qaljyraǵandyqtan uıyqtar aldynda janqaltasynan ony-munysyp shyǵaryp jatýdyń qajeti bolmaı qaldy. Eger evreı qolyndaǵy shanyshqysyn dereý iske qosyp, isker jasóspirimderdi basynan, ıyǵynan tópeı jónelmegende, olardyń mundaı iltıpattary ári qaraı da jalǵasa túser me edi kim bilsin.

— Biz senimen tanysqanymyzǵa asa qýanyshtymyz, Olıver, óte qýanyshtymyz... — dedi evreı. — Sýaıt, sosıskany al da, otqa Olıverdiń ydysyn jaqyndatyp qoı. Sen qoloramaldarǵa qarap otyrmysyń, súıiktim? Tym kóp qoı, solaı emes pe? Biz olardy jańa ǵana rettep, jýýǵa ázirlep qoıǵanbyz. Bar bolǵany sol ǵana, Olıver, sol ǵana. Ha-ha-ha!

Sońǵy sózder qýaqy kári jentlmenniń kóp úmit kúttiretin búldirshinderiniń kóńilderin kótere túsken. Osy ý-shýdyń ortasynda olar keshki asqa otyrdy.

Olıver óz sybaǵasyn jegen soń, evreı oǵan sý qosylǵan ystyq djındi usynyp turyp, birden tartyp jiberýge buıyrǵan, sebebi stakan basqa jentlmenge qajet eken. Olıver kóndi. Osydan keıin ózin jaıymen álgi qaptardyń birine ákele jatqanyn sezdi, sonsoń qatty uıqyǵa shomdy.

IX TARAÝ

Kári jentlmen men onyń úmit kúttirer búldirshinderi jaıynda árqıly málimetter beredi

Kelesi kúni Olıver uzaq ta qatty uıqydan keıin jaı turdy. Bólmede tańerteńgi asqa kástrólge kofe qaınatyp, jaımen ysqyryp qoıyp, ony temir qasyqpen aralastyryp jatqan kári evreıden basqa eshkim joq eken. Ol anda-sanda toqtaı qalyp, tómennen estilgen álsiz shýǵa qulaǵyn tige qoıady da, óz áýesqoılyǵyn qanaǵattandyrǵan soń, qaıtadan ysqyryp, qasyǵyn qolyna alady.

Olıver qazir uıqyda emes, biraq ábden oıanyp ta bolǵan joq edi. Uıqy men sergektiktiń arasynda osyndaı uıqyly-oıaý jaǵdaı bolady, siz shala jumýly kózińizben tóńirekte bolyp jatqandy jartylaı ǵana sezinesiz, degenmen, keıde bes tún qatarynan qatty uıqyda jatyp kóre almaıtyn nárseler osyndaıda bes-aq mınýtta elesten ketetin bolady. Mundaı sátterde pende óziniń uly qudireti jóninde jerden qara úzip, ýaqyt pen keńistikti syryp tastap, buldyr túsinik jasaýǵa qajetti rýhy týrasynda sonshalyq túısinedi.

Olıverdiń qazirgi jaǵdaıy osyndaı edi. Shala jumýly kózimen ol evreıdi kórip, onyń jaıymen ysqyrǵanyn estip jatyp, qasyqtyń kástról erneýin tyrnaǵan dybysyn ańǵardy, degenmen osy mezgilde onyń oıy ózi qashan da bolmasyn bilgenderdiń barlyǵyn sharlaı ketken edi.

Kofe daıyn bolǵan soń, evreı kástróldi oshaq ústindegi tuǵyrynan alyp tastady. Birneshe mınýt oılanyp turyp, beıne nemen aınalysaryn bilmegen jandaı, Olıverge burylyp qarady da, atyn atap dybys bergen. Anaý ún qatqan joq, shamasy uıyqtap jatqan bolýy kerek.

Kóńili ornyqqan evreı esikke jaımen jaqyndap baryn, ishten bekitip aldy. Sonan soń — Olıverge eden astyndaǵy áldebir qupıa orynnan alynǵandaı kórindi — shaǵyn qobdıshany shyǵaryp jaımen stolǵa qoıdy. Qaqpaǵyn kóterip, ishine úńilgende onyń kózi jalt ete tústi. Ústelge eski oryndyqty jaqyndatyn, otyra ketti de, qobdıshadan asyl tastarmen kómkerilgen keremetteı bir altyn saǵatty alyp shyqty.

— Oho, — dep ıyǵyn kótergen evreıdiń túsin zymıan jymıys buzyp jiberdi. — Aqyldy ıtter! Aqyldy-aq! Senimdi-aq! Kári taqýaǵa munyń qaıda ekenin de aıtpaǵan. Kári Fedjınge bildirmegen! Bildirip te qajeti ne? Báribir bul túıindi sheship, qazany alystatpas edi. Iá! Jaraısyńdar!

Tanaýynyń astynan osy sózderdi mińgirlegen evreı saǵatyn qaıtadan senimdi jerge tyǵyp qoıdy. Budan keıin de ol qobdıshadan basqa da birneshe saǵatty, asqan zergerlikpen istelgen, Olıver kórmek túgil estimegen, qalaı atalatynynan da habary joq kóptegen qymbat áshekeıli saqına, túıreýish, bilezikterdi bir-birlep shyǵaryp rahattanyp qaraı bastady.

Álgi qymbatty buıymdardy qaıtadan ornyna qoıǵan evreı endi alaqanyna ǵana syıyp ketetin taǵy birdeńeni alyp shyqty. Shamasy, onyń betine óte usaq áriptermen birdeńe jazylǵan bolsa kerek, óıtkeni álgini stol ústine qoıyp jaryqty qolymen kólegeılep, óte muqıat ári uzaq ýaqyt qarady. Aqyry ony da tyǵyp qoıyp, áldeneden kóńili qalǵan keıippen oryndyqtyń arqalyǵyna shalqaıa ketip, kúbirledi:

— Ólim jazasy degen keremet nárse ǵoı. Ólgender eshýaqytta opyq jemeıdi. Ólgender eshýaqytta basy artyq sózderdi ottaı almaıdy. Al, mundaı kásip úshin ol degeniń ǵajap qoı! Beseýin darǵa tartyp jiberdi, sybaılastaryn qaqpanǵa túsirip, qorqaqtyń jazasyn berýge bireýi de qalǵan joq!

Osy sózderdi aıtqan evreıdiń betaldy qarap turǵan kózi bir sátke Olıverdiń júzine tústi. Balanyń janary únsiz áýesqoılyqpen anaǵan qadalyp qalǵan, ekeýiniń kózqarasy qasqaǵymdaı sátke ǵana kezdesip qalǵanymen, ózin baqylap jatqandyǵyn sezinýge shalǵa osynyń ózi-aq jetkilikti edi. Ol qobdıshanyń qaqpaǵyn tars etkizip jaýyp, stolda jatqan nan týraıtyn pyshaqty julyp alyp, ornynan jyndana atyp turdy. Búkil denesi qalsh-qalsh etedi, Olıverdiń záresi zár túbine ketkenimen, pyshaqtyń aýada dirildep turǵandyǵyn kózi shalyp qaldy.

— Muny qalaı túsinýge bolady? — dep aıqaılady evreı. — Sen nege meni ańdyp jatyrsyń? Nege uıyqtamaǵansyń? Ne kórdiń? Aıt! Eger jan kerek bolsa, tez aıt!

— Men budan ári uıyqtaı almadym, ser, — dep jasqana jaýap qatty Olıver. — Eger sizge kedergi jasasam keshirińiz, ser.

— Seniń uıyqtamaı jatqanyńa bir saǵattaı bop qaldy ma? — dep surady evreı, balaǵa kektene qarap.

— Joq, joq, — dedi Olıver.

— Ras aıtamysyń? — dep aıqaılady qorqynyshty keıipke engen evreı burynǵydan da túıilip.

— Ant eteıin, men uıyqtap jatqam, ser, — dep jaýap qatty Olıver. — Shyn aıtam, ser, men uıyqtap jatqam.

— Jaraıdy, jaraıdy, súıiktim, — dedi aıaq astynan óziniń burynǵy sóıleý mánerine keshken evreı, jańa jaı ermek úshin ǵana shap bergenin kórsetkisi kelgendeı stolǵa qoımas buryn qolyndaǵy pyshaǵymen oınap turyp.

— Árıne, men muny bilemin, súıiktim. Meniń tek seni qorqytqym kelgeni. Sen erjúrek balasyń. Ha-ha! Sen erjúrek balasyń, Olıver!

Evreı shıq-shıq kúlip, qolyn ýqalady, áıtse de qobdıshaǵa mazasyzdana qarap qoıady.

— Sen álgi ádemi zattardy kerdiń be, balam? — dep surady sál únsiz qalǵan evreı qobdıshaǵa qolyn salyp turyp.

— Iá, ser, — dep jaýap qatty Olıver.

— Solaı ma! — dedi evreı az-kem óńi qashyp. — Bul... bul meniń zattarym ǵoı, Olıver. Meniń kishkentaı ǵana múlkim. Qartaıǵan shaǵymda talǵajý qylýǵa bary osy. Meni sarań, dep atapty, súıiktim. Sarań deıdi, bolǵany sol.

Olıverge osynsha saǵaty bola týra, mynadaı las qýysta turǵanyna qaraǵanda myna qart jentlmen shynynda da sarańnyń naǵyz ózi eken degen oı keldi; biraq Sýaıt pen ózge balalarǵa qamqorlyǵyna baılanysty munyń shyǵyny kóp shyǵar degen oımen ol evreıge qurmetpen kóz tastady da, turýǵa ruqsat surady.

— Árıne, qymbattym, árıne, — dep jaýap qatty qart jentlmen.

— Anaý buryshta, esiktiń janynda sý quıylǵan qumyra tur. Sony munda alyp kel, men saǵan shylapshyn bereıin sonsoń sen, súıiktim, jýynasyń.

Olıver ornynan turyp, bólmeniń ekinshi shetine baryp, qumyrany alýǵa eńkeıe berdi. Qaıta burylǵansha qobdısha kózden ǵaıyp bolypty.

Ol jýynyp-shaıynyp, ózin tártipke keltirip, evreıdiń ámirimen shylapshyndaǵy sýdy terezeden tógip úlgergenshe, ótken keshte Olıver qorqormen kórgen jap-jas pysyq dosyn ertken Sýaıt qaıtyp oraldy; ony buǵan resmı túrde Charlı Beıts dep tanystyrdy. Tórteýi kofe, pisken et jáne Sýaıt shlápasyna salyp ákelgen ystyq toqashtan týratyp tańǵy as ishýge otyrysty.

— Al, — dedi evreı Olıverge qýlana qarap qoıyp, Sýaıtqa: — búgin tańerteń jumys istegen bolarsyńdar dep úmittenemin, qymbattylarym?

— Tamasha! — dep jaýap qatty Sýaıt.

— Saıtansha japyrdyq,— dep qostady Charlı Beıts.

— Alǵyr balasyńdar, alǵyr balasyńdar! — dep sózin jalǵady evreı. — Sen ne ákeldiń, Sýaıt?

— Eki ámıan, — dep jaýap qatty álgi jas jentlmen.

— Astarymen be?— dep shydamsyzdana surady evreı.

— Aıtarlyqtaı nyp-nyǵyz, — dedi Sýaıt oǵan biri jasyl, biri qyzyl eki ámıandy usynyp jatyp.

— Budan aýyryraq ta bolýy múmkin edi, — dedi evreı álgilerdiń ishindegilerimen muqıat tanysyp jatyp, — áıtkenmen óte ádemi, ári tyńǵylyqty istelgen eken... Bul sheber qyzmetker emes pe, ras qoı, Olıver?

— Iá, ıá, óte sheber, ser, — dedi Olıver.

Osy arada bolyp jatqannan pálendeı kúlkili eshteńe kóre almaı turǵan Olıverdi tań qaldyryp, jas Charlz Beıts qarqyldap qoıa berdi.

— Al sen ne, ákeldiń, qymbattym? — Fedjın Charlı Beıtske qarady.

— Súrtkishter, — dedi jas Beıts tórt qol oramal shyǵara berip.

— Bul da jaman emes, — dedi evreı olardan kóz almaı qarap otyryp. — Jaman emes, tipten jaman emes. Biraq sen bularǵa tańbany durys salmapsyń, Charlı, tańbany ınemen sógip tastaýǵa týra keledi. Biz Olıverge muny qalaı isteýdi úıretemiz... Úıreteıik ıá, Olıver? Ha-ha-ha!

— Raqymetińiz, ser — dedi Olıver.

— Qol oramaldy seniń de Charlı Beıts sıaqty sheber jasaǵyń keler me edi, qymbattym?

— Shyn yqylasymmen, ser, eger siz meni úıretseńiz, — dedi Olıver.

Jas Beıts bul jaýaptan da kúldirgi birdeńe tapsa kerek, qaıtadan ishegi túıilgenshe qarqyldaǵan. Tek iship otyrǵan kofesi tynys jolyna ketip qalyp, osy kúlkiden ózi ajalynan úsh kún buryn múrdem kete jazdady.

— Tym saryaýyz neme eken ózi! — dedi esin ázer jıǵan Charlı, óziniń ádepsizdigine ǵafý ótinip jatyp.

Sýaıt úndegen joq, tek Olıverdiń shashyn kózine túsire uıpalaqtap jiberdi de, uzamaı aqyl kirer dep qoıdy. Osy arada Olıverdiń qyzaryp ketkendigin baıqaǵan kári jentlmen dereý áńgime taqyrybyn ózgertip, tańerteńgi jazalaýǵa kóp adam keldi me dep surady. Balalardyń áńgimelerinen ekeýiniń de sonda bolǵandyǵy anyqtalǵan soń Olıverdiń tańdanysy shekten shyqty, ol bulardyń sonda qaı ýaqytta osynshama jumysty istep tastaǵandyǵyn múldem túsine almady.

Azanǵy astan keıin, ústeldi jınastyrǵan soń, qýaqy kári jentlmen men eki bala óte qyzǵylyqty da erekshe bir oıyn bastap ketken; qýaqy kári jentlmen shalbarynyń bir qaltasyna temeki saýyt, ekinshisine jazý kitapshasyn, al beshpetiniń qaltasyna moınyn orap turǵan shynjyr baýly saǵat salyp jáne kóılegine jasandy brıllıanttan túıerýish qadap, súrtúginiń bar túımelerin saldy da onyń qaltalaryna kózildiriginiń qabyn jáne qol oramalyn suǵyp, qolyna taıaq ustap kúnniń qaı mezgilinde de kóshede kezdestirýge bolatyn qartań jentlmenderge elikteı bólme ishin arly-berli kezip ketti. Sórelerdi muqıat qarap júrgendeı álpet tanytyp, birese oshaqtyń janyna, birese esiktiń mańyna aıaldaıdy. Óstip júrip urylardan qaýiptengendeı, jan-jaǵyna alaq-julaq qarap, eshteńeni joǵaltyp almadym ba degendeı kezekpen qaltalaryn qaqqylap qoıady, osynyń bárin qyzyqty, ári shynaıy keltirgendigi sonsha Olıver kózinen jas aqqansha kúldi. Osy ýaqytta eki bala ókshelep odan qalmaı júr, al anaý burylyp qarasa, kóz ilespes jyldamdyqpen taıqyp ketetindigi sonshalyq, tipti baıqap qalý múmkin emes. Aqyry Sýaıt onyń aıaǵyn basyp ketti me, álde baıqaýsyzda qaǵysyp qaldy ma, al Charlı Beıts oǵan art jaǵynan tap berip, qas qaǵymdaı sátte tań qalarlyq jyldamdyqpen temeki saýytyn, jazý kitapshasyn, shynjyr baýly saǵatyn, túıreýishin, qol oramalyn tipti kózildiriginiń qabyn lyp etkizip alyp ketti.

Eger kári jentlmen qaltasynan bireýiniń qolyn seze qalsa, qoldyń qaı qaltasynda júrgendigin daýystap jiberedi de, búkil oıyn qaıtadan bastalady.

Osy oıyndy birneshe márte qaıtalap shyqqanda, jas jentlmenderge qonaqqa eki jas ledı keldi: bireýiniń esimi Bet, ekinshisiniki Nensn. Olardyń asa muqıat taralmaǵanmen shashtary tym sándi eken, aıaqtarynda kirleý shulyqtary men bashmaqtary bar. Olardy óte ádemi deýge kelmes, degenmen betteriniń qyzyly kózge uryp tur da, sodan deni saý, kóńildi qyzdar tárizdi kórinedi eken. Ózderin óte súıkimdi ári erkin ustaǵandyqtan Olıver olardy tamasha qyzdar eken degen sheshimge kelgen.

Bul qonaqtar uzaq ýaqyt ketpedi. Ledıdiń biri ish qurylysym muzdap qaldy degen soń, vıskı ákelindi. Asa qyzý ári tálim alarlyqtaı áńgime bastalyp ketti. Aqyry Charlı Beıts tuıaq qybyrlatar ýaqyt boldy degen pikir bildirgen. Osy sózden keıin bógelmesten Sýaıt, Charlı jáne eki ledı qaıyrymdy qart evreıden aldyn-ala aqsha alyp, birge shyǵyp ketken soń, Olıver bular serýenge ketken bolar dep shamalaǵan.

— Osylaı, súıiktim, — dedi Fedjın. — Kóńildi ómir ǵoı, solaı emes ne? Olar uzaq kúnge ketti.

— Olar óz jumystaryn istep boldy ma, ser? — dep suraǵan Olıver.

— Durys aıtasyń, — dep jaýap qatty evreı, — al eger serýen kezinde áldeqandaı sharýa shyǵa qalsa, olar sonymen aınalysyp ketedi, súıiktim, oǵan kúdigiń bolmasyn. Osylardan úlgi al, qymbattym. Olardan úlgi al, — dep qaıtalap qoıdy ol, sózine salmaq berý úshin kómir kúregimen oshaqty bir uryp qoıyp.

— Olar saǵan ne buıyrsa bárin de iste, olardyń tilin al, ásirese, qymbattym, Sýaıttyń keńesine qulaq sal. Ol áli úlken adam bolady, eger oǵan elikteseń, seni de sondaı etip shyǵarady. Aıtpaqshy, súıiktim, osy meniń qaltamnan oramaldyń sheti shyǵyp turǵan joq pa?

— Iá, ser, — dep jaýap qatty Olıver.

— Sony men sezbeıtindeı etip sýyryp alý seniń qolyńnan keler me eken, kóreıik. Tańerteń biz oınaǵanda álgilerdiń qalaı istegenin sen kórip ediń ǵoı.

Olıver Sýaıttyń istegenindeı bir qolymen qaltanyń túbin ustap, ekinshi qolymen oramaldy sýyryp aldy.

— Boldyń ba? — dep daýystady evreı.

— Mine ol, ser! — dedi Olıver oǵan qol oramalyn kórsetip.

— Sen pysyq balasyń, súıiktim, — dedi qart jentlmen, Olıverdiń basynan maquldaı sıpap. — Men eshqashan sendeı isker balany kórgen emespin. Mine saǵan shılıń. Eger sen osylaısha jalǵastyra berseń, senen dúnıedegi eń uly adam shyǵady. Al endi munda kel, men saǵan oramaldardan belgini qalaı sógetinin kórseteıin.

Olıver qart jentlmenniń qaltasynan — ázil úshin — qol oramal urlaýdyń, munyń uly adam bolýyna qandaı qatynasy baryn túsine almady. Biraq ózinen jasy kóp úlken evreı bul jaǵynan jaqsy biletin shyǵar degen oımen stolǵa kelip otyrdy da, birden jańa jumysyna berile kirisip ketti.

X TARAÝ

Olıver jańa joldastarymen jaqynyraq tanysady, jáne asa qıyndyqpen tájirıbe jınaqtaıdy. Bul shyǵarmadaǵy qysqa, biraq asa mańyzdy taraý

Talaı kún boıy Olıver qol oramaldardyń (olardy óte kóp ákeletin) tańbasyn sógip, evreıdiń bólmesinen shyqpady; keıde evreı men eki bala ár tań saıyn shuǵyldanatyn joǵaryda aıtylǵan oıynǵa aralasyp júrdi. Aqyry ol taza aýany saǵynyp, kári jentlmennen eki joldasymen birge jumysqa jiberýin san ret ótindi.

Olıverdiń jumysqa kirisýge asyqqan taǵy bir sebebi ol kári jentlmenniń qatal da izgilikti qylyǵyn sezip qaldy. Eger Sýaıt pen Charlı Beıts úıge keshkilik qur qol keletin bolsa, ol issiz qur sendelýdiń ońbaǵandyq ádet ekendigin, ómirdi eńbekpen ótkizý kerektigi jóninde qulaqtarynyń qurysh etin jep, olardy keshki as ishkizbesten uıyqtaýǵa jóneltetin. Birde ol tipti ekeýin satydan da domalatyp túsirdi, sol jolǵy aıtqan aqyl-keńesi múlde shekten shyǵyp ketti.

Aqyry sonshama esi shyǵa suranǵanyna Olıver ruqsat alatyn tań da jetti. Eki-úsh kún udaıy qol oramaldar ákelinbedi de, oǵan isteıtin is te qalmaǵan, sondyqtan ba kóje-kólmek te tym suıylyp ketken. Kári jentlmenniń óz kelisimin berý sebebi de múmkin sodan bolar. Qalaı bolǵanda da, ol Olıverge barýǵa rýqsat etti de, ony Charlı Beıts pen onyń dosy Sýaıtqa tapsyrdy.

Bular úsheý bolyp jolǵa shyqty. Sýaıt, óz ádeti boıynsha, jeńin túrinip, shlápasyn shekesine kıgen; jasóspirim Beıts qolyn qaltasyna salyp alshaq basady, ortalarynda qaıda kele jatqandaryn da, aldymen qandaı kásipke úırenerin de uǵyna almaı Olıver ilbip keledi.

Olar asyqpaı, jalqaýlana súıretilip basady, uzamaı Olıver osylar kári jentlmendi aldap, jumysqa múlde barmaı qoıar ma eken dep oılaı bastaǵan. Onyń ústine Sýaıttyń kóshedegi balalardyń basyndaǵy bórikterin julyp alyp, aýla ishine laqtyryp jiberetin dóreki ádeti bar eken, al Charlı Beıts jeke menshik uǵymyna nuqsan keltirip, trotýar jıegindegi sórelerden alma men pıazdy qaǵyp ketip, qaltalaryna tyqqyshtaı berdi. Olaryna salǵandardyń sıa beretindigi sonsha búkil kostúmi tek qaltalardan turatyn shyǵar dep oılaýǵa bolatyndaı. Bul Olıverge onsha unaı qoımady da, ol óziniń keıin qaıtpaq oıy baryn bildirmek bola bergende, Sýaıttyń minez-qulqy kenetten ózgerip, Olıverdiń aqyl-oıyn da basqa baǵytqa buryp jiberdi.

Nege ekendigi belgisiz «Shalshyq» dep atalatyn Klerkenýeldegi alańnyń qasyndaǵy tar aýladan shyǵa bergenderi-aq sol edi, kenet Sýaıt toqtaı qalyp, saýsaǵyn ernine tıgizdi de, asqan baıqampazdyqpen joldastaryn keri qaraı súırep áketti.

— Ne bop qaldy? — dep surady Olıver.

— Ts... — dep sybyrlady Sýaıt .— Kitap dúkenshisiniń janyndaǵy ana bir shaldy kórip turmysyń?

— Qarsy bettegi qart jentlmendi me? —dep surady Olıver.

— Kórip turmyn.

— Jarap qalar! — dedi Sýaıt.

— Birinshi sort, — degendi qosty jasóspirim Charlı Beıts.

Qatty tań qalǵan Olıver ekeýine kezek kóz júgirtip ótken, biraq suraq qoıyp úlgirmedi, sebebi ana ekeýi baıqatpaı ǵana joldy júgire kesip ótip, álginde ǵana kórsetken qart jentlmenniń syrt jaǵyna jaqyndaı bastaǵan. Olıver birneshe qadam basty da, analardyń sońynan ileserin, nemese keri qaıtaryn bile almaı, toqtaı qalyp, álgilerge únsiz tańdana qarap qaldy.

Shashyn opalaǵan, altyn jıekti kózildirigi bar qart jentlmenniń túri asa qurmetti kórindi. Ústinde qara barqyt jaǵaly shyny tústes frak pen ashyq tústi shalbar kıgen, qoltyǵyna ádemi bambýk taıaq qysyp alǵan. Sóreden bir kitapsha alyp, óz kabınetindegi kresloda otyrǵandaı pishinmen zeıin sala oqyp tur. Shyndyǵynda ózin onyń solaı sezinip turýy ábden múmkin; onyń qadalyp qalǵan pishinine qaraǵanda berile oqyp turǵan kitabynan basqa sóreni de, kósheni de, balalardy da baıqamaǵandyǵy anyq edi; árbir paraqtyń sońǵy jolyna jetisimen, ol betti aýdaryp qoıyp, kelesi bettiń bastapqy joldarynan bastap qaıtadan yntalana, berile oqı bastaıdy.

Sýaıt qart jentlmenniń qaltasyna qolyn suǵyp jiberip, odan qol oramalyn sýyryp alǵandyǵyn, sonsoń ony Charlı Beıtske berip, aqyry, ekeýi tura qashyp, burysh aınalyp ketkenin kórgen kezde budan birneshe qadam jerde baqyraıa qarap qalǵan Olıverdiń boıyn bılegen sumdyq pen sasqanynyń qalaı bolǵandyǵyn aıtyp jetkizý qıyn.

Qas qaǵymdaı sátte balaǵa qol oramaldardyń, saǵattardyń, qymbatty asyl zattardyń, jáne evreıdiń bar syry ashylyp sala berdi. Bir sekýndtaı ol qımylsyz qalshıyp qalǵan, záresi ushqannan tamyrlarynan qannyń basyna shapqany sonsha, ózi otqa túsip ketkendeı kóringen; sonsoń, esi shyǵa qoryqqan ol ne istegenin ózi de uqpastan bar pármenimen zyta jónelgen.

Munyń bári bir mınýttyń ishinde bolyp ótti. Tap sol Olıver zyta jónelgen shaqta qolyn qaltasyna salyp qol oramalyn taba almaǵan qart jentlmen jalt burylyp, jan-jaǵyna qaraǵan. Qashyp bara jatqan balany kózi shalǵan ol, árıne, qylmysker osy bolar dep túıdi de, bar daýsymen: «Uryny ustańdar!» dep aıqaılap jiberip, kitabyn qolyna ustaı, onyń sońynan tura umtyldy.

Biraq tek qart jentlmen ǵana dabyl kótergen joq. Sýaıt pen jas Beıts kóshemen tekke júgirip, eldiń nazaryn ózderine aýdarýdy qalamaı, burysh aınala bere-aq alǵashqy kezdesken podezge panalaǵan-dy. Ý-shýdy estip, qashyp bara jatqan Olıverdi kórgen olar máseleniń mán-jaıyna birden qanyp, podezden yrǵyp shyǵýǵa asyqty da, «Uryny ustańdar!» degen aıqaımen azamattyqqa tán qylyq kórsetip, qýǵynǵa aralasyp ketken.

Olıverdi fılosoftar tárbıelese de, ol ózin-ózi saqtaý tabıǵattaǵy birinshi zań degen tamasha aksıomamen tanys emes-ti. Eger ol bunymen tanys bolsa, mynadaı jaǵdaıǵa da ázir bolar edi ǵoı. Ázir bolmaǵandyqtan da ólerdeı qoryqty; sondyqtan da ol quıyndaı ushty, al artynan aıqaılap, aqyryn-zekirip qart jentlmen men eki bala qýyp kele jatty.

«Uryny ustańdar! Uryny ustańdar!» Osy sózderde sıqyrly kúsh bar. Baqalshy óz dúkenin, arbakesh arbasyn, qasapshy óz sóresin, naýbaıshy kárzeńkesin, sút tasýshy shelegin, alyp kel, shaýyp kel óz býmalaryn, shákirt bala sómkesin, jol tóseýshi qaılasyn, sábı oıynshyǵyn tastaı salady. Sonsoń qalaı bolsa solaı birin-biri qaǵyp-soǵyp, ókirip-baqyryp, burysh aınala bere júrginshilerdi shalyp qulatyp, ıtterdiń záresin alyp, taýyqtardy tym-tyraqaı qylady; al kósheler, alańdar men aýlalardaǵy aıqaıdan qulaq tunady.

«Uryny ustańdar! Uryny ustańdar!» Aıqaıdy júzdegen daýystar zamatta qaǵyp áketip, árbir buryshtan toptyń qarasy kóbeıip barady. Olar balshyq shashyratyp, trotýardy tarsyldatyp jóńkilip keledi; terezeler shalqasynan ashylyp, úılerden jurt júgire shyǵady, top ilgeri umtylady, kórermender Panchty bastan keshken oqıǵalarynyń eń qyzyq jerinen qaldyryp, adamdar tobyna qosyla sala, aıqaı-shýǵa elige túsip, jańa jigermen baqyryp-shaqyrady: «Uryny ustańdar! Uryny ustańdar!»

«Uryny ustańdar! Uryny ustańdar!» Adamzat júreginiń túkpirine qaıtse de bireýdi qurtyp jiberýge degen qumarlyq uıalaǵan. Azap shekken sorly bala áli quryǵanynan tynysy tarylyp, — júzinde úlken úreı, kózinde qorqynysh, betinen badanadaı ter tamshylary sorǵalap tur, — qýǵynshylardan qutylyp ketý úshin baryn salady, biraq analar da árbir sekýnd saıyn ara qashyqtyqty jaqyndata júgirip keledi, balanyń kúshiniń sarqyla bastaǵanyn baıqaǵan saıyn odan ári qattyraq aıqaılap, ýlap-shýlap, qýanyshtan qypshyryp qoıady. «Uryny ustańdar!» O, ıá,qudaı úshin, ony aıaǵannan bolsa da ustasańyzdar eken!

Aqyry ustady-aý! Dál tıgen judyryq. Ol jol ústinde jatyr, al top ony áýesqoılyqpen qorshap alǵan. Jańadan kelgender oǵan bir qaraý úshin jurtty ıtere-mıtere alǵa shyǵady. «Bylaıyraq tursańyzdarshy!» — «Oǵan aýa jiberińizdershi!» — «Sandyraq! Ol ondaıǵa turmaıdy». — «Aý, álgi jentlmen qaıda?» — «Áne ol, kóshede kele jatyr». — «Jentlmendi ilgeri jiberińizdershi!» — «Mynaý sol bala ma, ser?» «Iá!»

Balshyq pen shańǵa bylǵanyp, aýzy qanaǵan Olıver úreıi ushqan kózin ózin qorshap turǵan jurttyń júzine qadap jatqanda, onyń eń júırik qýǵynshylary qart jentlmendi jaǵympazdana alyp kelip, osy ortaǵa engizip jiberdi.

— Iá, — dedi jentlmen, — mynaý tap sol bala bolar dep qorqamyn.

— Qorqady! —dep mińgirledi toptaǵy bireýler. — Qaıyrymdysyn!

— Sorly bala-aı! —dedi jentlmen. — Ózi jaralanyp qapty-aý.

— Bul men ǵoı, ser! — dedi alpamsadaı qorbańdaǵan jigit alǵa shyǵa berip. — Mynanyń tisine judyryǵymdy jyrǵyzyp aldym. Muny men ustadym, ser.

Óz eńbegine birdeńe dámetken keıippen álgi jigit qolyn shlápasyna tıgizip, yrjıyp qoıdy, biraq qart jentlmen oǵan kózin jaqtyrmaı toqtatyp, ózi de tura qashýdy oılap turǵandaı jan-jaǵyna ábigerlene qarady. Eger dál osy mınýtta topty polısmen jaryp ótip (mundaı jaǵdaıda bulardyń eń sońynan jetetin ádeti ǵoı) Olıverdiń jaǵasynan ala ketpegende, onyń dál solaı isteýge árekettenýi, sóıtip jańa bir qýǵynnyń bastalyp ketýi de kádik edi.

— Káne, týr! — dedi ol dókir únmen.

— Shyn aıtam, ony istegen men emespin, ser. Ras aıtam, muny istegen basqa eki bala! — dep aıqaılap jiberdi Olıver sharasyzdana qolyn qysyp tóńiregine alaqtap. — Olar osy arada júr.

— Biraq olar munda joq qoı, — dedi polısmen. Ol sózine ájýa sarynyn engizbek edi, biraq onysy shyndyqqa saı kelgen: Sýaıt peı Charlı Beıts yńǵaıy kelgen alǵashqy aýlada-aq izderin jasyrǵan bolatyn-dy. — Tur ornyńnan!

— Ony jábirlemeńiz, — dedi qart jentlmen jumsaq únmen.

— Joq, men muny jábirlemespin — dep jaýap qatqan polısmen osy sóziniń dáleli retinde Olıverdiń kúrteshesiniń túımesin julyp ala jazdady. — Kettik, men seni bilem, tasta mundaı ónerińdi. Turamysyń sen, joq pa, saıtannyń kúshigi!

Aıaǵyn ázer basqan Olıver turýǵa árekettene berip edi, ony birden-aq jaǵasynan súırep kóshemen ala jóneldi. Jentlmen polısmenmen qatar kele jatyr, al álgi toptyń eptileri álsin-álsin júgirip alǵa shyǵyp Olıverge qaraǵyshtap qoıady. Balalar shattana shýlap, barlyǵy ilgeri qaraı jol tartqan.

XI TARAÝ

Polıseılik sot mıster Feng jaıly baıandaıdy jáne onyń sot júrgizý isindegi ádisterinen birqatar málimet beredi

Qylmys jasalǵan aýdan astananyń asa bir belgili polıseılik ýchaskesiniń shekarasyna enetin. Top Olıverdi tek eki-úsh kóshe jáne Matton-Hıll dep atalatyn jerge deıin ǵana ertip aparý qurmetine ıe boldy da, ári qaraı ony alasa qaqpa arqyly polıseılik sottyń las aýlasyna kirgizdi. Osy tas tóselgen aýlada býlardy jaq saqaly úrpıgen, qolyna bir baý kilt ustaǵan tolyq kisi qarsy aldy.

— Ne bop qaldy? — dep qalaı bolsa solaı suraı saldy ol.

— Qol oramal jymqyrýshy, — dep jaýap qatty Olıverdi alyp kelgen adam.

— Jábir kórgen kisi siz be, ser? — degen saýal qoıdy kiltshi adam.

— Iá, men, — dep jaýap qatty qart jentlmen, — biraq tap osy balanyń qol oramalymdy urlaǵanyna kúmánim bar... Meniń... Meniń osy iske jol bergim kelmep edi.

— Endigi qalǵany tek sotqa barý, — dedi kiltshi adam. — Ol kisiniń bir mınýttan keıin qoly bosaıdy. Kir, jas qylmysker. Osy sózderden soń ol kirpish qabyrǵaly kameraǵa bastaıtyn esikti ashyp Olıverdi soǵan qaraı shaqyrǵan. Osy arada Olıverdi tintip, eshteńe taba almaǵan soń, jaýyp tastady.

Kameranyń surqy men kólemi urany eske túsiretin, biraq jaryǵy tym mardymsyz eken. Ózi adamnyń aza boıy qaza bolǵandaı las eken, bul dúısenbi kúngi tańerteńgilik edi de, al munda senbiniń keshinen beri alty birdeı maskúnem otyrǵan. Biraq bul da eshteńe emes. Bizdiń polıseılik ýchaskelerde ár kesh saıyn áıelder men erkekterdi túkke turǵysyz aıyp taǵyp tutqynǵa alyp zyndanǵa otyrǵyza beredi. Onymen salystyrǵanda qylmystary moıyndaryna qoıylyp, ólim jazasyna kesilgen asa qaýipti qylmyskerler otyrǵan Núgetedegi túrme kameralaryn saraı deýge bolarlyqtaı. Eger buǵan kúmán keltirgender bolsa ózi-aq salystyryp kórsin.

Qulyptyń kilti shyqyrlaı burala bergende qart jentlmen Olıverden kem toryqqan joq. Ol kúrsindi de bolyp etken ábigerdiń eriksiz sebepkeri bolǵan kitabyna qaıtadan úńildi.

— Myna balanyń bet-júzinde, — dedi qart jentlmen, esikten jaıymen shegine bere, oıly pishinde kitappen ıegin soqqylap qoıyp, — osy balanyń bet-júzinde meni eriksiz alań etip, áýestendirgen birdeńe bar. Onyń kináli bolýy múmkin be? Júzinde sondaı bir... Iá, aıtpaqshy! — dep daýystap jibergen qart jentlmen kenet toqtaı qalyp, kózin tóbege qadap, — Ah, qudaıym-aı! Osy bir beıneni men buryn-qaıdan kórdim?

Birneshe mınýt oılanǵan soń qart jentlmen aýlaǵa shyǵatyn sot kamerasynyń aldyńǵy bólmesine kelip kirdi, osy arada, buryshqa qaraı yǵysyp, talaı jyl ýaqyt perdesimen tumshalanǵan tanys júzderdiń tizbegin sanasynda jandandyra bastady.

— Joq, — dedi qart jentlmen basyn shaıqap. — Shamasy, bul meniń qıalym bolar!

Ol álgi elesterdi qaıta sholyp ótti. Olardy uzaq ýaqyt tumshalaǵan perdeni qaıta túsirip jiberý de ońaı emes edi. Bulardyń arasynda dostarynyń, jaýlarynyń, top ortasynan jyltyńdaǵan emis-emis tanystarynyń beıneleri bar bolatyn; munda qazir kempir bolǵan jas, ýyljyǵan qyzdardyń da júzderi bar edi, ólim tanymastaı ózgertip, qabirge jasyrylǵan beıneler de bar-dy.

Biraq qart jentlmen Olıverdiń júzinen izin taba qoıarlyqtaı birde-bir beıneni esine túsire almady. Ol sanasynda oıanyp ketken estelikterimen tereń kúrsine qoshtasty da, baqytyna qaraı umytshaq qart jentlmen bolǵandyqtan, olardy kitaptyń sarǵaıǵan paraqtarynyń arasyna qaıtadan jerlep tyndy.

Qolynda kilti bar adam ıyǵynan túrtip, sońymnan erip sottyń kamerasyna júr degende ǵana esin azar jıǵan. Qart asyp-sasyp kitabyn sart japty da, tákappar da ataqty mıster Fengtiń aldyna kelip turdy.

Sottyń kamerasy taqtaımen qaptalǵan birinshi bólmege ornalasqan eken. Mıster Fengtiń ózi túkpirde, qorshaýdyń ar jaǵyna jaıǵasqan da, al esik jaqta aǵash qashaǵa uqsas birdeńe tur. Onyń ishine myna záreni alar jaǵdaıdan tula boıy dir-dir etken beıshara kishkentaı Olıverdi turǵyzyp qoıypty.

Mıster Feng ap-aryq, beli uzyn, moıyny ıilmeıtin, orta boıly, jelkesi men samaıynda ǵana azdaǵan shashy qalǵan adam eken. Júzi qaradaı túnerip, kúreńitip tur. Eger ol ózine qajetti mólsherden kóp ishetindeı ádeti bolmaǵanda, sottyń bedelin túsirdi degen aıyppen óziniń syqpytyna qarsy aıyptaý isin júrgizip, oljaǵa shash etekten batar edi.

Qart jentlmen qurmet kórsete ıilip, sottyń stolyna jaqyndady da sózi men isin qaptaldastyra:

— Mynaý meniń famılıam men adresim, ser, — dedi.

Sonsoń ol eki qadam keri sheginip, taǵy bir jentlmendik sypaıy taǵzym jasady da, saýal kútip tura berdi.

Jazmyshtyń isi boıynsha, dál osy sátte mıster Feng tańerteńgi gazetten onyń jýyqtaǵy sheshiminiń birin aýyzǵa alyp, ishki ister mınıstrine úsh júz elýinshi márte buǵan erekshe ári tótenshe nazar aýdarý kerek delingen bas maqalany oqyp otyr edi. Kóńil hoshy bolmaı, qabaǵyn túıip, ashýlana basyn kóterdi.

— Siz kimsiz ózi? — dep surady mıster Feng.

Az-kem tańdanǵan qart jentlmen óz vızıt kartochkasyn nusqady.

— Polısmen, — mıster Feng kartochkany gazetpen birge jaqtyrmaı bylaıyraq tastaı berdi, — mynaýyń kim ózi?

— Meniń famılıam, ser, — dedi qart jentlmen, jentlmenge tán maqammen sóılep, — meniń famılıam, ser,

Braýnloý... Óz dárejesin paıdalanyp, qurmetti adamǵa jazyqsyzdan-jazyqsyz jábir kórsetip otyrǵan sottyń aty-jónin bilýge ruqsat etińiz.

Osy sózderdi aıtqan Braýnloý óziniń talap etken málimetin aıtyp beretin bireýdi izdestirgendeı bólme ishin kózimen sholyp ótti.

— Polısmen, — dep sózin qaıtalady mıster Feng, bir jaǵyna paraq qaǵazdy tastaı berip, — mynaýyń ózi ne úshin aıyptalyp otyr?

— Bul eshteńege aıyptalyp otyrǵan joq, qurmettim, — dep jaýap qatty polısmen. — Ol myna balaǵa qarsy aıyptaýshy retinde kelip otyr, qurmettim.

Qurmetti sot muny ózi de jaqsy biletin, biraq bul kisiniń jynyna tıýge taptyrmaıtyn, ári ózine zalalsyz ádis edi.

— Balaǵa qarsy aıyptaýshy retinde deımisiń, qaraı gór? — dedi Feng mıster Braýploýdyń basynan aıaǵyna deıin jekkórinishpen kóz júgirtip ótip. — Ony ant berýge ákelińder!

— Ant bererdiń aldynda men bir aýyz sóz aıtýǵa ruqsat suraımyn, — dedi mıster Braýnloý, — aıtaıyn degenim, jeke basymnyń tájirıbesinen kózim jetpeı, men eshqashan nanbas edim...

— Tartyńyz tilińizdi, ser! —dep buıyra sóıledi mıster Feng.

— Tarta almaımyn, ser! — dep jaýap qatty qart jentlmen.

— Tap osy mınýtta tilińizdi tartyńyz, áıtpese men sizdi osy aradan qýyp shyǵamyn! —dep daýsyn kóterdi mıster Feng. — Siz arsyz ekensiz! Sotqa dóreki sóıleýge qalaı batylyńyz barady?

— Ne dedińiz? — qyzaryp ketken qart jentlmen aıqaılap jiberdi.

— Myna kisini ant qabyldaýǵa ákelińiz! — dedi Feng klerkke. — Endi bir aýyz sóz de estigim kelmeıdi. Ony ant qabyldaýǵa keltirińiz.

Mıster Braýnloýdyń ashý-yzasy shekten shyqty, biraq sezimine tizgin berý arqyly balaǵa tek qana zalal keltiretinin túsingen mıster Braýnloý ózin tejep, únsiz moıynsunyp ant berdi.

— Al, — dedi Feng, — bul balany ne úshin aıyptap otyr? Siz ne aıtpaqshy edińiz, ser?

— Men kitap dúkeniniń janynda turǵam... — dep bastaı berdi Braýnloý.

— Tura turyńyz, ser, — dedi mıster Feng. — Polısmen! Polısmen qaıda?.. Munda eken ǵoı. Myna polısmendi ant qabyldaýǵa ákelińiz... Al polısmen, ne bop qaldy?

Polısmen tıisti tártippen kinálini qalaı ustaǵandyǵyn, Olıverdi tintkenin, biraq eshteńe tappaǵanyn, óziniń basqadaı eshteńe bilmeıtindigin ret-retimen aıtyp berdi.

— Basqadaı kýálar bar ma? — degen saýal berdi mısıter Feng.

— Basqa eshkim de joq, ser, — dep jaýap berdi polısmen.

Mıster Feng birneshe mınýttaı únsiz qaldy, al sonsoń japa shekken janǵa burylyp, yzalana:

— Myna balaǵa qarsy aıyptaý sózińizdi aıtasyz ba, joq pa? Siz ant berdińiz ǵoı. Eger siz jaýap berýden bas tartar bolsańyz men sizdi sotty qurmettemegenińiz úshin jazaǵa tartamyn. Sóıtip sizdi...

Sóılemniń sońy belgisiz bolyp qaldy, sebebi qajetti sátte klerk pen túrmeshi qatty jótelip, tipti birinshisi aýyr kitapty árıne, kezdeısoq — edenge túsirip aldy da, sonyń arqasynda sóz múlde qulaqqa shalynbaı qalǵan.

Mıster Braýnloý birneshe qaıtara sózin bólgenine, mınýt saıyn jábirlep jatqanyna qaramastan óz isin aıtyp berdi, alǵashqy sátte sasyp qalǵandyqtan, qashyp bara jatqan balanyń sońynan tura qýǵandyǵyn; sonsoń sot balany ury esebinde emes, biraq urylarmen sybaılas esebinde aıypty dep sanaýyna, biraq zańdy buzbaı oǵan keshirim jasaıtyn shyǵar dep úmittenetinin...

— Ol onsyzda jazasyn tartty, — dedi qart jentlmen sóziniń sońynda. — Jáne de, — dep qosyp qoıdy jigerlene sóılegen ol sotqa kóz tastap, — shynymdy aıtsam, osyny aýrý ma dep qorqamyn!

— O, ıá, árıne, — dep mysqyldaı kúldi mıster Feng, — Eı, sen qańǵybas, ondaı ónerińdi qoı! Onyń saǵan eshbir kómegi joq. Atyń kim seniń?

Olıver jaýap berýge qanshama tyryssa da, tili erkine kónbeı qoıdy. Ol shólmekteı qup-qý bolyp ketken, bólmedegilerdiń bári shyr aınalyp bara jatqandaı kórindi oǵan.

— Atyń kim deımin seniń, ońbaǵan! —dep surady mıster Feng. — Polısmen, munyń esimi kim?

Bul sózder qorshaýdyń janynda turǵan, dórekileý, túr-kelbetinde qaıyrymdylyq izi bar ala beshpet kıgen shalǵa arnalǵan edi. Ol Olıverge eńkeıip suraqty qaıtalap edi, biraq ananyń shynynda da ony uqpaı turǵanyna kózi jetti, biraq balanyń jumǵan aýzyn ashpaýy sottyń odan saıyn jynyna tıip, aýyryraq úkim shyǵarýyna aparyp soǵaryn bilgen soń, ol oıyna kelgenin aıta salýǵa bel baılaǵan.

— Ol óz esimin Tom Ýaıt dep týr, qurmettim, — dedi álgi júregi jumsaq polısmen.

— O, onyń tipti áńgimeleskisi de kelmeı me? — dedi Feng. — Tamasha, tamasha. Ol qaıda turady eken?

— Qaıda bolsa sonda, qurmettim! — dedi polısmen Olıver ózine jaýap berip turǵandaı keıippen.

— Ata-analary tiri me? — dep surady mıster Feng.

— Ol áke-sheshem ózimniń tıtteı kezilide ólip qaldy dep tur, qurmettim, — deı saldy polısmen ádetteginshe.

Tergeý osy araǵa jetkende Olıver basyn kóterip, jalyna kóz tastap, álsiz daýysymen bir jutym sý suraǵan.

— Sandyraq! — dedi mıster Feng. — Meni aqymaq qylǵyń kele me?

— Maǵan ol rasynda da naýqas sıaqty kórinip tur, qurmettim, — dep qarsylyq bildirdi polısmen.

— Men artyǵyraq bilem muny, — dedi mıster Feng.

— Oǵan kómektesińizshi, polısmen, — dedi qart jentlmen eriksiz qolyn sozyp, — ol jyǵylǵaly tur.

— Ary turyńyz, polısmen, — dedi Feng aıqaılap.

— Eger jyǵylǵysy kelse, jyǵyla bersin.

Osynaý sypaıy ruqsatty paıdalanǵan Olıver esinen tanyp edenge sylq ete tústi. Turǵandar bir-birine qarasqan, biraq eshkimniń ornynan qozǵalýǵa batyldary barmady.

— Men onyń ádeıi istep turǵanyn bilip edim, — dedi Feng osynyń bári ádeıi istegendiktiń bultartpas aıǵaǵyndaı. — Jatsa jata bersin. Uzamaı bul jatysy ózin de jalyqtyrar.

— Bul isti qalaı sheshpek oıyńyz bar, ser? — dep surady klerk.

— Op-ońaı! —dep jaýap qatty mıster Feng. — Ol úsh aıǵa túrmege otyrý jazasyna kesildi. Árıne, aýyr jumysqa jegiledi. Zaldy bosatyńdar!

Esikti ashyp, eki kisi essiz-tússiz jatqan balany túrme kamerasyna áketýge yńǵaılana berip edi, kenet bólmege kónetoz qara kostúm kıgen, júzi ádepti biraq kedeı, bir orta jastaǵy adam kirip kelip, sottyń stolyna bettedi.

— Toqtaı turyńdar! Ony ázir áketpeńder! Qudaı úshin bir mınýtqa aıaldaı turyńdar! — dep aıqaılap jiberdi jańadan kelgen kisi qatty júristen entigin basa almaı.

Mundaı jerlerde ámir júrgizetinder bostandyqqa, jaqsy at, bedelge tolyǵynan eshbir shekteýsiz, tipti uly mártebeliniń qolastyndaǵylardyń ómirlerine de ıelik ete beretin osy tórt qabyrǵanyń ishinde tipti perishtelerdiń kóz jastaryn da kól eterlikteı sumdyq oqıǵalar bolyp jatatyn. Tek anda-sanda baspasózge iligip ketkeni bolmasa munyń bári qoǵamnan jasyryn isteletin. Sondyqtan da mıster Feng tártipke osynshalyq ádepsizdikpen nuqsan keltirgen shaqyrylmaǵan qonaqqa qatty ashýlandy.

— Bul ne, mynaý kim? Bul kisini qýyp shyǵyńdar! Zaldy bosatyndar! — dep aıqaılady mıster Feng.

— Joq, men sóıleımin! — dep aıqaılady álgi adam. — Ózimdi qýyp shyqqanǵa men kóne almaımyn. Men bárin de kórdim. Men kitap dúkeniniń ıesimin. Menen ant qabyldaýdy talap etemin. Meniń aýzyma qum quıa almaısyzdar. Mıster Feng, siz meni tyńdaýǵa tıissiz! Siz maǵan tyıym sala almaısyz, ser!

Bul kisiniki durys edi. Túrinen bir sheshimge bel baılaǵany kórinip tur, is asa mańyzdy arnaǵa buryldy da, ony kústana qylýǵa bolmaı qaldy.

— Myna kisini ant berýge ákelińder! — dep jaqtyrmaı mińgirledi mıster Feng. — Al ne aıtpaqshy edińiz?

— Aıtaıyn degenim, myna jentlmen kitap oqyp turǵanda úsh bala — tutqynǵa alynǵan jáne ekeý — kósheniń arǵy betinde júrgenin kózim shaldy. Urlyq istegen basqa bala. Men onyń qalaı bolǵanyn, al myna balanyń ábden esi shyǵyp, sasyp qalǵanyn da kórdim.

Bul ýaqytqa deıin kitap dúkenshisi entigin basyp, endi urlyqtyń qandaı jaǵdaıda jasalǵanyn baıyppen aıtyp berdi.

— Siz munda nege erterek kelmedińiz? — dep surady Feng az-kem únsiz qalyp.

— Dúkenge qaldyryp ketetin eshkimim bolmady, — dep jaýap qatty anaý. — Maǵan járdemdese alatyndardyń bári qýǵynǵa qosylyp ketti. Budan bes mınýt buryn men eshkimdi taba almadym, al munda júgirip jetken betim osy.

— Japa shegýshi kitap oqyp turdy ǵoı, solaı ma? — dep surady Feng, taǵy únsiz qap.

— Iá, — dep jaýap qatty álgi kisi. — Myna qolyndaǵy kitapty oqyp turǵan.

— Myna qolyndaǵysyn ba? — dedi Feng, — aqysyn tólep pe edi?

— Joq, tólegen joq, — dep jymıdy kitap satýshy.

— Ah, qudaıym-aı, múlde umytyp ketippin! — dep daýystap jiberdi umytshaq qart jentlmen.

— Aıtary shoq, paıǵambar-aq, sóıte tura ózi beıshara balany aıyptap júr! — dedi Feng júregi jumsaq jannyń keıpin tanytpaq nıetpen. — Menińshe, ser, siz kitapty óte kúdikti, ári ózińizge abyroı ápermeıtin jaǵdaıda ıemdenip ketkensiz. Onyń ıesi sizdi sot arqyly qýdalamaǵany úshin ózińizdi baqytty sanaýyńyz kerek. Bul sizge keleshekte sabaq bolsyn, súıiktim, áıtpese ádil zań sizben de aınalysyp keter... Bala aqtaldy. Zaldy bosatyńdar!

— Saıtan alǵyr! —dep aıqaılap jiberdi budan ári ózin-ózi ustaı almaǵan qart jentlmen. — Saıtan alǵyr! Men...

— Zaldy bosatyńdar! —dedi sot. —Polısmender, estımisińder! Zaldy bosatyńdar!

Jarlyq oryndaldy. Ashýǵa býlyqqan mıster Braýnloýdy bir qolyna kitabyn, bir qolyna taıaǵyn ustatqan kúıi shyǵaryp jibergen. Aýlaǵa shyqqan onyń ashý-yzasy zamatta sý sepkendeı basyldy. Tas tóselgen aýlada kóıleginiń jaǵasy aǵytylyp, shekesine dymqyl shúberek basylǵan kishkentaı Olıver Tvıst jatyr; júzi shólmekteı qup-qý, búkil denesi dir-dir etedi.

— Beıshara bala! Beıshara bala! — dedi mıster Braýnloý oǵan eńkeıe berip. — Kúıme ákelińder! Bireýiń baryp, kúıme jaldap ákele qoıyńdar! Tezirek!

Kúıme kelip, bir oryndyǵyna Olıverdi eppen otyrǵyzǵan soń, ekinshi oryndy qart jentlmenniń ózi ıemdengen.

— Sizben barýǵa ruqsat etińiz, — dedi kitap dúkenshesiniń ıesi kúımege basyn suǵyp.

— Ah, qudaıym-aı, sóz bar ma, qymbatty ser! — dep jyldam jaýap qatty mıster Braýnloý. — Men sizdi umytyp ketippin. Qudaıym-aı, qudaıym-aı! Mende álgi kitabyńyz áli júr! Tezirek! Minińiz! Sorly bala! Bir mınýt te aıaldaýǵa bolmaıdy.

Kitap dúkenshesiniń ıesi kúımege mindi de, olar júrip ketti.

XII TARAÝ

Olıverge buryn eshýaqytta bolmaǵan jaǵdaı jasalady jáne taǵy da kóńildi qart jentlmen men onyń jas dostary jaıly baıandalady

Sýaıtqa ilesken Olıverdiń alǵash ret Londonǵa kirgendegi jolymen dúrsildete salyp-uryp kele jatqan kúıme Izlıngtondaǵy «Perishtege» jetken soń basqa jaqqa burylyp, aqyry Pentonvıl mańyndaǵy aǵashtarmen kómkerilgen kóshedegi bir typ-tynysh, tap-taza úıdiń aldyna kelip toqtady. Olıverge dereý tósek-oryn daıarlady da, oǵan qamqoryndaǵy balany eppen aparyp jatqyzýdy mıster Braýnloýdyń ózi qadaǵalady; osy arada asqan meıirbandyqpen balanyń qamyn jep, kútimge aldy.

Biraq birneshe kúnder boıyna Olıver óziniń jańa dostarynyń qamqorlyǵyn múlde sezine almaǵan. Kún shyǵyp, qaıta batty, taǵy da kún shyǵyp, qaıta batty, munyń ózi san márte qaıtalanǵanymen bala kereýette janyn jegen bezgekten dóńbekship jatty. Jandy deneni jaıymen jalap, kúıdirip-jandyrǵan osy otqa qaraǵanda, óli denedegi qurt ta óz isine osynshalyq berik senimmen kirispeıtin shyǵar.

Ap-aryq, óńi qup-qý, ózi álsiz bala mazasyz uzaq uıyqtap turǵandaı aqyry kózin de ashty-aý.

— Mynaý ne bólme! Men qaıda kelip qalǵanmyn? — dep surady Olıver. — Buryn esh ýaqytta munda uıyqtap kórmep em.

Ol ábden aryqtaǵan, ári álsiz edi de, álgi sózder aýzynan ázer shyqty, biraq osy zamatta estilip qalypty. Kereýettiń basyndaǵy shymyldyq dereý túrildi de, janyndaǵy kresloda is tigip otyrǵan ústi-basy asa uqypty, qarapaıym kıingen jyly júzdi kárteń ledı ornynan turdy.

— Tynysh, súıiktim, — dedi kárteń áıel meıirli únmen.

— Seniń qozǵalmaı jatýyń kerek, áıtpese qaıta aýyryp qalasyń. Jaǵdaıyń óte nashar edi, aıtyp surama tipti. Jata ǵoı, aqyldy bol!

Osy sózderden keıin kárteń ledı jaıymen Olıverdiń basyn jastyqqa tıgizdi de, mańdaıyna túsken shashyn keri qaıyryp, oǵan asa bir meıirimmen qarap edi, bala eriksiz nendeı aryq qolymen áıeldiń qolyna jarmasa ketip, onymen óz moınyn oraı qoıǵan.

— Qudaı saqtaı gór! —dedi kárteń ledı kózine jas alyp. — Qandaı júregi jumsaq bala edi ózi! Qandaı jaqsy bala! Osyndaı jaǵdaıda qazir dál men sıaqty basynda óz anasy buǵan qarap otyrsa qaıter edi?

— Múmkin, anam meni kórip otyrǵan bolar, — dep kúbirledi Olıver, qoldaryn kókiregine aıqastyryp. — Múmkin ol meniń janymda otyrǵan da bolar. Maǵan anam janymda otyrǵan tárizdi kóringeni.

— Bul bezgekten ǵoı, súıiktim, — dedi kárteń ledı.

— Shamasy, — dedi Olıver, — naýqas balanyń qasyna kelýge aspan bizden tym alys bolar ári olar ana jaqta asa baqytty shyǵar. Biraq eger anam meniń aýyrǵanymdy bilse jany ashýy kerek edi, sebebi kóz jumarda ózine de tym qıyn boldy ǵoı. Bálkim, ol men jaıynda eshteńe bilmeıtin de shyǵar, — dedi az-kem únsizdikten soń Olıver. — Eger ol meni osynshalyq jábirlegenin sezse, bul ony qatty qapalandyrar edi, biraq meniń túsime kirgende onyń júzi sondaılyq jaıdary da baqytty bolatyn.

Kárteń áıel buǵan lám-mım dep jaýap qatqan joq, aldymen kózin sonsoń kórpe ústinde jatqan kózildirigin súrtti, Olıverge áldeqandaı bir sýsyn berdi de, oǵan tynysh jatýǵa tıis ekendigin, áıtpese qaıta aýyryp qalatyndyǵyn eskertti.

Sondyqtan da, Olıver bir jaǵynan, kárteń ledı ne aıtsa sony oryndaý úshin, ekinshiden, shyndyǵyna kóshkende álgi áńgimeden soń qatty qaljyrap qalǵandyqtan ún-túnsiz, typ-tynysh jatqan-dy. Uzamaı onyń kózi ilinip ketti, tek tóseginiń janyna qoıylǵan shyraqtyń sáýlesi betine túskende oıanyp ketip edi, bir qolyna tyq-tyq etip júrip turǵan shombaldaı altyn saǵat ustap, munyń tamyryn baıqap kórip, jaǵdaıy jaqsy bolyp qalǵan eken dep turǵan jentlmendi kózi shaldy.

— Qazir jaǵdaıyńnyń jaqsy ekeni ras qoı, qymbattym, — dedi jentlmen.

— Iá, rahmet sizge, — dedi Olıver.

— Jaqsy ekenin ózim de bilip turmyn, — dedi jentlmen. — Seniń as ishkiń keledi, solaı ǵoı?

— Joq, ser, — dep jaýap berdi Olıver.

— İm, — dedi jentlmen. — Tamaq ishkiń kelmeıtinin ózim de sezip turmyn. Onyń asqa zaýqy joq, mıssıs Bedýın, — dedi álgi jentlmen tereń oıǵa batqan pishinmen.

Kárteń ledı dárigerdi óte aqyldy adam dep sanaıtynyn bildirgisi kelgendeı basyn qurmetpen ıip qoıdy. Dárigerdiń ózi jónindegi pikiri de osyndaı bolsa kerek.

— Seni uıqy meńdetip tur ǵoı, qymbattym? — dedi dáriger.

— Joq ser, — dep jaýap berdi Olıver.

— Solaı! — dedi dáriger asa qyraǵy ári kóńili tolǵandaı pishinmen. — Seniń uıqyń kelmeıdi. Shóldegen de joqsyń ǵoı, solaı ma?

— Shóldedim, ser, — dep jaýap qatty Olıver.

— Ózim de solaı ǵoı dep shamalaǵam, — dedi dáriger.

— Onyń shóldeýi ábden zańdy qubylys. Sizdiń oǵan azdap shaı berýińizge bolady, sýdaryná, jáne maısyz kepken nannan. Ústine kórpeni de tym úıe bermeńiz, jáne salqyndap qalmaýyn da qadaǵalańyz.

Kárteń ledı ıilip taǵzym etti. Azdap salqyndatqan sýsynnyń dámin tatqan dáriger óz yqylasyn bildirdi de, asyǵa basyp, shyǵyp ketti, ol satymen tómen túskende aıaq kıiminiń salmaqty syqyry qatty estilip bara jatty.

Osydan keıin Olıverdiń kózi taǵy ilinip ketti de, qaıta oıanǵan kezde tún ortasynan aýǵan edi. Kárteń ledı meıirli únmen onyń jaqsy uıyqtap shyǵýyna tilegin bildirdi de, ony tıtteı quran kitap pen úlken túngi chepenin túıinshegine salyp ala kelgen tolyq kempirdiń qaraýyna qaldyrdy. Chepenin basyna kıip, quran kitabyn stolǵa qoıǵan kempir túnde munyń basy-qasynda otyrý úshin kelgendigin habarlady, sonan soń otyrǵyshty kamınge taman jyljytyp uıqyǵa basty.

Ahylap-ýhilep teńsele bergen soń qaıta-qaıta oıanyp kete berdi. Áıtkenmen, budan eshqandaı oqys oqıǵalar týyndaı qoıǵan joq, tek oıanǵan saıyn murynyn qaıta-qaıta ýqalap qoıady da, qaıtadan uıqyǵa bas qoıady.

Túngi saǵattar ótip bolar emes. Olıver shyraq sáýlesi tóbege túsirgen dóńgelekshelerdi sanap, sonan soń sharshaǵan janaryn qabyrǵaǵa japsyrylǵan qaǵazdaǵy usaq sýretterge qadap kópke deıin uıyqtaı almady. Bólmede qarańǵylyq pen tynyshtyq ornaǵan. Olar balany, bul arany kóptegen kúnder men túnder boıy ajal toryǵanyn, múmkin onyń qaterli izi áli de qaldy ma eken degen oıǵa qaldyrǵan; ol basyn jastyqqa tyǵyp jiberip, qudaıǵa syıyna berdi.

Aqyrynda bala qatty uıqyǵa ketti.

Olıver kózin ashqan kezde jerge ábden jaryq túsken edi, ol ózin sergek, ári baqytty sezindi. Naýqasynyń beti beri qarap, Olıver aman qaldy.

Úsh kún ótken soń ol jan-jaǵynan jastyqpen demep kresloda otyra alatyn halge jetken; biraq áli de óte álsiz ári júre almaıtyn bolǵandyqtan mıssıs Bedýın — ekonomka — ony ózi turatyn tómendegi bólmege kóterip ákeldi. Olıverdi kamınniń aldyna jaıǵastyryp, qaıyrymdy qartań ledı ózi de otyra ketti de, balanyń haliniń jaqsarǵanyna qýanǵannan jylap qoıa bergen.

— Maǵan nazar aýdarmaı-aq qoı, súıiktim, — dedi qartań ledı. — Kishkene jylap alǵym kelip túr... Mine, endi qoıdym, júregim jańa ornyna tústi.

— Siz maǵan qatty qaıyrymdylyq, ettińiz, sýdaryná, — dedi Olıver.

— Qoı, olaı deme, qymbattym, — dedi qartań ledı. — Munyń seniń ishýge tıis sorpańa eshqandaı qatynasty joq, al sen ony ishýge tıissiń, sebebi dáriger mıster Braýnloýdyń búgin tańerteń saǵan kelýine ruqsat etti, túr-kelbetiń de osyǵan saı bolýy kerek; jaǵdaıyń neǵurlym jaqsy bolsa, ol da soǵurlym rıza bolmaq.

Osy sózderden keıin qartań ledı kástróldegi sorpany ysytýǵa kiristi, onyń qoıý bolǵany sonshama, Olıverdiń pikirinshe, eger muny oıdaǵydaı suıyltqan bolsa, quryp ketkende úsh júz elý kedeıge túski tamaqqa jeter edi.

— Sen sýretterdi unatamysyń, qymbattym? — dep surady qartań ledı otyrǵan kreslosynyń qarsy betindegi qabyrǵadaǵy sýretten Olıverdiń kóz aıyrmaı otyrǵanyn baıqap.

— Shynymdy aıtsam, bilmeımin, sýdaryná — dedi Olıver álgi kenepten kózin almaı. — Men sýretterdi óte az kerdim, jaqsy-jamanyn ajyrata da almaımyn. Mynaý ledıdiń bet-pishini qandaı ádemi, sulý edi!

— Ah! —dedi qartań ledı. — Sýretshiler ádette áıelderdi ómirdegiden ádemirek beıneleýge tyrysady, áıtpese olarǵa eshkim zakaz bermes edi. Jurttyń sýretin túsiretin mashınany oılap tapqan adam onyń pálendeı tabysqa jete qoımasyn túsinýge tıis edi. Óıtkeni, ol tym shynshyl ǵoı, tym shynshyl, — dedi qartań ledı tapqyrlyǵyna rıza pishinmen aqtaryla kúlip.

— Al mynaý... mynaý portret pe, sýdaryná? — dep surady Olıver.

— Iá, — dedi qartań ledı, bir sátke sorpadan basyn kóterip. — Bul portret qoı.

— Kimdiki, sýdaryná? — dep surady Olıver.

— Shynymdy aıtsam bilmeımin, qymbattym, — dep aǵynan jaryla jaýap qatty qartań ledı. — Bul sýrettegi hanymdy ekeýimiz de bilmeımiz ǵoı deımin. Ózi saǵan unaǵan ǵoı deımin, á?

— Keremet sulý áıel eken, — dedi Olıver.

— Sen ózi osydan qorqyp turǵan joqsyń ba? — dep surady qartań ledı, balanyń álgi sýretke áldebir qurmetti úreımen qarap turǵanyna aıran-asyr qalyp.

— Joq, joq, — dedi Olıver tez jaýap qatyp. — Kózi sondaı muńdy, jáne men otyrǵan orynnan qaraǵanda týra maǵan kóz tastap turǵan tárizdi. Júregim týlap barady, — dep sybyrlaı sózin jalǵady Olıver, — beıne myna bir sýrettiń jany bar, menimen sóıleskisi keletin sıaqty, biraq tildese almaıtyndaı.

— Qudaı saqtaı gór, — dep daýystap jiberdi tula boıy dir ete túsken qartań ledı. — Bulaı deýge bolmaıdy, balam meniń. Sen áli álsizsiń, naýqastan keıin júıkeń de qalpyna kelgen joq. Kánekı, men seniń kreslońdy basqa qabyrǵaǵa jyljytaıyn, sonda ol saǵan kórinbeıtin bolady. Mine, osylaı! — dedi qartań ledı óz oılaǵanyn júzege asyryp. — Sen endi ony kórmeıtin bolasyń.

Olıver sýretti ornyn ózgertpegendeı-aq kóńil kózimen kórip otyr; biraq onyń meıirimdi qartań ledıdi renjitkisi kelmedi; sondyqtan da áıel ózine qaraǵanda jymıyp kúlip qoıdy. Mıssıs Bedýın balanyń sabasyna túskenine qýana otyryp, sorpaǵa tuz jáne kepken nan saldy, osy sharalardy iske asyrǵan soń ózi ábden ábigerlenip qaldy. Olıver sorpany tez iship aldy. Sońǵy qasyqty iship bolǵany-aq sol edi, jaıymen esik qaǵyldy.

— Kirińiz, — dedi qartań ledı.

Esikten mıster Braýnloý kórindi.

Qart jentlmen bólmege shıraq basyp kirgen, biraq ol Olıverdi anyǵyraq kórý úshin kózáınegin mańdaıyna ysyryp, qoldaryn halatynyń astynan beline aıqastyryp alýy muń eken, beti birtúrli jybyr-jybyr etip ketti. Olıver naýqasynan keıin qulaǵynan kún kórinip turǵandaı ábden aryqtap, qur súlderi qalǵandaı eken. Óz qamqorshysyna qurmet kórsetý úshin ol ornynan turýǵa áreket jasap kórip edi, biraq kresloǵa qaıta qulap tústi. Al eger shyndyqty aıtsaq, adamdy súıýge qushtar ondaǵan qart jentlmenderge artyǵymen jetip qalatyn mıster Braýnloýdyń úlken júregi áldebir gıdravlıkalyq ádistiń áserinen onyń kózin jasqa toltyryp shyǵa kelgen, onyń ne nárse ekendigin jetkilikti dárejedegi fılosof bolmaǵandyqtan túsindirýden biz bas tartamyz.

— Beıshara bala, beıshara bala! — dedi mıster Braýnloý jótelip qoıyp. — Búgin azdap meniń daýsym qarlyǵyp qalypty, mıssıs Bedýın. Sýyq tıgizip aldym ba dep qorqam.

— Men olaı dep oılamaımyn, ser, — dedi mıssıs Bedýın.— Sizdiń barlyq zattaryńyz da jaqsy keptirilgen bolatyn, ser.

— Bilmeımin, Bedýın, bilmedim, — dedi mıster Braýnloý. — Baıqaýymsha, keshegi túski as kezinde maǵan dymqyl oramal usynǵan bolýy kerek, biraq munda turǵan túk te joq... Al seniń haliń qalaı, qymbattym?

— Óte jaqsy, ser, — dep jaýap qatty Olıver, — Sizdiń maǵan degen qamqorlyǵyńyzǵa asa rızamyn, ser.

— Jaqsy bala... — dep kesip aıtty mıster Braýnloý.

— Siz oǵan tamaq berdińiz be, Bedýın? — Suıyqtaý kóje me, birdeńe degendeı?

— Ser, ol jańa ǵana bir tarelka tamasha sorpa ishti, — dep jaýap qatty mıssıs Bedýın, boıyn tiktep alyp, sońǵy sózine ekpin túsire sóılep. Osy sózimen suıyqtaý kóje men babyna keltire pisirilgen sorpanyń bir-birimen týystas ta, uqsas ta bolmaıtyndyǵyn ańǵartqandaı.

— Ýh, — dedi mıster Braýnloý ıyqtaryn qozǵap qoıyp. — Eki rúmke tamasha portveın oǵan áldeqaıda paıdalyraq bolar edi. Solaı emes ne, Tom Ýaıt?

— Meniń esimim Olıver, ser, — dedi kishkentaı naýqas tańdana sóılep.

— Olıver, — dep qaıtalady mıster Braýnloý. — Olıver, al ári qaraı she? Olıver Ýaıt pa?

— Joq, ser, Tvıst, Olıver Tvıst.

— Qyzyq esim eken, — dedi qart jentlmen. — Sen nege sotqa esimim Tom Ýaıt dediń?

— Men oǵan olaı degenim joq, ser, — dep qarsylyq bildirdi Olıver eshteńege túsinbeı.

Bul sóz jalǵan sıaqty kórinip ketti de, qart jentlmen Olıverge túıile qarap qoıdy. Biraq oǵan senbeý de aqylǵa syıymsyz edi, jup-juqa, qup-qýdaı júzinen shyndyq esip turǵandaı edi.

— Bir túsinbeýshilik bolar! —dedi mıster Braýnloý.

Onyń endi Olıverge qadalyp qaraýǵa negizi de joq edi, áıtse de onyń bet-júziniń ózine tanys bireýdiń dıdarymen qatty uqsastyǵy qart jentlmenniń oıyn qaıta-qaıta bılep aldy da, ol kózin odan ala almaǵan.

— Siz maǵan ashýlanbassyz dep úmittenemin, ser, — dedi Olıver oǵan jalynyshpen kóz tastap.

— Múldem ashýlanǵan emes, — dedi qart jentlmen. — Bul ne bolǵany? Bedýın, qarańyzshy!

Osy sózden soń ol saýsaǵymen balanyń bas jaǵynda turǵan sýretti, sodan soń Olıverdiń júzin korsetti. Soıyp qaptap qoıǵandaı. Kózi, mańdaıy, aýzy, bet-bederi — bári de uqsas. Tańqalarlyq dáldikpen bet-júziniń árbir kishkentaı bederin tup-týra kóshire salǵan sıaqty!

Olıver bul tańdanystyń sebebin bile almady, óıtkeni buǵan tótep berýge jeterlik shamasy bolmady da, ol esinen tanyp qaldy.

Onyń boıynan baıqalyp qalǵan myna álsizdik bizge kóńildi qart jentlmenniń eki jas shákirtine degen oqyrman qumarlyǵyn qanaǵattandyrýǵa múmkindik beredi. Mıster Braýnloýdyń menshigin qymqyryp qalyp, aqyry Olıverdi ókshelep qýýǵa qatynasýmen tynǵan Sýaıt pen onyń laıyqty dosy jas Beıtstiń áreketi — óz bastarynyń amandyǵyn oılaǵandyq edi.

Al naǵyz aǵylshyn eń aldymen óziniń azamattyq erkindigi jáne bas bostandyǵyn kóbirek maqtanysh etetin bolǵandyqtan, keıbir tereń oıly fılosoftar Tabıǵattyń barsha is-áreketterine sáıkestendirgen shaǵyn zańdar jınaǵynda bekitilip, qýattalyp otyrylǵan jeke qaýipsizdikteri men bas amandyqtary haqynda Sýaıt pen jasóspirim Beıtstiń qylyqtary olardy barsha qoǵam qaıratkerleri men patrıottarynyń kóz aldynda kókke kóterýge tıis ekenine oqyrmandar nazaryn aýdaryp jatýdyń qajeti bola qoımas! Álgi atalǵan fılosoftar asqan danyshpandyq pen qaıyrymdy tabıǵattyń is-áreketterin erejeler men teorıalarǵa matap berip, júrekke, izgilikke jáne sezimge qatysty nárseniń barlyǵyn sylyp tastady. Óıtkeni bul qasıetter kópshiliktiń kelisimine baılanysty tolyp jatqan kishkentaı osaldyqtar men kemshilikterden joǵary tur dep tabyldy.

Eger maǵan álgi jas jentlmenderdiń minez-qulyqtarynyń fılosofıalyq astaryn quptaıtyn qandaı da bolmasyn dálel qajet bolsa, dereý myna (bul áńgimeniń bas jaǵynda aıtylyp ketken), jurt nazary túgeldeı Olıverge aýǵanda, qýǵynnan bas tartyp, kidirmesten tóte jolmen úılerine qaıtyp ketken faktisin ala qoıar edim. Dindarlar, bárin bilgish ǵulamalar uly oı qorytyndylaryna jeter joldy qysqartar ádetke tym áýes degeli turmasam da, (shyndyǵynda, olar tasqyndaǵan oılar nómirine ilesip ketýge beıim mastar tárizdi bul qashyqtyqty árqıly kóp sózdilikpen, jaltaqtaýmen uzarta túsýge daıar turady), biraq kóptegen uly fılosoftar óz teorıasyn damyta otyryp, úlken danyshpandyq pen kóripkeldilik kórsetip, qandaı da bolmasyn ózderine qaýipti degen kezdeısoqtyqqa qarsy shara qoldanatynyn aıtqym keledi jáne senimmen aıta da alamyn. Osylaısha, úlken jaqsylyq jasaý úshin, azdaǵan jamandyq jasaýǵa haqyńyz bar jáne kózdegen nysanańyz aqtaı alatyn kez kelgen áreketten paıymdaýyńyzǵa bolady. Árbir jeke oqıǵanyń anyq-qanyǵyn zerttep, jaqsylyq, pen jamandyqtyń deńgeıin anyqtaý, ara-jigin shyǵarý túgelimen osy ispen shuǵyldanyp otyrǵan fılosoftyń úlesine qalady.

Eki bala tar kósheler men aýlalardyń adam basyn aınaldyrar shytyrmanynan júgirip ótken soń alasa da qarańǵy podezge aıaldaýǵa táýekel etken. Demin alyp, til qatysý úshin qansha qajet bolsa sonsha ún-túnsiz biraz turǵan soń, jas Beıts kóńildi únmen shyńǵyryp jiberdi de, ishek-silesi qatyp, satyǵa qulaı ketip, sheksiz shattanǵan keıippen aýnaqshı bastaǵan.

— Ne bop qaldy? — dep surady Sýaıt.

— Ha-ha-ha! — dep qoıar emes Charlı Beıts.

— Jap aýzyńdy! — dep buıyrdy Sýaıt, aqyry jan-jaǵyna jaltaqtap. — Sen ustap alsyn dep otyrmysyń, aqymaq!

— Men shydaı alar emespin, — dedi Charlı, — shydaı alar emespin! Qalaı zytty deseńshi, burysh aınala 6epip baǵanǵa soǵylsa da, sol temir baǵan tárizdi bylq etpeı qaıtadan beze jónelgenin aıtam-aý, al súrtkish bolsa qaltamda, sońynan men de baqyryp kelem. Áı, qudaıym-aı!

Jas Beıtstiń ushqyr qıaly búkil álgi kórinisti erekshe qyzyqty birdeńege balap tur. Osydan keıin ol qaıtadan aýdarylyp-teńkerilip, burynǵydan da qattyraq qarqyldady.

— Fedjın ne der eken? — dep surady Sýaıt, dosy kúlkiden qaıta tunshyǵyp qalǵan sátti paıdalana qoıyp.

— Ne deısiń? — dep qaıyra surady Charlı Beıts.

— Máseleniń ózi de sol nede týr, — dedi Sýaıt.

— Al ol ne deýi múmkin? — dep surady Charlı kóńildi kúıden shuǵyl arylyp, sebebi Sýaıttyń bet-álpeti tym baısaldy bolatyn. — Ol ne deýi múmkin?

Mıster Daýkıns eki mınýttaı ysqyrdy, sonan soń qalpaǵyn sheship, basyn qasyndy da úsh márte ızep qoıdy.

— Sen ne demeksiń? — dep surady Charlı.

— Tra-lá-lá! Túkke turǵysyz birdeńe, saıtan alǵyr! —dedi Sýaıt. Onyń esti júzinen mysqyl izi bilinip qaldy.

Bul qajetti túsinik bolǵandyǵymen, tym qanaǵattanǵysyz edi. Jas Beıts ony solaı dep baǵalady da:

— Seniń ne aıtqyń kelip tur? — dep qaıta surady.

Sýaıt til qatqan joq, shlápasyn kıip, uzyn súrtýginiń etegin jınastyrdy da, ádeti boıynsha jaǵyn tilimen alty márte bultyńdatyp, ózin-ózi tanaýynan shertip qoıyp, ókshesimen kilt buryldy da, aýlaǵa kirip ketti. Jas Beıts te oıly júzben onyń sońynan ilesti.

Osy áńgimeden soń birneshe mınýttan keıin shıqyldaǵan satydaǵy bireýlerdiń kele jatqan dybysy oshaqtyń janynda bir qolyna arzanqol shujyq pen nan, bir qolyna báki ustaǵan kóńildi qart jentlmenniń nazaryn aýdardy; otta qalaıy kástról tur. Ol burylyp qaraǵanda, qup-qý júzinde zymıan jymıys paıda boldy, qap-qalyń sary qasynyń astynan esik jaqqa jiti kóz tastap, qulaǵyn tikti.

— Munysy nesi? — dep mińgirledi evreı túsi ózgere qalyp. — Tek ekeýi ǵana ma? Úshinshisi qaıda? Eshteńege urynyp qalmaýǵa tıis edi ǵoı.

Bireýlerdiń kele jatqany tipti jaqynnan, saty alańqaıynan estildi. Jaıymen ashylǵan esikti bólmege kirgen Sýaıt pen Charlı Beıts qaıtadan jaýyp qoıdy.

XIII TARAÝ

Ańǵarympaz oqyrman jańa adamdarmen tanysady; osyǵan baılanysty osy oqıǵaǵa qatysy bar árqıly qyzyqtyrarlq dúnıeler týrasynda baıandalady

— Olıver qaıda? —qaharlana saýal qoıǵan evreı ornynan atyp turdy. — Bala qaıda?

Óz tárbıeshileriniń oqys qımylynan shoshynyp qalǵan jasóspirim urylar ábigerlene bir-birine qarasqan. Biraq olar lám-mım dep aýyzdaryn ashqan joq.

— Balaǵa ne boldy dep turmyn? — aıqaı salǵan evreı Sýaıtty jaǵasynan alyp, qarǵap-silep jónelgen.

— Káne, jaýap ber, áıtpese seni býyndyryp óltirem!

Mıster Fedjın ázildep turǵan joq edi, óz basynyń amandyǵynyń qamyn jeýi kerektigin túsinip, býyndyryp óltirýge ózine kezek keletindigine tıtteı de kúmándanbaǵan Charlı Beıts tizerlep qulaı ketip, qutyrǵan ógizdiń ókirgeni men rýpordyń aıqaıy aralyǵynan shyqqandaı ap-ashy daýyspen jany shyǵa bajyldap qoıa berdi.

— Aıtamysyń, joq pa? — dep aqyryp qalǵan evreı Sýaıtty bar kúshimen silkilegeni sonsha, ananyń keń súrtúginen qalaı sypyrylyp qalmaı turǵanyna tańdanýǵa bolar edi.

— Tyńshylar ustap áketti ony, — dep ashýlana til qatty Sýaıt. — Jiberińiz meni, estip turmysyz?

Qatty julqynyp, evreıdiń qolynda qalǵan súrtýkten jylp etip shyǵyp ketken Sýaıt nan qýyratyn shanyshqyny julyp alyp, kóńildi qart jentlmenge qaraı siltep qaldy; eger soqqy sátti tıgende ǵoı shal kóńil hoshynyń biraz bóliginen aıyrylyp, ony ornyna keltirý de ońaıǵa soǵa qoımas edi.

Osy bir qıyn mınýtta evreı alja-aljasy shyqqan, álsiz adamnan múldem kútýge bolmaıtyn eptilikpen bir jaǵyna qaraı sekirip ketti de, qumyrany ala-sala qarsylasynyń basyn kózdep silteýge yńǵaılana bergen. Biraq dál osy mınýtta shynynda da záreni alyp ógizdeı ókirgen Charlı Beıts onyń nazaryn ózine aýdaryp áketti de, shal kenetten sheshimin ózgertip, qumyrany osy jas jentlmenge jiberip qaldy.

— Bul netken aqymaqtyq! — dep gújildedi bireýdiń daýysy. — Mynany laqtyrǵan kim? Maǵan qumyra tımeı syra ǵana shashylǵany ońdy boldy, áıtpese onymen ońdap turyp esep aıyrysar edim!.. Iá, árıne! Osy baı saıtannan, talaýshydan, kári evreıden ózge ishkilikti tekke shashyp jatqan kim deısiń! Sýdy shashsa bir sári, onda da eger árbir úsh aı saıyn sý júrgizetin kompanıany taqyrǵa otyrǵyzyp jatqan kúnde ǵana... Ne bop qaldy, Fedjın? Eger meniń bókebaıym syraǵa dymqyldanyp qalmasa, meni saıtan alsyn!.. Kire ber, súıkimsiz ońbaǵan, óz qojaıynyńnan qymsynǵandaı esiktiń syrtynda nesine tursyń? Munda kel!

Osy sózderdi aıtqan shymyr deneli, ústine qara shı barqyt súrtýk, kir-kir qysqa shalbar kıgen otyz besterdegi kisi eken, tolyq baltyrly jýan aıaǵyna sur qaǵaz shulyq keptegen — ádette mundaı aıaqqa buǵaý kıgizip qoımasań birdeńesi jetpeı turatyndaı eser qaldyrady. Basynda qońyr shlápasy bar, moınynda shubar ala bókebaı, sonyń ushymen syra shashyraǵan betin súrtip tur. Ol istep turǵan sharýasyn tyndyrǵan kezde, betiniń jap-jalpaq, dóreki jáne birneshe kún ustara kórmegeni baıqalyn qaldy; kózqarasy sýyq; bir kózi jýyrda ǵana tıgen soqqyny áıgilegendeı kógildir boıaýmen kómkerilgen.

— Munda kir, estımisiń? — dep kújildedi álgi súıkimsiz pende.

Tumsyǵyn birdeńe syzyp ketken júndes aq ıt bólmege sýmań etip kirip keldi.

— Erterek nege kirmediń? — dedi álgi. — Jurtqa kórinýge sonshalyqty murynyńdy shúıirgeniń ne? Jat káne!

Buıryq beıshara haıýandy bólmeniń arǵy túpkirine laqtyryp tastaǵan tepkige ulasty. Degenmen ıt mundaıǵa ábden kóndikse kerek: qyńq etip dybys shyǵarmastan jaıymen buryshqa jata ketti-de, kekti kózin mınýtina jıyrma márte jypylyqtatyp bólmeni zertteýge kiristi.

— Sender munda nemen aınalysyp jatyrsyńdar: balalardyń shybynyn shyrqyratyp otyrmysyń, sarań, ashkóz, toıymsyz shal, urlanǵan zattardy jasyrýshy? — dep suraq qoıdy ol, jaıymen otyra berip. — Seni bulardyń múrdem ketirmeı júrgenine tańym bar! Men olardyń ornynda bolsam solaı ister edim! Eger sizdiń shákirtińiz bolsam, men baıaǵyda-aq osylaı eter em, sonan soń joq, sizdi satyp jiberý qolymnan kelmes edi, kimge qajetińiz bar?! Tek sırek kezdesetin maqulyq esebinde shyny bankige salyp saqtaǵanǵa bolmasa, biraq ondaı úlken shyny bankilerdi, bilýimshe, jasamaıdy-aý deımin.

— Tynysh! —dedi evreı tula-boıy qalsh-qalsh etip. — Mıster Saıke, bulaı aıqaılap sóılemeńizshi.

— Mısterińizdi qoıyńyzshy! —dedi anaý. — Eger siz sózdi osylaı bastasańyz, oıyńyzda sumdyq birdeńe bar bolǵany. Siz meniń esimimdi bilesiz, atymdy ataı berińiz! Óz saǵatym soqqanda men óz atymdy masqaralaı qoımaspyn!

— Durys aıtasyz, óte durys aıtasyz, Bıll Saıke, dedi evreı júrek aınytarlyq jaǵympazdyqpen. — Kóńilińizdiń hoshy bolmaı tur ǵoı deımin, Bıll?

— Múmkin, solaı da shyǵar, — dep jaýap qatty Saıke.

— Áıtkenmen siz de ózińizge ózińiz kele almaı tursyz-aý, álde siz shólmekterdi laqtyrý eshkimge eshqandaı zıan keltirmeıdi deımisiz, áıtpese bergende...

— Sizdiń esińiz durys pa? — dep aıqaılap jiberdi evreı, ony jeńinen ustaı alyp, balalardy nusqap.

Mıster Saıke sol jaq qulaǵynyń astynan kórinbeıtin tuzaqty tartyp, basyn oń jaǵyna qaraı qısaıtýmen shekteldi, sirá evreı de bul pantomımany jaqsy uǵynsa kerek. Sonan soń óziniń sóıleý mánerinde únemi asyp-tógilip jatatyn jargondarmen tuzdyqtan — ony bul jerge keltirer bolsaq ta eshkim eshteńe uǵyp jarytpas edi — Saıke bir stakan sharap talap etti.

— Tek oǵan ý qosýdy oıyńyzǵa almańyz, — dedi ol, shlápasyn stolǵa qoıyp jatyp.

Bul ázil esebinde aıtyla salǵan edi, al eger ol evreıdiń kózin yzalana syǵyraıtyp, qan-sólsiz erinin jymqyra býfetke bettegenin baıqap qalǵanda, oǵan saqtanǵannyń artyq bolmaıtyndyǵyn, qalaı bolǵanda da, kóńildi qart jentlmenge sharap quramyn ózgertý pıǵylynyń jat emestigine kózi jeter edi.

Eki-úsh stakandy bosatqannan keıin mıster Saıkstiń kóńiliniń hosh bolǵany sonsha, ol tipti jas jentlmenderge nazar aýdardy; onyń tarapynan kórsetilgen osy qurmet ózara áńgimege ulasyp, munda Olıverdiń qolǵa túsip qalýynyń egjeı-tegjeıi aqıqattan kóptegen aýytqý men ózgeshelikterge ushyrap, qysqasy, Sýaıt qazirgi jaǵdaıda eń tıimdi dep eseptegen kúıinde ortaǵa túsken.

— Ol birdeńe dep qoıyp, sorymyz qaınaı ma dep qorqam,.. — dedi evreı.

— Bári de múmkin, — dep yzalana myrs etti Saıks. — Sizdi ustap beredi, Fedjın.

— Jáne de bilesiz be, meniń qorqatynym, — dep áńgimesin jalǵady evreı, sózin bólip jibergenine nazar aýdarmastan, Saıkske qadalyp qarap turyp, — qorqatynym, eger bizdiń oıynymyz osylsa, ol ezge bireýlerge de qyrsyǵyp tıgizeri haq, menen góri sizge qıyn tıip júrmesin, qymbattym.

Ananyń denesi dir ete túsip, evreıge kilt buryldy. Biraq kári evreı moıynyn ishine tyǵyp alǵan, kózin qarsy qabyrǵadan alar emes.

Uzaq ýaqyt únsizdik ornady. Qazirgi qoǵamnyń árbir múshesi óz oıymen ózi bolyp ketken tárizdi, tipti bulardy tabalaǵandaı tumsyǵyn jalaǵan ıt te budan qalys qalmaı, kóshege shyqqanda alǵashqy kezdesetin jentlmenge nemese ledıge qalaı shabýyl jasaryn josparlap jatqandaı.

— Kimde bolsa bireý anda, sottyń kamerasynda ne bolǵandyǵyn bilýi kerek,— dedi mıster Saıks, daýysyn aıtarlyqtaı báseńdetip.

Evreı keliskendik belgisi retinde basyn ızep qoıdy.

Árekettiń mundaı jospary ábden aqylǵa syıymdy edi, biraq, ókinishke oraı, buǵan asa bir mańyzdy jaǵdaı kedergi boldy. Sebebi, Sýaıt ta, Charlı Beıts te, Fedjın men Ýılám Saıke te qandaı jaǵdaı, qandaı sebeppen de bolmasyn polıseılik ýchaskeniń mańynda qydyrystaýǵa jan-tánderimen, búkil bolmystarymen qarsy bolatyn.

Bulardyń birine-biri jaltaqtap, bir sheshimge kele almaı qıpaqtap qansha ýaqyt otyraryn bir qudaı biler edi. Sóıtip otyrǵanda, Olıver buryn kórgen eki jas ledıdiń oıda joqta kele qalýy áńgimeniń jibin shıratyp jiberdi.

— Bizge qajetiniń ózi de osy edi! — dedi evreı. — Bet barady. Sen barasyń ǵoı, qymbattym?

— Qaıda? — dep surady jas ledı.

— Bar bolǵany polıseılik ýchaskege, súıiktim, — dep jumbaqtaı sóıledi evreı.

Obaly ne kerek, jas ledı barmaımyn dep kesip aıtqan joq, biraq ol «eger onda barsam meni qarǵys atsyn» degen jigerli de, qyzý sheshimin bildirdi. Osy bir sypaıy túrde ádeppen bas tartýy jas ledıdiń týa bitken kishipeıildiligi, jaqyn adamdarynyń týra, kesip aıtyp kóńilin qaldyrmaıtyndyǵynyń kýásindeı edi.

Evreıdiń bet álpeti ózgerip ketti. Ol myna qyzyl kóılekti, jasyl báteńkeli, sary papılotkaly jas ledıge syrt berip, ekinshi qyzǵa buryldy.

— Nensı, súıiktim, — dedi evreı anany arbap, — buǵan sen ne deısiń?

— Aıtarym budan eshteńe de shyqpaıdy, sondyqtan qadalýdyń da qajeti joq, Fedjın, — dep jaýap berdi Nensı.

— Seniń munymen ne degiń kelip tur? —dedi áńgimege aralasqan Saıks qyzǵa sýyq qarap.

— Ne desem, sol, Bıll, — dedi ledı aıylyn jımastan.

— Bárimizden de góri bul iske sen myqtysyń, — dedi mıster Saıks. — Bul jerde sen týraly eshkim eshteńe bilmeıdi.

— Al maǵan da sol meni bilmegendigi kerek, — dep jańaǵydaı jaıbaraqat pishinmen jaýap qatty Nensı, — sondyqtan da «ıá» degennen góri «joq» deımin, Bıll.

— Ol barady, Fedjın, — dedi Saıks.

— Joq ol barmaıdy, Fedjmın, — dedi Nensı.

— Ol barady, Fedjın, — dedi Saıks.

Mıster Saıks qatelesken joq edi. Qorqytyp-úrkitip, aldap-sýlap aqyry atalmysh ledıdi álgi tapsyrmany oryndaýǵa kóndirdi. Shyndyǵynda da onyń joldas qyzynyń barýyna kedergi jasaǵan jaǵdaıǵa munyń alańdamaýyna da bolatyn edi, alystaǵy Retklıf úlken joly boıyndaǵy aqsúıekterdiń Fıld-Leın jaǵynan jýyrda kelgen munyń tolyp jatqan tanystarynyń biri tap osy arada jolyǵyp qalady-aý dep qaýiptenýiniń jóni joq edi.

Sóıtip, kóıleginiń syrtynan aq aljapqysh tartyp, papılotkasyn saban shlápamen jasyryp — bul kıimderdiń bári evreıdiń sarqylmas qorynan alynǵan edi — mıss Nensı tapsyrmany oryndaýǵa ázirlene bastady.

— Bir mınýt kúte túr, súıiktim, — dedi evreı oǵan qaqpaqty sebetti usynyp jatyp. — Mynany qolyńa ustaı ǵoı. Osy qalpyń saǵan jaqsy jarasady.

— Fedjın, oǵan esiktiń kiltin bershi, qolyna ustaı júrsin, — dedi Saıks. — Bul oǵan tabıǵı jáne senimdi túr beredi.

— Óte durys aıtasyń, qymbattym, — dedi evreı jas ledıdiń oń qolynyń suq saýsaǵyna esiktiń úlken kiltin ilip jatyp.

— Mine, osylaı! Tamasha! Tamasha, súıiktim, — dedi evreı qolyn ýqalap.

— Oı, baýyrym-aı! Meniń beıshara, eshkimge jazyǵy joq, súıikti baýyrym! — dep aıqaılap jiberdi Nensı, kóz jasyna býlyǵyp, sebeti men esiktiń kiltin jantalasa silkilep. — Oǵan ne bop qaldy? Qaıda alyp ketti ony? Oh, meni aıaı kórińder, jentlmender, sorly balaǵa ne istegenin aıta kórińder! Jalynamyn, aıta kórińder, jentlmender!

Tyńdaýshylaryn oıran-asyr qaldyryp, tóbe quıqany shymyrlatqan, shalynyshty daýyspen osy sózderdi aıtyp shyqqan soń mıss Nensı únsiz qaldy da, búkil kompanıaǵa kózin qysyp, jymıa kúlip basyn ızedi de, shyǵa jóneldi.

— Ah, qymbattylarym-aı, qandaı aqyldy qyz, — dep daýystap jiberdi evreı, óziniń jas dostaryna burylyp, álginde ǵana kórgen ulaǵatty úlgige elikteý kerektigin ańǵartqandaı saltanatty pishinmen basyn shaıqady.

— Ol áıel zatynyń dańqyn arttyrady, — dedi Saıks óz stakanyna sharap quıyp, ústeldi dáý judyryǵymen qoıyp qap. — Sonyń saýlyǵy úshin ishemin jáne barlyq áıelderdiń soǵan uqsaýlaryna tilektespin!

Nensıdiń atyna syrtynan laıyq degen árqıly maqtaýlar jaýyp jatqan kezde, polıseılik basqarmaǵa asyǵys kele jatqan jas ledı eshbir bastaýshysyz kóshelermen jalǵyz júrýge týra kelgendikten azdap júreksingenine qaramastan, uzamaı aman-esen kelip jetti.

Artqy esikten kirgen qyz bir kameranyń esiginiń aldynda turyp, kiltimen tyqyldatyp qoıdy da, tyń tyńdady. Biraq tyrs etken dybys estilmedi; sonan soń Nensı jótelip qoıdy da, taǵy tyńdady. Jaýap estilmedi.

— Nolı, qymbattym! — dep emeshesi úzile sybyrlady Nensı, — Nolı!

Kamerada fleıtada oınaǵany úshin tutqynǵa alynǵan adam aıaıtyn jalańaıaq qylmyskerden ózge eshkim joq edi; onyń qoǵamǵa qarsy qylmysy tolyq dáleldengendikten, mıster Feng eger onyń kókiregi kórikteı gýlep jatsa ony mýzykalyq aspaptan góri baspa tógershigine jumsaǵany paıdaly degen ázil tastap, bir aı tutqynǵa otyrǵyzý jazasyna kesken. Qylmysker lám-mım dep jaýap qatqan joq, ol graftyń paıdasyna kámpeskelengen fleıtasyna ishteı qan jylap turǵan. Osydan soń Nensı kelesi kameranyń esigin qaqty.

— Nemene kerek? — dep jaýap qatty álsiz daýys.

— Munda kishkentaı bala joq pa? — dep surady Nensı aldyn-ala óksip qoıyp.

— Joq! — dep jaýap qatty tutqyn. — Qudaı saqtasyn!

Bul túrmege otyrý jazasyna fleıtada oınamaǵany úshin kesilgen alpys bes jasar qańǵybas bolatyn, — ózge sózben aıtqanda, ol kóshede qaıyr suraǵan, óz ómirin qamtamasyz etýge eshqandaı qam istemegen bolatyn. Kórshi kamerada sol túrmege attandyrylýǵa tıis jáne bir adam otyrǵan, ol ruqsaty bolmasa da qalaıy kástroldermen saýda istegen, basqasha aıtqanda, salyq tóleýden bas tartqan, ıaǵnı óz ómirin qamtamasyz etýge birdeńeler jasaǵany ǵoı.

Biraq bul otyrǵan qylmyskerlerdiń bir de biri Olıverdiń atyn estimegen, ol týraly tipti eshteńe bilmegen soń, Nensı ala beshpet kıgen aqkóńil shalǵa ahylap-ýhilep jarmasa ketti — onysy qyz sebeti men kiltin damylsyz silkileı bergen soń sonshalyq, aıanyshty bolyp kórindi — sóıtip, odan óziniń súıikti inisin talap etti.

— Mende ol joq qoı, súıiktim, — dedi qart.

— Al ol qaıda? — dep shyńǵyryp jiberdi Nensı.

— Ony ózimen birge bir jentlmen alyp ketti, - dedi anaý.

— Qandaı jentlmen? Qudaı saqtaı gór! Qandaı jentlmen? — dep baqyryp-shaqyrdy Nensı.

Esi shyqqan «apasynyń» túsiniksiz saýalyna qaraı sottyń kamerasynda Olıverdiń naýqastanyp qalǵanyn, urlyq jasaǵan ol emes, bostandyqta qalǵan eki bala ekendigin bir kýáger kórsetýi sebepti onyń aqtalǵandyǵyn, aqyry esinen tanǵan Olıverdi zaty urlanǵan adam óz úıine alyp ketkendigin túgelimen aıtyp berdi. Úı týrasynda onyń biletini ol Pentonvıldiń bir jerinde eken, bul sózdi kóshirge jarlyq berip jatqanda estip qalypty.

Esi shyǵa ábigerlengen jas áıel teńsele basyp, qaqpaǵa bettedi, ol sonan soń ilbigen júrisin qatty júrispen almastyryp, ózi oılap tapqan ár qıly shytyrman, aınalmaly joldarmen evreıdiń úıine qaıta oraldy.

Mıster Bıll Saıks qyzdyń álgi sapary jaıly aıtqanyn estisimen-aq, jedel aq ıtin shaqyryp, shlápasyn kıdi de, qalǵan kompanıaǵa saý bolyńdar deýge ýaqytyn joǵaltyp jatpastan jyldam basyp kete bardy.

— Qymbattylarym, biz onyń qaıda ekenin bilýge tıispiz... Ony tabý kerek! — dedi qatty tolqyǵan evreı. — Charlı, sen eshteńe istemeı-aq qoı, tek ol jaıynda qandaı bolmasyn bir habar estigenshe barlyq jerdi sharla. Nensı, súıiktim, maǵan qalaı bolǵanda da ony tabý kerek. Men saǵan tolyǵymen senemin, súıiktim, saǵan jáne Sýaıtqa! Toqtaı turyńdar, toqtaı turyńdar, — dep sózin jalǵady evreı dir-dir etken qolymen stoldyń tartpasyn ashyp jatyp, — mine senderge aqsha, qymbattylarym. Men búgin dúkenimdi jabamyn. Meni qaıdan tabýǵa bolatynyn sender bilesińder! Munda bir mınýt te aıaldamańdar. Bir sekýnd te, qymbattylarym meniń!

Osy sózderden soń ol barlyǵyn bólmeden ıterip shyǵaryp jiberdi de, esiktiń qulpynyń kiltin eki burap jaýyp, tıektep, qupıa orynnan baıqaýsyzda Olıver kórip qalatyn qobdıshany alyp shyqty. Sonan soń ol asyp-sasyp saǵattar men qymbat zattardy qoıynyna tyǵa bastady.

Esikti bireýdiń qaqqany onyń tula boıyn dir etkizip, basyn kóterýge májbúr etti.

— Andaǵy kim? — dep aıqaılap jiberdi ol býlyǵyp.

— Men! — degen Sýaıttyń daýysy estildi kilt salatyn tesikten.

— Taǵy ne bop qaldy? — dep shydamsyzdana aıqaılady evreı.

— Nensı ony basqa apanǵa aparamyz ba dep surap jatyr, — dedi Sýaıt.

— Iá! — dedi evreı. — Ony qaı jerden ustap alsa da meıli! Ony izdep tabyńdar, izdeńder! Odan keıin ne isteıtinimdi ózim bilem. Qoryqpańdar!

Bala túsindim degendeı mińgir etti de, joldastaryn qýyp jetýge asyqty.

— Ázirge ol ustap bere qoıǵan joq ,— dedi evreı álgindegi jumysyna qaıtadan kirise berip. — Eger ol biz týrasynda óziniń jańa dostaryna sandyraqtaǵysy kelse, biz de onyń aýzyn jabýǵa úlgerermiz.

XIV TARAÝ

Olıverdiń mıster Braýnloýdyń úıinde bolǵanynyń arǵy jaı-japsaryn baıandaıdy, sondaı-aq Olıver tapsyrma oryndaýǵa ketkendegi ol jaıynda mıster Grımýıg degenniń aıtqan kóripkeldigi

Mıster Braýnloýdyń oıda-joqta shyǵyp ketken daýsynan keıin, esinen tanyp qalǵan Olıver tez arada-aq ózine-ózi kelgen, al qart jentlmen men mıssıs Bedýın sýret týrasynda eshteńe demeýge tyrysty, endi áńgime arnasy Olıverdiń ótken ómirine de, bolashaǵy jaıyna da oıyspaı, tek balany alańdatpaı ǵana kóńilin kóterýge tyrysty. Tańerteńgi tamaqqa turýǵa Olıver áli de tym álsiz edi, biraq kelesi kúni, ekonomkanyń bólmesine túsip, ol birinshi kezekte álgi ádemi ledıdiń júzin kórmek maqsatpen qabyrǵaǵa shydamsyzdana kóz júgirtti. Biraq onyń úmiti aldanǵan edi — sýretti alyp tastapty.

— Á, solaı de, — dedi ekonomka, Olıverdiń kóz qarasyn baıqa qalyp. — Ony alyp ketkenin kórgen shyǵarsyń.

— Alyp ketkenin kórip turmyn, sýdaryná, — dep jaýap berdi Olıver. — Ony nege alyp tastaǵan?

— Ony alyp tastaǵan sebebi, kógershinim, mıster Braýnloýdyń pikirinshe, ol seniń mazańdy alǵan sıaqty. Múmkin ol tipti seniń saýyǵyp ketýińe de kesirin tıgizip júrer, — dedi qartań ledı.

— Joq, olaı emes. Ol meniń mazamdy alǵan joq, sýdaryná, — dedi Olıver. — Oǵan qarap turý maǵan sondaılyq unaıdy. Men ony óte jaqsy kóremin.

— Jarar, jarar, — dedi qartań ledı aq peıilimen. — Neǵurlym tezirek saýyǵyp shyǵýǵa tyrys, qymbattym, sonda sýret te óziniń burynǵy ornyna iliner. Buǵan men saǵan ýáde bereıin! Al endi ózge birdeńe týrasynda áńgimeleseıik.

Ol ýaqytta Olıverdiń sýret jaıynda bar bilgen málimeti osy boldy. O kezde bala bul týrasynda eshteńe oılamaýǵa tyrysty, sebebi qartań ledı Olıver naýqastanǵan kezde oǵan óte meıirimdilik kórsetken; sondyqtan da bala qartań áıeldiń taýsylmaıtyn áńgimelerin zeıin qoıyp tyńdaıtyn, áıel oǵan derevnáda turatyn súıkimdi de tamasha adamǵa turmysqa shyqqan qaıyrymdy tamasha qyzy jaıynda, Vest-Indıada bir kópeste klerk bop isteıtin balasynyń da tal boıynda bir mini joq jigit ekendigin; jylyna tórt márte úıine sondaılyq kóńil bosatarlyq hattar jazatynyn baıandaıdy, olardy esine alǵanda áıeldiń kózi jasqa tolyp shyǵa keledi. Qartań ledı óz balalarynyń keremet qylyqtary týrasynda, sondaı-aq osydan tup-týra jıyrma alty jyl buryn kóz jumǵan qaıyrymdy tamasha kúıeýiniń qasıeti jaıynda da uzaǵynan tolǵaıdy... Sonan soń shaı ishetin ýaqyt boldy. Shaıdan soń ol Olıverge krıbbedj úırete bastady, bala ony qınalmaı-aq birden qaǵyp aldy; osy oıyndy olar naýqasqa sý qosylǵan jyly sharap iship, jumsaq tósekke qısaıatyn ýaqyt jetkenshe asqan ynta qoıyp oınaǵan.

Olıverdiń saýyǵa bastaǵan kúnderi — asa baqytty kúnder edi. Ý-shý men ábigershilikten soń beıbit, tap-taza, tıanaqty orta jáne jurttyń buǵan meıirimmen qaraýynan bul ózin peıishte júrgendeı sezindi. Ol kıimin ózi kıe alatyndaı dárejede boıyn jınaǵan soń, mıster Braýnloý buǵan jańa kostúm, jańa shlápa men jańa aıaqkıim satyp áperýge buıyrdy. Olıverge eski kóılegin ne istese de óz erki degen keńshilik berilgen soń, ol ony ózine kóp qaıyrymdylyq kórsetken qyzmetshi áıelge berip, osy eski kóılekti kez kelgen bir evreıge satyp, aqshasyn ózińiz alyńyz degen. Onyń bul ótinishin anaý shyn yqylasymen oryndaǵan. Qonaqúıdiń terezesi aldynda turǵan Olıvsr evreıdiń munyń kóılegin qapshyǵyna tyǵa salyp, kete barǵanyn kórgende, álgi zatty alyp ketti, endi qaıtyp ony ústime ile qoımaspyn degen oıdan júregi qýanyshqa kenelgen. Shyndyǵyn aıtqanda, munysy julym-julym birdeńe edi, Olıverdiń buǵan deıin jóni túzý kıimi bolyp kórgen joq-ty.

Birde keshkilik, sýretke baılanysty oqıǵadan keıin, bir aptadaı ótken soń, Olıver mıssıs Bedýınmen áńgimelesip otyrǵan kezde, mıster Braýnloý Olıver Tvısti óz kabınetinde kórgisi keletindigin, eger jaǵdaıy jaqsy bolsa, onymen azdap sóılespek nıeti baryn bildiripti.

— Qudaıym, bizdi saqtaı gór, aıaýshylyq ete gór! Qolyńdy jýa ǵoı, balam, ákelshi, shashyńdy jóndep bereıin! — dep daýystap jiberdi mıssıs Bedýın. — Qudaıym-aı! Eger onyń seni kórgisi keletinin bilgende ǵoı, saǵan taza jaǵa kıgizetin edik te, sen sý jańa alty penstik tıyn sıaqty jarqyrap turar ediń ǵoı!

Olıver qartań ledıdiń yrqyna kóne bergen, tipti áıel munyń kóıleginiń jaǵasyna salynatyn búrmeli qatyrmany útikteýge ýaqyt joqtyǵyna qatty ókingendigimen, álgi mańyzdy áshekeıdiń bolmaı qalǵandyǵyna qaramastan balanyń júziktiń kózinen óterdeı ádemilenin ketkendigi sonsha, ol Olıverdi basynan aıaǵyna deıin qarap shyǵyp, eger bularǵa der kezinde eskertkendiginiń ózinde, budan artyq ásemdendirýge múmkindik bolmas edi degen qorytyndyǵa keldi.

Osy sózdermen jigerlengen Olıver kabınettiń esigin qaqty.

Mıster Braýnloý oǵan kirýge ruqsat etken soń, ol qabyrǵalary kitapqa syqap turǵan, terezesi ásem baqqa qaraıtyn kishkentaı bólmege tań bolǵan. Tereze aldynda turǵan ústelge jaıǵasqan mıster Braýnloý kitap oqyp otyr. Olıverdi kórgen soń ol kitabyn bylaı qoıdy da, onyń ústelge jaqyndap kelip otyrýyn ótindi, adamzattyń aqylyna aqyl qosýyna jazylǵan osynshama kóp kitapty oqyp shyǵatyn ózge de adamdar bar ma eken degen oıdan aıran-asyr qalǵan Olıver únsiz moıynsunyp, ústelge jaıǵasty. Degenmen osyndaı oı Olıver Tvısten góri de tis qaqqan talaı jandarǵa áli kúnge deıin jumbaq bolyp keledi.

— Tym kóp kitap qoı, solaı ma, balam! — dep surady mıster Braýnloý Olıverdiń edennen tóbege deıin qoıylǵan kitap sórelerine áýesqoılyqpen qarap turǵanyn baıqap qalyp.

— Óte kóp eken, ser, — dep jaýap qatty Olıver, — Osynshama kóp kitapty men eshýaqytta kórmep em.

— Ózińdi durys ustasań, sen osynyń bárin oqyp shyǵasyń, — dep meıirlene sóıledi qart jentlmen, — kitaptyń muqabasyn qyzyqtaǵannan góri oqyǵannyń saǵan qatty unaıtyndyǵyna kúmánim joq. Áıtkenmen únemi olaı da bolmaıdy, keıbir kitaptyń qasıeti muqabasy ǵana bolatyn jaılar da bar.

— Olar shamasy, anaý turǵan aýyr kitaptar bolar, ser, — dedi Olıver muqabasyn altyndaǵan úlken tomdardy nusqap.

— Olaı da emes, — dedi qart jentlmen balanyń basynan sıpap, jymıa kúlip. — Osyndaı salmaqty bolǵandyǵymen, budan áldeqaıda shaǵyn kitaptar da bolady. Al seniń aqyldy bop ósip, kitap jazǵyń kelmeı me?

— Men bulardy kóbirek oqysam ba deımin, ser, — dedi Olıver.

— Qalaı? Seniń kitap jazǵyń kelmeı me? — dep surady qart jentlmen.

Olıver az-kem oılandy da, sonan soń eń durysy kitap satý bolar dedi, buǵan jaýap retinde qart jentlmen ishek-silesi qata kúldi de, durys aıttyń dedi. Bul arada neniń durys ekendigin uǵyna almasa da, Olıver ishteı qýanyp qaldy.

— Tamasha! — dedi qart jentlmen kúlkisin doǵaryp. — Qoryqpaı-aq qoı! Kez kelgen tamasha kásipke, tipti tas qalaýshyǵa úıretý múmkindigi turǵanda, biz senen jazýshy jasamaı-aq qoıalyq.

— Rahmet, sizge, ser, — dedi Olıver.

Munyń baısaldy jaýabyn estigen qart jentlmen qaıtadan qarq-qarq kúlip, túısiktiń qyzǵylyqty birdeńeleri jaıynda aıtyp edi, biraq túkke túsinbegen Olıver buǵan kóńil aýdarǵan joq.

— Al endi, balam, — dep sózin jalǵady mıster Braýnloý, ár sózin múmkindiginshe jumsaq aıtýǵa tyrysyp, áıtse de onyń júzi Olıver buryn-sońdy baıqamaǵan asa baısaldy qalpynda qala berdi, — meniń aıtaıyn degenimdi seniń zeıin qoıyp tyńdaǵanyńdy qalaımyn. Senimen ashyq sóılespekpin, sebebi, úlkenderdiń keıbireýinen góri meni durysyraq túsinetinińe senem.

— O, sizden ótinemin, ser, meni qýyp jiberemin dep aıta kórmeńizshi! —dep daýystap jiberdi Olıver qart jentlmenniń baısaldy úninen shoshynyp. — Men qaıta kóshe qańǵyryp ketpeý úshin úıden shyǵaryp tastaı kórmeńiz! Osynda qalyp, sizdiń malaıyńyz bolýǵa keńshilik etińiz.

Men kelgen tamuqqa qaıta qýa kórmeńiz! Beıshara balany aıaı kórińiz, ser!

— Qymbatty balam meniń, — dedi Olıverdiń kútpegen jerden shyqqan jalynyshty sózine kóńili bosaǵan qart jentlmen, — seni eshqashan da qýyp shyǵarady dep qoryqpaı-aq qoı, eger óziń buǵan muryndyq bolmasań...

— Eshýaqytta da, eshýaqytta da bulaı bolýy múmkin emes, ser, — dep onyń sózin bólip jiberdi Olıver.

— Men de solaı úmittenemin, — dedi qart jentlmen. Sen eshýaqytta da aǵat is istemes dep oılaımyn. Ózim qol ushyn bergen adamdarymnan aldanyp ta qalǵan kezderim bolǵan, biraq saǵan degen senimim erekshe, tipti saǵan osynshama yqylasym aýǵandyǵyna ózim de tańmyn. Adal súıispenshiligimdi arnaǵan adamdarym qazir kórde jatyr, ómirimniń baqyty men qýanyshy solarmen birge jerge kómilse de, óz júregimdi molaǵa aınaldyrǵan emespin, ony názik sezimderime ashyq qaldyrdym. Tartqan qaıǵy-qasiretim osy sezimderdiń býynyn bekite tústi, júregimniń túbin tazartty.

Qart jentlmen janynda otyrǵan adamnan góri ózimen ózi tildeskendeı tym aqyryn sóılep, sonan soń únsiz qalǵandyqtan, Olıver bul tynyshtyqty buzǵan joq.

— Colaı! — dedi aqyry qart jentlmen az-kem serpilip. — Muny aıtqan sebebim, sen áli solqyldaǵan jassyń, meniń qaıǵy qasiretime qanǵan soń, meni qaıtadan jabyǵýǵa májbúr etpeýge tyrysyp baǵarsyń degenim ǵoı. Óz sózderińe qaraǵanda, sen tuldyr jetimsiń, birde-bir dosyń da joq, meniń alǵan málimetterim de sony rastap otyr. Endi maǵan óziń týrasynda barlyǵyn aıta ǵoı, qaıdan keldiń, seni tárbıelegen kim jáne men ózińdi taýyp alǵan topqa qaıdan tap bolyp júrsiń. Tek shynyńdy aıt men tiri tursam árqashanda seniń dosyń bolam.

Birneshe mınýtqa sozylǵan óksik Olıverdiń sóıleýine kedergi jasady, ózin fermada qalaı tárbıelegenin, mıster Bambldyń jumys úıine muny qalaı aparǵandyǵyn áńgimeleýge yńǵaılana bergeni sol edi, bireýdiń kirer esikti shydamsyzdana soqqylaǵan daýsy estildi de, satymen júgirip shyqqan qyzmetshi áıel mıster Grımýıgtiń kelgendigin habarlady.

— Osynda kele jatyr ma? — dep surady mıster Braýnloý.

— Iá, ser, — dep jaýap qatty qyzmetshi áıel. — Ol aldymen úıde toqash bar ma dep surady da, bar ekendigin estigen soń, shaı ishýge kelgendigin aıtty.

Mıster Braýnloý jymıyp kúldi de, mıster Grımýıg óziniń eski dosy ekendigin, onyń dórekileý mánerine Olıverdiń kóńil aýdarmaı-aq qoıýy kerektigin, jalpy alǵanda, onyń tamasha adam ekendigin balaǵa uqtyryp qoıdy.

— Men tómenge túse bereıin be, ser? — dep surady Olıver.

— Joq, — dep jaýap qatty mıster Braýnloý, — men seniń osynda bolǵanyńdy qalar edim.

Osy mınýtta bólmege jýan taıaǵyna súıenip, bir aıaǵyn azdap syltı basqan tolyq adam kire berdi, ústine kók frak, shubar beshpet, láńke shalbar, getr, basynda jasylmen jıektelgen úlken aq shlápasy bar. Beshpetinen usaq búrmelengen jabý kórinip tur, etek jaǵynan saǵattyń up-uzyn bolat shynjyry shubatylyp júr, onyń ushynda kiltten ózge dáneńe de joq. Aq galstýgynyń ushy apelsınniń úlkendigindeı etip túıilgen, betindegi ájimderi onyń júzin jıyryp tastaǵandaı tipti aıtyp jetkizýge múmkin emes. Áńgimelesip otyrǵanda basyn bir jaǵyna qısaıtyp, kóziniń qıyǵymen qaraıtyn ádeti bar eken, munysy ony toty qusqa qatty uqsatyp tur. Osy kúıinde ol bólmege kirer-kirmesten toqtaı qaldy da, sozǵan qolyna apelsınniń qabyǵyn ustaǵan kúıi gújildegen daýsymen:

— Qarańyzdarshy! Kórdińizder me? Tańqalarlyq, ári oǵash jaǵdaı emes ne bul? Bireýdiń úıine kire qalsań-aq boldy, satysynan árdaıym osy bir zatty taýyp alatynym bar. Baıaǵyda osy apelsınpiń qabyǵynan aqsap qalǵanmyn, endi ajalymnyń da osy apelsınniń qabyǵynan bolatynyna senimim kámil. Tap osylaı bolady, ser! Meniń ajalym apelsınniń qabyǵynan bolary haq, al eger olaı bolmaı qalsa, men óz basymdy ózim jeýge ázirmin, ser!

Mıster Grımýıg óziniń árbir sózin osy bir tamasha usynyspen bekitip otyrdy, munyń ózi óte qyzǵylyqty edi, sebebi jentlmen óz basyn ózi jegisi kelse, jeı beretin dárejege ǵylym jetken kúnde de mıster Grımýıgtiń basynyń úlkendigi sonsha kez kelgen eń meshkeı azamattyń da tipti opanyń qalyń qabatyn esepke almaǵan kúnniń ózinde ony bir otyrǵanda jalmap qoıýǵa táýekel ete qoımas edi.

— Men óz basymdy jep qoıamyn, ser, — dep sózin qaıtalady Grımýıg taıaǵymen edendi dúńk etkizip. — Toqtaı turyńyz! Mynaý nemene? — dep surady ol, Olıverge qaraı berip, eki qadam keıin sheginip.

— Bul anda ózimiz áńgimelegen jasóspirim Olıver Tvıst qoı, — dedi mıster Braýnloý.

Olıver ıilip taǵzym etti.

— Siz muny álgi qyzýy kóterilip aýyratyn bala degeli otyrǵan joq shyǵarsyz dep úmittenemin, — dedi mıster Grımýıg shegine berip. — Bir mınýtqa toqtaı turyńyz! Bir aýyz sóz de aıtpańyz! Toqtaı týr... — deı berdi mıster Grımýıg, úzip-úzip, naýqas jaıly qorqynyshyn birjola jeńip, saltanatty júzben jańalyq asha: — bul álgi qolynda apelsıni bar bala ǵoı, shamasy? Eger apelsınniń qabyǵyn satyǵa tastaǵan bala osy bolmaı shyqsa, men ózimniń basymdy ózim jeımin, jáne muny da qosa jeýge ázirmin.

— Joq, onyń apelsıni bolǵan joq, — dep kúle sóıledi mıster Braýnloý. — Jeter! Shlápańyzdy qoıyńyz da, meniń jas dosymmen áńgimelesińiz.

— Osy másele meni qatty alańdatyp júr, ser, — dedi ashýlanshaq qart jentlmen bıalaıyn sheshe berip. — Bizdiń kóshede ylǵı da apelsın qabyqtary ybyrsyp jatady jáne maǵan ony shashyp júrgen buryshta turatyn hırýrgtiń balasy ekendigi de belgili. Keshe keshkilik bir jas áıel qabyqqa súrinip, meniń baǵymnyń sharbaǵynyń janynda shalqasynan túskeni. Ornynan turǵan soń áıeldiń, álginiń úıine kirýge únsiz shaqyryp turǵan qarǵys atqyr qyzyl shamyna qarap turǵanyn baıqap qaldym. «Onda bara kórmeńiz»! — dep aıqaıladym oǵan terezeden. — Bul qanisher. Ol jurtqa qaqpan quryp júr!» Bul da ras. Al eger olaı bolmaı shyqsa...

Osy arada kúıgelek qart jentlmen edendi taıaǵymen taǵy nuqyp qaldy, munysy sózi aıtylmaı qalǵanda sonyń ornyna qoldanylatynyn dostary jaqsy biletin edi. Sonan soń, taıaǵyn qolynan shyǵarmastan, jalpaq qara lentada asýly turǵan lornetin ashyp, nazaryn Olıverge týralaǵan; ózin baqylap otyrǵanyn kórip otyrǵan bala qyzaryp ketip, taǵy da ıilip qoıdy.

— Mynaý sol balanyń tap ózi me? — dedi aqyry mıster Grımýıg.

— Tap sonyń ózi, — dep jaýap qatty mıster Braýnloý.

— Haliń qalaı? — dep surady mıster Grımýıg.

— Qazir jaqsy, rahmet sizge, ser, — dep jaýap qatty Olıver.

Mıster Braýnloý daraqylaý dosy jaǵymsyz birdeme aıtyp qoıar dep qaýiptengendeı Olıverge tómenge túsip, mıssıs Bedýınge shaı qamdaý jaıyn aıtyp kel dep ótingen; bala muny qýana qabyldady, sebebi qonaqtyń minezi buǵan tym unaı qoımaǵan-dy.

— Jaqsy bala, solaı emes pe? — dep surady mıster Braýnloý.

— Bilmeımin, — dep kúńk etti mıster Grımýıg.

— Bilmeımin deısiz be?

— Bilmeımin. Men balalardyń arasynda eshqandaı aıyrma bolady dep bilmeımin. Men balalardyń tek dándi jáne etsheń degen eki-aq sortyn bilemin.

— Olıver sonyń qaısysyna jatpaq?

— Dándisine. Meniń bir tanysymnyń etti balasy bar; ózderi ony tamasha bala dep esepteıdi: basy dop-domalaq, beti qyp-qyzyl, kózi jalt-jult etedi. Jeksuryn bala. Denesi, qoly men aıaqtarynyń jýandyǵynan kók kostúmi tigis-tigisimen qaqyraǵaly tur; daýsy losmandykindeı, tábeti qasqyrdyki sıaqty. Men ony bilem! Ońbaǵan-aq.

— Jeter! — dedi mıster Braýnloý. — Bul aıtqandaryńyz jasóspirim Olıver Tvıstiń aıryqsha belgileri deýge tipten kelmeıdi, sondyqtan sizdiń aıtýyńyzdyń oǵan baǵyttalar jóni joq.

— Aıryqsha belgileri mundaı emestigine kelisem, — dedi mıster Grımýıg. — Onykiniń tipten soraqy bolýy da múmkin.

Osy arada mıster Braýnloý taǵatsyzdana jótelip edi, shamasy buǵan mıster Grımýıgtiń aıyzy tipten qanyp qalsa kerek.

— Onyki budan da soraqy bolýy múmkin dep men aıtyp turmyn, — dep sózin qaıtalady mıster Grımýıg.

— Munyń ózi qaıdan paıda boldy? Kim ózi? Ne ózi? Ystyǵy kóterilip aýyrypty. Ystyǵy kóterilý degenińizdiń ózi jóni túzý adamdardyń aıryqsha belgisi emes qoı? Jaman adamdardyń da keıde ystyǵy kóterilip aýyratynyn joqqa shyǵara alasyz ba? Óz qojaıynyn óltirgeni úshin Iamaıkada darǵa asylǵan bireýdi biletin edim. Ol alty ret ystyǵy kóterilip aýyrypty, biraq osyǵan bola oǵan keshirim jasaǵan joq. Tfý! Sandyraq!

Shyny kerek, mıster Grımýıg Olıverdiń syrt kelbeti men júris-turysyn ishteı qatty unatyp-aq qalǵan bolatyn, biraq onyń boıynda búgin apelsın qabyǵyn taýyp alǵannan keıin tipten asqynyp ketken, birdeńege qarsy daý aıtpasa tura almaıtyn qasıet bar edi; endi birde bir adam ózin balany ádemi, ne ádemi emes dep moıyndata almaıdy dep sheshken ol birden dosynyń pikirine qarsy kele ketken-di. Mıster Braýnloý bala ábden saýyqqansha Olıverdiń ótken ómirine baılanysty tekseristi keıinge qaldyrýy sebepti bul suraqtardyń birde birine qanaǵattanarlyq jaýap bere almaıtyndyǵyn aıtqan kezde mıster Grımýıg tabalaı myrs etti. Mysqyldy jymıyspen ol túnge qaraı asqanadaǵy kúmis ydys-aıaqtardy ekonomkanyń túgendep qoıatyn ádeti bar ma edi dep surady; eger ol bir sátti kúni tańerteń eki-úsh qasyqtyń ushty-kúıli joq bolyp ketkenine kózi jetpese onda bul... taǵysyn taǵylar.

Óz dosynyń qyzyq minezin biletin mıster Braýnloý — ózi de kúıgelek jentlmen bola tura — osynyń bárine jaıymen qulaq qoıdy, shaı ústinde mıster Grımýıg toqashqa degen ystyq yqylasyn bildirgen soń bári de jaıma-shýaq qalypqa tústi, tek shaı ishýge ózi de qatynasqan Olıver ashýly qart jentlmennen qatty qysylyp otyr-dy.

— Olıver Tvıstiń ómiri men basynan keshkenderi jaıly tolyǵynan, shynaıy jaýabyn qashan tyńdamaqsyz, — dep surady Grımýıg mıster Braýnloýdan shaı iship bola bergende, kóz qıyǵyn Olıverge tastap qoıyp.

— Erteń tańerteń, — dep jaýap berdi mıster Braýnloý. — Men onymen jeke áńgimelessem dep em. Erteń saǵat onda maǵan kelesiń ǵoı, qymbattym.

— Erkińiz bilsin, ser, — dedi Olıver. Mıster Grımýıgtiń tesile qaraǵanynan qysylǵan bala jasqanshaqtaı jaýap qaıyrdy.

— Meniń sizge aıtaıyn degenim, — dedi álgi jentlmen mıster Braýnloýǵa sybyrlap, — erteń ol sizge kelmeıdi. Men onyń qatty qybyjyqtaǵanyn baıqap qaldym. Ol sizdi aldap tur, qaıyrymdy dosym meniń.

— Onyń aldap turmaǵanyna ant ishýge barmyn, — dep qyzýlana daýystap jiberdi mıster Braýnloý.

— Eger ol ótirik aıtpasa, — dedi mıster Grımýıg, — onda men... Sóıtip taıaǵymen edendi nuqyp qaldy.

— Men balanyń ótirik aıtyp turmaǵandyǵyna ómirimdi tigýge ázirmin, — dedi mıster Braýnloý stoldy judyryǵymen qoıyp qalyp.

— Al men onyń ótirikti soǵyp turǵandyǵyna basymdy tigýge barmyn! — dep jaýap qatty mıster Grımýıg te stoldy salyp qalyp.

— Kórermiz! — dedi mıster Broýnloý ashýyn zorǵa tejep.

— Durys aıtasyz! —dedi mıster Grımýıg te ashýlana jymıyp. — Kórermiz!

Jazmyshqa qaraı, dál osy mınýtta hıkaıanyń bas jaǵynda baıandalatyn kitap dúkeniniń ıesinen mıster Braýnloý tańerteń satyp alǵan shaǵyndaý bir býma kitap kótergen mıssıs Bedýın kirdi. Kitaptardy stolǵa qoıǵan áıel qaıta shyǵýǵa yńǵaılana bergen.

— Balany bógeı turyńyzshy, mıssıs Bedýın, — dedi mıster Braýnloý. — Men odan birdeńeler berip jibereıin dep em.

— Ol ketip qaldy, ser, — dep jaýap qatty mıssıs Bedýın.

— Ony qaıtara qoıyńyzshy, — dedi mıster Braýnloý. — Bul bir mańyzdy sharýa edi. Kitap satýshy kedeı adam, kitabynyń aqshasyn bermegen em. Jáne birneshe kitabyn qaıtarýym kerek.

Shyǵar aýyz ashyq turǵan. Olıver bir jaqqa, qyzmetshi áıel ekinshi jaqqa júgirise jónelgen, al mıssıs Bedýın tabaldyryqqa tura qap, aıqaılap balany shaqyryp kórip edi, eshkim keler bolmady. Entigip basa almaı qaıta oralǵan Olıver men qyzmetshi áıel balanyń izin shaldyrmaı zytyp otyrǵanyn baıan etti.

— Ah, qudaıym-aı, qandaı ókinishti edi, — dep daýystap jiberdi mıster Braýnloý. — Myna kitaptardy tap búgin keshke berip jibergim kelip edi!

— Olıverden berip jiberińiz, — dedi mıster Grımýıg kekesindi kúlkimen. — Ol kitaptardy ıesine tabys eteri haq.

— Iá, árıne, maǵan aparyp berýge ruqsat etińiz, ser, — dedi Olıver. — Men jetkenshe júgirip baram, ser.

Qart jentlmen eshýaqytta Olıverdi kózinen tasa qylmaıtynyn aıtpaq edi, biraq mıster Grımýıgtiń zymıandana jótelýi ony ózge sheshim qabyldaýǵa májbúr etti, osy tapsyrmany tez oryndaý arqyly Olıver mıster Grımýıgtiń kúdiginiń orynsyz ekendigin dáleldeıdi, osy qazir-aq dáleldeıdi.

— Jaqsy! Sen barasyń, qymbattym! — dedi qart jentlmen. — Kitaptar meniń stolymnyń janyndaǵy oryndyqta jatyr. Solardy ákele ǵoı.

Óz qolǵabysyn tıgizetindigine qýanǵan Olıver kitaptardy qoltyǵyna qysa salyp, bórkin qolyna aldy da, ózine beriletin tapsyrmaǵa qulaq tikti.

— Sen oǵan aıtarsyń, — dep sózin jalǵady mıster Braýnloý, Grımýıgten kózin aıyrmaı, — sen oǵan myna kitaptardy qaıta ákelgenińdi aıtarsyń, jáne oǵan tıisti tórt fýnt on shılıńti tóleısiń. Mine saǵan bes fýnttyq bılet. Iaǵnı, sen maǵan on shılıńti qaıtaryp ákelesiń.

— On mınýtqa jetpeı men qaıta oralam, ser, — dep qyzýlana sóıledi Olıver. Aqshany kúrtesiniń túımelenetin qaltasyna salyp, kitaptardy qoltyǵyna muqıat qysqan ol ıilip izet bildirdi de, bólmeden shyqty. Balany shyǵar esikke deıin uzatyp salǵan mıssıs Bedýın eń tóte joldy nusqap, kitap satýshynyń aty-jóni men kóshelerdiń attaryn atap, tolyp jatqan nusqaýlar berdi; óz sózine qaraǵanda Olıver munyń bárin aıqyn uqqan tárizdi. Sýyq tıip qalmasyn dep osy aıtqandaryna qosa taǵy birqatar keńester bergen qart ledı aqyry onyń ketýine ruqsat etti.

— Qudaı ózi jar bolsyn saǵan! — dedi qart ledı onyń sońynan qarap turyp. — Nege ekenin qaıdam, ony jiberý maǵan asa qıyn tıip tur.

Dál osy mınýtta aınalyp keter aldynda Olıver oǵan kóńildi keıippen burylyp qarap, basyn ızep qoıdy. Qartań ledı balaǵa kúle qarady da esikti jaýyp, óz bólmesine ketti.

— Al endi baıqalyq: ol jıyrma mınýt ótpeı-aq qaıta oralady, — dedi mıster Braýnloý saǵatyn shyǵaryp, stol ústine qoıyp jatyp. — Ol ýaqytqa deıin qarańǵy túsip qalar.

— O, Siz shynymen-aq ol qaıta oralady dep oılaısyz ba? — dep saýal berdi mıster Grımýıg.

— Al siz olaı dep oılamaısyz ba? — dep jymıa surady mıster Braýnloý.

Bul ýaqytta qarama-qaıshylyq mıster Grımýıgtiń boıyn ábden jaılap alǵan-dy, dosynyń ózine ózi myǵym kúlkisi burynǵydan beter qoltyǵyna sý búrikti.

— Senbeımin! — dedi ol stoldy judyryǵymen qoıyp qalyp. —Balanyń ústinde jap-jańa kostúm, qoltyǵynda bir qushaq qymbat kitap, al qaltasynda bes fýnt aqsha. Ol ury dostaryna baryp, sizge kúletin bolady áli. Eger álgi bala qaı ýaqytta bolmasyn osynda qaıta oralsa, onda, ser, men óz basymdy ózim jeýge ázirmin.

Osy sózderdi aıtqan soń ol oryndyǵyn stolǵa qaraı jyljytyp qoıdy. Eki dos únsiz kútip otyr, al ortalarynda saǵat jatyr.

Óz kózqarasymyzǵa tańǵymyz keletin maǵynany, tym asyǵys ta aǵat qorytyndy jasaıtyn menmenshiligimizdi ańǵartý úshin aıta keter bolsaq, mıster Grımýıg sonshalyqty qatygez de kisi emes-ti, jáne eger óziniń qurmetti dosyn aldap, aqymaq qyp ketse shynymen-aq qatty qapalanar da edi, biraq tap osylaı bola turǵanmen qazirgi mınýtte Olıver Tvıstiń eshýaqytta qaıta oralmaıtyndyǵyna jan-tánimen úmittendi.

Qarańǵylyq qoıýlana túskeni sonshama, saǵat sıfrlaryn azar-azar ajyratýǵa bolar edi, al eki qart jentlmen burynǵysynsha ún-túnsiz otyr, ortalarynda saǵat jatyr.

XV TARAÝ

Kóńildi qart evreı men mıssıs Nensıdiń Olıver Tvısti qanshalyqty jaqsy kóretindikterin áńgimeleıdi

Kishi Safren-Hılldiń eń las bóligindegi traktırdiń qarańǵy bólmesinde, spırt ıisi ábden sińgen, qysta kúni boıy gaz janyp turatyn, jazda kúnniń jylt etken sáýlesi túspeıtin kóńildi jabyqtyrar qýysta, qalaıy qumyraǵa eńkeıip, qolyna rúmka ustaǵan, ústine shıbarqyt súrtýk, qysqa qara shalbar, bashmaq kıgen kisiniń Ýılám Saıks ekendigin alakóleńke bolsa da polısıanyń eń tájirıbesiz agenti-aq tanı keter edi. Onyń aıaǵynyń astynda jatqan qyzyl kózdi aq ıt qojaıynyna qarap qoıyp, kózin jypylyqtatady, birese tumsyǵyndaǵy úlken jarasyn jalap qoıady, onysy jýyrda bolǵan bir talastyń nátıjesi sıaqty.

— Tynysh jat, sum! Tynysh! — dep buıyrdy mıster Saıks kenetten tynyshtyqty buzyp.

Ittiń kózin jypylyqtatqany kedergi jasaıtyndaı onyń oıy tym sapyrylysyp jatyr ma, álde janyn jegideı jegen birdeńeden júıkesi quryp otyr ma, áıteýir, beıkúná maqulyqty onyń nege teýip qalǵany aqylǵa syımady. Sebebi qalaı bolǵanda da, ıttiń sybaǵasyna tepki men qarǵys qatar tıdi.

Itter, ádette, qojaıyndarynan kórgen jábiri úshin kek qaıtarýǵa beıim bolmaıdy, biraq mıster Saıkstiń ıti ıesi tárizdi mineziniń jamandyǵymen erekshelense kerek jáne osy sátte kórgen jábiriniń áseri me, qysylyp-qymtyrylmastan ananyń bashmaǵyna tisimen jarmasa ketken. Aıyzyn qandyra bashmaqtan julqyp qalǵan ıt shańq etip mıster Saıks sermeı bergen qalaıy qumyradan der kezinde otyrǵyshtyń astyna jyp ete tústi.

— Mynany qaraı gór! — dedi bir qolymen kóseýdi shap bergen Saıks, ekinshi qolymen qaltasynan shyǵarǵan úlken bákini asyqpaı ashyp jatyp.

— Munda kel, saıtan! Munda! Estımisiń!

It mıster Saıkstiń asa dóreki daýysyn estigeni haq, biraq shamasy, baýyzdalyp qalýdy hosh kórmegendikten ol tyǵylǵan jerden shyqpaı burynǵydan da qattyraq yryldap ol kóseýdiń ushynan tisimen shap etip, taǵy haıýandaı kemirdi.

Myna qarsylyqtan qapy odan ári qaınaǵan mıster Saıks tizerlep otyra ketip, janýarǵa shabýylyn údete tústi. Tisin aqsıtyp, yryldap, úrgen ıt janyn qoıarǵa jer tappaı bezek qaqty, al anaý balaǵattap, uryp-soǵyp, qarǵap-sileýmen boldy; aıqas sharyqtaý shegine jetken kezde kenet esik shalqasynan ashyldy da, ıt Bıll Saıksti qolyndaǵy kóseýi men bákisin jaıyna qaldyryp, bólmeden atyp shyǵa jóneldi.

Eregeske qashanda eki jaq qajet, — deıdi ejelgi mátel. Eregestiń qatynasýshysy retinde ıtten aırylyp qalǵan mıster Saıks bar ashýyn dereý kelgen adamǵa baǵyshtady.

— Saıtan alǵyr, siz nege ıtpen ekeýimizdiń aramyzǵa túsesiz? — dep aıqaılady Saıks qolyn jyndana silkilep.

— Men bilgem joq, qymbattym, bilgem joq, — dep jaımashýaq jaýap qatty Fedjın. (Kelgen sonyń ózi bolatyn) .

— Bilmeı qaldym deımisiz, qorqaq ury? — dep mińgirledi Saıks. — Shýdy estigen joqpysyń?

— Tıtteı dybys estisem, osy arada qata qalaıyn, — dedi evreı.

— Aıtarsyń! Árıne, siz eshteńe de estimeısiz, — dep ashýlana myrs etti Saıks. — Kirgenińizdi de, shyqqanyńyzdy da eshkimniń qulaǵyna shaldyrmaı jymyn basasyz! Osydan jarty mınýt buryn anaý ıttiń ornynda siz bolmaǵanyńyz qandaı ókinishti, Fedjın.

— Nege? — dep zorlana jymıdy evreı.

— Sebebi, úkimet kez kelgen aýla ıtterinen áldeqaıda ońbaǵan sizdeı adamdardyń qamyn jeı tura, ıtterdi adam qashan qulqy ketse sonda óltirýge keńshilik etedi, — dedi Saıks bákisin jaýyp jatyp.

Evreı stolǵa otyra ketip, qolyn ýqalady da, óz dosynyń álgi áziline kúle jaýap berdi. Degenmen, ol ózine ózi kele almaı otyrǵan sıaqty.

— Jaraıdy, yrjalaqtaı berińiz! — dep sózin jalǵady Saıks kóseýdi ornyna qoıyp jatyp, anaǵan jekkórinishti kózimen iship-jeı qarap. — Sizge maǵan kúlýdiń dar aǵashynda bolmasa eshqashan da sáti túse qoımas. Siz meniń qolymdasyz, Fedjın, eger sizden aırylyp qalsam, meni qarǵys atsyn! Iá! Men qolǵa tússem, siz de jumysym bitti deı berińiz. Iaǵnı menen saqtanyp júrgenińiz abzal.

— Iá, ıá, qymbattym, — dedi evreı. — Munyń bári de maǵan aıan. Bizdiń... bizdiń isimiz ortaq, Bıll, isimiz ortaq.

— Gm...— dep mińgirledi Saıks barlyq isimiz ortaq bola qoımas degendeı keıippen. — Al sizdiń maǵan ne aıtqyńyz kelip edi?

— Barlyǵy da tıgelden sátimen ótip ketti, — dep jaýap qatty Fedjın, — men sizdiń úlesińizdi ákeldim. Ol sizge tıesiliden kóbirek, qymbattym, biraq keler joly siz meni jábirleı qoımas dep senemin...

— Jeter myljyńdaýyń! — dedi qaraqshy shydamsyzdana onyń sózin bólip. — Onyń qaıda! Ákel beri!

— Jaqsy, Bıll, tek asyqtyrmańyz meni, asyqtyrmańyz, — dedi evreı jaıymen. — Minekı.

Osy sózderden soń ol qoınynan eski qaǵaz oramal sýyryp alyp, onyń bir buryshyndaǵy túıinshekti sheship, oraýly qaǵazdaǵy paketti shyǵardy. Saıks evreıdiń qolynan álgini julyp alyp, asyp-sasyp oraýyn jazdy da, qattalǵan soverenderdi sanaı bastady.

— Barlyǵy osy ma? — dep surady Saıks.

— Bári osy, — dep jaýap qatty evreı.

— Al siz jolda osynyń oraýyn jazyp bir-eki tıyndy jutyp qoıǵan joqpysyz? — dep kúdiktene surady Saıks. — Betińizdi jábirlengendeı tyrjıtpaı-aq qoıyńyz. Sizdiń búıtkenińiz bir bul emes. Qaǵyńyzshy!

Qarapaıym aǵylshyn tiline aýdarǵanda bul qońyraý soǵyńyz degen jarlyq bolatyn. Qońyraý daýsyna Fedjınnen góri jasyraq, biraq syqpyty tap sondaı súıkimsiz basqa bir evreı kirdi.

Bıll Saıks bos qumyrany kórsetti. Isharany tamasha túsingen evreı toltyrý úshin qumyrany alar aldynda Fedjınmen kózqaras almasqan, anaý da onyń qaraýyn kútip turǵandaı bir mınýtqa kózin kóterip jaýap retinde jaıymen ıegin qaqty — muny eń baıqaǵysh degen adamnyń ózi de zorǵa ańǵarar edi.

It jyrtqan bashmaǵynyń baýyn baılaǵaly eńkeıe bergen Saıks muny baıqaǵan joq. Eger ol analardyń ymdasqanyn ańǵarar bolsa, munyń ózi úshin eshqandaı jaqsylyq shaqyryp turmaǵanyn birden túsine qoıar ma edi.

— Mundaı eshkim joq pa, Barnı? — dep surady Fedjın, qazir Saıks basyn kótergen kezde, bul kózin edennen almaı sóılep turǵan.

— Jan joq, — dep jaýap berdi Barnı, sózi júreginen shyqty ma, joq pa — áıteýir murnynan sóıleıdi.

— Eshkim joq deımisiń? — dep surady Fedjın tańyrqaǵan daýyspen, Barnıge tek shyndyqty aıtýǵa tıis ekendigin ańǵartyp.

— Mıss Nensıden ózge eshkim de joq, — dep jaýap berdi Barnı.

— Nensı! — dep daýystap jiberdi Saıks. — Qaıda? Eger men osy qyzdyń tabıǵı talantyna tabynbasam kózim shyqsyn.

— Býfette, pisken qoı etin surap otyr, — dedi Barnı.

— Ony munda jiberińder, — dedi Saıks stakanǵa araq quıyp jatyp. — Ony osynda jiberińder.

Barnı Fedjınge ruqsat suraǵan pishinmen jasqanshaqtaı qarady, biraq evreı úndemegen, kózin jerden kótermegen qalpy tura bergen soń, Barnı shyǵyp ketti de, uzamaı Nensıdi ertip kirdi. Qyzdyń basynda chepesi, aljapqyshy, qolynda sebeti men kilti bar eken.

— İzine tústiń be, Nensı, — dep surady Saıks qyzǵa bir rúmke araqty usynyp jatyp.

— Túsýin tústim, — dep jaýap berdi jas ledı, rúmkeni qaǵyp salyp, — ózim ábden tıtyqtadym. Bala aýyryp qalypty, tóseginen tura almaǵan jáne...

— Ah, Nensı, súıiktim, — dedi Fedjın basyn kóterip.

Múmkin evreıdiń túıilip ketken sarǵysh qabaǵy men jartylaı jumýly tereńde jatqan kezi mıss Nensıge onyń shekten tys sózsheńdigin meńzegen bolar bálkim, biraq bul arada munyń pálendeı mańyzy joq. Bul jaǵdaıda biz tek aqıqatqa ǵana súıenýge tıispiz. Al aqıqat sol, mıss Nensı kenet sózin doǵardy da, mıster Saıkske meıirimmen kúlimsireı qarap, áńgimeniń taqyrybyn ózgertti.

On mınýttan keıin mıster Fedjın qaqalyp-shashalyp jetele bastaǵan soń, Nensı ıyǵyna shálisin jamylyp, ketýge yńǵaılandy. Mıster Saıks qyzben joly bir bolǵan soń, ony shyǵaryp salýǵa tilek bildirip, birge ketti, al olardyń sońynan birqydyrý jerde qojaıyny alystaǵan soń, aýlanyń art jaǵynan urlana shyqqan ıt ilesip kele jatty.

Saıks bólmeden shyǵyp ketti, al evreı esikten syǵalap, anaý qarańǵy dálizben ketip bara jatqanda, áldebir balaǵat sózdi tanaýynyń astynan mińgirlep, judyryǵyn túıdi, al sodan soń jaǵymsyz jymıyspen qaıtadan ústelge otyra ketip, uzamaı «Usta! Tut!» degen qyzyqty gazetke shuqshıa úńilip qaldy.

Bul ýaqytta Olıver Tvıst óziniń kóńildi qart jentlmenge tym taıaý kelgeni qaperine de kirmesten kitap dúkenine bettep kele jatty. Klerkechýelge jetken soń ol jańylysyn bir tuıyq keshege burylyp ketti, biraq óz qateligin jarty joldan ótken soń ǵana uqqan ol osy tuıyq kóshemen-aq kózdegen jerden shyǵaryp bilgen soń, qaıta oralyp jatpastan qoltyǵyna kitaptaryn qysqan kúıi jyldam basyp júre bergen.

Onyń basyn ózin qanshama baqytty sezinýge tıis ekendigi, ashtyq pen taıaqtap azap shekken beıshara kishkentaı Dıkti bir márte kórsem-aý, múmkin, ol dál osy mınýtta eńirep jylap júrgen shyǵar degen oılar torlap kele jatqan. Kenet bir jas áıeldiń ashshy aıqaıynan balanyń tula boıy dir etti: «O meniń qymbatty inim!» Jan-jaǵyna qarap, ne bolyp qalǵandyǵyn túsingenshe bolǵan joq, bireýdiń qoly moınyna orala ketti.

— Jiberińiz! — dep aıqaılady Olıver julqynyp. — Jiberińiz meni! Siz kimsiz? Meni nege toqtattyńyz?

Qolyna sebet pen kilt ustaǵan jas áıeldiń munyń bar suraǵyna jalǵyz jaýaby qulaq tundyrǵan oıbaıy boldy.

— Áı, qudaıym-aı, — dep aıqaılady jas áıel. — Men muny taptym! Oh, Olıver! Áı, ońbaǵan bala-aı, maǵan qansha qaıǵy shekkizdiń? Júr úıge baraıyq, qymbattym, úıge baraıyq! Oh, aqyry taýyp aldym-aý! Qudireti kúshti jasaǵan, raqmet saǵan, taýyp aldym-aý aqyry!

Osy bir baılanyssyz aıqaı-uıqaıdan soń jas áıel qaıtadan zar eńirep, esirik bir jaǵdaıǵa túskendigi sonshama, osy kezde kelgen eki áıel et dúkeninde qyzmet isteıtin, sıyr maıyn jaqqan basy jyltyrap turǵan balaǵa dárigerge baryp kelseń qaıter edi dep ótingen. Biraq, et dúkenindegi álgi bala odan góri demalǵanyn artyq sanasa kerek, onyń qajeti joq dep jaýap berdi.

— Ah, kóńil aýdarmaı-aq qoıyńyzdar! — dedi jas áıel Olıverdiń qolynan qysyp ustap. — Jaǵdaıym qazir táýir. Qazir úıge ketemiz, tas júrek bala! Kettik!

— Ne bolyp qaldy, sýdaryná? — dep surady áıelderdiń biri.

— Ah, sýdaryná! — dep daýystap jiberdi jas áıel. — Bir aı buryn mynaý óz ata-anasynan, qadirmendi eńbekker jandardan qashyp ketip, qaıdaǵy bir urylar men qaǵylǵan-soǵylǵandarǵa juǵysyp, anasynyń júregin jaralady.

— Aıtary joq, aqymaq bala eken! — dedi birinshi áıel.

— Qaıt endi úıińe taǵy neme! — dedi ekinshisi qostap.

— Joq, joq! — dep aıqaılady Olıver esi shyǵyp. — Men muny bilmeımin. Meniń ápkem de, ákem de, sheshem de joq. Men jetimmin. Men Pentonvılde turamyn.

— Mynanyń óz úı-ishinen azarda-bezer bop jatqanyn qaraı kórińizder! — dep baqyrdy jas áıel.

— Qalaısha, oıpyraı, mynaý Nensı ǵoı! — dep daýystap jiberdi áıeldiń júzin jańa ǵana kórip, tańdanǵannan teńselip ketken Olıver.

— Kórdińizder ǵoı, bul meni biledi! — dep bajyldady Nensı jınalǵandarǵa qarap. — Joq bul arada bultaryp kete almaıdy. Tileýlerińizdi bersin, muny úıge qaıtýǵa kóndirińizdershi, áıtpese sorly anasy men ákesiniń túbine jetedi, meniń de júregimdi jaralaıdy!

— Saıtan alǵyr, ne bop qaldy! — syrahanadan sońynan óksheleı aq ıt ilesken bireý júgirip shyǵyp aqyryp jiberdi. — Kishkentaı Olıver! Kúshik, dereý sorly shesheńe júgir. Dereý úıińe ket!

— Bular meniń týysym emes! Men bulardy tanymaımyn! Kómektesińder! Kómektesińder! — dep aıqaılady Olıver, álgi adamnyń qýatty qolynan julqynyp shyǵýǵa tyrysyp.

— Kómektesý me? — dep qaıtalady álgi kisi. — Men saǵan kómekteseıin, kishkentaı alaıaq! Myna kitaptaryń ne? Urlap aldyń ǵoı, á? Káne, beri ákel!

Osydan soń ol balanyń qolynan kitaptardy julyp alyp, sonymen bastan salyp qaldy.

— Durys! —dep aıqaılady shatyrdaǵy terezeden bir ashyq aýyz. — Tek osyndaı jolmen ǵana mundaılardy aqylǵa keltirýge bolady.

— Óte durys! — dedi uıqyly-oıaý bir baltashy shatyrdaǵy tereze jaqqa maquldaǵandaı kóz tastap.

— Oǵan paıdasy bolmasa, zıany joq! — degen sheshimge keldi eki áıel de.

— Iá, zerdesine munyń zıany joq! — dep ilip áketken álgi adam Olıverdi jaǵasynan alyp, qaıtadan soqqy jaýdyra bastady. — Júr, ońbaǵan!.. Áı, Fonarık, beri kel! Mynany esińe usta! Esińe usta!

Jýyrdaǵy naýqastan álsiregen, kenetten tap berip, taıaqtaǵannan esi shyqqan, ıttiń yzalana yryldaǵany men adamnyń aıýansha qarym-qatynasynan, mańyna jınalǵandardyń shynynda da, analar sýrettegendeı muny buzylǵan ońbaǵan dep uqqandarynan saǵy synǵan baıqus bala ne isteı alsyn! İmyrt úıirile bastady; bul mańda qarańǵy jurt meken etetin; jaqyn jerde qol ushyn berer eshkim bolmady. Qarsylyq kórsetý paıdasyz edi. Sálden keıin ony bytysqan tar aýlalardyń ishimen áketip bara jatty, al eger ol anda-sanda aıqaı salýǵa batyldyq ete qalsa, ony súmeńdetip tez júrýge májbúr etkendigi sonsha, onyń aıtqanynan eshteńe ajyratýǵa bolmastaı edi. Tipti anyq estigen kúnde de eshkim buǵan nazar aýdarmaǵan soń munyń shyndyǵyna kelgende qandaı mańyzy bolsyn?

Jaryq, jandy, mıssıs Bedýın ashyq esiktiń janynda ábigerlene tosyp turdy; qyzmetshi áıel Olıver kórinbeı me dep jıyrma shaqty márte kóshege júgirip shyǵyp keldi. Al eki qart jentlmen bolsa burynǵysynsha qarańǵy qonaq úıde otyrǵan, ortalarynda saǵat jatyr.

XVI TARAÝ

Nensı alyp ketkennen keıin Olıver Tvıstiń nege tap bolǵandyǵyn áńgimeleıdi

Tar kósheler men aýlalar aqyry múıizdi iri qaramen saýda jasaýǵa qajetti nárselermen jabdyqtalǵan qorshaý ornalasqan ashyq alańǵa alyp shyqty. Osy araǵa jetken soń Saıks júrisin baıaýlatty; qyzdyń budan ári tez júrýge shamasy kelmeı qalǵan. Saıks Olıverge burylyp, oǵan dóreki únmen Nensıdiń qolynan ustap júrýge buıyrdy.

— Sen nemene, estimeı turmysyń? — dep gújildedi Saıks, Olıver az-kem bógelip, aınalasyna jaltaqtap turǵan soń.

Olar jurt kóp júretin kóshelerden oqshaý, qarańǵy burylysta turǵan. Olıver qarsylasýdyń eshbir paıdasy joqtyǵyn túsindi. Onyń sozǵan qolyn Nensı qatty qysyp ustaı alǵan.

— Ekinshi qolyńdy maǵan ber, — dedi Saıks Olıverdiń bos qolyn alyp jatyp. — Fonarık, munda kel!

It basyn kóterip, yryldap qoıdy.

— Baıqa, — dedi Saıks ekinshi qolyn Olıverdiń moınyna tıgizip. — Eger ol bir aýyz birdeńe dese, qaýyp al! Osy esińde bolsyn!

It qaıtadan yryldady da, jalanyp, Olıverdiń keńirdeginen ala ketýge asyǵyp turǵandaı balaǵa qarap qoıdy.

— Kez kelgen hrıstıanınnen góri ıt ony burynyraq ustaıdy, olaı bolmasa, meniń kózim shyqsyn!.. — dedi Saıks ashýly únmen ıtke túnere qarap. — Endi, mıster, sizdi ne kútip turǵany belgili boldy ǵoı, ıaǵnı, qansha aıqaılaǵyńyz kelse, sonsha aıqaılańyz; ıt bul oıynǵa tym tez-aq tyıym salar. Káne, kúshigim, ilgerile!

Fonarık mundaı tosyn jyly qarym-qatynasqa rıza pishinmen quıryǵyn bulǵańdatyp qoıdy da, eskertý retinde Olıverge taǵy yryldap ilgeri júgire jóneldi.

Olar Smıtfıldti kesip ótti, tipti Grovenorskvermen júrgenniń ózinde de Olıver joldy báribir bile almas edi. Kesh qarańǵy ári tumandy bolatyn. Mınýt saıyn qoıýlanyp, úıler men kóshelerdi qymtap bara jatqan aýyr tuman perdesinen dúkenderdegi ottar azar jyltyraıdy tanys emes jerler Olıverge tipten jat kórinip úmitsizdik eńsesin ezip, kókiregine qana ornatty.

Shirkeý saǵatynyń kúmbiri estilgen kezde olar taǵy birneshe qadam ilgeri basqan. Saǵattyń alǵashqy soqqanynan-aq Olıverdiń janyndaǵylar toqtaı qalyp, dybys shyqqan jaqqa burylyp qarasqan.

— Saǵat segiz boldy, Bıll, — dedi Nensı saǵat kúmbiri basylǵan soń.

— Onyń nesin aıtasyń. Ózim de estip turǵam joq pa? — dep jaýap qatty Saıks.

— Osyny analar estidi me eken, meniń sony bilgim kelip edi? — dedi Nensı.

— Árıne, estıdi, — dedi Saıks. — Varfolomeı kúni meni ustaǵanda jármeńkede shıqyldaǵanyn qulaǵym shalmaǵan bir de bir kerneı qalǵan emes. Syrttaǵy shý men saldyr-gúldirden qarǵys atqyr eski túrmedegi qulaqqa urǵandaı tynyshtyqqa kúıingenim sonsha, basymdy temir esikke soǵyp, byt-shytyn shyǵarǵym keldi.

— Beısharalar-aı! — dedi Nensı saǵat soǵyp jatqan jaqqa áli de kózin tigip. — Eh, Bıll, ózderi qandaı tamasha jigitter edi!

— Senderdiń, áıelderdiń oılaıtyndaryń tek sol ǵana ǵoı, — dedi Saıks. — Tamasha jigitter deýin. Qazir olardy ólikter dep esepteı ber. Iaǵnı, olar týraly myljyńdap ta qajeti joq.

Osy bir kóńildi ornyna túsiretin sózderdi aıtý arqyly mıster Saıks keýdesinde oıanǵan qyzǵanysh otyna sý quısa kerek, Olıverdiń qolyn burynǵydan da qattyraq qysa túsip, ilgeri júrýge ámir etti.

— Bir mınýtqa toqtaı turshy! — dep daýystap jiberdińiz. — Eger, Bıll, kelesi joly saǵat segizdi soqqanda, darǵa tartylý kezegi saǵan qalsa, men bulaısha asyqpas edim. Sol arany tóńirektep, ábden álim quryp, murttaı ushqanymsha, tipti jerde qar jatyp, basyma búrkenerim bolmaǵan kúnniń ózinde júrer de qoıar edim.

— Al odan qandaı paıda túspek? — dep surady sezimtaldyq ataýlydan jurdaı mıster Saıks. — Eger sen egeý men jıyrma qulash myqty arqan ákep bere almasań, elý mıl árli-berli júrdiń be, ornyńda qozǵalmastan turdyń ba, maǵan kelip-keteri shamaly. Kettik, tekke turyp, ýaǵyz tyńdaıtyn jer bul emes!

Qyz qarqyldap kúlip jiberdi de, shálisin qymtanǵan soń, olar ári qaraı júrip ketisti. Biraq Olıver qyzdyń qolynyń dirilin sezip kele jatty, ol gaz fonarynyń janynan óte bergende onyń betine qarap edi, óliktiń júzindeı qup-qý eken.

Jarty saǵattaı las ta, ıen kóshelermen júrgen olar anda-sanda ǵana biren-saran júrginshilerge kezigip qalyp otyrdy, túrlerine qaraǵanda, olardyń da qoǵamdaǵy orny mıster Saıkstikindeı bolsa kerek. Aqyry eski-qusqy alýshylardyń dúkenderi ıin tiresip turǵan óte tar, las kósheden kelip shyqty; ıt tárizi óz qyraǵylyǵynyń endi qajet emestigin sezse kerek, ilgeri júgire jóneldi de jabyq turǵan bir dúkenniń esiginiń aldyna kelip toqtady. Qulaǵaly turǵan úıdiń esigine jalǵa beriledi degen taqtaısha qaǵylǵan eken, muny atam zamannan tur dep oılap qalýǵa bolarlyqtaı.

— Bári de orynsha eken! — dep daýystap jiberdi Saıks tóńiregine jaıymen kóz tastap.

Nensı qaqpaqqa eńkeıe berip edi, Olıver qońyraý únin esitti. Olar kósheniń arǵy betine ótip, birneshe mınýt fonar túbinde turyp qaldy. Bireýdiń terezeniń jaqtaýyn kótergendeı dybysy estildi de, uzamaı jaımen ǵana esik ashyldy. Sonan soń mıster Saıks pálendeı qysylyp-qymtyrylmastan, qorqyp turǵan balany jaǵasynan alyp, úsheýi úıge kirdi.

Dálizde múlde qarańǵy bolatyn. Olar ózderin úıge kirgizgen adam esiktiń ilgegi men shynjyryn salǵansha kútip turdy.

— Bireý-mireý bar ma? — dep surady Saıks.

— Eshkim de joq, — dep jaýap berdi álgi daýys.

Olıverge bul daýysty buryn da estigen tárizdi kórindi.

— Al shal osynda ma? — dep surady qaraqshy.

— Osynda, — dep jaýap qatty daýys. — Ózi ólerdeı shoshynyp qalǵan. Senderdiń kelgenderińe qýanar dep turmysyńdar? Olaı bola qoımas!

Sóıleýshiniń jaýap berý máneri, daýysy Olıverge tanys sıaqty kóringenimen, qarańǵyda onyń tipten sulbasyn baıqaýdyń ózi de qıyn edi.

— Jaryq jaqshy, — dedi Saıks, — áıtpese moınymyzdy úzip, nemese ıtti basyp ketip júrermiz. Eger ony basyp kete qalsańdar, aıaqtaryńa ıe bolyńdar.

— Sál kidire turyńdar, qazir jaryq qylaıyn, — dedi daýys.

Ketip bara jatqan aıaq dybysy estildi de, sálden keıin Djek Daýkıns, basqasha aıtqanda Epti Sýaıt paıda boldy. Oń qolynda jarylǵan taıaqtyń ushyna qystyrǵan maı shamy bar.

Jas jentlmen Olıverdi tanyǵan belgisi retinde mysqyldy jymıyspen shekteldi de, kelgenderdi sońynan satymen tómen túsýge shaqyrdy. Bos turǵan as úıden ótip, jer ıisi ańqyp turǵan alasa bólmege kirgen olardy qarqyldaǵan kúlki qarsy alǵan.

— Oı, shydaı almaımyn, oı, ishegim-aı, — dep shyńǵyrdy jasóspirim Charlz Beıts, bar daýysymen qarqyldap.

— Mine ózi! Oh, mine onyń ózi! Ax, Fedjın, ózine bir qarańyzshy. Qarańyzshy deımin, Fedjın! Meniń shıpam bitti. Ermek tabyldy-aý! Áı, ábden qumarymnan shyǵa kúlip alǵansha, bireýiń meni demeı turyńdarshy!

Kóńildilik erkine qoımaı, ábden sharyqtaý shegine jetken jasóspirim Beıts edenge aýnaı ketip, sheksilesi qata aıaǵyn selteńdetip, óziniń qýanyshty kóńil-kúıin osylaısha bildirdi. Sonan soń, ornynan atyp turyp, Sýaıttyń qolynan shyraq qystyrylǵan taıaqty julyp alyp, Olıverge tónip kelip, ony shyraınaldyryp qaraı bastaǵan, al bul ýaqytta evreı túngi qalpaǵyn sheship, esi shyqqan balaǵa ıilip tájim etip jatty. Únemi jabyrqaý júretin jáne iske kedergi keltirse kóńildi bolýdan da qashqaqtaıtyn Sýaıt osy eki ortada asqan yjdaǵattylyqpen Olıverdiń qaltasyn qaǵyp jatqan.

— Munyń kıimine qarańyz, Fedjın! — degen Charlı, shyraǵyn Olıverdiń kúrtesine tym jaqyndatyp jibergeni sonshalyq, kúıdirip jiberýge shaq qaldy. — Kostúmine qarańyz! Jup-juqa shuǵa, óte ásem tigilgen. Mine qyzyq! Onyń ústine kitaptary jáne bar! Mynaý naǵyz jentlmen ǵoı, Fedjın!

— Seni osyndaı ádemi kúıde kórgenime asa qýanyshtymyn, qymbattym, — dedi evreı, ekijúzdilikpen taǵzym etip qoıyp.

— Ózińniń bir kıer kóılegińdi bylǵap almas úshin Sýaıt saǵan basqa kıim berer. Sen nege bizge eshteńe jazbadyń, qymbattym, nege ózińniń keletinińdi eskertip qoımadyń? Biz saǵan qonaqasyǵa yssy birdeńe daıarlap qoıar edik qoı.

Osy arada Fedjınniń óziniń kóńili kóterilgendigine jasóspirim Beıts qaıtadan qarqyldap qoıa bergen, tipten Sýaıt ta kúlimsiredi, biraq dál osy sátte Sýaıt bes fýnttyq bıletti sýyryp alǵan edi, onyń kúlkisin shaqyrǵan ázil me, bolmasa myna tabysy ma muny boljaı qoıý ońaı emes-ti.

— Eı, munysy nesi taǵy? — dep surady Saıks evreı bıletti shap bergende, ilgeri umtylyp. — Bul maǵan tıesili, Fedjın.

— Joq, joq, qymbattym! — dep daýystap jiberdi evreı. — Bul meniki, Bıll, meniki. Siz kitaptardy alasyz.

— Olaı bola qoımas! — dedi Bıll Saıks, birdeńege bekingen túrmen shlápasyn kıe berip. — Bul Nensı ekeýimizge tıisti, áıtpese men balany qaıta aparyp tastaımyn.

Evreı dir ete qaldy. Olıverdiń de tula boıy dir etken, tek basqadaı sebepten: múmkin, ózin qaıta aparyp salar degen úmit qylań etken-di.

— Ákelińiz beri! Estımisiz! — dedi Saıks.

— Munyńyz ádildik emes, Bıll. Solaı emes pe, Nensı, — dep surady evreı.

— Ádildik bolsyn, bolmasyn, — dep qarsylyq bildirdi Saıks, — ákelińiz degen soń, ákelińiz. Nelikten siz Nensı ekeýimizdiń mindetimiz sizdiń kináńyzdan qolǵa túsip qalǵan balalardy kóshe-kósheden qańǵyryp izdep, urlap ákelý dep oılaısyz? Ákel aqshany beri, sarań kári qańqa! Estımisiń!

Anany osylaısha uıaltqan soń mıster Saıks evreıdiń bas barmaǵy men suq saýsaǵynyń arasynda qysýly turǵan bıletti julyp aldy da, shaldyń betine miz baqpastan qarap turyp, aqshany muqıat búktep, oramalyna túıip qoıdy.

— Bul bizdiń eńbegimiz úshin, — dedi Saıks, — ıaǵnı eki ese kóp bolýǵa tıis. Eger siz oqýǵa qumar bolsańyz, kitaptardy ózińizde qaldyrýyńyzǵa bolady. Áıtpese satyp jiberińiz.

— Qandaı ádemi edi ózderi! — dedi Charlı Beıts bet-aýzyn tyrjıtyp, kitaptardyń bireýin oqyp turǵandaı kelbet tanytyp.

— Oqýǵa qyzyq emes pe, solaı ǵoı, Olıver?

Barsha jaǵdaıdyń tek kúlkili jaǵyn baıqaı qoıýǵa qabiletti jasóspirim Beıts óz azaptaýshylaryna Olıverdiń qandaılyq qaıǵymen qaraǵanyn kórip, burynǵydan da esirik kóńildi halge tústi.

— Bul kitaptar qart jentlmendiki! — dep qolyn jaıa daýystap jiberdi Olıver. — Men esimnen adasyp, sandyraqtap ólgeli jatqanda baýyryna basyp kútken, meıirimdi, izgi qart jentlmendiki! Sizderden jalynyp suraıtynym, oǵan kitaptaryn da, aqshasyn da qaıtaryp jibere kórińizder! Meni ózim ólgenshe osynda ustaı berińizder, biraq álgilerdi keri qaıtaryńyzdar. Áıtpese, ol meni urlap ketti dep oılap qalar. Kári ledı de, maǵan qamqorlyq jasaǵandardyń barlyǵy da meni ury dep oılaıdy ǵoı! Meni aıaı kórińizder, keri qaıtaryńyzdar álgilerdi!

Júregin sheksiz muń jaılaǵan Olıver osy sózderdi aıtqan soń, evreıdiń aıaǵyna qulaı ketip, sharasyzdana saýsaǵyn sytyrlatty.

— Bala durys aıtyp tur, — dedi Fedjın tóńiregine urlana kóz tastap, júndes qabaǵyn túıe sóılep.

— Seniki ras, Olıver, seniki ras: olar, árıne, seni urlap áketti dep oılaıdy. Ha-ha! — dep myrs etip kúldi evreı, qolyn ýqalap. — Biz qanshama árekettengenmen, budan artyq tabysqa jete de almas edik.

— Árıne, jete almas edik, — dep qostady ony Saıks. — Kitaptardy qoltyǵyna qysqan muny Klerkenýelde kórgennen-aq men bárin túsingem. Bári de durys. Álgi adamdar júregi jumsaq perishteler ǵoı, áıtpese, muny óz úılerine kirgizer me edi? Olar sotpen sóılesýge týra kelip, aqyry muny katorgaǵa aıdap jiberer degen qaýippen bul jóninde anyqtamalar jıa qoımas. Qazir bul qaýipsiz jaǵdaıda.

Osy áńgime bolyp jatqanda Olıver myna jaǵdaıdan eshnárse uǵyna almaǵandaı birinen ekinshisine kózin aýdara bergen; biraq Bıll Saıks únsiz qalǵan sátte, kenetten ornynan atyp turyp, ózin-ózi uǵynbastan bólmeden ata jónelgen, qulyndaǵy daýysy quraqqa jetip, oıbaılap járdemge shaqyryp, eski úıdiń ishin jańǵyryqtyryp jiberdi.

— Itińdi usta, Bıll! — dep aıqaılady tura umtylyp esikti jaýyp alǵan Nensı, evreı men eki ury qýǵynǵa jónelgen soń. — Itińdi usta! Ol balanyń parsha-parshasyn shyǵarar!

— Oǵan sol kerek! — dep aıqaılady Saıks, qyzdyń qolynan julqynyp shyǵýǵa tyrysyp. — Ket ári, áıtpese qabyrǵaǵa soǵyp, basyńnyń myj-tyjyn shyǵaram!

— Maǵan báribir, Bıll, maǵan báribir! — dep aıqaılady qyz, bar kúshimen oǵan jabysyp. — Sen meni óltirgenshe, ıtińe balany talata qoımaspyn!

— Talatpassyń! — dedi tisin shaqyr etkizgen Saıks. — Eger jabysyp qalmasań, óz aıtqanyńdy da isteımin!

Qaraqshy qyzdy bólmeniń ekinshi jaǵyna laqtyryp jibergenshe, Olıverdi súırelep, evreı men eki bala da oralǵan edi.

— Ne bop qaldy? — dep surady Fedjın jan-jaǵyna jaltaqtap.

— Shamasy, myna qyz aqylynan adassa kerek, — dep jyndana til qatty Saıks.

— Joq, ol esinen adasa qoıǵan joq, — dedi qup-qý bop ketken Nensı, álgi alys-julystan keıin eki ıininen demin ázer alyp. — Joq, ol aqylynan adasqan joq, Fedjın, olaı oılamańyz!

— Jarar, sabyr et, estımisiń? — dedi evreı qyzǵa zárlene kóz tastap.

— Joq, men olaı ete almaspyn, — dep qarsylyq bildirdi Nensı, daýsyn kóterip. — Al, siz buǵan ne aıtasyz?

Mıster Fedjın Nensı tárizdilerdiń dástúri, minez-qulqymen jetkilikti dárejede tanys edi de, onymen dál qazirgi meni jalǵastyrýdyń qaýipsiz emestigin de biletin. Turǵandardyń kóńilin basqa jaqqa aýdarý maqsatymen ol Olıverge buryldy.

— Sóıtip, sen qashyp ketpek boldyń ǵoı, qymbattym, solaı ma? — dedi evreı oshaq basynda jatqan taıaqty qolyna ala berip. — Solaı emes pe?

Olıver eshteńe demedi. Evreıdiń ár qımylyn baqqan ol entigip dem alady.

— Járdemge shaqyrmaq boldyń, polısıany shaqyrǵyń keldi, á? — dep mysqyldady evreı balany qolynan shap berip. — Biz qazir ondaı jynyńdy qaǵyp alamyz, jas jentlmen!

Evreı Olıverdi arqadan qatty salyp jiberdi, ekinshi márte silteı berip edi, biraq qyz ilgeri umtylyp, taıaǵyn julyp aldy. Qyzdyń taıaqty otqa bar pármenimen atyp urǵandyǵy sonsha, jaınap jatqan shoqtar edenge shashyldy.

— Mundaıǵa qarap turýǵa qulqym joq, Fedjın, — dep aıqaılady qyz. — Bala bolsa qoldaryńda, odan artyq ne kerek? Tıispeńder oǵan, tıispeńder, áıtpese, dar tuzaǵyna merziminen burynyraq iliksem de bireýińdi jalpańnan túsirem.

Osylaı aıbat shekken qyz edendi bir teýip, erinin jymqyryp, judyryǵyn túıip, kózin evreıdiń qasyndaǵy qaraqshyǵa aýdarǵan; bet-júzi doldanǵandyqtan óliktikindeı qýaryp ketken.

— Ah, Nensı! — dedi evreı basý aıtqan daýyspen, mıster Saıkske qysyla-qymtyryla qarap qoıyp. — Sen búgin burynǵydan áldeqaıda aqyldysyń. Ha-ha! qymbattym, sen óz rólińdi keremet oınap tursyń.

— Solaı ma! — dedi qyz. — Saqtanyńdar, men tym qattyraq oınap ketip júrmeıin. Eger olaı bola qalsa, sizge qıyn tıedi, Fedjın, men sizge aldyn-ala eskerteıin, menen neǵurlym aýlaǵyraq júrgenińiz abzal.

Shekten shyǵa doldanǵan áıelmen, ásirese ony esiriktik pen ashyný bılegen sátte, qaqtyǵysa qoıýǵa kezkelgen erkektiń dáti shydap bermeıdi. Nensıdiń qatty ashynǵandyǵyna nanbaǵan keıip kórsetip, ekijúzdilenýdiń eshbir paıdasy joqtyǵyn evreı uǵyndy, sondyqtan eriksiz keıin sheginip, Saıkske endigi áńgimeni jalǵaý saǵan tıesili degendeı ári jaltaqtaý, ári qorqaqtaý kóz tastaǵan-dy.

Bul jalynyshty kózqarasty túsingen Saıks, eger mıss Nensıdi dereý sabasyna túsirmese, shamasy órkókirektigi men bedeline nuqsan kelerin sezinse kerek, balaǵat sóz ben qarǵysyn úıip-tógip, aýzynan jynyn shashty. Biraq osylardyń barlyǵy baǵyttalǵan adamǵa munyń tıtteı de áseri bolmaǵanyn kórgen soń, ol budan góri tıimdi tásilge kóshken.

— Bul ne bolǵandyǵy sonda? — dedi Saıks, óz saýalyn kisi dıdarynyń ádemi bóligine arnalǵan keń taraǵan qarǵyspen tuzdyqtan; eger osy qarǵystyń tym quryǵanda elý myńnan birin iske asyra qalǵanda bar ma, sý qarańǵy soqyrlyq, degen qyzylsha aýrýy sıaqty keń taraǵan naýqas bolyp shyǵa keler edi. — Bul ne bolǵany sonda? Osy jerde órtenip óleıin! Sen ózińniń kim, ne ekenińdi bilesiń be, osy?

— Iá, men onyń bárin de bilem, — dep jaýap qattyńyz, esiriktene saqyldap, basyn shaıqap, jorta nemquraıly bolýǵa tyrysyn.

— Al eger olaı bolsa, aıqaıyńdy doǵar, — dedi Saıks, ıtine til qatyp úırengen gújildek daýysymen, — áıtpese, uzaq ýaqytqa óńeshińdi tyǵyndarmyn.

Qyz odan ári jyndana saq-saq kúldi, Saıkske jyldam kózin tastap, teris qarap ketti de, ernin qatty qyrshyp alǵandyǵy sonsha, qany shyǵyp ketti.

— Aıtary joq, keremet-aq!— den qosyp qoıdy Saıks jekkórinishti pishinmen qyzdyń ón-boıyn sholyp ótip.— Adam súıgishter men qaıyrymdylardyń qataryna seniń ǵana shyǵýyń qalyp edi. Jańa ǵana óziń bala den ataǵanyńmen dos bolýǵa eń laıyqtynyń ózi sensiń!

— Bul ras sóz, qudireti kúshti qudaı ózi kómektessin! — dep ashyna sóıledi qyz. — Balany munda súırep kelgennen góri kóshede tyrapaı asyp qalsam, nemese búgin ǵana jandarynan ótkendermen oryn almastyrsam etti! Endi ol búgingi keshten bastan ury, ótirikshi, saıtan, ne bolýǵa tıis bolsa sonyń bári bolýǵa mindetti. Ońbaǵan shalǵa osynyń ózi az bolǵandaı, balaǵa nelikten qol tıgizýi kerek?

— Jeter, jeter, — dep Saıkske basý aıtty evreı, bolyp jatqannyń bárine jiti kóz tastap turǵan balalardy nuqsan. — Biz sypaıy sóılesýge tıispiz, Bıll, sypaıy.

— Sypaıy sóılesý me?! — jyny ábden qaınaǵan qyzdyń júzine qaraýdyń ózi qorqynyshty edi. — Sypaıy sóıles deımisiń, ońbaǵan! Iá, sender menen sypaıy sóz estýge turasyńdar! Men mynanyń jarty jasyndaı shaǵymda sender úshin urlyq istedim! — Qyz Olıverdi kórsetti. — Osy kásippen aınalysyp senderge on eki jyl qyzmet ettim. Sender muny bilesińder me? Aıtyńdarshy káni! Bilesińder me deımin?

— Boldy, boldy! — evreı qyzdy sabasyna túsirýge árekettendi. — Solaı ekeni solaı, biraq sen nanyńdy sonymen taýyp júrsiń ǵoı.

— Iá, ıá! — dep ilip áketti qyz; ol sóılep turǵan joq, shyńǵyryp tur — sózder degen tasqyn sýdaı aqtarylyp jatyr. — Solaı ómir súrem... Sýyq, syzdy, las kósheler — meniń úıim! Al siz — kóp jyl buryn meni sol kóshege qýyp shyqqan, endi óle-ólgenshe, kúni-túni solaı ustaıtyn sumyraısyz...

— Men saǵan qazir kóresini kórseteıin! — dep qyzdyń sózin bólip jiberdi myna kinálaý jynyna tıgen evreı. — Eger taǵy birdeńe deseń, men seniń janyńdy shyǵaram!

Qyz basqadaı eshteńe aıtpady; ol doldana shashyn julyp, evreıge oqtaı atylǵandyǵy sonsha, eger Saıks ońtaıy kelgende qolynan ustaı almaǵanda shaldyń betine óz keginiń izin qaldyryp úlgirer edi, osydan keıin bosanyp shyqpaq bolyp, birneshe márte árekettendi de, esinen tanyp qaldy.

— Endi barlyǵy oryn-ornyna keldi, — dedi Saıks qyzdy bólmeniń buryshyna jatqyza berip. — Jyndanǵan shaqta bar ma, qolynyń kúshine tań qalmasqa sharań joq.

Ábiger basylǵan soń, boıy jeńildegen evreı mańdaıynyń terin súrtip, jymıyp qoıdy; biraq oǵan da, Saıkske de, ıtke de, balalarǵa da osynyń bári óz kásipterimen baılanysty kúndelikti oqıǵa sıaqty kóringen.

— Áıeldermen istes bolǵannyń bir jamany osy, — dedi evreı taıaǵyn ornyna qoıa berip, — biraq olar qý bolady, al bizdiń kásipte olarsyz qadam basa almaısyń... Charlı, Olıverge tósegin kórsete qoıshy.

— Menińshe, Fedjın, oǵan sándi kostúmin erteń kıýdiń qajeti joq sıaqty, — dedi Charlı Beıts.

— Árıne, — dep jaýap berdi evreı yrjıyp.

Ózine júktelgen tapsyrmaǵa qýanǵan pishinmen jasóspirim Beıts ushy jarylǵan taıaqty ala salyp, Olıverdi buryn ózi uıyqtaǵan, ishinde eki-úsh tósenish jatqan japsarlas as úı — bólmesine ertip alyp bardy. Osy arada kúlkisin tyıa almaı selk-selk etken ol mıster Braýnloýdyń, úıinde Olıver shyn yqylasymen tastaǵan eski kóılekti alyp shyqty; satyp alǵan evreı Fedjınge kezdeısoq kórsetken osy kóılek Olıverdiń panalaǵan jerin anyqtaýǵa jetelegen jiptiń bir ushy bolǵan edi.

— Merekelik kostúmińdi sheshe ǵoı, — dedi Charlı, — men ony Fedjınge berem, onyń qolynda durys saqtalady. Oı, qyzyq-aı!

Sorly Olıver qulyqsyzdaý kóne bergen. Jasóspirim

Beıts jańa kostúmdi búktep, qoltyǵyna qysty da Olıverdi tas qarańǵyda qaldyryp, bólmeden shyǵyp, esikti jaýyp ketti.

Charlıdiń qarqyldaǵan kúlkisi men qurbysynyń esin jıǵyzý úshin betine sý seýip, basqa da qolǵabystar kórsetip jatqan Beıtstiń daýysy Olıverden góri baqyttyraq jaǵdaıda júrgen kóptegen adamdardyń uıqysyn shaıdaı ashar edi. Biraq balanyń dymy quryp, ábden silikpesi shyqqan edi, ol qatty uıyqtap ketti.

XVII TARAÝ

Taǵdyr Olıverdi ókshelep, ony áshkereleý úshin Londonǵa uly adamdy ákeledi

Shoshqanyń tósi bir maı bir et qabatynan turatyndyǵy tárizdi, teatrdaǵy qalyptasqan qandy melodramalarda tragedıalyk, sahnalar komedıalyq sahnamen buljymas tártippen almasyp otyrady. Buǵaýǵa túsken baqytsyz qaharman saban tósekke zar bolyp qalady; al kelesi sahnada onyń senimdi, biraq bolǵan isten habary joq, qarý kóterýshisi kórermenderdi kúldirgi ánmen qaryq qylady. Júregimiz dir-dir etip keıipker qyzdyń tákappar da qatal baronǵa kiriptar bolyp qalǵanyn kóremiz, ómiri men ar-uıatyna qatarynan qater tónedi, ómirin qıyp, aryn saqtap qalý maqsatymen qyz qanjar sýyrady, mazasyzdanýymyz sharyqtaý shegine jetken kezde, kenetten, ysqyryq estiledi de, biz dereý qorǵannyń atshaptyrym zalyna tap bolamyz, onda saqalyn aq shalǵan saıqymazaq kúldirgi ándi kez kelgen jerden: shirkeý kúmbeziniń astynan, saraılardan shyǵa keletin ózinen de kúldirgimen qosylyp aıtyp beredi, sonan soń, jaqtary sónbesten álgi ándi shyrqap, top-tobymen el kezip ketedi.

Mundaı ózgerister turpaıy-aq, degenmen alǵashqy túısikke bolmasa bular shyndyqqa bir taban jaqyn keledi. Ómirde túrli taǵamdar maıysyp turǵan stoldan ajal tósegine jáne qaraly keıipten merekelik kıimge kóshe qoıý pálendeı tańdanarlyq qubylys emes, tek ómirde biz enjar kórermender emes, belsendi aktermiz, túp negizgi aıyrmashylyq ta osynda jatyr. Teatrda akterlar qumarlyqtyń surapyl oıanýy men sezimniń kúrt ózgerisine mán bere bermeıdi, al bul qarapaıym kórermen kózine ursyp-sógýge turarlyq, shamadan tys ári turpaıy bolyp túsedi.

Kórinistiń kenetten aýysýy jáne ýaqyt pen orynnyń jyldam ózgerýi kitaptarda tek kóp jylǵy dástúrge baılanysty ǵana qurmettelmeı, sondaı-aq jazýshynyń uly sheberliginiń dáleli de bolyp eseptelip keledi — jazýshy ónerin óz keıipkerlerin ár taraýdyń sońynda qandaı qıyn-qystaý jaǵdaılarǵa tap qylýyna qarap baǵalaıdy,— taraýdaǵy osy qysqa qystyrma múmkin qajetsiz bop ta shyǵýy. Ondaı jaǵdaıda bul oqıǵanyń Olıver Tvıst dúnıege kelgen qalaǵa qaıtyp oralǵandyǵyn bildiretin sypaıy ısharasy retinde qabyldansyn: sondyqtan da oqyrman bul saparǵa attanýǵa naqtyly, baıypty sebepter bar ekendigine nansyn, áıtpese oǵan bul saıahatqa shyǵýdy usynbas ta edik.

Tańerteń erteletip jumys úıiniń qaqpasynan shyqqan mıster Bambl saltanatty pishinmen mańǵazdana aıaǵyn nyq basyp, Haıstrıtke bet aldy. Bıdl dárejesiniń shýaǵyna jylynǵan onyń júzi jaınap ketken; úshburyshty qalpaǵyndaǵy jáne shınelindegi jyltyraýyqtary tańǵy kúnniń sáýlesimen jalt-jult etedi; densaýlyǵy temirdeı jáne qudiretiniń qýatyna kóńili semirgen ol qolyndaǵy taıaǵyn erekshe jigerlene qysyp alǵan. Mıster Bambl árqashanda basyn joǵary ustaıtyn, al búgingi tańda burynǵysynan da bıigirek ustap keledi. Alańǵasarlaý kózqarasy men tákapparlaý túri baıqampaz oqýshyny bıdldiń basy sózben aıtyp jetkizýge qıyn tereń oılarǵa toly eken degendi bildirgendeı.

Mıster Bambl usaq-túıek satýshylarmen de, qasynan óte bergende ózine qurmetpen tildeskendermen de toqtap, áńgimelesip jatpady. Olardyń aman-sálemderine ol tek qolynyń qımylymen jaýap qaıyryp, óziniń qudiretti qadamyn mıssıs Mann qaıyrshy jetimekterdi prıhodqa tán qamqorlyqpen baǵyp-qaǵyp jatqan fermaǵa jetkenshe baıaýlatqan joq.

— Osy bıdldi saıtan alsa etti! —dedi mıssıs Mann baqtyń esigin qaǵyp jatqan ózine tanys daýysty estigen soń. — Mundaı qulqyn sáriden odan basqa kim kelsin... Ah, mıster Bambl, bul kelgen siz be? Qudaıym-aı, qandaı baqyt! Qonaq úıge júrińiz, ser, ótinemin sizden!

Sózdiń birinshi bóligi Súzenge, al shattanǵan daýryqpa bóligi mıster Bamblǵa arnalǵan edi; ádemi ledı baqtyń esigin ashyp, zor qurmetpen, jalbań qaǵyp ony úıge ertip kirdi.

— Mıssıs Mann, — dep sózin bastady mıster Bambl qaıdaǵy bir arsyz sıaqty kresloǵa otyra, nemese qulaı ketpeı, jaıymen aqyryn ǵana jaıǵasa berip, — Mıssıs Mann, qaıyrly tań!

— Sizge de qaıyrly tań tileımin, ser, — mıssıs Mann júzi jaınap jaýap qaıyrdy. — Halińiz jaqsy bolar dep úmittenemin.

— Eptep-septep, mıssıs Mann, — dep jaýap qatty bıdl. — Prıhod tirligi degen raýshan gúlden órgen tósek emes, mıssıs Mann.

— Ah, bul ras sóz, mıster Bambl! —dep ilip áketti ledı.

Eger osy sózdi beıshara jetimekter estip qalǵanda ǵoı, hormen qaıtalap shyǵatynyna kúmán joq edi.

— Prıhod ómiri, sýdaryná, — dep sózin jalǵady mıster Bambl stoldy taıaǵymen bir salyp qap, — qam-qaıǵyǵa, jaǵymsyz jaıttarǵa jáne aýyr jumysqa toly tirlik, biraq aıtarym, azap shegý barsha qoǵam qaıratkerleriniń mańdaıyna jazylǵan.

Mıssıs Mann bıdldiń aıtqysy kelgeniniń túgine túsinbese de kóńil bildire qolyn jaıyp, kúrsinip qoıdy.

— Eh, shynynda da kúrsinýge turarlyq, mıssıs Mann, — dedi bıdl.

Óz istegeniniń durystyǵyna kózi jetken mıssıs Mann qoǵam qaıratkeriniń kóńilin týra taýyp taǵy bir márte kúrsinip qoıdy, al anaý bolsa úshburyshty qalpaǵyna qatýlana kóz tastaý arqyly ózinen ózi masattanǵan kúlkisin jasyryp:

— Mıssıs Mann, men Londonǵa júremin,— dedi.

— Ah, qudaıym-aı, mıster Bambl! —dep sheginshekteı bere, daýystap jiberdi mıssıs Mann.

— Londonǵa, sýdaryná, — dep qaıtalady qaısar bıdl. — Pochta kúımesimen. Men jáne eki kedeı sharýa, mıssıs Mann. Otyryqshyldyqqa baılanysty sot prosesi bolǵaly tur, sóıtip keńes maǵan, maǵan, mıssıs Mann, Klerkenýeldegi toqsandyq sesıada osy is jóninde anyqtama berýdi júktedi. Endi meniń qaýiptenetinim, — dep mańǵazdana sózin jalǵady mıster Bambl, — Klerkenýeldegi sottaǵylar menimen jaǵalasam dep arandap qalyp júrmese deımin.

— Ah, olarǵa tym qatal bolmaı-aq qoısańyz etti, ser! — dep urlana sóıledi mıssıs Mann.

— Buǵan Klerkenýel sesıasyndaǵy sottardyń ózderi kináli, sýdaryná, — dep jaýap qatty mıster Bambl. — Eger is olardyń oılaǵandarynan góri qıynyraq arnaǵa bet alsa, onda ózderine ózderiniń alǵys aıtqandary ońdy!

Mıster Bambl aıtqan osy bir zildi sózde sonshama bel sheshe kirisýshilik, boryshyn sonshalyq túsinýshilik jatty da, mıssıs Mann shynymen-aq shoshynyp qalǵan edi.

Aqyry ol:

— Sizder kúımemen ketesizder me, ser? Al men álgi qaıyrshylardy arbamen attandyratyn bolar dep oılaýshy em, — dedi.

— Eger olar naýqas bolǵan jaǵdaıda, mıssıs Mann, — dedi bıdl. — Jaýyndy kúnderi biz aýrýlardy sýyq tıip qalmasyn dep ashyq arbamen jóneltemiz.

— O, — dedi mıssıs Mann.

— Kepi oralatyn kúıme álgi ekeýin aparýǵa kelisip otyr, onyń ústine jóndem baǵamen, — dedi mıster Bambl. — Eger olardy ózge prıhodqa tyǵyp jiberýdiń sáti tússe, men muny ábden múmkin nárse dep oılaımyn, biz olardy kómgennen góri, alyp ketken eki fýnt arzanǵa túsedi dep eseptep otyrmyz. Tek olar bizge qas qylǵandaı jolda ólip qalmasa, sebebi ekeýiniń de hali óte nashar.

Mıster Bambl biraz kúlip aldy, sonan soń kózi qaıtadan úshburyshty qalpaǵyna túsip edi, qaıtadan baısaldy qalpyna keldi.

— Biz is týrasynda umytyp ketippiz, sýdaryná! — dedi bıdl. — Mine, sizdiń prıhodtan alatyn aılyq jalaqyńyz.

Mıster Bambl shılanynan qaǵazǵa oralǵan kúmis teńgelerdi shyǵardy da, qolhat talap etti, ony sol arada mıssıs Mann jazyp berdi.

— Men muny bylǵap aldym, ser, — dedi kishkentaılardyń tárbıeshisi, — biraq bári de durys jazylǵan sıaqty. Rahmet sizge, mıster Bambl, ser, shyndyǵynda men sizdi qatty qurmetteımin.

Mıster Bambl mıssıs Mannyń ıilýine jaýap retinde qoshemetten basyn ızep, balalardyń qalaı turyp jatqandyǵyn surady.

— Qudaı ózi jar bolsyn! —dep tolqı sóıledi mıssıs Mann. — Olar súp-súıkimdi, densaýlyqtary da jaqsy, odan artyqty suraýdyń da qajeti joq! Árıne, ótken jumada ólgen ekeýi men kishkentaı Dıkti qospaǵanda.

— Al ol balanyń hali áli de onsha emes pe? — dep surady mıster Bambl.

Mıss Mann basyn shaıqady.

— Ol kekshil, buzylǵan, ońbaǵan prıhod balasy ǵoı, — dep ashýlana sóıledi mıster Bambl. — Onyń ózi qaıda?

— Men tap qazir ony sizge ákele qoıaıyn, ser, — dep jaýap qatty mıssıs Mann. — Munda kel, Dık!

Dıkti birneshe márte daýystap shaqyryp, aqyry taýyp ákeldi. Balany sý nasosynyń astyna ustap, betin shaıdy, mıssıs Mannyń etegimen betin súrtti, tek osydan keıin ǵana ol qaharly mıster Bambldyń, bıdldiń aldynda turdy.

Balanyń júzi qup-qý, ózi shıdeı aryq edi, urty ishine kirip ketken, kózi baqyraıyp, jyltyrap tur. Prıhodtyń kisi aıarlyq, kóılegi — qaıyrshylyqtyń kýásindeı — onyń álsiz denesinde qolqyldap tur, balanyń qol-aıaǵy qarttardikindeı solyp qalǵan.

Mıster Bambldyń aldynda kózin jerden ala almaı, bıdldiń daýsynan-aq shoshynyp, dir-dir etip turǵan kishkentaı pendeniń bar bolmysy osy edi...

— Jentlmenniń júzine nege týra qaramaısyń sen, qyrsyq bala? — dedi mıssıs Mann.

Bala jasqanshaqtaı basyn kóterip edi, mıster Bambldyń kózqarasymen túıisip qaldy.

— Saǵan ne bop qaldy, prıhodtan kelgen Dık? — dep saýal qoıdy mıster Bambl ábden úılesimdi oınaqy ázilmen.

— Eshteńe de bolǵan joq, ser, — dep aqyryn jaýap qatty bala.

— Árıne, eshteńe bolǵan joq, — dedi mıssıs Mann, mıster Bambldyń áziline de shyn yqylasymen rahattana kúlip. — Men sen eshteńege taryǵyp júrgen joq shyǵarsyń dep úmittenem.

— Maǵan qajeti... — tutyǵa sóıleı berdi bala.

— Mine, qalaı, qalaı! —dep sózin bólip jiberdi mıssıs Mann. — Sen, shamasy, ózińe birdeńe jetpeı júr degiń keldi-aý deımin. Oh, kishkentaı ońbaǵan!

— Tynysh, tynysh, mıssıs Mann! —dedi bıdl, qolyn ámirli keıippen kótere berip. — Sizge ne qajet edi, ser!

— Maǵan qajeti, —dep tutyǵa, sózin jalǵady bala, — kimde bolsa bireý bir japyraq qaǵazǵa birneshe sóz jazyp, búktep, jelimdep, meni jerge kómgennen keıin tyǵyp qoısa deımin.

— Myna bala ne dep tur! — daýystap jiberdi mundaıǵa eti ólip ketkenine qaramaı álgi baısaldy únmen qur súıegi ǵana qalǵan balanyń túri sál áser etken mıster Bambl. — Siz ne jaıynda aıtpaq edińiz, ser?

— Maǵan qajeti, — dedi bala, — beıshara Olıver Tvıstke ystyq sálemimdi jetkizbek em, qarańǵy túnde qańǵyp bara jatqan oǵan qol ushyn berer bir adamnyń joqtyǵyn oılap, meniń únemi jylap júrgenimdi ol bilse dep edim. Jáne de oǵan aıtqym keletini, — dep sózin jalǵady bala, judyryǵyn túıe, ekilene sóılep, — men áli kishkentaı kezimde óletinime qýanyshtymyn, eger men ósip, úlken bolyp, qartaısam, kóktegi qaryndasym meni umytyp keter edi, maǵan uqsamaı turar edi, al eger ekeýimiz de onda bala kúıimizde keziksek, áldeqaıda jaqsy bolar edi.

Mıster Bambl jazyp jetkizgisiz tańdanyspen kishkentaı sheshendi basynan aıaǵyna deıin sholyp ótti de, janyndaǵy áıelge burylyp:

— Bulardyń bári bir tektes, mıssıs Mann. Anaý ozbyr Olıver bárin búldirip bolǵan, — dedi.

— Buǵan ózim de eshýaqytta senbes edim, ser! — dedi mıssıs Mann, qolyn jaıyp, Dıkke kektene qarap. — Men eshýaqytta mundaı kishkentaı ońbaǵandy kezdestirgen emespin!

— Muny alyp ketińiz, sýdaryná! — dep ámir etti mıster Bambl. — Bul jaıynda keńeske málim etýge týra keledi, mıssıs Mann.

— Jentlmender bul meniń kinám emestigin uǵar dep úmittenem, Ser? — dep narazy únmen qyńqyldady mıssıs Mann.

— Olar muny túsinedi, sýdaryná; olar istiń aqıqatyna qanyq bolady, — dedi mıster Bambl. — Endi mynany alyp ketińiz, kórgim kelmeıdi.

Dıkti dereý alyp ketip, kómir saqtaıtyn uraǵa qamap tastady. Osydan keıin kóp uzamaı, jolǵa ázirlený úshin mıster Bambl da ketip qalǵan.

Kelesi kúni, saǵat tańǵy altyda úshburyshty qalpaǵynyń ornyna dóńgelek shlápa kıip, búrkenshikti shekpenge oranǵan mıster Bambl, otyryqshyldyq ómirine talas týǵan eki qylmyskermen birge pochta kúımesiniń ústinen oryn aldy. Solarmen birge ol kelisimdi merzimde Londonǵa jetti. Dir-dir etip, sýyqqa shaǵym jasaı bergen kedeılerdiń pasyq minezqulyqtary bolmasa, jolda eshqandaı jaǵymsyz jaıttar bola qoıǵan joq, tek álgiden mıster Bambldyń ózi aıtqandaı shekpenge oranyp otyrsa da, tisi-tisine tımeı, qalshyldap qoıa bergen.

Túnge qaraı álgi qaskúnemderden qutylǵan mıster Bambl kúıme kelip toqtaǵan úıge ornalasty da, tamaqqa qýyrylǵan et, ýstrısaǵa jáne syraǵa zakaz berdi. Kamınniń ústine sý qosylǵan djındi qoıyp, kreslosyn otqa jaqyndatyp, gazet oqýǵa kiristi.

Mıster Bambldyń kózi túsken alǵashqy joldarda bylaı dep jazylǵan eken:

«Bes gıneı syılyq.»

Ótken aptada, beısenbi kúni keshkilik ózime, nemese bireý alyp ketti me, áıteýir Pentonvılden Olıver Tvıst atty bala qashty jáne sodan beri eshqandaı habar joq. Joǵaryda atalǵan syılyq álginde atalǵan Olıver Tvıstiń panalaǵan jerin tabýǵa kómektesken, áıtpese osy habarlandyrýdy bergen adam kóptegen sebeptermen qatty áýestenip otyrǵandyqtan, onyń ótken ómirinen habardar kez kelgen adamǵa beriledi».

Ári qaraı tolyq etip Olıverdiń túr-túsin, kıimi, onyń paıda bolýy men joǵalýy jáne mıster Braýnloýdyń aty men adresi jazylǵan.

Kózi badyraıyp ketken mıster Bambl habarlandyrýdy asyqpaı, muqıat úsh qaıtara oqydy da, ábigerlenip júrip sý qosylǵan djındi de qozǵamaǵan kúıi arada bes mınýttan keıin Pentonvılge kele jatty.

— Mıster Braýnloý úıde me? — dep surady mıster Bambl esik ashqan qyzdan.

Bul saýalǵa qyz qarapaıym-aq áıtse de eki ushtylaý jaýap qaıtardy:

— Bilmeımin... Siz qaıdansyz?

Mıster Bambl óziniń kelý sebebin túsindirip, Olıverdiń atyn ataýy muń eken, qonaq bólmeniń esiginde áńgimege qulaq túrip turǵan mıssıs Bedýın demin ázer alyp, dálizge júgirip shyqty.

— Kirińiz, kirińiz! —dep daýystady kári ledı. — Men ol týraly birdeńe estıtinimizdi bilip edim! Beıshara bala! Ol týraly estıtinimizdi bilip edim men! Men buǵan senimdi em. Qudaı ózi jar bolsyn oǵan! Men árýaqytta da osyny aıtqam.

Osy sózderdi aıtqan soń qurmetti kári ledı qonaq bólmege asyqty da, dıvanǵa otyra ketip, jylap qoıa berdi. Bul ýaqytta mundaı sezimtaldyǵymen erekshelenbeıtin qyzmetshi qyz joǵary júgirip ketti de, qaıta oralyp, mıster Bamblge óz sońynan erýdi usynǵan, anaý soǵan ilesip ketti.

Ony grafınder men stakandardyń janynda mıster Braýnloý men onyń dosy mıster Grımýıg otyrǵan kishkentaı bólmege ertip kirgen. Mıster Grımýıg birden aıqaılap qoıa berdi:

— Bıdl! Eger mynaý prıhod bıdli bolmasa men óz basymdy ózim jeýge ázirmin.

— Qudaı úshin, qoıa turyńyzshy, — dedi mıster Braýnloý. — Otyrsańyz qaıtedi?

Mıster Grımýıgtiń ersi qylyǵynan ábden esi shyqqan mıster Bambl otyra ketken.

Mıster Braýnloý bıdldiń júzin jaqsyraq kórinýi úshin shamdy jaqyndatyp qoıdy da, asyqpaı sóz bastady:

— Siz, ser, habarlandyrý kózińizge túsken soń kelgen bolarsyz, sirá?

— Iá, ser, — dedi mıster Bambl.

— Siz bıdlsiz ǵoı, solaı emes pe, ser? — dep surady mıster Grımýıg.

— Men prıhod bıdlimin, jentlmender, — dep maqtanyshpen jaýap qaıyrdy mıster Bambl.

— Iá, árıne, — dedi mıster Grımýıg óz dosyna qarap. — Ózim de solaı oılap em. Basynan aıaǵyna deıin bıdl.

Mıster Braýnloý dosyna tynyshtal degendeı basyn shaıqap qoıdy da, sózin jalǵady:

— Sizge sol beıshara balanyń qaıda júrgeni belgili me?

— Ol týrasynda eshteńe bilmeımin, — dep jaýap qatty mıster Bambl.

— Onda siz ol týraly ne bilesiz ózi? —dep surady qart jentlmen. — Birdeńe bilseńiz aıta berińiz, dostym. Siz ol jaıynda ne bilesiz?

— Jaqsylyq jaǵy shamaly bolar, solaı emes pe? — dedi mıster Bambldyń júzine qadala qarap otyrǵan mıster Grımýıg kekesinmen.

Saýaldy daýys yrǵaǵynan shapshań túsine qoıǵan mıster Bambl kek tuta, mańǵazdana basyn shaıqady.

— Kórip tursyz ba? — dedi mıster Grımýıg mıster Braýnloýǵa aıyzy qana qarap.

Mıster Braýnloý mıster Bambldyń tyrjıǵan qabaǵyna qaýiptene qarap, Olıver týrasynda biletininiń barlyǵyn múmkindiginshe qysqasha aıtyp berýin ótindi.

Mıster Bambl shlápasyn qoıyp, súrtýginiń túımesin aǵytty, qolyn aıqastyryp, tereń oıǵa ketken jandaı basyn ıip, az-kem oılanǵan soń áńgimeni bastady.

Jıyrma mınýt ýaqyt alǵan osy áńgimeni bıdldiń óz sózimen aıtyp shyqsaq ish pystyrar edi, sondaǵy negizgi oıy bylaı túıindeldi: Olıver tómengi násildi buzylǵan ata-ananyń uly, týǵannan bastap boıynan tabylǵan bar qasıeti ekijúzdilik, jaqsylyqty bilmeýshilik, kekshildik; týǵan qalasynda az ýaqyt turǵannyń ózinde qanisherlikpen jazyǵy joq bir balaǵa tap berip, óz qojasynyń úıinen tún jamyla qashyp ketken. Óziniń sol aıtyp turǵan bıdl ekendiginiń kýási retinde mıster Bambl qalaǵa ala kelgen qaǵazdaryn stol ústine qoıdy. Sóıtti de mıster Braýnloý qaǵazben tanysyp shyqqansha únsiz kútip turdy.

— Osynyń bári shyndyq bolar dep qorqamyn, — dedi qart jentlmen qaǵazdardy qarap shyqqan soń, muńaıa sóılep. — Sizdiń ákelgen málimetterińizge beriletin syılyq tym mardymsyz, biraq men eger bala úshin táýirirek habar bolǵanda qýana otyryn, budan úsh ese artyq syılyq berer edim.

Bul shartty mıster Bambl erterek bilgende, kim bilsin, óziniń qysqasha áńgimesin basqasha boıaýmen árlendirer me edi?.. Degenmen bulaı etýge kesh bop qaldy da, sondyqtan ol baısaldy qalyppen basyn shaıqap, bes gıneıin qaltasyna saldy da, shyǵyp ketti.

Shamasy, bıdldiń áńgimesinen kúdiktengendikten bolar, mıster Braýnloý birneshe mınýt boıy bólme ishin arly-berli kezip júrip aldy, tipti mıster Grımýngtiń ózi de qaıtyp onyń mazasyn alǵan joq.

Aqyry ol toqtaı qalyp, shuǵyl qońyraý qaqty.

— Mıssıs Bedýın, — dedi mıster Braýnloý ekonomka bólmege kirgen kezde, — álgi Olıver, ońbaǵan bala bolyp shyqty.

— Olaı bolýy múmkin emes, ser, olaı bolýy múmkin emes! — dep qyzýlana sóıledi qart ledı.

— Ol ońbaǵan dep aıtyp turmyn ǵoı! — dep qarsylyq bildirdi qart jentlmen. — Olaı bolýy múmkin emes dep aıtarlyqtaı sizdiń qandaı dálelińiz bar edi? Biz jańa ǵapa onyń týǵanynan bastap qandaı bolǵandyǵy jaıynda tolyǵynan áńgime estidik. Ol qarshadaıynan-aq epti kishkentaı ońbaǵan bolypty.

— Men buǵan eshýaqytta da senbeımin, ser, — dedi qart ledı, naq-naq sóılep. — Eshýaqytta!

— Senderdiń, kempirlerdiń, senetini jyn-baqsy men oıǵa syıǵysyz ertegiler ǵoı, — dep mińgirledi mıster Grımýng. — Men bulaı bolaryn o bastan-aq bilgem. Sender birden menimen nege aqyldaspadyńdar? Eger ol ystyǵy kóterilip aýyrmaǵanda sizder solaı ister me edińizder? Ol sizderge qyzyq kórindi ǵoı, solaı ma? Qyzyq kórinipti! Mine endi! — Mıster Grımýng qolyndaǵy kóseýimen kamındi órshelene túıip qaldy.

— Ol súp-súıkimdi, aq júrek, jýas bala bolatyn, ser! —mıssıs Bedýın jaqtyrmaı qarsylyq bildirdi. — Men balalardy bir kisideı bilemin, ser. Olardy bilgenime minekı tup-týra qyryq jyl boldy, al ózderi olardy osylaısha bilmeıtinder, úndemeı-aq qoısyn. Meniń pikirim osy.

Áli kúnge boıdaq mıster Grımýngke bul qatty soqqy bolatyn. Buǵan bylq etpegen jentlmenniń tek jymıǵanyn kórgen qart ledı basyn qıqań etkizip, aljapqyshyn túzep qoıyp, kezekti shabýylǵa ázirlene berip edi, ony mıster Braýnloý toqtatty.

— Jeter! —dedi qart jentlmen, jorta ashýlanǵan álpet tanytyp. — Budan bylaı ol balanyń atyn da estigim kemeıdi! Men sizdi osyny aıtý úshin shaqyrǵam. Eshýaqytta! Eshýaqytta, eshqandaı jaǵdaımen! Esińizde bolsyn! Júre berińiz, mıssıs Bedýın! Túsinińiz! Men qaljyńdap turǵam joq.

Bul túni mıster Braýnloý úıiniń turǵyndarynyń júrekterine aýyr tas ornyǵyp qalǵandaı edi.

Óziniń súıikti, qaıyrymdy dostary jaıly oılaǵan Olıverdiń júregi de qan jylap jatty, olardyń qandaı málimetke qanǵany buǵan áli beımálim bolatyn, áıtpese júregi jarylyp ta keter me edi?..

XVIII TARAÝ

Qurmetti dostarynyń arasynda Olıver ýaqytyn qalaı ótkizgeni jaıynda

Kelesi kúni tús kezinde, Sýaıt pen jasóspirim Beıts ózderiniń úırenshikti jumystaryna shyǵyp ketken soń, mıster Fedjın jaǵdaıdy paıdalanyp, Olıverge jaqsylyqty bilmeýdiń shekten shyqqan kúnáharlyǵy haqynda uzaq ǵıbrat aıtty, bul jerde ol óziniń ábigerlenip qalǵan dostarynan ádeıi jylystap ketken, onyń ústine qanshalyqty sandalyspen taýyp alǵannan keıin de qashyp ketýge áreket jasaǵan munyń kinásin taıǵa tańba basqandaı dáleldep berdi. Mıster Fedjın, ásirese, Olıverge baspana taýyp berip, baýyryna tartqanyn basa aıtty, eger der kezinde qol ushyn bermegende, bul ashtan ólip qalǵan bolar edi, budan keıin mıster Fedjın bir bala jaıynda Lýandy terber qaıǵyly áńgime aıtyp berdi, sol balaǵa bul jany ashyǵandyqtap tup-týra osyndaı jaǵdaıda kómek bergen eken, biraq bala munyń seniminen shyǵa almaı, polısıamen baılanyspaq bolypty da, aqyry, ókinishke oraı, bir kúni tańerteń Old-Beılıde darǵa asylypty. Mıster Fedjın osy oqys oqıǵaǵa óz qatynasyn jasyrǵan joq, biraq kózine jas alyp, álgi balanyń ońbaǵandyǵy men satqyndyǵyna qatty kúıindi.

Aqyrynda mıster Fedjın darǵa tartylýǵa qatysty birsypyra jaǵymsyz jaılardyń basyn shala kelip, biraq eshýaqytta da Olıver Tvısti mundaı jamandyqqa dýshar etpespin degen dostyq ráýishte, sypaıy ǵana tilek bildirdi.

Evreıdiń áńgimesin tyńdap otyrǵan kezde kishkentaı Olıverdiń qany basyna teýip, osy áńgimede búrkenip jatqan záreni alar sumdyqty eptep sezine bastaǵan.

Eger kezdeısoq qylmyskermen birge júre qalsa, ádil zańnyń ózi kinásizdi kináli ǵyp tabatyny buǵan málim bolatyn. Burynyraqta bolǵan áldebir arandatýǵa baılanysty osy jentlmen men mıster Saıkstiń qaǵysyp qalatyny esine túskende, kári evreı tym kóp biletin nemese myljyń adamdardy qurtyp jiberý úshin qupıa bir josparlardy san ret oılap taýyp, san márte júzege asyrǵan shyǵar-aý degen oı kelgen Olıverge. Kózin jasqana kótergende evreıdiń ózin synaı qarap turǵanyn kórgen bala júziniń qup-qý bop ketkeni men tula boıynyń dir etkenin baıqampaz qart jentlmenniń nazarynan tys qalmaı, onyń kóńilin hosh etkenin sezdi.

Evreı jaǵymsyz jymıyp, Olvıerdiń basynan sıpady da, eger bul ózin jaqsy ustap, jumys isteı bastasa, áli-aq ekeýiniń dos bolyp ketetinin eskertti. Sonan soń shlápasyn alyp, jamaý túsken eski paltosyn kıdi de, bólmeden shyǵyp, esigin jaýyp ketti.

Bul kúni jáne kelesi kúnderi de Olıver erteden qara keshke deıin (túnniń bir ýaqytyna deıin) saryltqan saǵattar boıy óz oıymen ózi bolyp qala bergen. Al bul oılary qaıyrymdy dostaryna, ózi týraly olar qandaı pikirde qaldy eken degenge tireldi de, kókiregin muń jaılady.

Bir apta ótken soń evreı esikti bekitip ketýin qoıdy da, Olıver úı-ishin túgel kezip júrýge múmkindik aldy.

Bul ara tym las edi. Joǵary qabattyń bólmelerinde abajadaı, bıik aǵash kamınder turǵan, esikteri de úlken, qabyrǵalary men tóbesi ýaqyt pen kirden qaraıyp ketken, biraq sanqıly oıýlarmen órnektelgen taqtaımen shegendelgen. Osynyń bári Olıverge kóp ýaqyt buryn, múmkin qart evreı týmaı turyp, bul úı bir laıyqty adamdardiki bolǵan shyǵar, qazir kóńilsiz, kúńgirt bolǵanmen bir kezde óte kóńildi, ári ádemi bolǵan shyǵar degen oı týǵyzdy.

Bólme qabyrǵalaryna órmekshi tor quryp tastaǵan, al keıde Olıver bólmege jaıymen kirip kelgende, órip júrgen tyshqandar tym-tyraqaı qashyp, sasqalaqtaı inderine tyǵylyp jatady. Tyshqandardan basqa bul aradan birde-bir tiri jandy kóre de, daýsyn estı de almaısyń, sondyqtan da qarańǵylyq qoıýlanǵan soń, bólmelerdi kezýden sharshaǵan Olıver jurtqa jaqynyraq bolý nıetimen shyǵar esiktiń janyndaǵy qýysqa kirip alyp, evreı men balalar oralǵansha tyń tyńdap, saǵat sanap otyratyn da qoıatyn.

Barlyq bólmelerdegi terezelerdiń eski qaqpaqtary jabyq turatyn, olardy bekitip turǵan burandalar aǵashqa otyrǵyzylǵan edi, jaryq tek joǵarydaǵy dóńgelek tesikten túsetin de, bólmeni odan ári kóńilsiz etip, neqıly kóleńkelerge toltyryp jiberetin. Aýlaǵa shyǵatyn tot basqan temir torly shatyrdyń esigi qaqpaqsyz edi de, osy terezeden muńaıǵan Olıver saǵattar boıy tysqa qarap otyratyn, terezeden qalaı bolsa solaı qaýqıǵan shatyrlar, qaraıǵan murjalar ǵana kórinetin. Ras, keıde alystan, úılerdiń jaqtaýynyń ar jaǵynan aq shalǵan bas kórinip qalyp, ile joǵalyp ketetin; al Olıverdiń observatorıasynyń terezesin uzaq jyldar boıy ár qıly dúppeler kómeskilep, jaýyn men tútin ábden ystaǵandyqtan árqıly zattardyń súlbesin ǵana boljaı qarap otyrǵannan basqa bireý kórer, daýsymdy estir dep dámelený orynsyz edi. Bul qasıetti Pavel shirkeýiniń kúmbezine otyryp osylaı úmittenýmen para-par tirlik edi.

Birde tústen keıin Sýaıt pen jasóspirim Beıts keshki jumysqa ázirlene bastady da, atalmysh jas jentlmenderdiń alǵashqysynyń basyna sándene kıiný jaıly oıdyń sap ete túskeni (ádilin aıta ketý kerek — jaıshylyqta bul mundaıǵa asa dilger bolmaýshy edi), osy maqsatpen ol Olıverge dereý ózine kómektes dep ámir etti. Ońbaǵan da bolsa óz mańynda adamdar júrgenine qýanǵan Olıver olardyń kóńilderin tabýǵa da, árıne, eger ol úshin jaman qylyqqa urynbaıtyn bolsa, qarsy emes bolatyn. Óziniń ázir ekendigin bildirýge asyqqan bala, mıster Daýkıns «sáıgúlikterdi jaltyratý» dep ataıtyn sharýaǵa kirisýge óz tizesine Sýaıttyń aıaǵyn salý úshin edenge otyra ketken. Bul sózder qarapaıym aǵylshyn tilinde etik tazalaýdy bildiretin.

Shamasy, tazalanyp jatqan etigin sheship áýrege túspeı, ony qaıta kıem degen oı da mazasyn almaı, jaıbaraqat aıaǵyn bulǵańdatyp qoıyp, stolǵa jaıǵasyp alǵan esti ıashpýardyń bostandyǵy men táýelsizdigin sezinýi me, nemese jaqsy temeki júregin jumsartty ma, múmkin álsiz syra boıyna tarady ma, qalaı bolǵanda da Sýaıt tap osy sátte tabıǵatyna múlde jat romantıkalyq rýhta, kóńili de tym hosh edi. Aldymen ol oıly pishinmen tómenge, Olıverge qarady, al sonan soń jaıymen kúrsinip, ózine me, álde jasóspirim Beıtske me sóılegeni belgisiz:

.— Munyń mazýrık bolmaǵany qandaı ókinishti!—dedi.

— Iá, — dedi jasóspirim Charlz Beıts, — bul bas paıdasyn bilmeıdi.

Sýaıt kúrsinip qoıyp, qorqoryn qaıtadan qolyna aldy; Charlz Beıts te sóıtti. Birneshe mınýt ekeýi únsiz shylym tartty.

— Sen, shamasy, mazýrık degenniń ne ekenin de bilmeıtin shyǵarsyń? — dep surady Sýaıt oıly júzben.

— Men biletin sıaqtymyn, — dedi Olıver basyn ketepip.— Bul ur... sizdersizder ǵoı, solaı ma? — dep tutyǵa sóıledi ol.

— Durys aıtasyń, — dedi Sýaıt. — Men ózge birdeńege ómiri basymdy shatyp jatpas em.

Osy kesimin aıtqan mıster Daýkıns shlápasyn ashýlana shekesine ysyryp, beıne qarsylyq bildirýge shaqyrǵandaı jasóspirim Beıtske qarady.

— Óte durys! —dep sózin qaıtalady Sýaıt. — Charlı de, Fedjın de, Saıks te, Nensı de, Bet te sondaılar. Bárimiz de mazýrıktermiz, ıtti de osyǵan qos. Kerek dese ol bárimizden ettirek!

— Jáne ol bekerge ottaı da qoımas! — degendi qosty Charlı Beıts.

— Ol sotta qorqynyshtan ottaı qoımas,... eı, joq, joq, tipti ony baılap tastap, eki apta ashtan qatyrǵannyń ózinde de jumǵan aýzyn ashpaıdy, — dedi Sýaıt.

— Eshýaqytta qyńq demes edi, — dep sózin rastady Charlı.

— Ǵajap ıt, — dep sózin jalǵady Sýaıt. — Bireý kúlse, ıakı bolmasa qasynda turyp án salsa, jyny qalaı qozady deseńshi! Bireý skrıpka oınaı qalsa qalaı yryldaıdy! Jáne basqa tekten shyqqan ıt ataýlyǵa qany qas!

— Naǵyz hrıstıannyń ózi! — dedi Charlı.

Ol tek ıtti maqtaǵysy kelgen, biraq jasóspirim Beıtstiń óziniń oıyna kirip-shyqpasa da, bul sóziniń jany bar edi, ózderin naǵyz hrıstıandarmyz dep esepteıtin kóptegen ledı men jentlmenderdiń boıynda mıster Saıkstiń ıtine ǵajap uqsastyq bolady.

— Al, jaraıdy, — dedi Sýaıt únemi óz kásibin oılaı júretindikten sál aýytqyp ketken álgindegi taqyrybyna qaıta oralyp. — Munyń báriniń de bizdiń ańqaýymyzǵa tıtteı de qatynasy joq.

— Durys, — dep kelisti Charlı. — Olıver, sen nege Fedjınge shákirttikke barmaısyń?!

— En dáýletke belsheńnen batar ediń, — dep qosyp qoıdy myrs etken Sýaıt.

— Al sonan soń bul isti tastap, adamgershilikpen ómir súrý ǵoı? Men ózim de sóıtem, aıtalyq, tórt tolyq jyl, sodan soń kelesi tolyq jyl men úshtik aptalyǵynyń qyryq ekinshi seısenbisinde, — dedi Charlı Beıts.

— Maǵan bul unamaıdy, — dep jasqanshaqtaı jaýap qatty Olıver. — Men... Meni qoıa berse deımin. Meniń... Meniń ketkim keledi...

— Al Fedjınniń jibergisi kelmeıdi, — dep qarsylyq bildirdi Charlı.

Olıverdiń ózi de muny jaqsy biletin, biraq óz sezimin ashyq bildirýge júregi daýalamaǵan ol, kúrsinip qoıyp, etikti tazalaı bergen.

— Ketkiń kele me?! —dep aıqaılap jiberdi Sýaıt. — Seniń uıatyń bar ma ózi? Ar-namystan da jurdaı ekensiń! Óz dostaryńnyń esebinen kún kórip júrip, ketkiń keledi, á?

— Saıtan alǵyr! — dep baqyrdy, qaltasynan eki-úsh jibek qol oramaldy sýyryp alyp, shkafqa tastaı bergen jasóspirim Beıts. — Bul naǵyz ońbaǵandyq qoı!

— Men mundaıǵa eshýaqytta barmas edim, — dedi Sýaıt budan túńilgendeı, jekkórinishpen.

— Al óz dostaryńdy sender tastap kete beresińder, — dedi zorlana jymıǵan Olıver, — sender úshin ony jazalap jatsa da báribir...

— Ony bilgiń kelse, — dedi Sýaıt qorqoryn siltep qoıyp, — Fedjınge bola istelgen tirlik qoı, ony timiskilenýshiler izdep júr, bizdiń birge isteıtinimizdi biledi, eger biz zytyp otyrmasaq, shalǵa qyrsyǵymyz tıer edi... Uqtyń ba, ras qoı, Charlı?

Jasóspirim Beıts qoshtaǵandaı basyn shulǵydy, birdeńe demekshi edi, biraq Olıverdiń qashqany kenetten esine túsip ketip, qarqyldap qoıa berdi de, sorǵan tútini óńeshine ketip qalyp, ol bes mınýttaı jótelip, jer tepkilenip, qıqyldady da qaldy.

— Kórdiń be? — dedi Sýaıt qaltasynan bir ýys shılıńter men jarty penstikterdi shyǵaryp. — Rahat ómir degen mine osy! Onyń qaıdan kelgeninde ne sharýań bar? Má, ala ǵoı! Biz muny alǵan jerde áli de jeterlikteı qalǵan. Ne, alǵyń kelmeı me? Áı, ashyqaýyz-aı!

— Munyń jaman ádet ekeni ras qoı, Olıver? —dedi Charlı Beıts. — Bul darǵa tartýmen aıaqtalady ǵoı, solaı ma?

— Onyń ne ekendigin men túsinbedim, — dedi Olıver.

— Mine, kórip al, dostym! — dedi Charlı.

Osy sózderdi aıtqan soń jasóspirim Beıts óz galstýginiń ushynan ustaı alyp, ony joǵary tartqylap, basyn bir jaǵyna qısaıta, tisiniń arasynan syzdyqtata áldeqandaı dybys shyǵara tartý men asýdyń bir nárse ekenin álgi kóńildi pantomımamen bildirdi.

— Mine qandaı! —dedi Charlı, — qarashy Djek, mynanyń kózin baqyraıtýyn! Myna baladaı ashyqaýyzdy ómiri kórsem kózim shyqsyn. Qashan bolmasyn bul meni kúlkiden óltirdi, ishegimdi úzedi bul.

Kózinen jas aqqansha qaıtadan qarqyldaı jónelgen Charlı Beıts qorqoryna jabysty.

— Seni durys tárbıelemegen, — dedi Sýaıt Olıver tazalaǵan óz etigine yqylaspen qarap turyp.

— Áıtse de Fedjın senen birdeńe jasap shyǵarýǵa tıis, nemese onyń eshteńe shyǵara almaǵan alǵashqy adamy sen bolarsyń. Degenmen birden bitisip ketkeniń jón, erte me, kesh pe, áıteýir, bul kásippen seniń de aınalysýyńa týra keledi, tekke ýaqyt ketiresiń, Olıver.

Jasóspirim Beıts bul keńeske san qıly moraldyq ósıetterin qosty, onysy taýsylǵan soń dosy mıster Daýkıns ekeýi óz ómirlerine baılanysty san qıly qyzǵylyqty jaıttardy ádemi sózdermen ásireleı sýrettep, mıster Fedjınniń oń kózine iligý úshin ózderi sıaqty ádisterdi paıdalanǵany durys degendi Olıverdiń qulaǵyna quıyp jatty.

— Jáne qaýashaǵyńa mynany quıyp al, Nolı, — dedi Sýaıt, evreıdiń joǵarydan esik ashyp jatqanyn estip qalyp, — eger sen súrtkishter men tyqyldaqtar ákelmeıtin bolsań...

— Mundaı sózderdiń keregi ne? — dep áńgimege kılikti jasóspirim Beıts. — Ol seniń aıtqanyńdy túsinbeı tur.

— Eger sen saǵattar men qol oramaldardy ákelmeseń, — dedi Sýaıt óz sózin Olıverdiń damý deńgeıine laıyqtap, — ony báribir basqa bireý qaǵyp ketedi. Budan, árıne, aırylyp qalǵan adamǵa jaman bolady jáne saǵan da jaqsy emes, sebebi budan, álgi zattardy ıemdenip ketken jigitten ózge eshkim de utpaıdy, al alýǵa onyń qandaı haqysy bolsa, seniń de tap sondaı haqyń bar.

— Durys! —dedi bólmege qalaı kirgenin Olıver baıqamaı da qalǵan evreı. — Munyń bári óte ońaı, qymbattym, óte ońaı, Sýaıttyń sózine senýińe bolady. Ha-ha-ha! Ol óziniń kásibiniń álippesin tamasha biledi.

Sýaıttyń oıyn quptaǵan shal qolyn kóńildene ýqalady da, óz shákirtiniń qabiletine kóńili tola kúlip qoıdy.

Evreı úıge mıss Betsı men Olıver buryn eshýaqytta kórmegen jentlmendi ertip kelgendikten áńgime osy jerden úzildi. Sýaıt Tom Chıtlıng dep ataǵan álgi adam bólmege kirgennen ledıge sypaıygershilik kórsetip, satyda bógelip qalǵan.

Mıster Chıtlıng Sýaıttan eresekteý eken, — múmkin ol óz ǵumyrynda on segiz qys kórgen bolar — biraq myna jas jentlmenmen qarym-qatynasynda birsypyra qurmet tutýshylyq baıqalady, áńgime kásibı qabilettiliktiń qyr-syrynda bolǵandyqtan, shamasy, ol ózin Sýaıttan bir eli tómenirek ustaıtyn sıaqty. Kishkene kózi oınap tur, betin sheshek jep qoıǵan, basynda bórik, ústinde jol-jol, qońyr maqpal kúrtesi, maı-maı býmazıa shalbary, aljapqyshy bar. Shynyna kelsek, onyń keskini kisi qyzyǵarlyq emes edi, biraq ol ózin bir saǵat buryn ǵana «bosatqanyn», sońǵy alty apta boıy mýndır kıip júrgendikten, jaı kıimine nazar aýdarýǵa múmkindigi bolmaǵandyǵyn aıtyp, turǵandardyń aldynda ǵafý ótindi. Mıster Chıtlıng asa jyny kelgen pishinmen, matany kúıdirip jiberetindikten, kıimdi temekimen ystaý konstıtýsıaǵa qaıshy keletinin qosyp aıtty, biraq graftyń ókimetpen kúresýge eshqandaı múmkindigi joq, eken. Sondaı-aq shash qıdyrý jónindegi tártipti de ol zańǵa qarsy dep taýyp, keıistik bildirdi. Mıster Chıtlıng óz sózin mine tup-týra qyryq eki tynymsyz jumys kúni boıy bir tamshy tatpaǵandyqtan, «ańqam keýip qalmasa meni múrdem ketirińder» dep talap etýmen aıaqtady.

— Myna jentlmen qaıdan keldi dep oılaısyń, Olıver? — dep yrjıa surady evreı, eki bala stolǵa bir shólmek vıskı qoıǵan soń.

— B... bilmeımin, ser, — dedi Olıver.

— Mynaýyń kim? — dep surady Tom Chıtlıng Olıverge jaqtyrmaı qarap.

— Bul, qymbattym, meniń jas dostarymnyń biri, — dep jaýap qatty evreı.

— Iaǵnı, munyń joly bolǵan eken...— dedi jas jigit Fedjınge jumbaqtaı qarap qoıyp. — Meniń qaıdan kelgenimde ne tur, balaqaı? Bir kronǵa bas tigeıin, uzamaı sen de sol jaqqa jol tartarsyń!

Bul ázil balalardy dý kúldirdi. Osy taqyryp tóńireginde biraz myljyńdasqan soń, olar Fedjınmen sybyrlasty da, shyǵyp ketti.

Jańa kelgen qonaq Fedjınmen árirekte biraz sóılesti de, osydan soń ekeýi óz oryndyqtaryn oshaqqa jaqyndatyp, evreı Olıverdi shaqyryp alyp, janyna otyrýǵa ámir etti de, óz tyńdaýshylaryn qyzyqtyrýǵa tıis dúnıe jóninde áńgime qozǵap ketti. Áńgime óz kásipteriniń úlken paıdasy, Sýaıttyń eptiligi, Charlz Beıtstiń adamgershiligi, evreıdiń óziniń jomarttyǵy haqynda órbidi. Aqyry bul taqyryp ta sarqylǵan, mıster Chıtlıngtiń de áli quryǵan, sebebi, bir-eki juma ótken soń túzeý úılerinde bolýda qajytyp jiberedi ǵoı. Sondyqtan da, qalǵandar demalsyn degen oımen mıss Betsı de ketip qaldy.

Osy kúnnen bastap Olıverdiń jalǵyz qalýy asa sırek boldy, ol únemi evreımen birge baıaǵy eski oıyndy oınaıtyn eki balanyń qasynda júrdi — bul — óz ádisterin jetildirý me, bolmasa Olıver úshin be — ony tek mınıster Fedjınniń ózi ǵana biletin. Anda-sanda shal bularǵa jas kezinde istegen qaraqshylyqtarynyń tarıhyn aıtyp beretin, onda kisi qyzyǵarlyq ne qıly kúlkili jáıtter kóp bolǵandyqtan Olıver óziniń tamasha qasıetterine qaramastan, ishek-sileni qata kúldiretin bul oqıǵalardyń ózin qyzyqtyratynyn jasyra almaıtyn.

Qysqasyn aıtqanda, qý kári evreı balany óz toryna shyrmap aldy. Balany qaıǵyly oılarmen arpalysqannan góri kez kelgen ortany ańsaıtyn halge jetkizgenshe onyń janyn jalǵyzdyqpen, muńmen daıarlap alyp, endi ony lastap, túsin múldem ózgertip jiberýge úmittengen shal tamshylatyp ý qosa bastaǵan.

XIX TARAÝ

Tamasha jospar talqylanyp, qabyldanady

Solyp qalǵan denesin qatty qaýsyryp turǵan paltosynyń bar túımesin salyp, betiniń tómengi bóligin jasyrý úshin jaǵasyn kóterip alǵan evreı óz apanynan shyqqanda sylbyr sup-sýyq, jeldi tún edi. Ol artynan esikti jaýyp, shynjyryn tıektegenshe baspaldaqta kútip turdy, balalardyń oıdaǵydaı japqandyǵyna kózi jetken soń, kósheni boılap bar-pármenimen júgire jóneldi.

Olıverdi alyp kelgen úı Ýaıcheılmen kórshiles edi. Evreı buryshta jan-jaǵyna kúdiktene kóz júgirtip, bir mınýttaı turyp qaldy da, kósheni kesip ótip, Spıtel Fıldske qaraı júrip ketti.

Kóshelerge tolarsaqtan qaq turyp qalǵan, qoıý qarańǵylyq kómip túr, jańbyr sirkireıdi, sup-sýyq, jalbyraq tún. Evreı sıaqtylar dál osyndaı túnderde kezip júrýge tıis sıaqty. İlgeri qaraı urlana basyn, qabyrǵalar men podezderdiń kóleńkesimen syrǵyp kele jatqan jeksuryn shal ózi kele jatqan las pen qarańǵy túnekte dúnıege kelgen júrek aınytar baýyrymen jorǵalaýshy tárizdi, ol tamaǵyna súbeli qaldyq izdep kele jatqandaı.

Ol Betnel-Grınǵa jetkenshe ırek-ırek, tar kóshelermen júrip otyrdy, sodan soń solǵa kilt burylyp, turǵyndar tym jıi ornalasqan osy aýdandaǵy tolyp jatqan shym-shytyryq las kósheniń birinen kelip shyqty.

Shamasy, evreı qazirgi turǵan jerimen jaqsy tynys sıaqty, qarańǵy tún men qıyn jol júregin shaılyqtyra qoıǵan joq. Ol birneshe qysqa kóshelerden tez-tez ótip, aqyry eń aıaq jaǵyndaǵy jalǵyz fonar jaryqtandyryp turǵan kósheden kelip shyqty. Ol úılerdiń biriniń esigin qaqty da, ony ashqan adammen aqyryn ǵana birneshe aýyz til qatysyp, satymen joǵary kóterile berdi.

Esiktiń tutqasynan ustaı bergende, ıt yryldap qoıa berdi de, erkek daýsy bul kim dep surady.

— Bul men ǵoı, Bıll, tek menmin, qymbattym, — dedi evreı bólmege basyn suǵa berip.

— Onda beri qaraı domalaı berińiz, — dedi Saıks. — Tynysh jat, aqymaq ıt! Nemene, palto kıgen soń saıtandy tanymaı qaldyń ba?

Rasynda da, ıtti tyǵyryqqa tiregen mıster Fedjınniń syrt kıimi bolsa kerek, evreı sheshinip, paltosyn oryndyqtyń arqalyǵyna tastaı salýy muń eken, ıt te óz buryshyna kelip, endi kóńili ornyna túskendigin bildirgendeı quıryǵyn bulǵańdata bastaǵan.

— Al, — dedi Saıks.

— Ol ne degeniń, qymbattym! .. dep jaýap qatty evreı. — Á, Nensısiń be!

Bul tildesýde qalaı qabyldar eken degendi dáleldeıtindeı biraz sasqalaqtaý bar-dy. Qyz Olıverge jaqtasqan kúnnen beri mıster Fedjın ony kórgen joq edi. Jas ledıdiń qylyǵy bul týrasyndaǵy kúdiktiń bárin seıiltip jiberdi. Qyz kamınnen aıaǵyn alyp, oryndyǵyn jyljytty da, artyq-aýyz sóz aıtpastan tún aıtary joq sýyq qoı dep, Fedjınge oshaqqa taman otyrýdy usyndy.

— Iá, qymbatty Nensıim meniń, óte sýyq, — dedi evreı otqa arbıǵan etsiz qolyn jylytyp jatyp. — Tula boıyńdy qaryp ótedi, — dep qosyp qoıdy shal bóksesin ysqylaı berip.

— Sizdiń júregińizge jetý úshin aqpannyń aıazy kerek shyǵar, — dedi mıster Saıks. — Buǵan ishetin birdeńe bershi, Nensı. Qımyldasańshy, saıtan alǵyr! Myna ońbaǵan kári qańqanyń kórden jańa turǵan jeksuryn elesteı qalshyldap turǵanyn kórip turyp, ózińe de aýyryp qalý degen túk emes.

Nensı shapshań qımyldap, shamasy árqıly spırt ishimdikterge toly samsap turǵan shkaftaǵy bótelkeniń bireýin alyp shyqty.

Saıks stakanǵa brendn quıyp, evreıge usyndy.

— Jarar, jarar... Rahmet, Bıll, — degen evreı ernin tıgizip qana stakandy stolǵa qoıdy.

— Aldap soǵar dep qorqasyz, á? — dedi Saıks evreıge qadala qarap. — Ýf!

Qyr-qyr etip óshige mińgirlegen mıster Saıks stakanǵa shap berip, brendıdiń qalǵanyn kúlge shasha saldy, ózine stakandy qaıtadan toltyryp aldy.

Anaý óńeshine ekinshi stakandy tóńkerip tastaǵansha, evreı kózimen bólmeni bir sholyp ótti, bul áýesqoılyqtan emes-ti, bul bólmeni ol buryn da talaı kórgen, ol ózine tán kúdiktenýshiliktiń, tynymsyzdyqtyń saldary edi. Qaıyrshy keıipindegi bólme edi bul, tek shkaftaǵy turǵan zattar ǵana munda adal eńbekpen aınalyspaıtyn adam turatyndyǵyn ańǵartatyn; buryshta turǵan birneshe ap-aýyr taıaqtardan jáne oshaqtyń ústinde salbyrap turǵan ushyna qorǵasyn quıǵan taıaqtan ózge kúdiktenerlik eshteńe joq edi.

— Mine, endi, — dedi Saıks, ernin jalaı berip, — men daıynmyn.

— İs týrasynda áńgimelespeımiz be? —dep áýestendi evreı.

— Jaraıdy, is týrasynda-aq bolsyn, — dep kelisti Saıks. — Ne aıtqyńyz keldi, aqtara berińiz.

— Chertsıdegi is týrasynda ma, Bıll? — dep surady evreı, oryndyǵyn jyljytyp, daýsyn tómendete.

— Jaraıdy. Bul týraly siz ne aıtpaqsyz? — dep surady Saıks.

— Ah, qymbattym, meniń basymda ne turǵany sizge belgili ǵoı... — dedi evreı. — Ol biledi ǵoı, Nensı, solaı ma?

— Joq, bilmeıdi, — dep yrjıdy mıster Saıks. — Nemese bilgisi kelmeıdi, bul ekeýi bir-aq aýyz sóz. Ashyǵyna kóshińiz de, ár nárseni óz atymen atańyz! Beıne tonaýshylyq jaıly oıdy aldymen ózińiz bastamaǵan jandaı, otyryp alyp, kózińizdi jypylyqtatyp, menimen tuspaldap sóılesýdi qoıyńyzshy osy! Ne oılap keldińiz qazir?

— Tynysh, Bıll, tynysh! — dedi evreı ananyń burqyldaýyn qoıǵyzýǵa tekke aramter bolyp. — Bireýdiń qulaǵy shalyp qalýy múmkin.

— Estı bersin! —dedi Saıks. —Maǵan báribir emes pe?

Biraq mıster Saıkske de báribir bolmaǵandyqtan aqylǵa salǵan ol, daýsyn baıaýlatyp, sabasyna túse bastaǵan.

— Jarar, jarar, — dep evreı oǵan basý aıtty. — Men bar bolǵany saq adammyn. Al endi, qymbattym, Chertsıdegi álgi is jaıynda sóıleselik. Biz ony qashan júzege asyramyz, Bıll? Qashan? Ondaǵy asqanadaǵy kúmisti aıtsańshy, qymbattym, qandaı kúmis deseńshi! — dedi evreı qolyn ýqalap, qabaǵyn kóterip qoıdy.

— Eshteńe de shyqpaıdy, — dedi Saıks salqyn ǵana.

— Budan eshteńe de shyqpaıdy deımisiz?.. — dep daýystap jiberdi evreı, otyrǵyshtyń arqalyǵyna shalqaıa bepip.

— Iá, eshteńe de shoqpaıdy, — dedi Saıks. — Túptep kelgende bul biz oılaǵandaı op-ońaı nárse emes.

— Iaǵnı, ony eshkim durystap qolǵa almaǵan, — dedi evreı yzalanǵannan óńi bozaryp. — Maǵan eshteńe aıtpaı-aq qoıýyńyzǵa bolady!

— Joq, men barlyǵyn da sizge baıan etem, — dep qarsylasty Saıks. — Eshteńe aıtpaıtyndaı siz kimsiz ózi? Men aıtyp turmyn ǵoı, Tobı Krekıt sol mańaıdy eki apta tóńirektegenimen, malaılardyń birde-birimen baılanysa almaǵan.

— Shynymen-aq, siz, Bıll, — dep surady ananyń qyzýlanǵanyna oraı ózi báseńsı bastaǵan evreı, — álgi eki malaıdyń tym quryǵanda biriniń aýzyn ala almady demekpisiz?

— Iá, týra solaı demekpin men sizge, — dep jaýap qatty Saıks. — Olar qart ledıge qyzmet etkeli jıyrma jyl bolypty, tipti siz olarǵa bes júz fýnt bergen kúnniń ózinde de olardyń qarmaqty qaba qoıýy ekitalaı.

— Shynymen-aq, qymbattym, siz áıelderdi de aldandyrýdyń sáti túspedi demeksiz be? — dep surady evreı.

— Durys aıtasyz, sáti túspedi, — dep jaýap qatty Saıks.

— Qalaısha, tipti epti degen Tobı Krekıttiń ózine de me? — dedi evreı senińkiremegendeı. — Áıel degen halyqtyń ne ekenin esińizge túsirseńizshi, Bıll!

— Iá, tipti endi Tobı Krekıttiń de joly bolmady, — dep jaýap qatty Saıks. — Sol mańdy torýyldaǵanda jalǵan samaı saqal japsyrǵanyn da, aqsary tústi beshpet kıgenin de ol aıtyp keldi, biraq bári tekke ketken.

— Odan da, qymbattym, onyń murt qoıyp, áskerı shalbar kıýi kerek edi, — dep qarsylyq bildirdi evreı.

— Ol ony da baıqap kóripti, — dedi Saıks, — onan da túsken paıda jańaǵydaı.

Bul habardan evreı abyrjyp qalǵan. Iegin keýdesine tyǵyp, ol birneshe mınýt oılanyp qaldy da, sonan soń basyn kóterip tereń kúrsindi de eger epti Tobı Krekıt bárin durys aıtyp kelse, onda bul oıynnan jeńildik qoı dep qaýiptenetinin aıtty.

— Al degenmen de, — dedi shal qolyn tizesine salyp, — qymbattym, búkil oı júıemiz osyǵan baǵyttalǵan shaqta budan túk shyǵara almaý ókinishti-aq.

— Durys, — dep kelisti mıster Saıks. — Jol bolmady.

Uzaq únsizdik ornady, tereń oıǵa berilgen evreıdiń ájim-ájim júzi shyndyǵynda tym jeksuryn-aq edi. Saıks álsin-álsin oǵan urlana qarap qoıady. Nensı, qulyp buzýshynyń jynyna tıgendeı qoryqqan keıippen, bolyp jatqannyń ózine eshqandaı qatysy joqtaı ottap kózin almady.

— Fedjın, — dedi Saıks, sútteı uıyǵan tynyshtyqty buzyp, — osy is ózi shamadan artyq elý altyn tura ma?

— Iá, — dedi evreı de kenetten tirilip.

— Iaǵnı, eńbekke turady ǵoı? — dep surady Saıks.

— Iá, qymbattym, — dep jaýap qatty evreı, kózi jaınap, álgi suraqtan tolqyǵan onyń betindegi ár bulshyq eti jybyr-jybyr etedi.

— Onda bylaı, — dedi Saıks evreıdiń qolyn mensinbeı yǵystyra berip, — muny qashan bolmasyn isteý qoldan keledi. Ótken túni Tobı ekeýmiz baqtyń qorshaýynan asyp túsip esik pen qaqpaqty baıqap kórgenbiz. Túnge qaraı úıdi túrmedegideı bekitip tastaıdy eken, degenmen basty qaterge tikpeı-aq, eptep kirip ketetin bir oryn bar kórinedi.

— Ol qaı jerde? — dep shydamsyzdana surady evreı.

— Shalshyqty kesip ótý kerek... — dep sybyrlaı sóıledi Saıks.

— Qoıshy? — dep qaǵyp alǵan evreı, moınyn sozyp, kózin baqyraıtqany sonsha, uıasynan shyǵyp kete jazdady.

— Ýf, — dep daýystap jibergen Saıks, kenet qyzdyń jan-jaǵyna jaltaqtap, evreıge qaraı basyn sál ǵana shulǵyǵanyn kórip tutyǵyp qaldy. — Onyń qaı jerde ekeniniń sizge báribir emes pe? Mensiz budan eshteńe shyǵara almasyńdy bylaı da bilem... Biraq sendeılermen istes bolǵan kezde saq bolmasqa da bolmaıdy.

— Erkińiz bilsin, qymbattym, erkińiz bilsin, — dep jaýap qatty evreı. — Tobı ekeýińiz ózderińiz-aq, isteısizder, eshqandaı kómek kerek joq qoı?

— Eshqandaı, — dedi Saıks. — Bizge tek burǵy men bala ǵana qajet. Burǵy bizde bar, al balany siz tabýǵa tıissiz.

— Bala ma?! — dep daýystap jiberdi evreı. — Shamasy áńgime esik taqtaıy turasynda-aý, á?

— Onda sharýańyz bolmasyn! — dep jaýap berdi Saıks. — Maǵan bala qajet, jáne balańyz semiz bolmasyn.

— O, qudaı-aı! — dep oılana sóıledi Saıks. — Eger men murja tazalaýshy Nedtiń ulyn qolǵa túsire alsam ǵoı. Ol ádeıi ulyn osyndaı isterge jegetin-di. Biraq ákesin katorgaǵa jiberdi de, osy kezde iske kishkentaı qylmyskerlerge qamqorlyq jasaıtyn qoǵam aralasyp, balany nan jegizip turǵan kásibinen aıyryp, saýatyn ashqaly jatyr, uzamaı ony kómekshi sheber etip shyǵarady. Únemi kıligedi de júredi solar-aq. Eger olardyń aqshasy jetkilikti bolsa (qudaıǵa shúkir, ondaıy joq!) onda bir-eki jyldan keıin bizdiń kásipke qajetti tórt-bes bala da qalmas edi.

— Durys, — dep kelisti evreı, ol anaý sóılep jatqanda oıǵa shomyp ketken edi de, tek sóılemniń sońǵy sózin ǵana estidi. — Bıll!

— Al ne taǵy? — dedi Saıks.

Evreı burynǵysynsha otqa telmirip otyrǵan Nensı jaqqa basyn shulǵyp, ony bólmeden shyǵara turýǵa bolmas pa eken degendeı ısharat jasady. Saıks mundaı saqtyqty artyq dep sanaǵandaı ıyǵyn qozǵap qoıdy, áıtse de buǵan únsiz baǵynyp, mıss Nensıdiń bir saptaıaq syra ákelýin talap etti.

— Seni eshqandaı syra ishkiń kelip turǵan joq, — dedi Nensı qolyn keýdesine aıqastyra, ornynan da qozǵalmastan.

— İshkim kep tur dedim ǵoı saǵan, — dep aıqaılady Saıks.

— Beker! —dedi qyz salqyn ǵana. — Aıta berińiz, Fedjın. Men onyń ne degisi kelip turǵanyn bilemin, Bıll. Maǵan nazar aýdarmaı-aq qoısyn.

Evreı áli de ári-sári bolyp turǵan. Saıks tańdana nazaryn evreıden qyzǵa aýdardy.

— Myna qyz sizge shynymen-aq bóget bop tur ma, Fedjın? — dedi ol aqyry. — Bul ne aqymaqtyq taǵy! Siz ony kópten bilesiz ǵoı, senýińizge bolady. Ol myljyńdar tobynan emes. Solaı ǵoı, Nensı?

— Aıtasyń-aý! —dedi de jas ledı oryndyǵyn stolǵa jaqyndatyp, soǵan shyntaqtap otyrdy.

— Iá, ıá, qymbattym, muny men bilemin, — dedi evreı, — biraq... — Sóıtti de shal qaıta tutyǵyp qaldy.

— Al nemene, — dep surady Saıks.

— Men bul qyz anadaǵy keshtegideı taǵy da ashýlanyp qala ma dep em, — dep jaýap qatty evreı.

Mundaı moıyndaýdy estigen mıss Nensı ishek-silesi qata kúldi de, bir stakan brendıdi tóńkerip tastap, basyn ekilene shaıqap: «Jasqanbaı aıta berińiz», «Eshqashan da moıymańyz» degen sózderdi qarsha boratty. Shamasy munysy eki jentlmenniń de kóńilderin oryndaryna túsirse kerek, evreı qanaǵattanǵan pishinmen basyn ızep, óz ornyna jaıǵasty, mıster Saıks te otyrdy.

— Al, Fedjın, — dep kúle sóıledi Nensı, — tezirek Bıllge Olıver jaıynda aıtyńyz!

— Ha! Sen qandaı aqyldysyń, qymbattym! Eshýaqytta mundaı esti qyzdy kórgen emespin! —dedi evreı qyzdy moınynan sıpap. — Shynynda meniń Olıver týraly aıtqym kelip edi. Ha-ha-ha!

— Sizdiń ol jaıynda ne aıtqyńyz kelip edi? — dep surady Saıks.

— Sizge bul eń qolaıly bala, qymbattym, — dep qyr-qyr etken daýsymen sybyrlady evreı, saýsaǵyn murnyna apara, jırenishti yrjıyp.

— Anaý ma?! — dep daýystap jiberdi Saıks.

— Bıll, al ony, — dedi Nensı, — men seniń ornyńda bolsam, ony alar edim. Múmkin, ol basqalar sıaqty epti bolmas, biraq saǵan tek esik ashý úshin qajet qoı. Kúmánińiz bolmasyn, Bıll, oǵan senýge bolady.

— Oǵan meniń kúmánim joq, — dep qyzý qostady Fedjın. — Sońǵy aptalarda biz ony ábden jattyqtyrdyq, endi oǵan da nan taýyp jeıtin kez keldi. Onyń ústine basqa balalar tym kesek deneliler ǵoı.

— Iá, onyń boıy dál kelip qalar, — dep oılana sóıledi mıster Saıks.

— Siz ne talap etseńiz, sonyń barlyǵyn oryndaıdy, Bıll, — dep oıyn qorytty evreı. — Onyń basqa joly joq, árıne, eger siz ony jaqsylap turyp qorqytsańyz.

— Qorqytý ma? — dep ilip áketti Saıks. — Esińizde bolsyn, men ony qorqytqanda da esten tanǵandaı etem. Eger biz jumysqa kiriskende ol qıqańdaıtyn bolsa bar ǵoı, joqtaýyn bir-aq asyram. Onda siz balany tiri kúıinde kóre almaısyz. Fedjın. Ony maǵan jibermes buryn osy jaǵyn oılanyp alǵaısyz. Osy sózim esińizde bolsyn! — dedi tonaýshy kereýettiń astynan alyp shyqqan súımendi kórsetip.

— Munyń bárin de men oılaǵam, — dep qyzýlana jaýap qatty evreı. — Men oǵan... ábden nazar aýdarǵam, qymbattym. Endi tek bizdiń toptyń múshesi ekendigin, onyń da ury ekendigin basyna sińire berse boldy, ony bizdiki deı ber! Búkil ǵumyr boıy bizdiki. Oho! Munyń bári qalaı sátti boldy deseńshi!

Shal qolyn keýdesine aıqastyryp, basyn salbyratyp, búgilip qalǵan, beıne qýanyshtan ózin-ózi aımalap otyrǵan tárizdi.

— Bizdiki deısiz be? — dedi Saıks. — Siz meniki degińiz kelgen shyǵar!

— Múmkin, qymbattym, — dedi evreı shyńǵyra qıqyldap. — Qalasańyz meniki-aq bolsyn, Bıll!

— Al, nege? — dep surady Saıks qymbatty dosyna qabaǵyn túıe, jaýyǵa qarap. — Nege siz Kommon-Gardendi jaǵalap kúnde keshkilik órip júretin elý balanyń kez kelgenin tańdap alýdyń ornyna qaıdaǵy bir aýrýshań jetimekke bola osynsha álektendińiz?

— Óıtkeni, olardan maǵan eshqandaı paıda joq, qymbattym, — dep jaýap qaıtardy sál qysylyńqyrap qalǵan evreı. — Aıtýǵa da turmaıdy. Eger jamandyqqa dýshar bola qalsa, olardy bet-júzderi-aq ustap beredi, sonan soń olar men úshin joq deı ber. Al eger myna balanyń ábden ıin qandyrsa bar ma, qymbattylarym meniń, álgindeılerdiń jıyrmasynyń istegeninen artyq istetem buǵan. Onyń ústine, — degendi qosyp aıtty evreı, álgi qysylǵan keıpinen serpilip, — eger bul qashyp kete qalsa, bizdi ustap beredi, sondyqtan da, ol bizdiń taǵdyrymyzdy bólisýge tıis. Qalaı bolsa da báribir emes pe? Ony urlyqqa aralastyrý meniń erkimde — maǵan qajeti de sol. Bul kishkentaı sorly balany joldap ysyryp tastaǵannan áldeqaıda jaqsy ǵoı. Munyń ózi qaýipti nárse, ári biz bul iste utylyp qalar edik.

— İs qaı kúnge belgilenip otyr? — dep surady Nensı Fedjınniń adamsúıgish sózine mıster Saıkstiń burq ete túskeli turǵan ashýynyń aldyn alyp.

— Rasynda da, — dep ilip áketti evreı, — qaı kúnge belgilenedi, Bıll?

— Men Tobımen búrsúgini, túnge dep keliskem, — dep túnere jaýap qatty Saıks. — Birdeńe bola qalsa men oǵan eskertem.

— Tamasha, — dedi evreı, — aı týa qoımas.

— Aı týmaıdy, — dep qostady Saıks.

— Iaǵnı, oljany qolǵa túsirýge bári de daıar ǵoı, — dep surady evreı.

Saıks basyn ızedi.

— Jáne anaý, álgi...

— Bárine de keliskenbiz, — dep onyń sózin bólip ketti Saıks. — Táptishtep jatatyn eshteńesi joq. Odan da balany erteń keshke osynda jetkizińiz. Tań sibirlegen boıda bir saǵattan soń jolǵa shyǵam. Bir eli aýzyńyzǵa eki eli qaqpaq qoıyńyz da, tıgel daıarlańyz, sizden basqa eshteńe de talap etilmeıdi.

Úsheýi de qyzý aralasqan az-kem áńgimeden keıin erteń, ymyrt úıirilgen soń Nensı Olıverdi ertip kelýge evreıge baratyn bolyp sheshti, bul arada Fedjın, eger Olıver qarsylyq kórsete qalǵandaı bolsa, qyzdy shyǵaryp salýdy óz mindetine alatynyn málimdedi. Belgilengen ekspedısıaǵa baılanysty sorly Olıver tolyǵynan mıster Ýılám Saıkstiń qamqorlyǵy men qaraýyna beriletin boldy da, Saıks oǵan ne isteımin dese de erikti, eger Olıverdi qandaı da bolmasyn bir qyrsyq shalsa, nemese ony jazalaý qajet bola qalsa evreı muny jaýapqa tartpaıtyn bolyp saltanatty túrde kelisim jasaldy, osy pýnktke baılanysty úıge oralǵan soń mıster Saıkstiń kez kelgen sózin epti Tobı Krekıt kýálandyryp, rastaıtyn bolyp ýaǵdalasty.

Aldyn-ala kelissózder bitisimen brendıge órshelene bas qoıǵan mıster Saıks súımenin záreni ala siltep, áldebir endi bar daýsymen barqyrap, aýzyna kelgenin balaǵattaı sóılegen. Aqyry, kásibı bósýiniń sharyqtaý sheginde ol uly saımandary salynǵan jáshigin kórsetpek boldy, bólmege enip, jáshigin ashyp, ondaǵy árqıly saımandardyń ereksheligi men sapasyn, qurylysynyń tamasha ózgeshelikterin aıtý maqsatymen aýzyn ashýy-aq muń eken edenge jáshigimen qosa sulap túsip, uıyqtap ketti.

— Qaıyrly tún, Nensı! —dedi evreı taǵy da qulaǵyna deıin qymtanyp.

— Qaıyrly tún!

Kózderi ushyrasyp qaldy da, evreı qyzǵa qadala qaraǵan. Qyz kirpigin de qaqqan joq. Aldap ketý oıyna da kelmegen qyz álgi iske Tobı Krekıt sıaqty baısaldy qaraǵan.

Evreı oǵan qaıtadan qaıyrly tún tilep, onyń art jaǵynan bildirmeı, sulap jatqan mıster Saıksti bir teýip, satymen jaılap túse berdi.

— Qashandaǵysy da osy, — dedi úıine qaıtyp kele jatqan evreı tanaýynyń astynan mińgirlep. — Áıelderdegi eń jaman qylyq — túkke turǵysyz birdeńe áldeqashan umytylyp ketken sezimderin qozǵaıdy, biraq bir jaqsysy onysy tez óte shyǵady. Ha-ha! Bir qap altynǵa bola — erkek tıtteı balaǵa qarsy!

Osyndaı jaǵymdy oılarymen jolyn qysqartqan mıster Fedjın, sý-sý bolyp, balshyq keship, munyń oralýyn kútip Sýaıt uıyqtamaı otyrǵan kóńilsiz meken jaıyna jetti.

— Olıver uıyqtap qaldy ma? Men onymen sóılesýim kerek edi. — Olar tómen túskende Fedjınniń aıtqan alǵashqy sózi osy boldy.

— Baıaǵyda uıyqtap qalǵan, — dep jaýap qatty Sýaıt esikti ashyp. — Mine ol!

Bala edenge tóselgen qatqyl tósenishtiń ústinde qatty uıyqtap jatqan, ábigerden, qaıǵy-muńnan, bólmedegi aýyr aýadan júzi ólikteı qýaryp ketken, jańa ǵana úzilip ketip, jas rýhy bir sekýnd buryn kókke ushyp, jer-dúnıeniń aýasy denesin áli buzýǵa úlgirmegen máıit tárizdi edi ol...

— Qazir emes, — dedi evreı kete berip. — Erteń, erteń.

HH TARAÝ

Olıver mıster Ýılám Saıkstiń qaramaǵyna keledi

Tańerteń uıqysynan oıanǵan Olıver tóseginiń aıaǵynda tabany qalyń, myqty eki bashmaqtyń turǵanyn, ol óziniń eski aıaq kıiminiń ushty-kúıli joǵalyp ketkenin kórip, tań qalǵan. Aldymen buǵan ózin bosatýdyń habary bolar dep qýanyp ketken, biraq evreımen birge tańǵy as ishýge otyrǵanda ol úmiti birden seıildi, anaý búgin keshke muny Bıll Saıkstiń rezıdensıasyna áketetinin aıtty, evreıdiń daýysy men túri balanyń qorqynyshyn ulǵaıta tústi.

— Meni sonda... múldem qaldyra ma, ser? — dep ábigerlene saýal qoıdy Olıver.

— Joq, joq, qymbattym, qaldyrmaıdy, — dep jaýap qatty evreı. — Bizdiń senen aıyrylǵymyz kelmeıdi. Qoryqpa, Olıver, sen bizge qaıtyp kelesiń. Ha-ha-ha! Biz sonshalyqty qatigez emespiz, seni jibermeımiz, qymbattym. Joq, joq!

Oshaqqa eńkeıip, bir kesek nandy qýyryp jatqan shal buǵan qarap qoıdy da eger múmkindik bolsa Olıverdiń bul aradan shyn yqylasymen taıyp turǵysy baryn jaqsy biletindigin ańǵartqysy kelgendeı qıq-qıq kúldi.

— Menińshe, qymbattym, — dedi evreı Olıverge tesile qarap. — Seni ne úshin Bıllge jiberetindigin bilgiń keletin sıaqty.

Kári urynyń óz oıynyń ústinen túskenine Olıver amalsyz qyzaryp ketse de bilgisi keletinin batyl aıtty.

— Al óziń ne úshin dep oılaısyń? — dep surady Fedjın týra jaýaptan jaltaryp.

— Shynymdy aıtsam, bilmedim, ser, — dedi Olıver.

— Áı, seni-aı! —dep daýystap jibergen evreı, balanyń júzine tesile qarap turyp, jaqtyrmaı burylyp ketti. — Shydaı tur, Bılldiń ózi-aq aıtyp berer.

Olıverdiń pálendeı áýesqoılyq kórsetpegeni evreıge unamaı qalǵan sıaqty. Bul arada áńgime mynada edi: Olıver qatty tiksinip qalǵan, ári Fedjınniń baısaldy keıipinen qýaqylana qaraýy jáne óz oılary muny ábden tyǵyryqqa tiregendikten, osy eki arada ol eshqandaı suraq bere almaǵan. Biraq saýal qoıarlyqtaı jaǵdaı qaıta týa qoımady, sebebi evreı keshke sheıin qabaǵyn túıip, tis jarmady, al sodan soń úıden ketýge jınaldy.

— Shyraq jaǵýyńa bolady, — dedi ol stolǵa maıshamdy qoıa berip. — Mine, kitap, ózińdi alyp ketýge kelgenshe oqı ber. Qaıyrly tún!

— Qaıyrly tún, — dedi Olıver aqyryn ǵana.

Evreı esikke betteı berip, óz ıyǵynan asyra balaǵa kóz tikken. Kenet ol toqtaı qalyp, munyń atyn atap shaqyrdy.

Olıver basyn keterdi: evreı shyraq jaǵýǵa belgi berdi. Bala únsiz kónip, shyraǵdandy stolǵa qoıa berip, evreıdiń qabaǵyn túıip, bólmeniń qarańǵy túkpirinen ózinen kózin almaı qadalyp turǵanyn kórdi.

— Saqtan, Olıver, saqtan! — dedi shal oń qolymen ony jasqap qoıyp .— Ol dóreki adam. Tamyrynda qany burq-sarq qaınap jatqan oǵan kisi qanyn tógý túk emes! Qandaı jaǵdaı bolmasyn jaǵyńdy ashpa. Ol ne buıyrsa da orynda. Osyny esińe usta!

Sońǵy sózine ekpin túsire aıtqan ol jeksuryndana jymıyp, basyn ızedi de, bólmeden shyǵyp ketti.

Shal ketken soń jaǵyn taıanǵan Olıver júregi dir-dir etip Fedjın sózi jaıly oılanyp qalǵan. Evreıdiń álgi saqtandyrýy tóńireginde oılanǵan saıyn onyń negizgi mánin túsiný qıyn soqty. Ol ózin Saıkske nendeı jaman iske bola jiberip otyrǵanyn túsine almady, al sol oılaǵandaryn muny Fedjınniń qolynda qaldyryp-aq nege iske asyrýǵa bolmaıdy, aqyry uzaq bas qatyrǵannan keıin shamasy anaý ózine qolaıly basqa bala taýyp alǵansha qulyp buzýshyǵa qyzmet kórsetip, kúndelikti qara jumysyn istep berý úshin jiberip otyrǵan bolar degen sheshimge kelgen.

Ol azap shegýge úırenip ketip edi, aldaǵy turǵan ózgeriske nazalanýǵa bul arada kórgen quqaıy da az emes-ti.

Birneshe mınýt óz oıynyń shyrmaýynan shyǵa almaı, sodan soń aýyr kúrsinip, shyraqtyń janǵan piltesin ysyryp, evreı tastap ketken kitapty alyp, oqýǵa kiristi.

Ol álgi kitapty paraqtaı bastaǵan. Aldymen ol júrdim-bardym oqyǵan da, sodan soń ózin qyzyqtyrǵan bir jerine qadala qarap, uzamaı berile oqyp ketken. Bul belgili qylmyskerlerdiń ómirbaıandary men solarǵa qurylǵan sot prosesteri eken; betteri kir-kir saýsaqtardyń taby túsip, ábden bylǵanǵan. Bul kitapta tóbe quıqany shymyrlatar sumdyq qylmystar baıandalǵan; adam balasy baspaǵan alys jerlerdegi kisi óltirý; kisi kózine túsirmeý úshin tereń shuńqyrlar men qudyqtarǵa tastalǵan ólikter, qansha tereń bolǵanmen birneshe jyldardan keıin aqyr aıaǵy betine shyǵyp qalǵan máıitterdiń kisi óltirýshilerdiń záresin alǵandary sonshalyq, jan azabynan arylý úshin ant iship, ózderin darǵa tartýdy tilep zar ıleıdi eken. Bul kitaptan basqa taǵy da jeti túnniń ishinde tósekterinde jatyp kúnáli oılarǵa (óz sózderi boıynsha) berilip, sodan soń oıǵa alǵanynyń ózinen deneni sýyq qaryp, qol-aıaq dirildep qoıa bererlikteı sumdyq qylmystar jasaǵan adamdar týraly oqydy. Qorqynyshty oqıǵalardyń shynaıy, tym badyraıyp jazylǵandyǵy sonshalyq, sarǵaıǵan paraqtar qatyp qalǵan qannan qyzaryp ketkendeı, al sózder Olıverdiń qulaǵynda ólgenderdiń elesi damylsyz sybyrlap jatqandaı yzyńdap turyp aldy.

Záresi ushqan bala kitapty jaýyp, laqtyryp tastady. Sonan soń tizerlep qulaı ketti de, qudaıdan mundaı sumdyqtan aýlaq ete gór, osyndaı sumdyq, júrek aınytar qylmys jasatqansha ajalyńdy jibere gór dep tiledi. Az-azdap sabasyna túsken bala endi aqyryn, úzdik-úzdik únimen ózine tónip kele jatqan qaýipten qutqar, eshqashan da dostary men týystarynyń ystyq yqylasyn kórmegen, jurttyń bári teris aınalǵan, sorly balaǵa qol ushyńdy ber, qazir japadan-jalǵyz san túrli jamandyq pen qylmystyń ordasynda júrgen ózine dereý kómekke kele gór dep jalyndy.

Ol duǵasyn aıaqtap, biraq áli de betin basyp otyr edi, kenet qulaǵy shalǵan tysyr selk etkizdi.

— Bul ne? — dep aıqaılap jibergen ol esiktiń qasynda turǵan áldebir sulbany kórip tula boıy dir etti. — Kim ondaǵy?

— Men... bul men, — dedi dirildegen daýys.

Olıver shyraǵyn basynan asyra kóterip, esik jaqqa kóz tastaǵan. Onda Nensı tur eken.

— Shyraǵyńdy qoıshy, — dedi qyz teris burylyp. — Meniń kózimdi jep barady.

Qyzdyń júziniń qup-qý ekenin baıqaǵan Olıver naýqas emespisiń dep suraǵan. Qyz teris qaraǵan kúıi jaqyndap kelip, qolyn sytyrlata bastaǵan, biraq eshteńe dep jaýap qatqan joq.

— Qudaı saqtaı gór! —dep daýystap jiberdi álden soń. — Men bul jaıynda tipten oılamappyn.

— Ne bop qaldy? — dep surady Olıver. — Meniń kómegim tımes pe eken? Qolymnan kelgenniń bárin de isteımin. Ras aıtam, bárin!

İlgeri-keıin teńselip turǵan qyz, ózin tamaqtan shap berip, óksip qoıyp, aýany qomaǵaılana jutty.

— Nensı, — dep aıqaılady Olıver, — sizge ne boldy?

Qyz qoldarymen tizesin urǵylap, edendi tepkilep, sodan soń kenetten tyna qaldy da, sýyqtan qalsh-qalsh etip, shálisin qymtana tústi.

Olıver oshaqtan kómirdi aýdarystyryp jatty. Qyz oryndyǵyn otqa jaqyndatyp, aldymen únsiz otyrǵan, aqyryn basyn kóterip jan-jaǵyna qarady.

— Anda-sanda ne bolyp qalatynyn ózim de túsinbeımin— dedi ol kóılegin jóndep jatqandaı álpet tanytyp. — Shamasy, bárine kináli syzdy las bólme bolýy kerek... Al, Nolı, qymbattym, sen daıarmysyń?

— Men sizben barýym kerek pe? — dep surady Olıver.

— Iá, meni Bıll jiberdi, — dep jaýap qatty qyz. — Sen menimen júresiń be?

— Nege? — dep surady teńselip ketken Olıver.

— Nege deımisiń? — dep qaıtalaǵan qyz balaǵa kóz tikti de, qaıta burylyp ketti. — Joq, jaman iske emes.

— Senbeımin, — dedi qyzdy kózimen baǵyp turǵan Olıver.

— Sen oılaǵandaı-aq bolsyn, — dedi qyz kúlgen bolyp. — Shynynda, jaqsy iske emes.

Qyzdyń keýdesinde qandaı da bolmasyn jaqsy sezim týǵyzýǵa bolatynyn kórgen Olıver, eshqaıdan kómek bolmaǵan soń, soǵan jalynyp kórýge uıǵarǵan. Biraq sonan soń sanasynda qazir nebári saǵat on bir, kóshede júrginshiler de kóp; munyń áńgimesine senetin bireý, árıne, tabylýǵa tıis degen oı qylań bere qalǵan-dy. Osyndaı qorytyndyǵa kelgen ol bir adym ilgeri attap, júrýge ázir ekendigin asyǵa aıtqan.

Balanyń sol oılanyp qalǵany Nensıdiń nazarynan tys qalmaǵan. Olıver sóılegen kezde qyz muny baqylap turǵan, sodan soń tesile qarap qalǵan ol balanyń basynan quıǵytyp ótken oıyn jańylmaı tap basqan.

— Tss!.. — dep sybyrlady qyz oǵan eńkeıip, saqtana jan-jaǵyna kóz júgirtip, esikti nusqap.

— Sen eshteńe de isteı almaısyń. Men saǵan álim jetkenshe kómektesýge tyrystym, biraq odan eshteńe shyqpady. Seniń qol-aıaǵyń birdeı mataýly. Eger saǵan budan qutylyp ketýdiń sáti túsken kúnniń ózinde de qazir emes.

Onyń myna sózderinen aıran-asyr qalǵan Olıver qyzǵa tańdana qaraǵan. Ol, rasynda, shyndyqty aıtyp turǵan tárizdi; júzi qup-qý, qatty ábigerlengen, ózi tolqyǵannan dir-dir etedi.

— Men seni bir márte taıaqtan qutqardym, qazir de solaı isteımin, — dep sózin jalǵady qyz daýsyn kóterip. — Eger meniń ornyma basqa bireýdi jiberse, senimen menen góri derekileý tildeser edi ǵoı. Men seni ózin tynysh, durys ustaıdy dep kepildik berip em. Eger sen meni tyńdamasań, ózińe de, maǵan da zalalyńdy tıgizesiń, tipti meniń basymdy ajalǵa da tigersiń. Baıqa! Meniń sen úshin ne kúıge ushyraǵanymdy bir qudaıdyń ózi kórip tur ǵoı!

Qyz asyp-sasyp, moınyndaǵy jáne qolyndaǵy kógerip qalǵan jerlerin kórsetti de, tez-tez sóılep:

— Osyny esińe usta! Qazir de sen úshin azap shegýge meni dýshar etpe. Qolymnan kelse saǵan kómekteser-aq edim, biraq múmkindigim joq. Olar saǵan jamandyq jasaǵaly júrgen joq. Olar seni ne isteýge májbúr etse de kináli sen bolmaısyń. Úndeme! Seniń árbir sóziń meniń kózimdi qurtýy múmkin. Ákel beri qolyńdy! Tezirek! Ber qolyńdy!

Olıverdiń eriksiz oǵan sozǵan qolynan shap berip ustaı alǵan qyz, shyraqty úrlep óshirdi de, balany satymen sońynan erte jónelgen. Qarańǵyda kórinbeı turǵan bireý esikti tez ashyp jiberdi de, bular shyqqan soń tez jaba qoıdy. Bulardy eki dońǵalaqty jaldamaly kúıme kútip tur edi; qyz Olıvermen tildeskendegideı jyldamdyqpen balany kúımeniń ishine kirgizip aldy da, perdelerin muqıat jaýyp qoıdy. Eshqandaı nusqaýdy qajet etpegen kóshir atyn aıdap, bar pármenimen shaba jónelgen.

Olıverdiń qolyn áli de qysyp otyrǵan qyz álginde aıtqan saqtandyrý sharalaryn sybyrlap, qulaǵyna quıyp keledi. Munyń báriniń tutqıyldan ári jyldam bolǵany sonshalyq, óziniń munda qaıdan paıda bolǵanyn paıymdap úlgirmesten keshe keshqurym evreı kelip ketken úıdiń aldyna kep toqtaı qaldy.

Olıver jan balasy kórinbegen kósheni kózimen bir sholyp ótip, aıqaı sap járdemge shaqyrǵysy kelgen de sáti boldy. Biraq ózi týraly oılanýyn zarlana ótingen qyzdyń daýysy qulaǵynda turyp aldy da, aıqaı salýǵa batyly jetpedi. Ol ári-sári oıda otyrǵanda ońtaıly sát ótip te ketken edi, ony úıge de alyp kirip esikti jaýyp alǵan.

— Munda! —dedi qyz tek sonda ǵana balanyń qolyn bosatyp. — Bıll!

— Al nemene edi ondaǵy! —dedi satynyń alańshasyna shyraq ustaı shyqqan Saıks. — O! Mine tamasha! Tórleıtinder!

Mıster Saıks tárizdi adamnyń aýzynan shyqqan álgindeı sózder qatty quptaýdy, erekshe ystyq yqylaspen qabyldaýdy bildiretin edi. Nensı buǵan, shamasy, qatty rıza bolsa kerek, oǵan jarqyldaı esendesti.

— Fonarık Tommen birge úıge ketip qaldy, — dedi Saıks jolǵa jaryq túsirip. — Ol bul arada bóget bolar edi.

— Ras, — dedi Nensı.

— Sóıtip, balany ákeldim de, — úsheýi úıge kirgen soń Saıks álgi sózderdi aıtyp esikti jaýyp jatty.

— Iá, minekı ol, — dep jaýap qatty Nensı.

— Óz yqtıarymen keldi me? — dep surady Saıks.

— Qozysha tompańdap keldi ǵoı, — dedi Nensı.

— Buǵan qýanyshtymyn, — dedi Saıks, Olıverge túıile qarap. — Óz jany úshin qýanam ǵoı, áıtpese buǵan jaqsy bolmas edi. Jas jigit, munda kelińiz de, meniń ulaǵatty sózimdi tyńdańyz: qyltyń-syltyńdy birden qoıǵan durys.

Jańa shákirtke osy sózdermen tildesken mıster Saıks Olıverdiń bórkin sypyryp aldy da, burynsha atyp urdy, sonan soń ony ıyǵynan búrip ustap, otyrǵyshqa jaıǵasty da, balany qarsy aldyna turǵyzyp qoıdy.

— Káne aldymen aıtshy, mynaý saǵan tanys nárse me? — dep surady Saıks stolda jatqan qalta tapanshasyn ala berip.

Olıver biletinin aıtyp jaýap bergen.

— Al endi munda qara, — dep sózin jalǵady Saıks. — Mine dári, mine oq, al mynaý oqtaýǵa arnalǵan eski shlápanyń jyrtyǵy.

Olıver álgi atalǵan zattardyń ne úshin paıdalanylatyny ózine málim ekenin sybyrlady, al mıster Saıks tapanshany asa muqıat oqtaı bastaǵan.

— Mine endi ol oqtaýly, — dedi mıster Saıks álgi isin bitirip.

— Kórip turmyn, ser, — dep jaýap qatty Olıver.

— Tyńdap al, — dep sózin jalǵady qaraqshy Olıverdi qolynan qatty qysyp ustap, tapanshanyń uńǵysyn munyń shekesine taıap, bala budan eriksiz dir ete túsken, — eger sen biz osy úıden shyqqan soń bir aýyz sóz aıtsań, — eger men ózim sóılespesem, — onda myna oq basyńa qadaldy dep qoı. Iaǵnı, eger sen ruqsatsyz sóılemek bolsań, ımanyńdy aıta ber.

Balaǵa qattyraq áser etý úshin mıster Saıks bul eskertýmen qosa qatýlana qarap qoıyp, sózin jalǵastyrdy:

— Meniń bilýimshe, kózińdi qurtyp jiberse de seni izdep alar eshkim joq qoı. Iaǵnı, eger saǵan jaqsylyq oılamasam, istiń mánin uǵyndyrý úshin osynshama eńbektenýdiń ne qajeti bar? Estip turmysyń?

— Qysqasyn aıtqanda, — dep batyl kıip ketti Nensı óz sózine nazar aýdarsyn degendeı Olıverge qabaǵyn túıe qarap, — eger sen barǵaly otyrǵan jumysqa kiriskende Olıver seni ashýlandyrsa, sol úshin darǵa tartylý qaýpine ushyrasań da, anaý sonyńnan myljyńdap qoımas úshin, basynan atasyń ǵoı — óıtkeni kásibiń solaı bolǵan soń jyldyń ár aıynda kez kelgen usaq-túıekke bola basyńdy qaterge tigesiń.

— Durys aıtasyń! —dep qostady mıster Saıks.

— Kúıip-pispese — onda olar saǵyzdaı sozyp jiberedi — áıelderdiń eki-aq sózben bárin túsindirý qoldarynan keledi. Endi, bul barlyq ázirlikten ótti... Kánekı, keshki as ishelik, sodan soń ketkenshe qoryldap alý kerek...

Onyń ámirin oryndaǵan Nensı jyldam dastarhan jaıǵan; birneshe mınýtqa joǵalyp ketken ol bir qumyra syra jáne qoıdyń basy salynǵan tabaqpen qaıta oralǵan. «Djemmı» dep atalatyn bul tamaqpen óz kásibindegi jandar arasynda keńinen taraǵan bir aspaptyń aty uıqas kelgendikten munyń ózi mıster Saıkske birneshe utqyr sóz aıtyp jiberýge múmkindik týǵyzdy. Eti tirilgen qadirmendi jentlmen aldaǵy shuǵyl iske kirisý sebebinen be, áıteýir, asa kóńildi de, jany jaı edi; sonyń kýási retinde osy arada aıta ketý kerek, ol syrasyn súısine qylǵytyp saldy, as iship otyrǵan kezde, shamamen alǵanda, boǵaýyz sózin de seksennen asyrǵan joq.

Keshki tamaqtan soń — Olıverdiń tábeti bolmaǵanyn ańǵarý qıyn bolmas, — mıster Saıks sý qosylǵan eki stakan vıskıdi qaǵyp salyp, Nensıge ózin tup-týra saǵat beste oıatýǵa buıyryp, eger olaı istemegen jaǵdaıǵa dep aldyn-ala sybap aldy da, kerýetine qulaı ketti, Aıtylmysh bedeldi adamnyń buıryǵy boıynsha Olıver de sheginbesten, edende jatqan tósenishke jaıǵasty, al bulardy belgilengen saǵatta oıatýǵa daıarlanǵan qyz álsin-álsin otyn tastap oshaq basynda qala berdi.

Nensı osy jaǵdaıdy paıdalanyp, sybyrlap qandaı da bolmasyn keńes berer dep úmittengen Olıver uzaq ýaqyt uıyqtamaı jatqan, biraq jabyrqaý oımen oshaq basynda otyrǵan qyz ornynan da qozǵalǵan joq, tek álsin-álsin sham piltesiniń kúıesin alyp qoıady. Kútý men ábigerden ábden tıtyqtaǵan balanyń aqyry kózi ilinip ketken.

Ol oıanǵanda stolda shaı jasalyp, Saıks oryndyqtyń arqalyǵyna ilingen paltosynyń qaltasyna áldebir zattardy tyqqyshtap jatyr eken. Nensı azanǵy as qamymen ábigerlenip júr. Tań áli sarǵaımaǵan; shyraq janyp tur, terezeniń arǵy jaǵy qap-qarańǵy. Onyń ústine jaýyp tamshylary tereze áınegin urǵylap tur, aspan qap-qara, bult ta kórindi.

— Al! —dep mińgirledi Saıks, Olıver ornynan atyp turǵan soń. — Bes jarym boldy! Tezirek qımylda, áıtpese tamaqsyz qalarsyń. Biz onsyz da keshigip qaldyq.

Olıver jyldam kıinip, asyǵa tamaqtanyp, Saıkstiń ashýly saýalyna daıynmyn dep jaýap qaıtardy.

Nensı balaǵa qaramaýǵa tyrysyp, moıynyn orap alý úshin oǵan oramalyn tastaı bergen; Saıks oǵan dóreki matadan tigilgen úlken shekpen berip, ústine kıip, túımelerin salyp alýǵa buıyrdy. Kıingen soń, Olıver qaraqshyǵa qolyn sozǵan, anaý paltosynyń jap qaltasyndaǵy tapanshasyn kórsetý úshin toqtaı qaldy da, sonan soń balanyń qolyn qysyp ustap, Nensımen qoshtasty da, júrip ketti.

Olar esikke jetken soń qyzben júzdesý úshin Olıver burylyp qarady. Biraq taǵy da burynǵy oshaq basyndaǵy óz ornyna jaıǵasqan qyz qozǵalmady.

XXI TARAÝ

Ekspedısıa

Olar kóshege shyqqanda jabyrańqy tań atyp kele jatty; jel soǵyp, jańbyr sirkirep, aspandy bult torlap turdy. Túnimen jaýǵan nóserden kóshede qaq turyp qalǵan, shatyrlardan sý sorǵalaıdy. Atyp kele jatqan tańnyń álsiz sáýlesi jabyrqaý kórinisti odan saıyn kúńgirttendiredi; eleń-alańnan kóshe shamdary syǵyraıady, sý-sý shatyrlar men qarańǵy kóshelerdiń óńin býlar da asha qoıǵan joq. Qalanyń bul bóliginde ázir eshkim de oıana qoımaǵan tárizdi; barlyq úılerdiń de tereze qaqpaqtary jabyq tur; al bular júrip ótken kóshelerde tiri jan joq, typ-tynysh.

Bular Betpel-Grın-Roýdqa burylǵan kezde ábden jaryq túsken-di. Kóptegen shamdar óshirilgen. Londonǵa qaraı derevnányń birneshe arbasy ilbip barady; anda-sanda balshyq shashyraǵan pochta kúımesi syldyr-kúldir óte shyǵady; kóshir joldyń ózine qatysty jaǵymen júrmegen keıbir jaıbasar arbakeshterge eskertý esebinen qamshy siltep qoıady, sebebi osynyń kesirinen kóshirge keńsesine shırek mınýt keshigip jetý qaýpi tónip tur ǵoı. Traktırler ashyla bastaǵan, olarda gaz jandy. Dúkender ashylyp, bularǵa anda-sanda adamdar jolyǵyp qalyp jatty. Sonan soń jeke-jeke top bolyp, jumystaryna bara jatqan sheberler ushyrasty. Sodan keıin tóbelerine balyq salynǵan sebet kótergen erkekter men áıelder; kókónis tıelgen esek arbalar; tiri mal men maldyń surpy etin artqan arbalar; shelek kótergen sút satýshylar — qalanyń shyǵys bóligine azyq-túlik alyp bara jatqan adamdardyń legi jolyǵa berdi. Sıtıge jaqyndaǵan saıyn at-arbalardyń saldyr-kúldiri molaıa bergen; bular Shordıch pen Smıtfıld aralyǵyndaǵy kósheden ótken kezde ý-shý gýilge aınalyp, abyr-sabyr bastalǵan. Ábden jaryq tústi, London halqynyń teń jartysyna qam-qareketke toly tań kelgen-di.

San-strıt pen Kraýn-strıtti kesip, Fıpsbern-skverden ótken mıster Saıks Barbıkendegi Chızýel-strıtten shyǵyp, sonsoń Long-Leınge, sonsoń Smıtfıldke kelgende bul jaqtan estilgen qulaq tundyrar eshteńe uǵyp bolmas daýystardan Olıver Tvıst aıran-asyr qalǵan.

Bazar kúni bolatyn. Aıaqtary qyzyl asyqtan sazǵa batyp keledi; ógiz ben sıyrlardyń saýyrynan kóterilgen býdaq-býdaq bý tumanmen qosylyp, murja qonǵan aýyr bulttaı tónip turyp alǵan. Úlken alańnyń ortasyndaǵy malǵa arnalǵan qasha da, bos jerge ornatylǵan ýaqytsha qashalar da qoıǵalyq tolyp tur; naýany jaǵalaı úsh-tórt qatar ógizder men ózge múıizdi iri qara baǵanǵa baılanypty. Sharýalar, qasapshylar, mal aıdaýshylar, ony-muny tasýshylar, balalar, urylar, tekke sendelýshiler, árqıly kezbeler topqa aralasyp ketken; mal aıdaýshylardyń ysqyryǵy, ıttiń úrgeni, ógizdiń ókirgeni, qoıdyń mańyraǵany, shoshqanyń qorsyldaǵany men shyńǵyrǵany, ony-muny tasýshylardyń aıqaıy, oıbaıy, tus-tustan jańbyrsha jaýǵan boqtaý men balaǵattaý; qońyraý daýsy, árbir traktırden shyǵyp jatqan san-qıly daýystar, qaǵyp-soǵyp ótý, qysylý, tóbeles, qıqý salý men aıqaı-uıqaı, bazardyń ár jerinen estilip qalǵan tóbe quıqany shymyrlatqan ulý jáne ári-beri josyp júrgen, jýynbaǵan, qyrynbaǵan, adam aıaǵandaı ústi-basy kir-kir adamdar, — osynyń bári tań qaldyratyn, esten tandyratyn áser qaldyrady.

Olıverdi súırelep, toptyń arasyn qaq jara shyntaǵymen jol ashyp kele jatqan mıster Saıks balany qaıran qaldyrǵan kóriniske de, ý-shýǵa da nazar aýdarǵan joq. Eki-úsh márte janap ótken tanystaryna basyn ızep, tańerteńgilik rúmkeni tastap jiberý jónindegi usynystaryn qabyldamaı, qashan toptan bólinip shyǵyp, Hoý-zer-Leın arqyly Holbornǵa bet túzegenshe ilgeri tarta bergen.

— Al, kishkentaı, — dedi Saıks Sent-Endrú shirkeýindegi saǵatqa kóz tastap, — uzamaı saǵat jeti bolady! Júr jyldam! Aıaǵyn azar súıreıdi, jalqaý!

Osy sózdi aıtqan mıster Saıks kishkentaı seriginiń qolynan julqyp qalǵan; Olıver shamasy jetkenshe qulyp buzýshynyń úlken adymyna ilesýge tyrysty; ol jelip ketti — munysy júgirý men tez júrýdiń arasyndaǵy birdeńe bolatyn.

Olar Haıd-parktiń buryshynan ótip, Kensıngtonǵa buryshynan júristerin baıaýlatqan joq; bul arada ózderiniń sońynan kele jatqan bos arba qýyp jetkenshe mıster Saıks júrisin aqyryndatqan. Ondaǵy «Haýnslo» degen jazýdy kórgen soń bar shamasy kelgen sypaıygershiligimen arbakeshten ózderin Aılýortqa jetkizip salmas pa eken dep suraǵan.

— Otyryńdar, — dedi arbakesh. — Mynaý sizdiń balańyz ba?

— Meniki, — dedi Olıverge qadala qaraǵan Saıks, tapansha jatqan qaltasyna qolyn eleýsizdeý suǵa berip.

— Seniń ákeń tym qatty júretin sıaqty! Ras aıtyp turmyn ba, jas jigit? —dedi arbakesh Olıverdiń entigip qalǵanyn baıqap.

— Eshteńe etpeıdi, — dep kıin ketti Saıks. — Ol mundaıǵa úırengen. Usta meniń qolymnan, Ned. Al min, káne!

Olıverge osylaısha til qatqan ol, arbaǵa shyǵýyna kómektesti, al arbakesh úıilip jatqan qaptardy kórsetip, sonyń ústine dem ala berýine ruqsat etti...

Olar jol jıegindegi baǵandardyń janynan ótti. Olıver ózin qaıda apara jatqanyn múlde uǵyna almaǵan. Kensıngton, Hamersmıt, Chızýık, Kú-Brıdj, Brentford artta qalǵan, biraq bular jolǵa jańa ǵana shyqqan jandardaı-aq ilgeri tartyp barady. Aqyry olar «Kúıme men attar» dep atalatyn traktırge kelip jetti; odan sál árirekte basqa bir jol bastalyp ketedi eken. Osy araǵa arba toqtaı qalǵan.

Olıverdiń qolynan tas qyp ustaǵan kúıi Saıks arbadan túsýge asyqty; ony kóterip ap, jerge túsirdi de, jaman kózimen qarap qoıyp, kóp mán bere jan qaltasyn judyryǵymen uryp qoıdy.

— Qosh bol, balaqaı, — dedi arbakesh.

— Bul burtyńdap júr, — dedi Saıks, Olıverdi julqylap. — Burtyńdaýyn! Áı kúshik! Buǵan nazar aýdarmaı-aq qoıyńyz.

— Oǵan nazar aýdaryp qaıtem, — dep daýystady anaý arbasyna otyra berip. — Al aýa raıy búgin tamasha.

Sóıtip ol júrip ketti.

Saıks arbakesh birshama alysqa uzap ketkenshe tosyp turdy da, Olıverge eger jan-jaǵyna qaraǵyshtaı beretin bolsa, óziniń ne isteıtinin aıtyp, ony ilgeri súırep ketti.

Traktırdiń tusynan ótken soń, ol solǵa, sonan keıip ońǵa burylǵan. Olar uzaq júrdi — baqtary bar úlken meken-jaılar sońdarynda qalyp jatty; Saıks tek syra ishýge ǵana toqtaıtyn, aqyry olar bir qalaǵa kelip jetken. Osynda bir úıdiń qabyrǵasynan Olıver iri áriptermen jazylǵan «Hempton» degen jazýdy oqydy.

Birneshe saǵat boıy olar qala shetinde kezip júrdi de qoıdy. Aqyry qalaǵa oralyp, jarnamasy óshe bastaǵan eski traktırge kirip, ózderine tamaq ákelýin tapsyrǵan.

Ac úıi kóldeneń jýan bórene tastalǵan alasa tóbeli, shirik ıisi múńkigen bólme eken de, al oshaqtyń aldynda bıik arqalyqty otyrǵyshtar tur, olarda jumys kıimdi, túrleri dórekileý kisiler otyr. Olar Olıverge de, Saıkske de eshqandaı kóńil aýdarǵan joq. Saıks te bularǵa tıtteı kóńil burmastan, otyrǵandaryn da elemeı, jasóspirim serigi ekeýi buryshqa jaıǵasty.

Tamaqqa olar sýyq et alǵan, al tamaqtan soń mıster Saıks úsh-tórt márte qorqoryn tartyp alǵansha olar uzaq otyrdy. Endi Olıver budan ári qaraı júrmeıtinderine kúmándaǵan da joq. Erte turyp, jolǵa shyqqannan ábden sharshaǵan bala qalǵı bastaǵan, sonan soń qalǵyǵannan, temekiniń tútininen uıyqtap ketken.

Muny Saıks túrtip oıatyp jibergende ábden qarańǵy túsken eken. Ol uıqysyn jeńip, otyrǵyshqa otyryp, jan-jaǵyna qarasa Saıks bir jumysshymen birge syra iship, qaýqyldasyp otyr.

— Sóıtip, siz Loýer-Halıfordqa barasyz ǵoı? —dep surady Saıks.

— Iá, — dep qostady jigit, ol ishkilikten ózin jaısyzdaý sezinip otyrǵan, álde jaqsyraq pa, — uzamaı júrip ketem. Búgin tańerteńgideı emes, atym bos barady, tez júredi ózderi. Sonyń densaýlyǵy úshin ishelik! Ýra! Bul degen tamasha at!

— Siz, balam ekeýimizdi jetkizip salmas pa ekensiz? — dep surady Saıks jańa tanysyna syra usyna berip.

— Nesi bar, sizder qazir júrip ketpek bolsańyzdar aparyp-aq salaıyn, — dedi jigit. — Sizder Halıfordqa baramysyzdar?

— Shepertonǵa, — dep jaýap qatty Saıks.

— Aparaıyn,.. — dedi anaý. — Bári tólendi me, Bekı?

— Iá, myna jentlmen bárin de tóledi, — dedi qyz.

— O, joq! —dep daýystap jiberdi jigit qyzǵan adamnyń mańǵazdyǵymen. — Bulaı etýge bolmaıdy.

— Nege? — dep qarsylyq bildirdi Saıks. — Siz bizge qyzmet kórsetpeksiz, meniń de sizge bir-eki saptyaıaq syra áperýge qaqym bar shyǵar.

Bul ýájǵa qalyń oıǵa batqan jannyń keıpimen oılanyp qalǵan jańa tanys Saıkstiń qolynan shap berip, sen tamasha jigitsiń degendi aıtty. Buǵan mıster Saıks bul áziliń ǵoı dep jaýap qatty; eger jigit sap-saý bolsa, bulaı paıymdaýǵa ábden negizi bolar edi.

Birneshe jyly lebizder bildirgen soń, bular qalyp bara jatqandarǵa qaıyrly tún tilep, shyǵyp ketti; qyzmetshi áıel qumyra men stakandardy qolyna ustap, ketip bara jatqandarǵa qaraý úshin esikke bettegen.

Syrtynan saýlyǵyna ishken at arbaǵa jegilgen kúıi esik aldynda tur eken. Olıver men Saıks budan ári sypaıygershilik saqtap jatpastan arbaǵa otyra ketken, al qojaıyn bolsa, atyn jigerlendirip, atshyǵa álemde saǵan teń eshkim joq degendi aıtý úshin az-kem bógelip qaldy. Sonan soń oǵan aıdaı ber dep buıyrylǵan, biraq osy eki arada at úlken aqymaqtyq istedi: asqan jekkórinishpen basyn shulǵydy, kósheniń kelesi betindegi úıdiń terezesine basyn suqty, osy erlikterin júzege asyrǵan soń tik qarǵydy da, osydan keıin ǵana ekilene shapqylap, arbany saldyr-gúldir etkizip, qaladan shyqty.

Kesh óte qarańǵy edi. Ózennen jáne mańaıdaǵy batpaqtan kóterilgen dymqyl tuman muńdy dala ústinde tutasyp turyp aldy. Sýyq deneni qarıdy. Teńirek túnerińki, qap-qara. Eshkim tis jarǵan joq; at aıdaýshy qalǵyp otyr, Saıks onymen áńgimelesýge yqylas bildirmedi. Qoryqqannan, árqıly jaman oılardan azaptanǵan Olıver búrisip, arbanyń buryshynda buıyǵyp otyr: eńseni ezgen tóńirektiń áýenine qosylǵandaı butaqtary qaraýyta qozǵalǵan aǵashtardyń ornyna árqıly bir elester kólbeńdeıdi.

Olar Sanberı shirkeýiniń janynan ótkende saǵat jetini soqty. Qarsy bettegi, júk tasýshynyń úıiniń bir terezesinde jaryq bar eken, sonysy jolǵa túsip tur, zıratty jaǵalaı ekken shilikti qoıý qarańǵylyq odan ári orap alǵan tárizdenedi. Alystap qulaqqa kúrkirep aqqan sýdyń shýy keledi, al eski aǵashtardyń japyraqtary jelmen jaı sybdyrlap tur. Bul ólgenderge tynyshtyq tileıtin qońyr áýen tárizdi.

Sanberı artta qala berdi de, bular keń jolǵa shyqty. Eki-úsh mılden keıin arba toqtaı qaldy. Olıverdi qolynan ustaǵan Saıks arbadan tústi, bular taǵy ári qaraı júrip ketti.

Dymy quryǵan balanyń barsha úmitine qaramastan, bular Shepertonda da birde-bir úıge kirgen joq, tek alystan taǵy bir qalanyń ottary kóringenshe tolarsaqtan saz keship, tastaı qarańǵyda kóńilsiz soqpaq joldarmen, jel úrip turǵan alańqaılarmen júre bergen. Qadala qaraǵan Olıver aıaǵynyń astynan sý kórgen soń, ózderiniń kópirge kep qalǵandaryn túsindi.

Kópirge jetkenshe eshqaıda burylmastan kele jatqan Saıks, kenetten solǵa, jaǵalaýǵa bettegen. «Ol jaqta sý ǵoı!» —dep oılady Olıver qorqynyshtan tastaı qatyp.

«Ol meni myna ıen jerge óltirýge ákelgen bolar».

Ol óziniń qyrshyn ómirin saqtap qalý úshin, jerge jata ketpek edi, kenet ózderiniń jartylaı qıraǵan ıesiz úıge kelip jetkenderin baıqaı qaldy. Shirı bastaǵan kire beris esiktiń eki jaǵynda bir-bir tereze bar eken; joǵaryda taǵy bir qabat kórinedi, biraq onyń esh jerinde jaryq joq.

Úı ábden tozyǵy jetken, qap-qara, sirá, eshkim turmaıtyn bolsa kerek.

Saıks Olıverdiń qolyn áli de jibermegen kúıi alasa kire beris esikke jaıymen taıap kelip, serippe temirdi keterdi. Onyń ıtergenine esik ashylyp ketti de, bular ishke endi.

XXII TARAÝ

Qulypty buzyp, urlyqqa túsý

— Eı, — degen bular dálizge kirgen boıda qyryldaǵan, jýan daýys estildi.

— Baqyrma, — dedi Saıks esikti jaba berip. — Bizge jaryq ákelshi, Tobı.

— Ehe! Bul meniń dosym ǵoı! —dep aıqaılady álgi daýys. — Jaryq ákel, Barnı, jaryq ákel! Ana jentlmendi kirgiz... Al eń aldymen siz osy uıqyńyzdy ashyp almas pa ekensiz?

Shamasy, sheshen ózi til qatysqan adamyn uıqysynan oıatý úshin aldymen oǵan aıaq kıim kıerde paıdalanatyn qalaqshany ma, álde basqa birdeńeni jiberip qaldy-aý deımin, sebebi saldyr-gúldir etip, aǵashtan jasalǵan birdeńe jerge tústi de, artynsha uıqyly-oıaý jatqan bireýdiń túsiniksiz mińgirlegeni qulaqqa shalyndy.

— Estımisiń sen, joq pa? — dep sózin jalǵady jańaǵy daýys— Dálizde Bıll Saıks tur, ony eshkim qarsy almaıdy, al seniń asyńa ashyn qosqan adamdaı sileıip jatysyń mynaý. Nemene, esińdi jıdyń ba, álde uıqyń shaıdaı ashylýy úshin myna temir shyraǵdanmen sybaǵańdy bereıin be?

Osy suraq berilisimen-aq, bireýdiń edende ókshesi jelingen týflıin sylpyńdata basqany estilip, artynsha oń esikten — aldymen kúńgirt janǵan shyraq, sonan soń burynyraqta sýrettelgen, Safren-Hıldegi traktırdiń jeksuryn qyzmetshisiniń sulbasy kórindi.

— Mıster Saıks, — dep daýystady Barnı shyn kóńilimen, álde jorta qýanǵan bolyp. — Kirińiz, ser, tórletińiz!

— Al, kire ber, — dedi Saıks Olıverdi ıtermelep. — Tezirek, áıtpese óksheńdi basyp ketip júrermin.

Sylbyrlyǵy úshin balaǵattap, Saıks Olıverdi ıterip qalyp edi, olar alasa qarańǵy bólmeden kelip shyqty. Munda kúıemen ystalǵan kamın, eki-úsh synyq otyrǵysh, stol jáne ústinde aıaǵyn aıqastyryp, uzyn qysh qorqoryn tartyp, alpamsadaı denesimen bir kisi jatqan óte eski dıvan tur. Onyń ústinde sarǵylt tústi, úlken qola túımeli sándi tigilgen súrtýgi, qyzǵylt sary galstýgi, kózge uryp turatyn shubar beshpet jáne qysqa qara shalbary bar eken. Mıster Krekıttiń (bul sonyń ózi edi) basynda da, bet-júzinde de shash, qyl-qybyr degender pálendeı kóp emes-ti, al barynyń túsi qyzǵyltym edi de, burym tárizdi qoıa berip, buıralap tastaǵan shashyn arzanqol úlken saqınaly kir-kir saýsaqtarymen taraqtap qoıady. Orta boılydan sál bıikteý onyń aıaǵy álsizdeý sıaqty, biraq onysy soza tastap jatqan uzyn qonyshty etigine asa suqtana qarap, rahattanýyna esh bóget jasaǵan joq.

— Bıll, dostym! — dedi álgi basyn esikke bura berip. — Sizdi kórgenime qýanyshtymyn. Men tipti bizdiń isimizden siz bas tartqan joq pa eken dep qorqa bastaǵan em, olaı bolǵanda, táýekelge bel baılap ózim kirer edim. Oh!

Olıverdi kórgende qatty tańdanǵannan daýsy shyǵyp ketken mıster Tobı Krekıt otyra ketip, bul ne ekenin bilgisi kelgen.

— Bar bolǵany, bala ǵoı, — dep jaýap qatqan Saıks otyrǵyshyn kamınge jaqyndata tústi.

— Mıster Fedjınniń qamqorlyǵyndaǵylardyń biri, — dep yrjıdy Barnı.

— Ah, Fedjındiki me? — dep daýystap jiberdi Tobı, Olıverge qaraı berip. — Aıtary joq, sırek kezdesetin balaqaı — mundaıǵa shirkeýdegi kári ledı ataýlynyń qaltasyn tazalap shyǵý túkke turmaıdy! Bul momynyń áli-aq Fedjınge sarqylmas dáýlet jınap berer!

— Jarar, jarar, jetedi! — dep shydamsyzdana sózin bólip jibergen Saıks eńkeıe berip dosynyń qulaǵyna birdeńeni sybyrlap edi, mıster Krekıt shydaı almaı qarqyldap kúlip jiberdi de, Olıverge tańdanǵan kózqaraspen qadala qarady.

— Al endi, — dedi Saıks álgindegi ornyna jaıǵasa bepip, — biz munda otyra turǵansha iship-jeıtin birdeńe berińder, bul bizdi sergitedi, tym quryǵanda meni. Kamınge taıaý otyryp, tynyǵyp al, balaqaı, — tym alysqa bolmaǵanmen — túnde saǵan taǵy da júrýge týra keledi.

Olıver Saıkske jasqana, lám-mım demeı, tańdana qaraǵan. Sonan soń otyrǵyshyn otqa jaqyndatyp, otyrdy da, basyn salbyratyp jiberdi — basy aýyryp otyrǵan — óziniń qaı jerde otyrǵanyn da, tóńireginde ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn da uǵyna almady.

— Al, — dedi Tobı jas evreı tamaq ákelip, stolǵa shólmek qoıǵan soń. — İstiń sátti bolýy úshin!

Osylaısha tost sóılegen soń, ol ornynan turyp, bos qorqoryn buryshqa jaıymen qoıdy da, stolǵa kelip, stakanǵa araq quıyp, qaǵyp saldy. Mıster Saıks te iship qoıdy.

— Balaǵa da azdap berý kerek, — dedi Tobı, rúmkeniń jartysyna deıin quıyp. — Tartyp jiber, beıkúná pendem.

— Rasymdy aıtsam, — deı berdi Olıver, oǵan jalynyshpen qarap— rasymdy aıtsam men...

— Tartyp jiber! —dep qaıtalady Tobı. — Men saǵan paıdaly bolaryn bilmeı tur deısiń be?.. Buǵan ishýge buıyrsańyzshy, Bıll.

— Durysy iship qoısyn! —dedi Saıks qaltasyn qaǵyp qoıyp. — Sýaıttardyń búkil tobyrynan góri budan kórgen mashaqatym bir basyma jeterlik. İsh, saıtannyń balasy, ish!

Eki erkektiń álpetinen záresi ushqan Olıver rúmkedegini iship jiberemin dep, qaqalyp-shashalyp qaldy da, Tobı Krekıt pen Barnıdiń aıyzyn qandyrdy, tipti qabaǵynan qar jaýǵan mıster Saıks te ezý tartty.

Osylaısha Saıks ar jaǵyna el qondyrǵan soń (Olıverge de zorlap nannyń qabyǵyn jegizgen) ana ekeýi azdap kóz shyrymyn alý úshin otyrǵyshtaryna jaıǵasty. Olıver kamın janyndaǵy óz otyrǵyshynda qala bergen, kórpege oranyp alǵan Barnı kamın sharbaǵynyń aldyna edenge qulaı ketti.

Biraz ýaqyt olar uıyqtap jatty nemese uıyqtaǵan boldy, bir-eki márte ornynan turyp, kamınge kómir tastaǵan Barnıden ózge eshkim ornynan qozǵalǵan joq. Olıver qalǵyp otyrǵan, oǵan kóńilsiz soqpaq jol kezip, qaraıǵan zırattardy aralap júrgendeı, búgin kúıi boıy kóz aldynan ótken sýretter qaıta elesteı bergen edi, kenet, ornynan atyp turyp, saǵat bir jarym bolǵanyn aıtqan Tobı Krekıt oıatyp jiberdi.

Bir sekýnttan keıin qalǵan ekeýi de oryndarynan kóterilip, ázirlikke kiristi. Saıks pen dosy moıyndaryn, ıegin jalpaq qara bókebaımen orap, paltolaryn kıdi. Barnı shkafty ashyp, odan árqıly aspaptar alyp shyǵyp, qaltalaryna tyqqyshtap jatty.

— Itterdi ákelshi maǵan, Barnı, — dedi Tobı Krekıt.

— Minekı, — dedi Barnı oǵan eki tapanshany usynyp jatyp. — Ózińizdiń oqtaǵandaryńyz.

— Jaraıdy! — dedi Tobı olardy jasyra berip. — Al egeýler qaıda?

— Mende, — dedi Saıks.

— Tisteýikter, ashqyshtar, burǵylar, shamdar — eshteńe umyt qalǵan joq pa? — dep surady Tobı paltosynyń eteginiń astyna shaǵyp súımendi qystyra berip.

— Bári de durys, — dep jaýap qatty joldasy. — Taıaqtardy ákel, Barnı. Júretin ýaqyt boldy.

Osy sózderdi aıtyp, ol Barnıdiń qolynan jýan taıaqty aldy da, bireýin Tobıge ustatyp, Olıverdiń shekpepin túımeleı bastaǵan.

— Al, káne, — dedi Saıks qolyn sozyp.

Ádetten tys serýennen, taza aýadan, zorlap ishkizgen araqtan basy aınalǵan Olıver Saıkstiń sozǵan qolyna óz qolyn eriksiz ustata saldy.

— Ar jaq qolynan usta, Tobı, — dedi Saıks. — Syrtty qarashy, Barnı.

Anaý esikke qaraı ketti de, qaıta oralyp, bári de oıdaǵydaı dedi. Eki qaraqshy Olıvermen birge shyqty. Barnı esikti muqıat jaýyp alyp, kórpege qaıta oranyp uıyqtap ketti.

Kózge túrtkisiz qarańǵy edi. Tuman álgiden góri qoıýlana túsken, jaýyn bolmaǵannyń ózinde aýanyń ylǵaldylyǵy sonsha úıden shyqqandaryna birneshe mınýt ótken soń Olıverdiń shashy men qoly dymqyldanyp ketti. Olar kópirden ótip, Olıver buryn da kórgen ottarǵa qaraı bet túzedi. Aralyq alys ta emes edi, jáne olar tez júrgendikten, uzamaı Chertsıge de jetken.

— Qalany tike kesip óte bereıik, — dep sybyrlady Saıks. — Túnde eshkim de bizge jolyǵa qoımas.

Tobı kelisti de, olar qazirgi shaqta múlde ıen kishkentaı qalanyń úlken kóshesimen tez-tez basyp kele jatty. Keıbir jatar bólmelerdiń terezesinen kómeski jaryq jyltyraıdy, anda-sanda qarlyǵa úrgen ıt daýsy tún tynyshtyǵyn buzyp ketedi. Biraq kóshede eshkim kezdespedi. Shirkeý qońyraýy ekini soqqanda bular qaladan shyǵyp ta ketken edi.

Olar júristerin jyldamdatqan, solǵa burylyp jolǵa shyqqan. Shırek mıldeı júrgen soń bular jalǵyz úıge jetken. Syrtqy qorshaýyna Tobı Krekıt entigin de baspastan qas qaqqansha órmeleı jóneldi.

— Endi balany ákelińiz, — dedi Tobı. — Kóterińiz ony, men ilip alam ǵoı.

Olıver jan-jaǵyna qarap ta úlgergen joq, Saıks ony qoltyǵynan ala bergen, endi bir úsh-tórt sekýnttan keıin Tobı ekeýi qorshaýdyń ar jaǵyndaǵy shóptiń ústinde jatty. Saıks te bógelmeı bularǵa qosyldy. Sóıtip, barlyǵy jymyn basyn úıge bettedi.

Qorqynysh pen sharasyzdyqtan esi shyqqan Olıver tek osy arada ǵana bul ekspedısıa maqsatynyń kisi óltirý bolmaǵanmen, beri salǵanda tonaý ekendigin túsindi. Judyryǵyn tas qylyp túıip alǵan ol, shydaı almaı shyńǵyryp jibergen. Kózi qaraýytyp, qýarǵan júzinen sýyq ter shyqty, aıaǵy júrýge jaramaı, tizerlep qulaı ketken.

— Tur ornyńnan! — dep ysyldady doldanǵannan qalsh-qalsh etken Saıks qaltasynan tapanshasyn shyǵaryp. — Tur, áıtpese basyńnyń byt-shytyn shyǵaram!

— Qudaı úshin, jiberińizshi meni! — dep zarlandy Olıver. — Men qazir keteıin de dalanyń bir jerinde-aq óleıin. Men eshýaqytta Londonnyń qarasyn kórmeıin, eshýaqytta, eshýaqytta! Meni aıańyzdarshy, urlyq isteýge májbúr etpeńizdershi! Barsha qasıetti perishteler úshin, maǵan rahym jasańyzdarshy!

Osylaı jalynǵan adamy aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp, tapanshasynyń qulaǵyn qaıyrdy, biraq Tobı tapanshany qaǵyp jiberdi de, balanyń aýzyn basyp, úıge qaraı súıreı jóneldi.

— Tynysh, — dep sybyrlady ol. — Bul jerde munyń eshqandaı septigi joq. Endi bir aýyz sóz aıtsań ózim-aq jaıyńdy tabamyn, tóbeńdi oıamyn. Eshqandaı ý-shý bolmaıdy, synalǵan tásil. Al, Bıll, syndyr myna qaqpaqty. Balanyń qazir ózine-ózi kelgenine kepildik bereıin. Mundaı sýyq túnderde eresek adamdardyń da alǵashqy mınýttarda sasyp qalatyny bolady — óz kózimmen kórgem.

Saıks osyndaı iske Olıverdi jibergen Fedjınge qarǵysyn jaýdyra, shý shyǵarmaı, súımenin saldy. Kóp uzamaı Tobı ekeýi topsaǵa ilinip turǵan qaqpaqty julyp alǵan.

Bul úıdiń art jaǵyndaǵy taqtaıyn jıi etip qıýlastyrǵan, jerden bes jarym fýttaı joǵary turǵan kishkentaı tereze eken, dálizdiń shetindegi syra qaınatyp, ydys jýatyn bólme edi. Tesik tym kishkentaı eken de, ıeleri shamasy, ony berigirek jabýdy qajet kórmegen sıaqty, degenmen buǵan Olıverdiń denesindeı balanyń kirip ketýine ábden múmkin bolatyn. Az-kem aınalysqan soń mıster Saıks tereze tıeginiń de sharýasyn bitirip, terezeni shalqasynan ashyp tastady.

— Endi tyńda, saıtannyń kúshigi! — dep ysyldady Saıks, qalta shamynyń sáýlesin Olıverdiń júzine túsirip. — Men seni myna terezeden kirgizip jiberem. Sen myna shamdy alasyń da, qarsy aldyńdaǵy satymen kóterilip, aýyzǵy bólme arqyly kirer esikke baryp, sony ashyp, bizdi ishke kirgizesiń.

— Joǵaryda úlken tıek bar, oǵan boıyń jetpeıdi, — dep sózge aralasty Tobı. — Aýyzǵy bólmedegi oryndyqqa shyq.. Onda úsh oryndyq bar, Bıll, arqalyqtarynda úlken kók syńar múıiz ben altyn aıyrdyń sýreti bar, qart ledıdiń gerbi.

— Toqtaı tur! —dep sózin bóldi Saıks oǵan túıile qarap. — Bólmelerdiń esigi ashyq pa?

— Shalqasynan ashyq tur, — dedi Tobı aldymen terezege úńilip. — Ǵajap boldy! — Myna arada tósenishi jatatyn ıt uıqysy kelmegende dálizben emin-erkin qydyrý úshin ony árdaıym ashyq qaldyrady. Ha-ha-ha! Al Barnı ony búgin aldap ertip ketken. Ǵajap emes pe!

Mıster Krekıt azar estirte sybyrlaı sóılep, dybys shyǵarmaı kúlgenmen de, Saıks oǵan aýzyn jaýyp, iske kirisýdi buıyrdy. Tobı aldymen qaltasynan shamyn alyp jerge qoıdy, sonan soń basyn terezeniń túbinde qabyrǵaǵa taqap, qolyn tizesine tiredi de, arqasyn tosty. Osylaı istegen soń, Saıks oǵan shyqty da, Olıverdi jaǵasynan ustap, aldymen aıaǵynan terezege suǵyp, aman-esen edenge túsirdi.

— Myna shamdy al, — dedi Saıks bólmege basyn suǵyp. Aldyńnan satyny kórip turmysyń?

Óli-tiriniń arasyndaǵy Olıver «Iá» dep sybyrlaǵan. Kirer esikti tapanshasymen nusqaǵan Saıks únemi muny nysanaǵa alyp otyratynyn, eger sál bógele qalsa, sol mezette múrdem ketiretinin qysqasha eskertip ótti.

— Barlyǵy da qas qaqqansha istelýge tıis, — dep sózin jalǵady Saıks aqyryn ǵana. — Men seni jibere salysymen dereý iske kiris. Eı, bul ne?

— Ne bop qaldy? — dep sybyrlady joldasy.

Ekeýi de tyń tyńdaı qalǵan.

— Eshteńe de emes! —dedi Saıks Olıverdi jibere bepip. — Bar endi!

Onyń jınaqtap úlgergen osy aralyqta bala basyn qaterge tige tura — aýyzǵy bólmeden shyǵatyn satymen týra júgirip, dabyl kótermekke bekem bel baılaǵan. Osy sheshimge kelgen ol urlana basyn, esikke bettedi.

— Keıin qaıt! — dep aıqaılap jiberdi kenet Saıks. — Keıin qaıt! Qaıt keıin!

Úıde ornaǵan óli tynyshtyqty ashshy aıqaı buzyp jibergende, shoshynǵannan shamyn túsirip alǵan Olıver ne ilgeri júrerin, ne keıin qasharyn bilmeı qatty sasty.

Aıqaı qaıta estildi de — jaryq jandy, onyń kóz aldynda satynyń joǵarǵy jaǵynan záreleri ketip shala-pula kıingen eki adam paıda boldy. Jalyn jarq etip, qulaq tundyrǵan shý estildi, tútin shyǵyp, qaıdan ekeni belgisiz, birdeńe tars etti de, Olıver keıin qaraı teńselip ketti.

Saıks qas qaqqandaı sátke joǵalyp ketti de, qaıta paıda bolyp, tútin seıilgenshe muny jaǵasynan shap bergen. Ol keıin qaraı qashyp bara jatqandardyń sońynan tapanshasyn bir atyp jiberip, balany joǵary qaraı ala jóneldi.

— Myqtap usta, — dep sybyrlady Saıks, balany terezeden túsire berip. — Eı, ákelshi bókebaıdy. Mynalar buǵan tıgizipti. Tezdet! Balanyń qany toqtamaı barady.

Sonan soń Olıver qońyraý únin, myltyq daýystaryn, aıqaı-uıqaıdy qulaǵy shaldy, ózin bireýdiń kedir-budyr jermen jyldam basyp áketip bara jatqanyn sezindi. Al sodan soń ý-shý alysta qala berdi de, júregin bir yzǵar búrip aldy. Budan arǵysyn ol kóre de, estı de alǵan joq.

XXIII TARAÝ

Mıster Bambl men áldebir ledıdiń arasyndaǵy jaǵymdy áńgimeni, keıbir jaǵdaıda tipti bıdldiń de sezimnen quralaqan bolmaıtyndyǵyn sóz etedi

Kún keshkilik sumdyq sýytty. Jerde jatqan qarǵa muz qabyrshyq paıda boldy, tek súrleý joldar men yqtasyndaǵy kúrtik qardyń betimen doldana soqqan jel qar boratyp, úıirip ákep, qaıta shashady. Qytymyr qap-qarańǵy, sýyq kesh qarny toq, jyly baspanasy barlardy peshteriniń janyna qýyp tyǵyp, basynda úıi, baýyrynda qazany barlyǵy úshin qudaıyna qulshylyq etýge, al úı-kúısiz, ashtan ólgeli júrgen sorlylardy jerge sulap túsip óle berýge májbúr etkendeı.

Oqýshylarymyz Olıver Tvıstiń týǵan jeri arqyly burynnan tanys jumys úıiniń baqylaýshysy mıssıs Kornı óziniń kishkentaı jeke bólmesinde, mazdap janǵan ottyń janynda, shaǵyn dóńgelek stolǵa masattana kóz tastap qoıady, onda baqylaýshynyń tilegenindeı jaqsy keshki asqa qajetti árqıly buıymdar salynǵan podnos turǵan-dy. Mıssıs Kornıdiń bir shynyaıaq shaı ishkisi kelgen. Ol kózin stoldan kamınge tastaǵan kezde búkil sháınek ataýlynyń ishindegi eń kishkentaıy jińishke daýyspen bir sazdy syzyltyp qoıa bergende, mıssıs Kornıdiń ishteı qanaǵattaný sezimi kúsheıe tústi de, jymıyp qoıdy.

— Ne deımiz endi! — baqylaýshy áıel stolǵa shyntaqtap, otqa oılana kóz tastady. — Bizdiń árqaısysymyzǵa táńirdiń bergeni kóp, sol úshin oǵan raqymdy bolý kerek. Tipti kóp bergen. Tek biz ony túsine bermeımiz. Jo-joq!

Osyny túsinbeıtin sorlylardyń kókirek kózderiniń soqyrlyǵyna nalyǵandaı mıssıs Kornı basyn muńaıa shaıqady da, ishi eki-úsh ýnsıalyq metal sháınekke kúmis qasyǵyn (jeke menshigi) salyp, shaı demdeýge kiristi.

Bizdiń osal rýhymyzdyń tynyshtyǵyn buzý degen túkke turmaıtyn nárse ǵoı. Mıssıs Kornı ózimen-ózi oıǵa berilip ketken kezde, óte kishkentaı, betimen-bet qylyp toltyrylǵan qara sháınektegi sý asyp tógildi de, azdap mıssıs Korpıdiń qolyn kúıdirip ketti.

— Ah, qarǵys atsyn seni! —dep aıqaılap jiberdi qurmetti baqylaýshy áıel, sháınekti asyǵyp-úsigip kamınge qoıa berip. — Ońbaǵan nárse! Bar bolǵany eki shynyaıaq sý sıady! Kimge munyń keregi bar deısiń!.. Tek qana, — dep az-kem oılana sózin jalǵady mıssıs Kornı, — tek qana men sıaqty jeke basty bireýge bolmasa! Áı, qudaı-aı!

Osy sózderdi aıtqan baqylaýshy áıel, kresloǵa qulaı ketip, stolǵa qaıta shyntaqtady da, óziniń jalǵyzbasty taǵdyryn oılap ketti. Kishkentaı sháınek pen bir ǵana shynyaıaq mıster Kornı (osydan nebári jıyrma bes jyl buryp kóz jumǵan) jaıyndaǵy muńdy oılardy eske túsirdi de, áıeldiń eńsesin túsirip jiberdi.

— Endi meniń ondaı eshkimim de bolmaıdy! —dep renjı sóıledi mıssıs Kornı. — Tap sondaı meniń endi eshkimim de bolmaıdy!

Bul sońǵy sózdiń kúıeýine me álde sháınekke me kimge arnalǵany belgisiz edi. Múmkin sońǵysyna arnalǵan bolar, sebebi mıssıs Kornı aldymen oǵan qarap aldy da, sodan keıin ottan túsirdi. Birinshi shynyaıaqty iship bolǵany-aq sol edi, kenet esikti bireýdiń aqyryn qaqqany mazasyn aldy.

— Al kire berińder! —dedi mıssıs Kornı julyp alǵandaı. — Sirá, taǵy bir kempir ólgeli jatqan shyǵar. Bulardyń men asqa otyrsam-aq óle qalatynyn qaıtersiń. Turmańdar onda, sýyq kirgizbeńder deımin. Al, taǵy ne bop qaldy?

— Eshteńe bolǵan joq, sýdaryná, eshteńe de, — dep jaýap qatty erkek daýsy.

— Ah, qudaıym-aı! — dep aıqaılap jiberdi baqylaýshy áıel, jumsaǵyraq daýyspen. — Shynymen-aq mıster Bambl bolǵany ma?

— Qyzmetińizge ázirmin, sýdaryná, — dedi bashmaǵyndaǵy balshyqty tazalap, paltosynyń qaryn qaǵý úshin esikke aıaldaı qalǵan mıster Bambl bir qolyna qalpaǵyn, ekinshi qolyna túıinshek ustaǵan kúıi kire berip. — Esikti jabýǵa buıyrasyz ba, sýdaryná?

Mıster Bamblmen esikti jaýyp kezdesý ábestik bolmas pa eken dep qaýiptengen ledı jaýap berýge táýekel etpegen. Onyń bógelip qalǵanyn paıdalanǵan, ári ózi de jaýrap qalǵan mıster Bambl ruqsat kútip turmastan esikti jaýyp aldy.

— Aýa raıy buzylyp ketti ǵoı, mıster Bambl, — dedi baqylaýshy áıel.

— Iá, sýdaryná, buzylyp ketti, — dep jaýap qatty bıdl. — Mundaı aýa raıy prıhodka qyp-qyzyl qyrsyq, sýdaryná. Búgin tústen keıin mıssıs Kornı, biz tórt qadaqtyq jıyrma nan men bir jarym bas sútsirne tarattyq, al myna kedeıi túskirler sonda da razy emes.

— Iá, árıne, olar qashan razy bolýshy edi, mıster Bambl, — dedi baqylaýshy áıel, shaıyn soraptaı otyryp.

— Ras aıtasyz, sýdaryná, qashan? — dep ilip áketti mıster Bambl. — Búgin bir adamǵa úlken semásyna jáne áıeline bola tórt qadaq nan jáne ólshemeı-aq bir kesek sútsirne berdik. Al siz oǵan álgi shyn kóńilimen razy boldy dep oılaımysyz, sýdaryná? Soqyr tıyn ǵurly kórgen joq! Siz ol ne istedi dep oılaısyz, sýdaryná? Kómir suraı bastady — qol oramalǵa salyp bolsa da, tıtteı ber deıdi. Kómirdi! Sonda ol ne istemek? İrimshik qýyrmaqshy, sodan soń taǵy suramaq qoı baıaǵy. Bul jurttyń ádeti mine qandaı sýdaryná: aljapqyshyna búgin kómir toltyryp berip kór, ol uıatsyz, búrsúgúni tilenip qaıta keledi.

Baqylaýshy áıel mynadaı beıneli baılamǵa óziniń tolyǵynan qosylatynyn bildirgen soń, bıdl sózin ári qaraı jalǵady:

— Men tipti munyń nege aparyp soǵaryn bilgen de joqpyn, — dedi mıster Bambl. — Burnaǵy kúni — siz kúıeýge shyqqan kisi bolǵan soń, sýdaryná, sizge muny aıta berýge bolady, — burnaǵy kúni, ústine julym-julym birdeńe kıgen (bul arada mıssıs Kornı kózin tómen salǵan) bireý, tústikte úıinde qonaqtar otyrsa da bizdiń beketshige kelip, ózine kómek surapty, mıssıs Kornı. Jáne ketkisi kelmeı, qonaqtarǵa jaman áser ete bastaǵan soń beketshi oǵan bir qadaq kartop pen jarty pınta suly unyn beripti. «Ah, qudaıym-aı! —deıtin kórinedi álgi rahymsyz ońbaǵan. — Mynaýyń maǵan ne bolady? Bul degenińiz maǵan temir jıekti kózildirik bergenmen birdeı ǵoı!» «Óte jaqsy, — deıdi bizdiń beketshi bergenin qaıyryp alyp jatyp, — endi bul jerden siz eshteńe de ala almaısyz». — Iaǵnı, kósheniń bir buryshynda ashtan óle ber degenińiz ǵoı! — deıdi qańǵybas. «Joq, ólmeısiń», — depti oǵan bizdiń beketshi...

— Ha-ha-ha! Tamasha! Anaý mıster Granatqa qandaı uqsas edi, solaı ma? — dep sózin bólip jiberdi baqylaýshy áıel. — Ári qaraı, mıster Bambl!

— Sóıtip, sýdaryná, — dep áńgimesin jalǵady bıdl, — anaý ketip qalǵan da, sol boıy kóshede ólgen. Qandaı qyrsyq qaıyrshy deseńizshi.

— Mundaıǵa eshýaqytta da senbes em! — dedi baqylaýshy áıel. — Siz, mıster Bambl, kósheden kelgenderge qaıyrym jasaý jaman nárse dep oılaısyz ba osy? Siz kópti kórgen jentlmen, muny bilýge tıissiz. Qalaı oılaısyz?

— Mıssıs Kornı, — dedi bıdl óziniń bir nárseden habardar ekenin moıyndaıtyn adamdardaı jymıyp, — mundaılarǵa qol ushyn berý — tıisti erejeni saqtaı otyryp, tıisti erejeni, sýdaryná! — bul prıhodqa úlken kómek. Qol ushyn berýdegi birinshi ereje, qaıyrshylarǵa qajet emes dúnıesin berý bolyp tabylady... Sonda olardy qaıta-qaıta kele berý de toıdyrady.

— Ah, qudaıym-aı! — dedi mıssıs Kornı daýystap. — Qandaı aqylmen tabylǵan nárse edi.

— Endi qalaı? Óz aramyzda qalsyn, sýdaryná, — dedi mıster Bambl, — bul asa mańyzdy ereje, eger siz qazymyr gazetterge ilinip ketip jatqan jaǵdaılarmen áýestener bolsańyz, joqshylyq kórgen semálardyń járdemdi bir kesek sútsirke túrinde alatynyn baıqar edińiz. Qazir, mıssıs Kornı, búkil elde osyndaı tártip ornatylǵan. Degenmen, — dep qosyp qoıdy bıdl, túıinshegin sheship jatyp, — bul qyzmet qupıasy, sýdaryná, bul jaıynda siz ben biz sıaqty prıhod sheneýnikterinen ózge eshkimge aıtýǵa bolmaıdy... Al mynaý portveın, sýdaryná, aýrýhanaǵa dep prıhod soveti búgin alǵan: eshqandaı aldaý-saldaýy joq búgin ǵana bóshkeden quıylǵan naǵyz portveın: áınekteı móp-móldir, eshqandaı tunbasy da joq!

Shólmektiń birin jaryqqa tosyp, sharaptyń joǵarǵy sapasyna kózin jetkizý úshin ábden shaıqap kórgen mıster Bambl eki bótelkeni de komodtyń ústine qoıyp, orap ákelgen qol oramalyn búktep, qaltasyna muqıat salyp, qaıtýǵa jınalǵan adamdaı shlápasyn alǵan.

— Aıazǵa shyǵatyn boldyńyz ǵoı, mıster Bambl, — dedi baqylaýshy áıel.

— Alaı-dúleı jel, — dedi mıster Bambl shıneliniń jaǵasyn kóterip. — Qulaǵyńdy julyp kete jazdaıdy.

Baqylaýshy áıel kózin kishkentaı sháınekten esikke qaraı bettegen bıdlge aýdarǵan, bıdl buǵan qaıyrly tún tilegeli jótele bergende, áıel qysylyp-qymtyryla budan bir shynyaıaq shaı iship ketpes pe ekensiz dep surady.

Mıster Bambl dereý jaǵasyn qaıta qaıyryp, shlápasy men taıaǵyn otyrǵyshqa qoıdy da, basqa bir otyrǵyshty stolǵa qaraı jyljytty. Jaıymen ornyna jaıǵasa bergen ol, kózin ledıge tastaǵan. Áıel kózin kishkentaı sháınekten almaı otyr. Mıster Bambl taǵy jótelip, taǵy jymıdy.

Mıssıs Kornı shkaftan ekinshi shynaıaq pen shaı tabaq alý úshin ornynan turǵan. Ornyna qaıta otyrǵanda munyń kózi syrbaz bıdldiń kózimen túıisip qaldy, áıel qyzaryp ketip, shaı quıa bastady. Mıster Bambl taǵy jótelgen — biraq munysy burynǵydan góri qattyraq edi.

— Táttirek shaı ma, mıster Bambl? — dep surady baqylaýshy áıel, qant salǵyshty ala berip.

— Eger ruqsat etseńiz, táttirek, sýdaryná, — dep jaýap qatty mıster Bambl. Bulaı degen kezde ol kózin mıssıs Kornıden alǵan joq, eger bıdl meıirimdi bolsa, tap qazir sondaı bıdl mıster Bambl edi.

Quıylǵan shaı únsiz usynyldy. Mıster Bambl aıryqsha qysqa shalbaryn nan qoqymymen bylǵap almaý úshin tizesine qol oramalyn jaıyp, shaı ishýge kiristi, álsin- álsin aýyr kúrsinip qoıady, munyń munysy tábetine kesel tıgizgen oq, qaıta shaı men kepken nandy tez jáýkemdeýine kómektesken de sıaqty.

— Baıqaımyn, sýdaryná, sizdiń mysyǵyńyz bar sıaqty, — dedi mıster Bambl bala-shaǵasymen kamınde qyzdyrynyp otyrǵan mysyqqa qarap. — Onyń ústine balalary da bar ma tipti?

— Ah, meniń olardy qanshalyqty jaqsy kóretinimdi siz bilseńiz ǵoı, mıster Bambl! —dedi baqylaýshy áıel. — Sondaı kóńildi, sondaı shaldýar, sondaılyq qam-qaraketsiz, ózderi maǵan ıe bolyp júr!

— Tamasha, mysyqtar, sýdaryná, — dep qoshtady mıster Bambl, — ózderi ábden úıshil eken...

— O, ıá, ıá, — dep shattana daýystady baqylaýshy áıel. — Óz úılerine sondaı baýyr basyp ketken. Shyndyǵynda, bularǵa úırengen keremet lázzat eken.

— Mıssıs Kornı, — dedi jaımen mıster Bambl ár sózin shaı qasyǵynyń tyqylymen demep, — meniń sizge aıtaıyn degenim mynaý, sýdaryná: eger mysyq pen balalary sizben birge turyp, sýdaryná, osy úıge baýyr basyp ketpese, olardyń esek bolǵandyǵy ǵoı, sýdaryná!

— Ah, mıster Bambl! —dep daýystap jiberdi mıssıs Kornı.

— Aqıqatty nesin jasyramyz, sýdaryná! — dep sózin jalǵady mıster Bambl áıelge ásirese qatty áser etken súıispendi, senimdi betimen shaı qasyǵyn siltep qoıyp. — Men ondaı mysyqty shyn yqylasymmen, óz qolymmen tunshyqtyrar edim.

— Iaǵnı, siz qatygez adam boldyńyz ǵoı, — dep ilip áketti baqylaýshy áıel, bıdldiń shynyaıaǵyna qolyn soza berip. — Onyń ústine tasbaýyr shyǵarsyz!

— Tasbaýyr deımisiz, sýdaryná? — dep qaıtalap surady mıster Bambl. — Tasbaýyr deımisiz?

Mıster Bambl basqa eshteńe demesten shynyaıaǵyn mıssıs Kornıge usyna berip, áıeldiń shynashaǵyn qysyp qoıdy, oqalanǵan beshpetin eki márte salyp qalyp, aýyr kúrsindi de, óz otyrǵyshyn kamınnen sál árirek jyljytty.

Stol dóńgelek edi, mıssıs Kornı men Bambl betterin otqa berip, bir-birine qarama-qarsy ájeptáýir jaqyn otyrǵandyqtan, endi mıster Bambl ottan árirek jyljýy arqyly mıssıs Kornımen araqashyqtyqty alystatqany ózinen ózi belgili; mundaı qylyqqa keıbir parasatty oqyrmandar súıine qarap, muny mıster Bambldyń tarapynan jasalǵan úlken erlik dep te jibereri haq; ýaqyt, oryn men qolaıly jaǵdaı belgili mólsherde ony álgindeı súıkimdi sózderdi aıtýǵa ıtermelelep, bular jeńil oıly, qam-qareketsiz jandardyń aýzynan shyǵýǵa qanshalyqty jarasqandyǵymen, parlament músheleriniń, mınıstrlerdiń, lord-merlerdiń, basqa da uly qoǵam qaıratkerleriniń bedelderine nuqsan keltirer edi, al álgi atalǵandardyń ishindegi ózin eń myzǵymas, eń qatal adam retinde ustaýǵa tıis bıdl sıaqty sonshalyqty uly da baısaldy kisige bul tipten laıyq emes-ti.

Degenmen mıster Bambldyń nıeti qandaı bolǵanda da (onysy aıtary joq tamasha nıet) baqytsyzdyqqa qaraı stol — ol týraly eki márte aıtylyp ta ketti — dóńgelek bolatyn da, sonyń nátıjesinde mıster Bambl aqyryndap otyrǵyshyn jyljytý arqyly baqylaýshy áıelmen ara qashyqtyqty uzamaı-aq azaıta bastaǵan, osylaı dóńgelene saıahat jasaı otyryp, aqyry óz otyrǵyshyn baqylaýshy áıel otyrǵan otyrǵyshqa ákep tiregen. Shyndyǵynda, eki otyrǵysh túıisip qaldy da, mıster Bambl da toqtady.

Eger baqylaýshy áıel otyrǵyshyn ońǵa qaraı jyljytsa, ot shalyp keter edi, al eger solǵa jyljytsa, onda mıster Bambldyń qushaǵyna qular edi, sóıtip (uıaty bar baqylaýshy áıel bolǵandyqtan, ol osy eki jaǵdaıdy da aldyn-ala boljaǵany anyq edi) óz ornynda qala berdi de, mıster Bamblge ekinshi márte shynyaıaq usynǵan.

— Tasbaýyrsyń dedińiz be, mıssıs Kornı? — dep qaıtalady mıster Bambl, shaıyn aralastyryp, baqylaýshy áıeldiń betine qarap qoıyp. — Al siz tasbaýyr emessiz be, mıssıs Kornı?

— Ah, qudaıym-aı! —dep daýystap jiberdi baqylaýshy áıel. — Mundaı saýaldy boıdaq adamnan estý qyzyq eken! Muny ne úshin bilgińiz kelip edi, mıster Bambl?

Bıdl shaıyn taýysyp iship, kepken nanyn jep bolyp, nan qoqymyn qaǵyp tastady da, aýzyn súrtip, shimirikpesten baqylaýshy áıeldi súıip aldy.

— Mıster Bambl! — dep sybyrlaı daýsy shyǵyp ketken balıǵaty buzylmaǵan ledıdiń shoshynǵany sonsha, úninen aırylyp qaldy. — Mıster Bambl, men aıǵaılaımyn!

Jaýap ornyna mıster Bambl asyp-saspastan baqylaýshy áıeldi belinen qushaqtaı alǵan.

Aıǵaılamaq bolǵan ledı, árıne, mynandaı batyldyqqa shyńǵyryp jiberýi múmkin-aq edi, biraq esikti bireýdiń asyǵys-úsigis qaqqany kedergi jasady. Daýys estilisimen-aq mıster Bambl kóz jetkizgisiz jyldamdyqpen sharap quıýly shólmekterge jetip baryp, jantalasyp shańyn súrte bastady da, al baqylaýshy áıel qatqyl daýyspen esikti kim qaǵyp turǵanyn surady. Myna qyzyqty aıta ketý kerek: sheksiz shoshyǵandyǵyna tańdanystyń tıgizgen áseri sonshama áıeldiń daýsy qaıtadan resmı qatqyldyǵyna ıe bolǵan.

— Keshirińiz, mıssıs, — dedi bet-aýzy adam kórgisiz, qaýsaǵan qaıyrshy kempir esikten basyn suǵyp, — Sallı kempir úzilgeli jatyr.

— Onda meniń ne sharýam bar? — dep ashýlana surady baqylaýshy áıel. — Men ony tiriltip almaımyn ǵoı.

— Árıne, árıne, mıssıs, — dep jaýap qatty kempir, — buǵan eshkimniń de áli kelmeıdi, oǵan kómektesý múmkin emes. Talaı adamnyń ólgenin kórdim ǵoı — balanyń da, shymyr, kúsh-qýaty boıyndaǵy úlkenderdiń de, — ajaldyń jetkenin bilemin ǵoı. Biraq mynanyń júreginde bir tas bar sıaqty, aýrýy saıabyrlaǵan shaqta — onysy da tym sırek, sebebi jany qatty qınalyp jatyr, — sizge aıtatyn birdeńem bar deıdi. Eger siz kelmeseńiz, ol tynysh óle alar túri joq, mıssıs.

Bul habardy estigen qurmetti mıssıs Kornı ózinen joǵary turǵandardyń jynyna ádeıi tımese óle de almaıtyn kempirlerdi aýzyna túsken balaǵatymen bir sydyrtyp shyqty. Jyly shálisin tez julyp alǵan ol, soǵan orana sala, artyq sózin shyǵyndamastan mıster Bamblden shekten tys birdeńe bola qalsa dep ózi oralǵansha tura turýyn ótindi. Ózin shaqyra kelgen kempirge satymen tasbaqasha jybyrlamaı, tezirek júrýge buıyryp, qabaǵyn qatýlana túıip, anaǵan ere shyqty da, jol boıy ursýmen boldy.

Jeke ózi qalǵan mıster Bambldyń minez-qulqyn aıtyp jetkizý qıyp. Ol shkafty ashyp, shaı qasyqtardy sanady, qant shaǵatyn tisteýikti qolymen salmaqtap kórdi, kúmis sút saýytty muqıat qarap, óz áýesqoılyǵyn qanaǵattandyrǵan soń úsh burysh qalpaǵyn shekesine qısaıta kıip, bıge basyp, stoldy tórt qaıtara aınalyp shyqty. Bıin aıaqtaǵan soń, úsh buryshty qalpaǵyn qaıta sheship, otqa arqasyn berip, kamınniń aldyna jaıǵasty da, úı-jaıdyń dúnıe múlkin oısha sanaqtan ótkizýge kirisken.

HHİV TARAÝ

Túkke turǵysyz birdeńe haqynda áńgimeleıdi. Biraq bul qysqa taraý osy áńgimege artyq bola qoımas

Baqylaýshy áıel bólmesiniń tynyshtyǵyn buzǵan kempir ajal habarshysy tárizdi edi. Kárilik denesin eki búktep jibergen, aıaq-qoldary dir-dir etedi; byrjıyp-tyrjıǵan bet-júzi tabıǵat týyndysynan góri jyndynyń qaryndashymen syza-syza salǵan albastynyń bet-perdesine kelińkireıdi.

Ózgermeı, bizdi sulýlyǵymen qýanyshqa bólentken tabıǵat týdyrǵan beıneler qandaı azaıyp barady! Árqıly qam-qaraket, qaıǵy-muń, joqshylyq múlde ózgertip jiberedi. Keıde ólgenderdiń sýynyp qalǵan bet-júzi uıyqtap jatqan balanyń júzindeı baıaǵyda umytylyp qalǵan keıipke túsedi, álgi adamdar sondaı jaımashýaq, sondaılyq typ-tynysh jandarǵa aınalady, al olardy baqytty balalyq shaǵynan biletinder tabytynyń basynda tizerlep turyp, bulardy jerge túsken perishte kóredi.

Dálizdermen aqsaqtap, satylarmen kóterilip kele jatqan kári qaqpas janyndaǵy áıeldiń urysqanyna jaýap retinde tanaýynyń astynan birdeńe dep mińgirledi, aqyry tynysyn alý úshin toqtaı qalǵan ol, ananyń qolyna shyraq ustatty da, naýqastyń bólmesine bet alǵan, ózinen góri shıraǵyraq bastyǵynyń sońynan qalmaýǵa tyrysyp, ere bergen.

Bul shatyrdaǵy aıanyshty bir qýys edi. Bir buryshynda kúńgirt jaryq janyp tur. Tósektiń basynda taǵy bir kempir otyr, kamınniń janynda turǵan aptekardyń shákirti qazdyń qaýyrsynynan ózine tis shuqyǵysh jasap jatyr.

— Tym aıazdy kesh eken, mıssıs Kornı, — dedi álgi jas jentlmen kire bergen baqylaýshy áıelge.

— Shynynda da aıazdy, ser, — dedi mynaý otyra berip asa sypaıy únmen.

— Sizderge táýirirek kómir alý kerek edi, — dep aptekardyń járdemshisi kóseýmen kamındegi bir kesek kómirdi qozǵaı berip, — mynandaı kómir aıazdy kúnde túkke turmaıdy.

— Keńestiń tańdap alǵany osy, ser, — dep jaýap qatty baqylaýshy áıel. — Al keńestiń tym quryǵanda, bizdiń tońbas qamymyzdy jeýi kerek qoı, óıtkeni, bizdiń jumysymyz da aýyr.

Osy arada áńgimeni naýqastyń yńqyly bólip jibergen.

— O, — dedi jas jigit, aýrýdy múlde umytyp ketken pishinmen tósekke buryla berip. — Munyń sharýasy bitken. mıssıs Kornı.

— Qoıyńyzshy, ser? — dedi baqylaýshy áıel.

— Eger ol taǵy eki saǵatqa shydasa, men qatty tańdanar edim, — dedi aptekardyń kómekshisi bar nazaryn tis shuqyǵyshtyń ushyna aýdaryp. — Organızmi ábden qaýsaǵan. Qarashy, kempir, ózi uıyqtap jatyr ma?

Kempir kereýetke eńkeıip, basyn muqıat shulǵydy.

— Múmkin, eger sizder shýyldamasańyzdar, onyń osylaı úzilip ketýi de, — dedi jas jigit. — Shyraqty edenge qoıyńyz. Sol aradan oǵan bóget jasamaıdy.

Kempir buıryqty oryndady, biraq áıel olaı op-ońaı ólmeıdi degendi bildirgisi kelgendeı basyn shaıqap qoıdy, sodan keıin osy kezde kelgen taǵy bir kempirmen qatar otyra ketken. Baqylaýshy áıel ashýlana shálisin qymtanyp, kereýettiń aıaq jaǵyna jaıǵasty.

Aptekardyń járdemshisi tis shuqyǵysh istep bolyp, kamınniń aldyna otyra ketip, on mınýttaı otqa qyzdyryndy, aqyry, ishi pyssa kerek, mıssıs Kornıge isin sátti aıaqtaýyna tilegin bildirdi de, aıaǵynyń ushynan basyp shyǵyp ketti.

Birneshe mınýt únsiz otyrǵan soń, eki kempir de kereýetten otqa jaqyndap, júrelep otyra ketip, solǵan qoldaryn jylyta bastady. Osylaısha olar aqyryn sóılep, áńgimege kirisken, ottyń jalyny anda-sanda sáýle túsirgen kezdegi júzderi záreni alarlyqtaı edi.

— Ennı, qymbattym, men joqta ol ózge eshteńe degen joq pa? — dep surady baqylaýshy áıeldi ertip kelgen kempir.

— Tic jarǵan joq, — dep jaýap qatty ekinshisi. — Basynda shymshylanyp, qolyn sytyrlatyp edi, biraq men ustap turǵan soń uzamaı tynysh tapty. Shama-sharqy az qapty da, tezge túsirý kóp kúshke túspedi. Prıhod tamaǵymen kúneltsem de, kempirge álim keledi eken!

— Doktor jazyp bergen jylytylǵan sharapty ishti me? — dep surady birinshi kempir.

— Men jutqyzýǵa tyrysyp baqtym, — dedi ekinshisi, — biraq jaǵy qarysyp qalypty, ózi krýjkaǵa tastaı qatyp, jabysyp qalǵany sonsha, qolynan ázer julyp alǵanym, sonan soń álgi sharapty ózim iship qoıdym, onysy maǵan jaman bola qoıǵan joq.

Jan-jaǵyna urlana qarap, sózderin eshkim tyńdap otyrmaǵandyǵyna kózderi jetken soń, eki kári mystan otqa jyljyńqyrap, máz bolyp, qıq-qıq kúlisti.

— Kezinde, — dep qaıta sóıledi birinshi kempir, — onyń ózi de tap osylaı istep, sońynan máz bolyp otyrýshy edi ǵoı.

— Iá, árıne! —dep ilip áketti ekinshisi. — Ondaıdan aıylyn jımaıtyn. Talaı-talaı máıitterdi arýlady ǵoı, kóbi-aq balaýyz qýyrshaq tárizdi edi. Oǵan járdemdeskenimde, myna kári kózim talaıdy kórip, myna qolym talaıdy ustaǵan.

Dir-dir etken qolyn sozyp, kempir qurbysynyń tapnaýyna taqap, shattana silkip qoıdy, sonan soń qaltasyn aqtaryp, syry ábden kóshken qańyltyr temeki saýytyn shyǵaryp, alaqanyn tosqan ekinshi kempirge tıtteı ǵana seýip, ózine kóbirek saldy. Olar osylaısha kóńilderin kóterip otyrǵanda jan-tásilim bergeli jatqan kempir qashan kózin ashady dep taǵatsyzdana kútken baqylaýshy áıel kamınge taıap kelip ózine áli uzaq kútýge týra kele me dep jekı suraǵan.

— Tym uzaq emes, mıssıs, — dep jaýap qatty ekinshi kempir, buǵan qadala qarap. — Bizdiń bárimiz de ajaldy uzaq kúte qoımaspyz. Shydańyz, shydaı turyńyz! Uzamaı ol bárimizge de quryq salar.

— Tart tilińdi, kári naqurys!.. — dep qatal ámir etti baqylaýshy áıel. — Jaýap berińiz maǵan, Marta: bul buryn da osyndaı jaǵdaıǵa ushyrap pa edi?

— San ret, — dep jaýap berdi birinshi kempir.

— Biraq endi osylaısha qaıtalana bermes, — dep qosyp qoıdy ekinshisi, — ıaǵnı endi bir márte kózin ashar, onda da uzaqqa emes, meniń sózim esińde bolsyn, mıssıs!

— Uzaqqa ma, uzaqqa emes pe, — dep baqylaýshy áıel ashýlana sóıledi, — biraq ol endi qaıtyp kózin ashqansha men de bul jerde qalmaspyn! Jáne sender de túkke turǵysyz birdeńege bola mazamdy almańdar! Mundaǵy kempirlerdiń qalaı ólgenin baqylaý meniń mindetime kirmeıdi. olaı ete almaımyn! Esterińde bolsyn, bul, arsyz kári qaqpastar! Eger meni taǵy da aqymaq qylǵylaryń kelse, eskertemin, — jaılaryńdy tabatyn bolam!

Ashýy burq-sarq qaınaǵan ol esikke qaraı tura umtylyp edi, biraq kereýetten kóz almaı otyrǵan qos kempirdiń aıqaıy jalt qaraýǵa májbúr etti.

Naýqas tóseginen túregelip, analarǵa qolyn sozyp tur.

— Kim bul? —dedi ol, álsiregen daýyspen.

— Tynysh, tynysh! —dep ysyldady kempirdiń biri oǵan eńkeıe berip. — Jatyńyz, jatyńyz!

— Kózim jumylmaı turǵanda endi qaıta jata almaımyn! — dep julqyna daýystady áıel. — Men oǵan birdeńe aıtaıyn dep em. Jaqyndańyzshy maǵan! Jaqynyraq! Men sizdiń qulaǵyńyzǵa sybyrlaıyn!

Ol baqylaýshy áıeldiń qolyna jarmasa ketip, kereýettiń basyndaǵy oryndyqqa otyrǵyzyp sóıleı bergisi kelip edi, biraq artyna burylǵanda, moıyndaryn soza qulshyna sóz tyńdaýǵa daıar turǵan eki kempirdi baıqap qaldy.

— Mynalardy qýyp jiberińizshi, — dedi naýqas álsiz únmen. — Tezirek! Tezirek!

Kári mystandar sorlynyń jaǵdaıy ábden nasharlaǵan soń, óziniń eń jaqyn dostaryn tanymaı tur, biz muny tastap kete almaımyz dep bir aýyzdan byj-byj etse de, biraq baqylaýshy áıel olardy bólmeden ıterip shyǵaryp, esikti jaýyp aldy da, kereýetke qaıta keldi. Esiktiń syrtynda qalǵan kári ledıler ádisterin ózgertip, kilt salatyn tesikten Sallı kempir mas dep aıqaılasty, aptekar jazyp bergen ashynǵan qosymsha sý qosylǵan djınniń meıirimdi júrekti kári ledıler bergen bir tamshysy oǵan áser etkendikten, bul aıtqandary shyndyqqa jaqyn da edi.

— Endi tyńdańyz meni! —dep qatty sóıledi naýqas kempir, ómiriniń sońǵy ushqynyn mazdatýǵa bar kúshin jumsap. — Baıaǵyda dál osy bólmede, tan osy kereýette men bir jap-jas sulý áıeldi kútip em. Ony osynda uzaq júristen aıaǵy jara-jara, ústi basy kir, qan-qan kúıinde ákelgen. Ol bir erkek bala taýyp ólip ketti. Qazir men esime túsireıin... bul qaı jyly bolyp edi?..

— Qaı jyly ekendiginiń qajeti joq, — dep bólip jiberdi shydamsyzdanǵan áıel. — Al, ári qaraı, ol jaıynda ne aıtpaqsyz?

— Ári qaraı... — dep mińgirledi naýqas, qaıtadan burynǵy ári-sári kúıine túsip, — ol týraly taǵy da ne aıtpaq em.... taǵy ne.... Bilem! —dep aıqaılap jiberdi kempir boıyn jıyp, óńi kúreńitip, kózi baqyraıyp ketken. — Men ony tonadym. Iá, men mine ne istegem! Onyń áli de boıy sýynǵan joq edi, — sizge aıtyp turmyn ǵoı, men ony tonaǵanda boıy da sýynǵan joq edi!

— Siz neni urlap edińiz, aıtyńyzshy endi, qudaı úshin? — aıqaılap jibergen baqylaýshy áıel bireýdi járdemge shaqyrǵysy kelgendeı qımyl jasaǵan.

— Bir zat edi, — dep jaýap qatty áıel, apanyń aýzyn qolymen basyp. — Sol áıeldiń boıyndaǵy jalǵyz zat. Oǵan tońbas úshin kıim, isherge tamaq kerek edi, biraq ol sol zatty saqtap, keýdesine tyǵyp júripti. Aıtyp turmyn ǵoı, álgi zat altyn edi dep! Onyń ómirin saqtap qalarlyqtaı taza altyn edi!

— Altyn! —dep qaıtalady baqylaýshy áıel, jastyqqa qulaǵan áıelge eńkeıip. — Aıtyńyzshy, aıtsańyzshy, sonan soń ne boldy? Sheshesi kim edi? Bul qashan bolǵan oqıǵa?

— Ol maǵan sony tyǵyp qoıýdy tapsyrǵan, — dep qyńqyldaı sózin jalǵady naýqas, — qasynda bolǵan jalǵyz áıel maǵan qaltqysyz senip edi. Moınynda ilýli júrgen álgi zatty kórsetkennen-aq men ony urlamaq boldym. Múmkin, balanyń ólimi de meniń moınymda ketetin shyǵar. Eger olarǵa bári málim bolsa, balaǵa jaqsy qarar edi ǵoı.

— Ne málim bolsa deısiń? — dep surady baqylaýshy áıel. — Aıtsańyzshy endi!

— Bala ósti, ózi anasyna sondaı uqsas edi, — dep cózin baılanyssyz jalǵastyra berdi naýqas álgi suraqqa kóńil bólmesten, — balanyń júzin kórsem boldy álginiń bári kóz aldyma kele qalatyn. Sorly áıel! Sorly áıel! Sondaı jap-jas ózi! Sondaı súp-súıkimdi! Toqtaı turyńyz. Men taǵy birdeńe aıtýym kerek. Men sizge áli bárin aıtyp bolǵanym joq qoı!

— Joq, joq, — dep jaýap qatty baqylaýshy áıel, jan tásilim etkeli jatqan áıeldiń álsiregen daýsyn jaqsyraq estý úshin eńkeıe berip. — Tezirek, áıtpese báriniń de kesh bolýy múmkin!

— Sheshesi, — dedi áıel jantalasa qarmana sóılep, — sheshesi, ajaldyń azabyn tartqan shaqta, meniń qulaǵyma eger balasy aman-esen týyp, ósse, óziniń sorly jas anasy jaıly estip, ózin masqaralyq jaǵdaıda týdym dep sanamasa degendi sybyrlap edi. «O, qudireti kúshti qudaı! — dep edi ol. — Bul erkek bala bolsyn, meıli qyz bolsyn myna opasyz pánı dúnıede oǵan dostar jolyqtyra gór, taǵdyrdyń taýqymetinde japadan-jalǵyz qalǵan balany aıap, esirkeı gór!».

— Balanyń aty kim edi? — dep surady baqylaýshy áıel.

— Onyń esimi Olıver bolatyn, — dep jaýap qatty áıel álsiz daýyspen. — Men urlap alǵan altyn buıym...

— Iá, ıá, aıtyńyz! —dep aıqaılap jiberdi baqylaýshy áıel.

Jaýapty estý úshin ol áıelge eńkeıe bergen, biraq kempir búgilmesten aqyryn ǵana kóterilip otyrdy da, sonan soń eki qolymen kórpege jarmasa ketip, túsiniksiz birdeńeni mińgirlep, jastyqqa qulaı ketken soń, amalsyz keıin shegingen.

— Óldi! —dedi, esik ashylǵan soń bólmege kirip kelgen kempirdiń biri.

— Jarytyp eshteńe aıtqan da joq, — dedi baqylaýshy áıel beı-jaı ketip bara jatyp.

Eki kempir jaýap qaıtarýǵa ózderiniń sumdyq mindetterine daıarlyq ústinde, shamasy, múmkindikteri bolmasa kerek, ózderimen ózderi qalǵan soń óliktiń qasynda qaradaı ábigerlenip jatty.

HHV TARAÝ

Qaıtadan Fedjın jáne onyń tóńiregindegiler jaıynda baıandaıdy

Shettegi jumys úıinde osy oqıǵalar bolyp jatqan kezde, Olıverdi qyz alyp ketetin óziniń eski apanyndaǵy oshaqta janǵan ottyń kúńgirt sáýlesinde mıster Fedjın áldeneni oılap otyrǵan. Onyń tizesinde tıtteı kórik jatyr, shamasy sonymen otty úrlegisi keldi-aý deımin, biraq oıǵa berilip ketkendikten, jaǵyn taıanyp, tottanǵan, metal sharbaqqa beı-jaı kózin tastady.

Onyń tý syrtyndaǵy stolda Epti Sýaıt, jasóspirim Charlı Beıts jáne mıster Chıtlıngter jaıǵasyp, úsheýi de berile vıst oınap otyr, Sýaıt «málǵunmen» birge jasóspirim Beıts pen Chıtlıngke qarsy oınaýda. Aty atalǵan birinshi jentlmenniń qashandaǵy zerek júzi tap qazir oıynǵa berile kirisýi men mıster Chıtlıngtiń kartasyn muqıat zertteýdiń nátıjesinde erekshe qyzǵylyqty edi, qolaıly jaǵdaı týa qalsa-aq ol qyraǵy kózin tastap jiberip, óz oıynyn kórshisi kartasyn baqylaýdyń nátıjesine kemeńgerlikpen astastyryp otyrdy. Tún sýyq bolǵandyqtan Sýaıt shlápasyn sheshpegen, degenmen bul onyń kóp ádetiniń biri edi. Tisine qysyp alǵan qysh qorqoryn ol otyrǵandarǵa tamaq jibitýge qoıylǵan syıymdylyǵy bir kvart qumyradaǵy sý qosylǵan djınnen tartyp jiberer kezde ǵana aýzynan alyp otyr.

Jasóspirim Beıts te oıynǵa zor kóńil bólgen, degenmen talantty dosynan góri munyń jany sezimtaldaý bolǵandyqtan, onyń sý qosylǵan djınge kóbirek den qoıyp, ózderi kirisip ketken asa baısaldy oıynǵa múlde janaspaıtyn san qıly ázil-ysqaqtarmen, qulaqqa túrpideı tıetin sózdermen kóńilin kóterip otyrǵandyǵyn baıqaýǵa bolar edi. Tamasha dostyq qaqysymen Sýaıt ony mundaı odaǵaı tártibi úshin birneshe márte mójeńkege alsa da, biraq bul ýaǵyzdardyń barlyǵyn jaıbaraqat tyńdaǵan jasóspirim Beıts dosyna saıtannyń sapalaǵyna jónel, nemese basyńdy qanǵa tyǵyp qoı degen sıaqty órnekti ótkir sózdermen jaýap qatyp otyrdy da, mundaı tapqyrlyqtar mıster Chıtlıngti sheksiz masattandyrdy. Aıta ketý kerek, sońǵy aty atalǵan jentlmen men onyń juptasy utylýdan kóz ashpady, bul jaǵdaı jasóspirim Beıtsti ashyndyrýdyń ornyna shamasy, oǵan zor qanaǵat sezimin syılaǵan bolýy kerek, sebebi, ol árbir oıynnan keıin qulaqty jara qarqyldap, týǵaly mundaı qyzyq oıyn kórgen joqpyn dep ant-sý ishti.

— Eki ese jáne robber, — dedi beti jalpıyp ketken mıster Chıtlıng, beshpetiniń qaltasynan jarty krondy shyǵara berip. — Sendeı jigitti birinshi ret kórip turmyn, Djek. Ylǵı da utasyń. Tipti Charlı ekeýimizdiń qolymyzda jaqsy karta bolǵan kúnniń ózinde de saǵan túk isteı alatyn emespiz.

Faktiniń ózi me, álde osy sózderdi aıtqandaǵy muńdy daýys pa, shattanǵan Charlı Beıtstiń kezekti qarq-qarq kúlgeni evreıdiń oıyn bólip, ne bop qaldy dep suraýǵa májbúr etti.

— Ne bop qaldy deısiz be, Fedjın, — dep aıqaılady Charlı. — Oıyndy, baqylap otyrmaǵanyńyz qandaı ókinishti. Sýaıtqa qarsy birigip oınasaq ta Tommı Chıtlıng birde-bir márte uta almady.

— Solaı, solaı, — dedi evreı onyń sebebi ózine aıqyn ekendigin sezdirgendeı jymıa kúlip, — Taǵy bir ret baıqap kórińiz, Tom, taǵy bir ret.

— Osy da jeter maǵan, rahmet sizge, Fedjın, — dep jaýap qatty mıster Chıtlıng. — Jeter! Bul Sýaıttyń joly bolǵysh-aq, oǵan qarsy turý tipti múmkin emes.

— Ha-ha-ha, qymbattym! — dep kúldi evreı. — Tańerteń erte tur, sonda Sýaıtty utasyń.

— Tańerteń, — dep qaıtalady Charlı Beıts. — Eger ony utqyńyz kelse, keshten aıaǵyńa shárke kıip, ár kózińe dúrbi salyp, arqańa bınokl baılap alýyń kerek.

Mıster Daýkıns osy maqtaý sózderdi jaıbaraqat tyńdady da, otyrǵan jentlmenderge fıgýra ashýdy usynǵan, bási bir shılıń. Shaqyrýdy eshkim qabyl almady, qorqoryn bul ýaqytqa deıin tartyp bolǵan ol fıshka ornyna paıdalanǵan borymen ermek úshin Núget túrmesiniń jalpy josparyn syza bastaǵan: ózi qulaqty jara ysqyryp otyr.

— Senimen tipten ish pysady eken, Tommı! — dedi uzaq únsizdikten keıin ysqyrýyn qoıyp mıster Chıtlıngke burylǵan Sýaıt. — Sizdińshe, bul ne jaıynda oılap otyr, Fedjın?

— Men ony qaıdan bilmekpin, qymbattym-aý? — dedi otty úrlep jatqan evreı artyna burylyp. — Múmkin óziniń utylysy týraly, nemese jýyrda ǵana ózi kelgen shettegi jeke mekeni jaıynda shyǵar. Ha-ha! Ras pa, qymbattym.

— Tipten olaı emes, — dep qarsylyq bildirdi Sýaıt, jaýap qaıtarýǵa yńǵaılanǵan mıster Chıtlıngti bógep. — Al sen ne aıtasyń, Charlı?

— Aıtsam, — yrjıa jaýap qaıtardy jasóspirim Beıts, — onyń Betsıge kóńili qulap júr. Qarańyzdarshy, qyzaryp ketkenin. Qudaıym-aı! Oı, óldim-aý! Tommı Chıtlıng ǵashyq bop qalypty!.. Oh, Fedjın, Fedjın, Mine tamasha!

Názik sezim qumarlyǵynyń qurbany mıster Chıtlıngtiń beınesinen esi ketken jasóspirim Beıts oryndyqtyń arqalyǵyna shalqaıyp qalam degende tepe-teńdigin joǵaltyp, edenge ushyp tústi de, (bul oqıǵa onyń kóńil kúıine pálendeı áser etken joq), ábden aıyzyn qandyryp, qarqyldap kúlip alǵansha solaı jatyp, osydan keıin óz ornyna jaıǵasyp qaıta qarqyldady.

— Oǵan nazar aýdarmaı-aq qoıyńyz, qymbattym, — dedi evreı mıster Daýkınske kózin qysyp, jaza ornyna jasóspirim Beıtsti kórigimen uryp. — Betsı tamasha qyz. Odan aırylmańyz, Tom, odan aırylmańyz.

— Meniń aıtaıyn degenim, Fedjın, — dedi mıster Chıtlıng shıedeı qyzaryp ketip, — bunyń eshkimge de qatysy joq.

— Álbette, — dep qostady evreı. — Charlı ózi ottaı beredi. Oǵan nazar aýdarmańyz, qymbattym, nazar aýdarmańyz. Betsı — keremet qyz. Ol ne dese sony isteńiz, Tom, — sonda siz baıyp shyǵa kelesiz.

— Men onsyz da sonyń degenin istep kelem, — dep jaýap qatty mıster Chıtlıng. — Eger onyń aqylyn tyńdamaǵanda, meni ustap ta almaıtyn edi. Munyń ózi sizge qol boldy ǵoı, solaı emes pe, Fedjın? Áıtse de, alty juma degen túkke turmaıdy ǵoı. Erte me, kesh pe, áıteýir, bir bolatyn bolǵan soń, munyń kóshede sendelýge qulqyń joq qysta bolǵandyǵy jaqsy. Ras pa, Fedjın?

— Ábden durys, qymbattym, — dep jaýap berdi evreı.

— Sen taǵy bir márte otyrýǵa keliser me ediń, Tom? — dep surady Sýaıt Charlı men evreıge kózin qysyp, — eger Betsı saǵan jaqsy keńes berse?

— Men qarsylyq bildirmes edim degim keledi, — dedi Tom ashýlana sóılep. — Al, jaraıdy! Meniń bilgim keletini, osyny menen ózge bireý aıta alar ma edi, Fedjın?

— Eshkim de, qymbattym, — dep jaýap qatty evreı, — birde bir adam, Tom. Men sizden basqa osylaı aıtatyn, birde-bir adam balasyn bilmeımin. Eshkimdi de, qymbattym.

— Eger men ony ustap bersem, meni bosatar edi. Solaı ma, Fedjın? — dep sózin ashyna jalǵady mazaq bolǵan, aqymaqtaý beıshara jigit. — Bul úshin men bir ǵana sóz aıtsam jetkilikti edi. Ras pa, Fedjın?

— Álbette, seni bosatar edi, qymbattym, — dep jaýap berdi evreı.

— Biraq men tis jarǵam joq. Shyn ba, Fedjın, — dedi Tom suraǵyn ústi-ústine bastyrmalatyp.

— Joq, joq, álbette, tis jarǵan joqsyń, — dedi evreı, — olaı etýge sen qoıanjúrek qorqaq emessiń ǵoı. Asa erjúreksiń, qymbattym!

— Múmkin, solaı da shyǵar, — dedi Tom, jan-jaǵyna qaranyp. — Al eger olaı bolsa, bul jerde kúlkili ne bar, á, Fedjın?

Mıster Chıtlıngtiń ábden jynyna tıgenin kórgen evreı saǵan eshkim de kúlgen joq dep sendirýge asyqty, jınalǵandardy baısaldy qalypqa keltirýge tyrysqan ol sózin ásirese birinshi jábirleýshi jasóspirim Beıtske baǵyttaǵan. Biraq, baqytsyzdyqqa qaraı, óz ómirimde tap qazirgideı baısaldy bolmaǵan shyǵarmyn dep jaýap qatýǵa aýzyn asha bergen Charlı, shydaı almaı qarqyldaı jónelgeni sonsha, ábden jábirlengen mıster Chıtlıng ári qaraıǵy sypaıylyǵyn jıyp tastap, bólmeniń arǵy buryshyna tura umtylyp, jábirleýshige judyryǵyn siltep-aq qalǵan edi, biraq qýǵynshylardan qutylýǵa árekettengen anaý, bir jaqqa qaraı bult ete tústi de, kóńildi qart jentlmenniń keýdesine tıgen qatty soqqy ony teńseltip ketip, qabyrǵaǵa sheginshektep, demin zorǵa alyp, toqtaı qalýǵa májbúr etti, al mıster Chıtlıng oǵan quty qasha qarap qalǵan.

— Tynysh! —dep aıqaılap jiberdi tap osy sátte Sýaıt. — Birdeńe dańǵyrlaıdy.

Shyraq ustaǵan ol urlana basyn, satymen kóterile berdi.

Qońyraý úni shydamsyzdana taǵy da shyr-shyr etti. Bulardyń barlyǵy qarańǵyda otyrǵan. Uzamaı qaıta oralǵan Sýaıt qupıa túrmen Fedjınniń qulaǵyna birdeńe dep sybyrlady.

— Qalaısha? — dep evreıdiń daýsy shyǵyp ketti. — Jalǵyz deımisiń?

Sýaıt quptaǵandaı basyn ızedi de, qolyn shyraq sáýlesinen kólegeılep, Charlı Beıtske qazir kúlmeı-aq qoıǵanyń jón degendi ymmen uqtyrǵan. Dostyq qol ushyn osylaısha bergen ol evreıge qarap, onyń buıryǵyn kútip turdy.

Birneshe sekýnd boıy shal sarǵaıǵan tyrnaǵyn kemirip, oıǵa berilip ketti, birdeńeden qaýiptenip, qorqynyshty birdeńeni estıtindeı beti mazasyzdanǵannan jybyr-jybyr etedi. Aqyry ol basyn kótergen.

— Ózi qaıda? — dep surady evreı.

Sýaıt tóbeni kórsetip, bólmeden shyǵýǵa yńǵaılanǵandaı qozǵalys jasady.

— Iá, — dedi evreı únsiz saýalǵa jaýap qaıtaryp, — ony osynda, tómenge ertip kel. Tss!.. Tynyshtal, Charlı! Entigińizdi basyńyz, Tom! Joǵalyńdar!

Bul qysqa buıryqty Charlı Beıts pen onyń álgindegi qarsylasy jedel ári moıynsuna oryndaǵan. Qolyna shyraq ustaǵan Sýaıt, al sońynan satydan túsken dóreki jumys kóılegin kıgen adam bólmeni kózimen tez sholyp ótip, betiniń tómengi bóligin jaýyp turǵan jalpań bóke baıyp alyp, epti Tobı Krekıttiń qajyǵan, jýynbaǵan, qyrynbaǵan júzin kórsetti.

— Haliń qalaı, Fegı? — dedi álgi qurmetti jentlmen evreıge basyn ızep.— Myna bókebaıdy meniń kastor shlápama salyp qoı, Sýaıt, tura zytsam, ony qaıdan tabatynymdy biletin bolaıyn. Mine, qandaı zamanǵa tap boldyń. Al senen, myna kóri alaıaqtan góri, tamasha qulyp buzýshy shyǵady.

Osy sózderdi aıtqan soń ol shalbarynan kóıleginiń etegin shyǵaryp, beline orady da, otyrǵyshty otqa jyljytyp, aıaǵyn sharbaqqa asyp otyrdy.

— Qarańyzshy, Fegı, — dedi ol qaıyrmaly etigin muńaıa kórsetip. — Deı men Martın qaramaıyn qaı kúnnen beri ıiskemegenin ózińiz de shamalap otyrǵan shyǵarsyz, qudaı biledi birde-bir ret tazalanǵan joq!.. Maǵan kózińdi baqyraıtpaı-aq qoı, shal. Bári de óz ýaqytynda bolady. Birdeńeni talǵajý etip, birdeńe ishpesem, men is týrasynda eshteńe de aıta almaımyn. Osynda tamaq ákelińder de, úsh kúnnen beri alǵash ret as ishýime ruqsat berińder!

Evreı Sýaıtqa stolǵa as qoıýǵa ısharat etti de, qulyp buzýshynyń janyna jaıǵasyp, jaýabyn kútti.

Degenmen Tobı áńgime bastaýǵa asyqpaıtyn sıaqty. Aldymen evreı onyń qandaı habar ákelgenin bet-júzinen ańǵarýǵa tyrysyp, shydamdylyqpen zer salyp baqsa da, odan eshteńe de shyqpady. Tobıdiń túri qajyp, qaljyraǵanymen bet-aýzy kir-kir, saqal-murty alynbaǵandyǵyna qaramastan qashandaǵydaı tym jaıbaraqat júzinen epti Krekıttiń ózine-ózi senimdi, aqymaq jymıysy kórinip tur... Sonan soń ábden shydamnan aırylǵan evreı ananyń urtyna tyǵyp jatqanyn biraz baqylap otyrdy da, mazasyzdanǵanyn jasyrmastan bólmeni arly-berli kezip ketti. Biraq budan da eshbir qaıran bolmady. Tobı ábden tyńqıa toıǵansha aıylyn da jımastan tamaǵyn jeı berdi, sodan soń, Sýaıtqa bólmeden shyǵýdy buıyryp, esikti japty da, stakanǵa sý qosylǵan vıskı quıyp alyp, áńgimesine kiristi.

— Eń aldymen, Fegı... — dep sózin bastady Tobı.

— Iá, ıá, — dep bólip jiberdi evreı oryndyǵyn jaqyndatyp.

Mıster Krekıt djınnen bir urttaý úshin toqtaı qaldy da, ony tamasha eken dep maqtap qoıdy; sodan soń al asa oshaqtyń sóresine aıaǵyn etigimen óz kóziniń deńgeıine jetkenshe kóterip alyp, jaıymen sózin jalǵady.

— Eń aldymen, Fegı, — dedi qulyp buzýshy, — Bılldiń hali qalaı?

— Nemene? — dep shyńǵyryp jibergen evreı otyrǵyshynan atyp turǵan.

— Qalaı, shynymen sizdiń aıtaıyn degenińiz?.. — dep túsi buzyla sóıledi Tobı.

— Aıtaıyn degenim! —dep oıbaıǵa basty evreı. — Olar qaıda? Saıks pen bala! Qaıda olar! Olar qaıda qaldy? Olar qaıda jasyrynyp júr! Olar munda nege kelmedi?

— Urlyqtyń sáti túspedi, — dedi Tobı aqyryn ǵana.

— Ony ózim de bilem, — dedi evreı qaltasynan sýyryp alǵan gazetti kórsetip. — Odan soń ne boldy?

— Analar atyp balaǵa tıgizdi. Biz ony ala salyp úıdiń artyndaǵy dalamen qustaı ushtyq, aryqtar men shuńqyrlardan qarǵydyq. Sońymyzdan qýǵyn tústi! Saıtan alǵyr! Mańaıdaǵy bar turǵyndar oıanyp, sońymyzdan ıt qosyp qýdy...

— Al bala she?

— Bıll ony arqasyna kóterip quıyndaı ushty. Aqyry ony ekeýlep alyp júrý úshin toqtaǵanbyz, bala salbyrap, boıy sýynyp ketipti. Analar bolsa ókshelep keledi. Mundaıda árkim óz basyn saqtap, darǵa ilinip qalmaýdy kózdemeı me... Balany aryqqa qaldyrdyq ta, bet-betimizge qashtyq. Balanyń tiri-ólisin bilmeımin.

Evreı ári qaraı tyńdaǵan joq. Oıbaıdy salyp, shashyna jarmasa, úıden atyp shyqty.

XXVI TARAÝ

Qupıa bireý paıda bolady jáne osy áńgimege tikeleı baılanysty kóptegen oqıǵalar órbıdi

Tobı Krekıttiń habarynan alǵan áserinen aıyǵa almaı ózine ózi kelgenshe shal júgirip kósheniń buryshyna jetti. Esi shyǵyp, sasqalaqtap, ádetten tys jyldamdyqpen burynǵysynsha júrip kele jatqan ol kenet janynan saldyr-gúldir óte bergen kólik pen oǵan tóngen qaýipti baıqap qalǵandardyń qatty aıqaıynan trotýarǵa burylýǵa májbúr bolǵan. Múmkindiginshe jurt kóp júretin kóshelerden qashqalaqtap, burys joldarmen, tuıyq kóshelermen urlana basqan ol aqyry Snoý-Hılden kelip shyqty. Burynǵydan da tezirek basyp, bazbir aýlaǵa kirgenshe toqtaǵan joq, bul arada óz meken-jaıyna kelgendeı ádettegisinshe aıaǵyn súıretip, demin jeńil alyp ilbidi.

Snoý-Hıll Holborn-Hıllmen qosylatyn tusqa taıaý oń jaqta, eger Sıtıden júre berse Safren-hılge bastap aparatyn tap-tar, kóńilsiz tuıyq kóshe shyǵady. Ondaǵy las dúkenshelerde árqıly kólemdi, túrli-tústi ustalǵan jibek qol oramaldardyń úlken toby satýǵa shyǵarylatyn, óıtkeni, munda álgi oramaldardy qalta urylarynan satyp alatyn saýdagerler turatyn. Júzdegen qol oramaldar tereze syrtyndaǵy shegelerde esik kásekterinde jelbirep turatyn, al dúkenderde barlyq sóreler solarǵa syqalyp jatatyn. Fıld-Leınniń shekarasy qanshalyqty tar bolǵanmen, munda óz shashtarazdary, óz kofehanalary, óz syrahanasy men qýyrǵan balyq satatyn dúkeni bolatyn. Tańerteń erte nemese ymyrt úıirile sózge sarań saýdagerler kelip, óz isterin syrt jaqtaǵy qarańǵy bólmede bitipip, qalaı qupıa kelse solaı qarasyp batyratyn usaq urylardyń saýda-sattyq kolonıasy, rynogy ispetti edi. Munda kóılek satatyn saýdager, etikshi jáne eski-qusqy alýshy óz buıymdaryn jaıyp qoıatyn da, bul usaq urylar úıip jarnama qyzmetin atqaratyn, munda tot basqan temir men súıek, kógergen teri-tersek pen matalar kúńgirt podvaldarda irip-shirip jatatyn.

Evreı mine osy tuıyq kóshege buryldy. Ol bul aranyń júdeý turǵylyqty halqyna jaqsy tanys edi de, birdeńe satýǵa nemese satyp alýǵa óz oryndarynda qalǵandary jandarynan óte bergende eski tanystary esebinde bastaryn ızesip jatysty. Olardyń sálemderine bul ıek qaǵyp qana jaýap berdi, biraq tuıyq kósheniń shetine shyqqansha eshkimmen tildesken joq, bul arada ol toqtady da, dúkeniniń aldynda qorqoryn tartyp, balanyń kreslosynda otyrǵan alasa boıly bir saýdagermen tildesti.

— Sizge qarasa-aq boldy, mıster Fedjın, soqyrdyń da kózi kórip ketedi! — dedi álgi qurmetti saýdager óz densaýlyǵyn suraǵan evreıge jaýap retinde.

— Kórshilikke tym qıyndaý boldy-aý bul ara, — dedi Fedjın qabaǵyn kerip, qolyn aıqastyryp.

— Iá, maǵan eki márte osyndaı shaǵym estýge týra keldi, — dep jaýap qaıtardy saýdager. — Degenmen ot ta tez sónedi ǵoı; solaı emes pe?

Fedjın quptaǵandaı basyn shulǵydy. Ol Safren-Hıll jaqty nusqap búgin keshke eshkim kelip ketpedi me dep surady.

— «Múgedekke» kirip shyǵýǵa ma? —dep surady saýdager.

Evreı taǵy da basyn shulǵydy.

— Toqtaı turshy, — dep oılana sóıledi anaý. — Iá, bes-alty kisiniń solaı bet alǵany bar. İshinde sizdiń dosyńyz joq qoı deımin.

— Saıks onda bolmady ma? — dep surady evreı, asa ábigerlengen túri bar.

— Non istventns demeı me zańshyldar, — dedi álgi adamsymaq basyn shaıqap; júzine qýlyq júgirtip. — Sizde búgin maǵan qatysty eshteńe joq pa?

— Búgin eshteńe joq, — dedi evreı odan kete berip.

— Siz «Múgedekterge» bara jatyrmysyz, Fedjın? — dep aıqaılady sońynan álgi adamsymaq. — Toqtaı turyńyz! Sizben bir rúmke tastap jiberýden qashpaımyn!

Biraq evreı artyna burylyp, qolyn siltep, jalǵyz júrgisi keletindigin bildirip, álgi adamsymaqqa tıtteı kreslosynan kóterilý ońaıǵa soqpaǵandyqtan «Múgedekter» degen jarnamaly traktır mıster Laıvlıdiń kelý qurmetine ıe bola almady. Ol ornynan kóterilgen kezde evreı kózden tasalanǵan bolatyn, mıster Laıvlı bashmaǵynyń ushynan basyn ony kórmek úmiti aldanǵan soń, kreslosyna qaıta otyra ketip, qarsysyndaǵy dúkende otyrǵan ledıge basyn shulǵydy da, óz kúdigi men senimsizdigin bildirip, qorqoryn qolyna qaıta alǵan-dy.

«Úsh múgedek» nemese durysy «Múgedekter» —bul mekeme óz kelýshilerine osy atymen aıan bolatyn, — baıaǵyda mıster Saıks ıtin ertip keletin traktır edi. Sóreniń ar jaǵynda turǵan adamǵa belgi berip, Fedjın satymen kóterildi de, esikti ashyp, bólmege eleýsiz enip ketip, kózin qolymen kólegeıleı bireýdi izdep júrgen jandaı mazasyzdana jan-jaǵyna jaltaqtady.

Bólmeni eki maı sham jaryqtandyryp túr, jabyq qaqpaqtar men tozyǵy jetken qyzyl perdeni túsirip tastaǵandyqtan kósheden mundaǵy jaryq kórinbeıtin. Tútindetip turǵan shamdar tóbeni ystamasyn dep ony qara boıaýmen syrlaǵan bólmede tunyp turǵan temeki tútininen alǵashqyda eshteńeni ajyratý múmkin emes-ti. Degenmen tútin aqyry az-azdap ashyq turǵan esik arqyly seıilgen kezde bólmeni jaılap alǵan beı-bereket gýil tárizdi qalaı bolsa solaı otyrǵandardy, al azdap kóz úırengen soń kelgen kisi uzyn stolda erkek-áıelderden quralǵan bir top adamnyń jaıǵasqanyn baıqar edi; stoldyń basynda qolyna balǵa ustaǵan tóraǵa, al ar jaq buryshyndaǵy synǵan fortepánonyń janynda murny qyzaryp ketken, jaǵyn tańyp alǵan (tisi aýyra qalǵan jaǵdaıǵa) jentlmen-kásipqoı otyr.

Fedjın bólmege sýmań etip kirip kelgende, jentlmen-kásipqoı alǵashqy áýen ornyna saýsaqtarymen klavıshten bir júgirtip ótken, osydan soń bári ýlap-shýlap án talap ete bastady; ý-shý basylǵannan keıin jas ledı otyrǵandarǵa tórt shýmaqtan turatyn balladasyn aıtty, ara-arasynda súıemeldeýshi búkil áýendi basynan aıaǵyna deıin múmkindiginshe óte qatty oınady. Bul bitken soń, tóraǵa óz pikirin bildiredi, osydan keıin munyń oń jáne sol jaǵyna jaıǵasqan kásipqoılar dýet aıtýǵa tilek bildirdi de, olaryn asa tabyspen oryndap shyqty.

Tobyrdan oqshaýlanyp kóringen keıbir adamdarǵa nazar salý qyzǵylyqty bolar edi. Eń aldymen tóraǵanyń ózi (mekemeniń qojasy) dókir, alpamsadaı kisi án shyrqalyp jatqan kezde kózin anda bir, munda bir tastap, jalpy kóńildilikke aralasyp otyrǵandaı kóringenimen, bolyp jatqannyń bárin de kórip, estip otyr, kózi ótkir, ózi saqulaq, edi. Onyń qasynda búkil tobyrdyń ýlap-shýlap maqtaýyn selqos qana tyńdap otyrǵan ánshiler talanttaryna quzyr bolyp tabynýshylary usynǵan sý qosylǵan vıskıdi kezegimen qylǵytyp salady, syqpyttarynda jan balasynda bolatyn búkil kedeıshilik ataýlynyń aıqaılap turǵan tańbasy osyndaı júrek aınytarlyq kórinisimen jurt nazaryn aýdaratyndaı. Júzderinen qýlyq, qatygezdik, maskúnemdik lebi esedi. Al áıelderge kelsek, keıbireýlerinde ázirge saqtalǵan jastyq boıaýynyń kóz aldyńyzda syry kóship bara jatqandaı; kópshiligi óz jynystarynyń bar belgisin tup-tuıaǵymen joǵaltyp, ábdán buzylǵandyq pen qylmystyń ǵana elesi bop qalǵandaı; bul qyzdardyń, osy jas áıelderdiń birde-biri óz jastyq ómirleriniń tabaldyryǵynan attamaǵan — jan túrshiger buzaqylyq ordasyndaǵy eń qaıǵyly kórinis edi.

Bul ýaqytta Fedjın baısaldy oımen basyn qatyryp jatpastan, sirá, ózi izdegen adamyn taba almasa kerek, árkimniń betine tesile qarap júrgen. Adyry tóraǵanyń ornyn ıemdengen adammen kózqarasy ushyrasyp qalǵan soń, ony ymdap shaqyrdy da, bólmege qalaı aqyryn kirse, tap solaı aqyryn shyǵyp ketti.

— Sizge qandaı qyzmet kórsete alam, mıster Fedjın? — dep surady tóraǵa onyń sońynan ere shyqqan soń. — Bizge qosylmas pa ekensiz? Barlyǵy da bir kisideı qýanyp qalar edi.

Evreı basyn shydamsyzdana shaıqap, sybyrlaı surady:

— Ol osynda ma?

— Joq, — dep jaýap qatty anaý.

— Barnı jaıynda da esh habar joq, pa?

— Eshqandaı, — dep jaýap berdi «Múgedektiń» qojasy, bul sonyń ózi bolatyn. — Abyr-sabyr basylǵansha Barnı qybyr etpeıdi. Esińizde bolsyn, analar onyń izine túsipti, eger ol ornynan qozǵala qalsa-aq bassalar edi ǵoı. Barnıǵa eshteńe bola qoıǵan joq, áıtpese men estir edim. Bás tigisýge barmyn, Barnı budan da qurǵaq shyǵady. Oǵan alańdamaı-aq qoıýyńyzǵa bolady.

— Al anaý búgin osynda bola ma? —dep surady evreı esimdikke qaıtadan ekpin túsire sóılep.

— Siz Monks týraly aıtyp tursyz ba? — dep surady qojaıyn ekiushtylaý ǵyp.

— Tcc — dep sybyrlady evreı. — Iá.

— Árıne, — dep jaýap qatty qojaıyn, qaltasynan altyn saǵatyn shyǵaryp. — Men ony erterek kútip em. Eger siz on mınýttaı kútseńiz, ol...

— Joq, joq! — dep tez-tez sóıledi evreı sóz bop otyrǵan kisini ári kórgisi kelgendeı, ári onyń joq ekendigine qýanǵandaı. — Men ony kórý úshin osynda kelip ketti deńiz, ol maǵan búgin keshke kelsin. Joq, erteń durys bolar. Áıteýir, búgin munda bolmaǵan soń, erteń de kesh bolmas.

— Jaraıdy, — dedi qojaıyn. — Taǵy birdemeler aıtasyz ba?

— Bir sózim de joq, — dedi evreı satydan túse berip.

— Tyńdańyzshy, — dedi qyryldaı sybyrlaǵan qojaıyn jaqtaýǵa asylyp. — Qazir naǵyz istiń ýaqyty! Mende Fıl Barker otyr; masaıǵany sonsha, kez kelgen bala ustap áketerlikteı!

— Á! Degenmen, Fıl Barkerdiń ýaqyty joq, — dep jaýap qatty evreı basyn kóterip. — Biz onymen aırylysqansha, Fıl áli jumys isteýi kerek. Óz tobyńyzǵa oralyńyz da, qymbattym, olarǵa ázir tirlikte kóńilderin kótersin deńiz. Ha-ha-ha!

Traktırshi ony qoshtaı kúldi de, qonaqtaryna qaıta oraldy. Evreı jalǵyz qalǵan soń, júzine qaıtadan ábigerlenýshilik oınap shyǵa keldi. Az-kem oılanǵan soń, ol arbakesh jaldady da ózin Betpel Grın-Roýdqa jetkizýge buıyrdy. Mıster Saıkstiń rezıdensıasyna shırek mıldeı jerde ol arbakeshti bosatty da qalǵan aralyǵyna jaıaý tartty.

— Al, — dep mińgirledi evreı esik qaǵa berip, — eger munda syrtymnan kúdikti birdeńe istep jatsańdar, qansha qý bolǵanyńmen, qymbattym, men sizden bárin de sýyrtpaqtap bilip alamyn.

Onyń meńzegen áıeli óz bólmesinde bolatyn. Fedjın jaılap satymen kóterildi de, kóp sypaıygershilik jasap jatpastan kirip bardy. Qyz jalǵyz eken, ol uıpa-tuıpa shashy jalbyraǵan basyp stolǵa súıep otyr.

«Siltegen ǵoı», — dep oılady evreı salqyn qandylyqpen, — álde múmkin birdeńege qaıǵyryp otyrǵan bolar».

Osy oımen ol esik jabýǵa keri buryla berdi, dybyrdy estigen qyz basyn kóterip aldy. Evreıdiń qýaqy júzine qadala qaraǵan qyz eshqandaı jańalyq joq pa dep surady da, odan Tobı Krekıttiń habaryn estidi. Áńgime aıaqtalǵan soń, qyz qaıtadan burynǵy qalpyna kelip otyrdy, biraq lám-mım degen joq. Ol shyraqty árirek ysyryp qoıdy, edendi aıaǵymen ysqylady, bar bolǵany sol ǵana.

Únsizdik uzarǵan saıyn evreı mazasyzdanyp, Saıkstiń qupıa oralýynyń eshqandaı belgileri joq pa degenge kózin jetkizgisi kelgendeı jan-jaǵyna qaraǵyshtady. Shamasy, baqylaýyna qanaǵattanǵan pishinmen ol eki-úsh márte jótelip, sonsha ret qyzdy áńgimege tartýǵa tyrysqan, biraq beıne aldynda tas músin turǵandaı qyz buǵan tipten nazar aýdarmaı qoıdy. Aqyry shal taǵy bir táýekel etip, qolyn ýqalap, asa jaǵympazdanǵan daýyspen:

— Bıll qazir qaıda dep oılaısyz, qymbattym? — dep surady.

Qyz jaýap ornyna ony bilmeımin degendeı yńyrsyp qoıdy, onyń tunshyǵa óksigeninen jylap otyrǵanyn ańǵarýǵa bolatyn edi.

— Al balany she? — dep sózin jalǵady evreı qyzdyń betine úńilýge tyrysyp. — Sorly bala! Ony shuńqyrǵa tastap ketipti. Nensı, oılap kórińizshi!

— Balaǵa bizden góri sol jer jaqsy, — dedi qyz, oılamaǵan jerden basyn kóterip. — Tek Bıll sonyń kesirinen pálege ushyramasa boldy, al shuńqyrda ólip qalǵan balanyń súıegi sonda shirı bersin.

— Ne deısiń?! —dep tańdana daýystap jiberdi evreı.

— Iá, men solaı dep úmittenem! —dep jaýap qatty qyz onyń kózine týra qarap. — Eger ol meniń kóz aldymnan joǵalǵanyn, bar jamandyqtyń artta qalǵanyn estisem, men tek qýanar edim. Men onyń janymda júrgenine tóze almaımyn. Oǵan qarasam-aq boldy, ózime-ózim jerkenishtimin, senderdiń barlyǵyń da jerkenishtisińder.

— Sandyraq! — dedi evreı óshige til qatyp. — Sen massyń...

— Solaı ma? — dep ashyna aıqaılady qyz. — Men mas bolǵan kúnde de ishkizgen siz emes. Sizdiń erkińizge salsa meni kúnde sýarsańyz da, búgin ishkize qoımas edińiz. Qazir bul ádet sizge jaqpaı tur-aý, solaı ma?

— Durys aıtasyń! —dep kektene til qatty evreı. — Jaqpaıdy.

— Olaı bolsa, ózgertińder muny, — dep kúle sóıledi qyz.

— Ózgertý me? — dep aıqaılady qyzdyń qıqarlyǵy jynyna tıgen, ári búgingi oqıǵalar janyn jegen evreı. — Iá, men ony ózgertem! Sen, qyz, meni tyńda! Sózime qulaq sal, Saıksty býyndyryp óltirý úshin men bes aýyz sóz aıtsam, jetip jatyr. Eger ol balany anda qaldyryp, ózi qaıtyp kelse, eger balany óli, ne tiri kúıinde maǵan jetkizbese, onda ol Djek Kechtiń qolyna túspesin deseń óltir! Osy bólmege kirgen boıda sharýasyn bitir, áıtpese meniń sózimdi esińe saqta, tym kesh bolady.

— Bul ne bolǵany sonda? —dep eriksiz daýystap jiberdi qyz.

— Ne bolǵany deımisiń! —dep sózin qaıtalady jyndana jazdaǵan Fedjın. — Bul bala júzdegen fýnt turady, sonsha somany eshqandaı qaýip-qatersiz-aq qolǵa túsirgeli turǵanda maskúnem tobyrdyń qıańqylyǵynan ǵana nelikten sodan aırylyp qalýym kerek. Jáne onyń ústine men, mura qaǵaz ǵana qajet bir saıtanmen taskindikten ábden matalyp qalǵam, al ol bolsa, ol...

Eki ıininen dem alǵan shal aıtar sóz izdep tutyǵyp qaldy, biraq ózin-ózi ustap, minezi zamatta ózgerip shyǵa keldi. Dál osy sekýndqa deıin saýsaqtarymen aýany qarmanyp, kózi baqyraıyp, júzi ashýdan kógerip ketken edi, al qazir otyrǵyshqa otyra ketip, áldebir ońbaǵandyq qupıany baıqaýsyzda ózi aıtyp qoıǵanyna qoryqqandaı dir-dir etip búrise qalǵan. Az-kem únsizdikten keıin ol qyzdyń júzine kóz salýǵa táýekel etti. Anaý ózi alǵash kórgendegideı barlyǵynan beıtarap otyrǵanyn kórip, shaldyń da jany jaı tapqandaı edi.

— Nensı, qymbattym! —dep qyr-qyr etti evreı óziniń úırenshikti daýsymen. — Sen meni tyńdap otyrmysyń, qymbattym?

— Qazir maǵan tımeńizshi, Fedjın, — dedi qyz basyn zorǵa kóterip. — Eger Bıll bul joly ony isteı almasa, taǵy birde ister. Siz úshin ol az is atqarǵan joq, eger múmkindigi bolsa, áli de ister. Al eger áli kelmese, ıaǵnı ol týraly sóz etýdiń de qajeti bolmaǵany.

— Al bala týraly she, qymbattym?.. — dep surady evreı qolyn ábigerlene ýqalap.

— Balaǵa da basqalar sıaqty basyn qaterge tigýge týra keledi, — dep sózin bólip jiberdi Nensı. — Men aıtyp turmyn ǵoı, ol ólip, barsha azaptan da, sizderden de qutylǵan bolar dep úmittenem, tek Bılldi qyrsyq shala kórmesin. Al eger Tobı qutylyp ketken bolsa, onda Bıll de qaýip-qaterden aman degen sóz, sebebi Bıll Tobı sıaqtylardyń ekeýine tatıdy.

— Al, álginde aıtqanym jaıynda qalaı bolmaq, qymbattym? — dep surady evreı qyzdan kózin almastan.

— Eger siz men birdeńe istesin deseńiz, onda aıtqanyńyzdyń barlyǵyn qaıtalańyzshy, — dep jaýap qatty Nensı. — Eń durysy erteńge deıin shydasańyz eken. Siz bir mınýtqa sergitip jiberseńiz de, qazir qaıta máńgirip qaldym, Fedjın óziniń baıqaýsyzda aıtyp qalǵan sózine qyz nazarynyń aýǵan-aýmaǵanyn anyqtaý maqsatymen birneshe suraqtar berip kórdi, biraq qyz shyn nıetimen saýaldaryna jaýap qaıyryp, shaldyń qadalǵan kózine de nemquraıly qaraǵandyqtan kókeıine qyz rasynda da masańdaý eken degen oı ábden bekigen-di.

Shyndyǵynda, evreıdiń shákirtteriniń arasynda keńinen taraǵan bul osaldyq Nensıge de tán edi, olardy budan bezindirýdiń ornyna besikten beli shyqpaı jatyp, úıretip otyratyn. Qyzdyń saldyr-salaq keıpi men bólmede tunyp qalǵan djınniń ótkir ıisi munyń dolbaryn jetkilikti mólsherde rasqa shyǵaryp tur. Onyń álginde ǵana lap etken ashýynan keıin, bir máńgirgen kúıge túsýi, sodan keıin qaradaı kóńili órekpin, kózinen jas parlap, birese ózine-ózi «Eńseń túspesin!» dep álsin-álsin aıqaılaýy, qysqasy barlyǵy da mundaı isterden úlken tájirıbesi bar Fedjınge qyzdyń qatty mastyǵyna kózin jetkizip, janyn jaı taptyrdy.

Osyǵan kóńili ornyna túsken Fedjın búgingi keshte estigeniniń bárin qyzǵa habarlap, ári Saıkstiń joqtyǵyna kózi jetip, eki maqsaty da oryndalǵan soń úıine qaıtty. Jas ledı bolsa stolǵa basyn salyp uıyqtap ketti.

Tún ortasyna deıin bir saǵattaı qalǵandy. Kesh qarańǵy, ári súıekten óterdeı sýyq edi de, Fedjınniń kóp bógelýge ańsary aýa qoımady. Uıtqyǵan jel kóshedegi birli-jarym júrginshilerdi shań men balshyq tárizdi sypyryp jatqandaı — ári-beri ótkender tym az, olardyń ózderi de úıdi-úıine asyǵa basady. Jel evreıdiń týsyrtynan soǵyp turǵan, Fedjın dir-dir etip, búkshıgen kúıi sońynan quıyn qýyp, dedektep bara jatty.

Ol óz kóshesiniń buryshyna jetip, qaltasynan esiktiń kiltin sıpalap izdeı berip edi, kenet qoıý qarańǵylyq jamylǵan úı aldynan bir qara sulba bóline berdi de, kósheni kesip ótip, ańdaýsyzda buǵan jaqyndaı berdi.

— Fedjın! — dep sybyrlady bireý dáp qulaǵynyń túbinen. .

— Ah, — dep daýystap jiberdi evreı, jalt burylyp. — Sizbisiz...

— Iá, — dep sózin bóldi beıtanys. — Meniń osy arada turǵanyma minekı tup-týra eki saǵat boldy. Saıtap alǵyr, sen qaıda júrsiń?

— Sizdiń isińizben júrmin, qymbattym, — dep jaýap qatty evreı, jańaǵy kisige ábigerlene qarap, júrisin baıaýlatyp. — Búkil kesh boıy sizdiń sharýamen.

— Iá, árıne, — dep mysqyldaı til qatty beıtanys. — Al odan ne shyqty ózi?

— Jaqsylyǵy shamaly, — dep jaýap qatty evreı.

— Jamandyǵy da shamaly shyǵar dep úmittenemin, — dep surady kenetten toqtaı qalyp, shaldyń betine shoshyna kóz tastaǵan beıtanys.

Evreı basyn shaıqap; jaýap qaıtarýǵa yńǵaılana bepip edi, biraq beıtanys onyń sózin bólip, ózderi taıanyp qalǵan úıdi nusqap, úıge kirip sóılesken ońdy bolar, uzaq kútýden boıym tońazyp, jel óńmenimnen ótip barady degendi aıtty.

Fedjın munshama kesheń ýaqytta úıine eshkimdi kirgizbeıtindigin aıtyp, tipti kamınniń de jaǵylmaǵandyǵyn mińgirlep, syltaýratyp taıyp turýǵa da qarsy emes edi, biraq janyndaǵy serigi ámirli únmen álgi talabyn qaıtalaǵan soń, ol esikti ashty da, shyraq ákelgenshe ony jaıymen jabýyn etindi.

— Munda kórdegideı qarańǵy eken, — dedi beıtanys, sıpalana birer qadam jasap. — Tezdetińiz.

— Esikti jabyńyzshy, — dep sybyrlady Fedjın dálizdiń arǵy betinen.

Dál osy sátte esik te sart etip jabyldy.

— Bul meniń kinám emes, — dedi beıtanys sıpalanyp jol izdep júrip. — Jel me, álde ózi jabylyp qaldy ma — ekiniń biri. Tezirek jaryq ákelińiz, áıtpese myna qarǵys atqyr qýysta basymdy jaryp alarmyn.

Fedjın urlana basyn satymen as úıge bettedi. Birazdan keıin jaǵylǵan shyraq ustap, qaıta oralǵan ol Tobı Krekıt tómendegi túkpirdegi bólmede, al balalar aldyńǵy bólmede uıyqtap jatyr dep málimdedi. Beıtanysqa sońymnan er degendeı belgi bergen ol satymen kóterile bastaǵan.

— Bul arada biz barlyǵy jaıynda sóılese alamyz, qymbattym, — dedi evreı ekinshi qabattaǵy bólmeniń esigin asha berip. — Biraq qaqpaqtarda tesik bar, kórshilerdiń bizdegi jaryqty kórýin qalamaǵandyqtan, shyraqty satyǵa qaldyryp ketemiz. Mine solaı!

Osy sózden soń evreı shyraǵdandy satynyń joǵarǵy alańqaıyna esikke qarama-qarsy qoıdy. Sodan keıin ol synǵan kreslo men esiktiń janynda turǵan eski kýshetka nemese qaptalmaǵan dıvannan ózge mebeldiń jurnaǵy da joq bólmege birinshi bolyp kirgen. Beıtanys osy dıvanǵa sharshaǵan keıippen jaıǵasa ketken, al evreı ekeýi bir-birine qarama-qarsy otyra alarlyqtaı etip kreslony jyljytty. Munda pálendeı qarańǵy emes edi, esik ashyq turǵan, alańqaıda turǵan shyraq qarsy qabyrǵaǵa álsiz sáýlesin shashady.

Alǵashynda olar sybyrlaı áńgimelesti. Bul áńgimeni tyńdaǵan kisi baılanyssyz jeke sózderden basqa túk uǵa almaǵanymen, beıtanystyń saýaldaryna jaýap qaıtara otyryp, Fedjınniń ózin qorǵashtaǵandyǵyn, al ananyń shekten tys ashýly ekendigin ańǵarar edi. Osylaısha olar shırek saǵat árneniń basyn shaldy, al sodan keıin Monks — evreı beıtanysty áńgime barysynda osy esimmen birneshe márte ataǵandy — az-kem daýsyn kóterip:

— Qaıtalaımyn, bul jospar túkke turmaıtyn edi. Nelikten ony basqalarmen birge osynda qaldyryp, qaltaǵa túskish boqmuryn jasap shyǵarýǵa bolmady? — dedi.

— Munyń ne dep turǵanyn tyńdap kórińiz! —dep daýystap jiberdi evreı ıyǵyn qýshıtyp.

— Shynymen-aq siz odan ózińiz qalasańyz da eshteńe shyǵara almadym demeksiz be? — dep ashýlana surady Monks. — Osy siz sondaıdy ondaǵan basqa balalarǵa jasaǵan joqpysyz! Eger sizdiń tózimińiz bir jylǵa jetse, ony sottap, Anglıadan múmkin ómir boıyna alastamas pa edi?

— Munyń kimge paıdasy tıer edi, qymbattym? — dep qorlana surady evreı.

— Maǵan, — dep jaýap berdi Monks.

— Biraq maǵan emes, — dep moıyndaı sóıledi evreı. — Balanyń maǵan paıdasy tıýi múmkin edi. Shartqa eki jaq qatynasyp otyrǵan jaǵdaıda, ekeýiniń de jaǵdaılarymen sanasý kerek qoı, solaı emes pe, qymbatty dostym?

— Ári qaraı nemene? — dep surady Monks.

— Ony iske úıretý ońaıǵa soqpasyn men túsindim, — dep jaýap qatty evreı. — Ol mundaı jaǵdaıǵa tap bolǵan ózge balalarǵa múlde uqsamaıdy.

— Iá, uqsamaptyny ras, qarǵys atqyrdyń! — dep mińgirledi Monks. — Áıtpese ol baıaǵyda-aq ury bolyp keter edi.

— Ony buzý úshin, meniń ony myqtap qolǵa alýym kerek boldy, — dep sózin jalǵady evreı, ananyń betine ábigerlene kóz júgirtip. — Biraq oǵan eshteńe isteı almadym. Men ony eshteńemen qorqyta almadym, al biz árýaqytta osydan bastaýǵa tıispiz, sebebi bizdiń bar eńbegimiz tekke óledi. Meniń ne isteýim kerek boldy? Sýaıt pen Charlıge qosyp jiberý me? Bir márte solaı istegenim de jetedi, qymbattym: ol joly bárimiz úshin meniń zárem bek ketti.

— Oǵan meniń kinám joq, — dedi Monks.

— Árıne, árıne, qymbattym! —dep ilip áketti evreı. — Men buǵan qazir ókinbeımin de, eger bulaı bolmaǵanda, múmkin, siz balany eshqashan da kórmes te edińiz, ıaǵnı izdep júrgenińizdiń tap sol ekendigin bilmes te edińiz ǵoı. Endi ne kerek! Men ony sizge álgi qyzdyń kómegimen ákeldim, al sonan soń qyzdyń jany ashı qalypty.

— Qyzdy tunshyqtyrý kerek! —dedi Monks shydamsyzdanyp.

— Qazir biz tap solaı ete almaımyz, qymbattym, — dep jymıa jaýap qaıtardy evreı. — Onyń ústine biz mundaı istermen aınalyspaımyz, áıtpese taıaýdaǵy kúnderdiń birinde qýana-qýana osylaı ister men bul qyzdardy jaqsy bilem, Monks. Bala oıdaǵydaı shynyǵyp shyqty-aq boldy, ol da bir, bórene de bir bolady. Siz balanyń ury bolýyn qalaısyz ǵoı. Eger ol tiri bolsa, men árıne ony isteı alam, al eger... eger... — dedi evreı anaǵan jaqyndaı berip, — esińizde bolsyn, bul tym kúmándy... biraq qyrsyq shalyp, ol ólip qalsa...

— Eger ol ólip qalsa, meniń kinám emes, — úreılene sózin bóldi Monks, dirildegen qolymen evreıdiń qolynan shap berip. — Esińizde bolsyn, Fedjın! Men buǵan aralasqan joqpyn. Eń basynan men sizge bárin aıtqam, tek onyń óliminiń qajeti joq dep. Meniń qan tókkim kelmep edi, aqyr aıaǵynda barlyǵy da anyqtalady, onyń ústine adam sońynan janyn qoıarǵa jer tappaıdy. Eger ony atyp tastasa, meniń oǵan qatysym qansha, estımisiz?.. Saıtan alsyn, myna apanyńdy!.. Mynaý ne pále?

— Nemene? — dep baqyryp jiberdi evreı ornynan turǵan anaǵan eki qolymen jarmasa ketip. — Qaıda?

— Ana jerde! —dep jaýap berdi Monks, qarama-qarsy qabyrǵaǵa ońdala qaraǵan kúıi. — Kóleńke! Men jamylǵy men shlápa kıgen áıeldiń sulbasyn kórip qaldym, ol qabyrǵany boılap tez jyljyp ketti!

Evreı qolyn jazdy da, ekeýi bólmeden júgirip shyqty. Ókpek jelden jalp-jalp etken shyraq qoıǵan ornynda tur. Onyń sáýlesinde saty men mynalardyń qýaryp ketken júzderi ǵana kórinedi. Ekeýi de qulaqtaryn tikti, búkil úıdi jym-jyrt tynyshtyq jaılap alǵan.

— Sizge elestegen ǵoı, — dedi evreı, qolyna shyraqty alyp, anaǵan buryla berip.

— Ant isheıin, men ony kórdim, — dep dir-dir etip qarsylyq bildirdi Monks. — Men kórgen kezde ol eńkeıip turǵan, aýzymdy asha bergenimde ata jóneldi.

Evreı onyń surlanǵan júzine jaqtyrmaı qarap, qajet deseń sońyma er dedi de satymen kóterile berdi. Olar barlyq bólmelerge bastaryn suqty, barlyǵy da sup-sýyq, jap-jalańash, bos turǵan. Olar dálizge, odan ári podvalǵa tústi. Alasa qabyrǵalar kógerip ketken. Ulý men árqıly jándikter qaldyrǵan izder shyraq sáýlesimen jylt-jylt etedi, biraq tóńirek kórdegideı typ-tynyq.

— Al endi siz ne aıtasyz? — dep surady evreı, bular dálizge oralǵan soń. — Biz ekeýimizdi qospaǵanda úıde eshkim joq — tek Tobı men balalar ǵana, olardan qaýiptenbeı-aq qoıyńyz! Qarańyzshy!

Bunyń dáleli retinde evreı qaltasynan eki kilt shyǵardy da, ol alǵash tómenge túskende eshkim áńgimege bóget bolmasyn dep olardyń bólmesin qulyptap ketkenin aıtty.

Bul jańa dálel mıster Monkstiń álgindegi senimin aıtarlyqtaı shaıqaltqan-dy. Onyń qarsylyǵy ekeýi izdeýdi jalǵastyryp, eshteńe taba almaǵan saıyn azaıyp bara jatty, aqyry ol túńere qarqyldap kúldi de, munyń bárine kiltıpandy qıalym kináli dep moıyndady. Degenmen kenetten ol saǵat túngi eki bolyp qalǵanyn esine túsirip, áńgimeni ári qaraı jalǵastyrýdan bas tartty. Sóıtip ekeýi eki baǵytqa tarasqan-dy.

XXVII TARAÝ

Áldebir ledıdi eshbir sypaıygershiliksiz qaldyryp júre bergen aldyńǵy bir taraýdyń tigisin jatqyzady

Qarapaıym avtorǵa, árıne, bıdl tárizdi laýazym ıesin kamınge tý syrtymen buryltyp, shıneliniń etegin avtordyń raqymy túskenshe kótertip qoıý jaramaıdy; al laýazymy men syrbazdyǵyn eskersek, osyndaı adamnyń aýzynan shyqqan súıkimdi sózder kez kelgen qyzdyń júregin dúrsildetýge dármeni jetetin bolǵandqtan, osy bıdldiń meıirim men súıispenshilikke toly kózi túsken ledıge nemquraıly qaraý avtorǵa álgiden de góri soraqy bolar edi. Qalamy osy sózderdi túsirip otyrǵan tarıhshy — óz ornymdy bilemin, ári joǵarǵy, talassyz ókilettilik berilgen jandarǵa laıyqty qurmetin kórsetemin deı tura, — olar óz jaǵdaılaryna saı talap etýge haqyly qurmetin kórsetýge asyqpady, jáne álgilerdiń bıik laýazymyna saı qajetti barsha sypaıgershilikti saqtaýǵa tyrysady.

Osy maqsatpen avtordyń tipti bıdldiń qaqysynyń qudirettiligi men onyń kúnásizdigine qatynasty dálelder keltirýge de oıy ketti. Mundaı dálelder aqyl-esi túzik oqyrmanǵa qanaǵattaný sezimi men paıda da keltirgen bolar edi, biraq ókinishke oraı, ýaqyt pen orynnyń jetkiliksizdiginen avtor muny budan góri jaıly bir kezeńge deıin qoıa turmaqshy; al mundaı jaǵdaı týa salysymen avtor bıdldiń óz maǵynasyndaǵy mańyzyn — atap aıtqanda, prıhod bıdli, prıhod jumys úılerinde qyzmette turatyn jáne prıhod shirkeýiniń resmı kisisi haqyndaǵy jandardyń óz qyzmetterine baılanysty barlyq izgilikti de tamasha qasıetterdi boılaryna sińirgendikten, jáne saýda-sattyq kompanıalaryndaǵy, sot bıdlderi tipti shaǵyn shirkeý bıdlderiniń de (degenmen sońǵy atalǵandar mundaı qaqyny az-kem paıdalana alady, biraq tym mardymsyz) osyndaı izgilikke talaptanýǵa eshqandaı qaqylary joq ekendigin túsindirýge ázir.

Mıster Bambl shaı qasyqtardy taǵy bir márte sanap shyqty, qant shaqqyshty qolyna salmaqtap kórdi, sút saýytty muqıat qarady, mebelderdiń, tipti kreslolardaǵy jylqy qylynyń qandaı jaǵdaıda ekendigin dál anyqtady, bul áreketterdiń árqaısysyn bes-alty márte qaıtalap, endi mıssıs Kornıdiń oralatyn ýaqyty boldy-aý degendi oılana bastaǵan. Bir oı ekinshi oıdy týǵyzady: mıssıs Kornıdiń jaqyndap kele jatqandyǵyn dáleldeıtin eshteńe bolmaǵan soń, mıster Bambldyń basyna eger óz áýesqoılyǵymdy mıssıs Kornıdiń komodyn bir qarap shyǵý arqyly qanaǵattandyrsam ýaqytty esh zalalsyz, ári paıdalyraq ótkizem ǵoı degen oı kele qalǵan.

Kilt salatyn sańylaýdan eshkimniń kele jatpaǵandyǵyna kózin jetkizgen mıster Bambl úsh uzyn jáshiktiń tómengisinen bastan ishindegilerimen tanysa bastady; eki eski gazettiń arasyna muqıat salynyp, qurǵaq lavanda sebilgen joǵarǵy sapaly árqıly kıim-keshekter bıdldiń tótenshe kóńil hoshyn týǵyzsa kerek. Oń jaq buryshtaǵy jáshikke (kilti aýzynda turǵan) jetken soń aýzynda salbyraǵan qulyby bar qobdıshany silkilep kórip edi, odan tıynnyń syldyryn eske túsiretin jaǵymdy úndi estigen mıster Bambl aıaǵyn nyq basyp kamınge qaıta oraldy da, álgindegi qalpyna qaıta kelip, baısaldy da, kesimdi daýyspen: «Men muny isteımin», — dedi. Osyndaılyq salmaqty málimdemeden keıin ol on mınýt boıy qandaı jaısań jigitpin degen oıǵa berilgendeı basyn ızeńdetip, sonson; aıyzy qana, zeıin qoıyp óz aıaǵyn zertteı bastaǵan.

Ol jaıbaraqat osynaý tirligine ábden berilip ketken edi, kenet bólmege mıssıs Kornı kirip keldi de, tynysy tarylǵandaı, kamınniń janyndaǵy kresloǵa qulaı ketip, bir qolymen kózin, ekinshi qolymen júregin ustap, entigin zorǵa basty.

— Mıssıs Kornı, — dedi mıster Bambl baqylaýshy áıelge eńkeıe berip, — ne bop qaldy, sýdaryná? Ne bop qaldy, sýdaryná? Ótinemin sizden, jaýap berińiz, men... álgi... álgi...

Mıster Bambl esi shyǵyp ketkendikten «ınege otyrǵandaı» degen tirkesti esine túsire almaı, onyń ornyna «jaryqshaqqa otyrǵandaı» dep jiberdi.

— Ah, mıster Bambl! —dep daýystady ledı. — Meni qatty renjitti.

— Renjitti deımisiz, sýdaryná? — dep qaıyra surady Bambl. — Kimniń batyly bardy? Men bilemin, — dedi mıster Bambl ózine tán mańǵazdyqpen, sezimin jasyra sóılep. — álgi ońbaǵan jarlylar ǵoı.

— Oılaýdyń ózi qorqynyshty, — dep tula boıy dirildeı ún qatty ledı.

— Olaı bolsa, oılamaı-aq qoıyńyz, sýdaryná, — dep jaýap qatty mıster Bambl.

— Óıtý qolymnan kelmeıdi, — dep qyńqyldady ledı.

— Onda birdeńe ishińiz, sýdaryná, — dep kóńildi ornyna túsiretin daýyspen til qatty mıster Bambl. — Bálkim, bir rúmke sharap ishersiz?

— Qudaı saqtasyn, — dep jaýap berdi mıssıs Kornı. — Shydaı alar emespin... Oh! Ústińgi sóreniń, oń jaq buryshynda... Oh!

Osy sózderdi aıtqan qaıyrymdy ledı jantalasa býfetti nusqap, jany qınala búgile bergen. Mıster Bambl shkafqa týra umtylyp, sóreden bir pıntalyq jasyl shólmekti ala salyp, shaı kesege ishindegisin tóńkere saldy da, ledıdiń aýzyna tosty.

— Janym jańa jaı tanty-aý, — dedi mıssıs Kornı jarty keseni ishken soń, oryndyqtyń arqalyǵyna shalqaıa berip.

Shattanǵannyń belgisi retinde mıster Bambl kózin qasterleı tóbege aýdaryp, sonsoń kesege qaıta qarady da, ony tanaýyna apardy.

— Peppermınt, — dedi álsiregen únmen mıssıs Kornı bıdlge eljireı jymıyp. — Dámin tatyńyz. Anda taǵy bar... taǵy birdeńeler bar...

Mıster Bambl senimsizdeý túrmen dáriniń dámin tatyp kórdi de, ernin jalap, taǵy bir márte baıqady da, kesedegini qaǵyp saldy.

— Jandy jaqsy jaı taptyrady, — dedi mıssıs Kornı.

— Tótenshe basady eken, sýdaryná— dedi bıdl.

Osy sózdermen ol otyrǵyshty baqylaýshy áıeldiń kreslosyna jyljytyp, ony nege renjitkenin meıirli únmen surap qoıdy.

— Eshteńe de emes, — dep jaýap qatty mıssıs Kornı. — Men sondaı aqymaq, osal janmyn ǵoı, meniń kóńilimdi órekpitý túkke turmaıdy...

— Tipti de osal emessiz, sýdaryná, — dep qarsylyq bildirdi mıster Bambl, otyrǵyshyn taǵy da jýyqtata berip. — Siz osal jan ba edińiz, mıssıs Kornı?

— Bizdiń bárimiz de osal jandarmyz, — dedi mıssıs Kornı kópshilikke belgili aqıqatty kóldeneń tartyp.

— Iá, munyńyz ras, — dep kelisti bıdl.

Sonan soń ekeýi de birer mınýt únsiz qalǵan. Osy ýaqyt ótkennen keıin mıster Bambl, aıtylǵan álgi oıyn anyqtaı otyryp, kreslonyń arqalyǵyndaǵy qolyn alyp, ony mıssıs Kornıdiń aljapqyshyna qaraı apardy da, onysy birte-birte áıeldiń belin jylandaı orap bara jatty.

— Bárimiz de osal jandarmyz, — dedi mıster Bambl.

Mıssıs Kornı kúrsinip qoıdy.

— Kúrsinbeńiz, mıssıs Kornı, — dedi mıster Bambl.

— Shydaı alatyn emespin, — dedi mıssıs Kornı.

Sóıtti de taǵy kúrsindi.

— Sizdiń bólmeńiz asa jaıly eken, sýdaryná, — dedi mıster Bambl tóńiregine kóz tastap. — Osyǵan endi bir bólme qossa sýdaryná, ǵajap bolǵaly tur.

— Bir adamǵa tym kop qoı, — dep sybyrlady ledı.

— Biraq eki adamǵa kóp bolmaıdy, — meıirli únmen qarsylyq bildirdi mıster Bambl. — Solaı emes pe, mıssıs Kornı?

Bıdl osy sózdi aıtqan kezde mıssıs Kornı basyn salbyratyp jibergen; mıssıs Kornıdiń júzine qaraý úshin bıdl de basyn tuqyraıtty. Mıssıs Kornı asqan bıazylyqpen teris buryldy da, oramal alý úshin qolyn bosatyp alǵan, biraq ony mıster Bambldyń alaqanyna salǵanyn ózi de baıqamaı qalǵan.

— Keńes sizge kómir berip turady ǵoı, solaı emes pe, mıssıs Kornı? — dep surady bıdl áıeldiń qolyn meıirlene qysyp.

— Shyraqtar da beredi, — dep jaýap qatqan mıssıs Kornı óz kezegi kelgende ananyń da qolyn jaılap qysyp qoıdy.

— Kómir, shyraq, tegin páter, — dedi mıster Bambl. — O, mıssıs Kornı, siz — perishtesiz!

Sezimniń mundaı sharyqtaýyna ledı shydap tura almady. Ol mıster Bambldyń qushaǵyna qulaı ketken, myna jentlmen tolǵanystan ystyq súıisip áıeldiń pák tanaýyna baǵyttaǵan-dy.

— Prıhodtyń teńdesi joq týyndysy! —dep shalqı sybyrlaǵan mıster Bambl. — Búgin mıster Slaýttyń jaǵdaıy nasharlaǵany saǵan málim be, meniń kóriktim?

— Iá, — dep uıala ún qatty mıssıs Kornı.

— Dáriger onyń ómirin bir aptaǵa da jetpeıdi deıdi— dep sózin jalǵady mıster Bambl. — Ol osy mekemeniń basynda tur edi ǵoı, ólgen soń orny bosaıdy, kim de bolsa bireý osy oryndy ıemdenýi tıis qoı. O, mıssıs Kornı, qandaı keleshek deseńshi! Júrekterdi jalǵap, ortaq sharýashylyq júrgizý úshin qandaılyq qolaıly jaǵdaı týdy deseńizshi!

Mıssıs Kornı óksip qoıdy.

— Bir sóz, — dedi mıster Bambl uıalshaq arýǵa eńkeıe berip. — Bir ǵana, bir ǵana tıtteı sóz, kórkemim meniń, Kornı?

— I... I... ıá, — dep sybyrlady baqylaýshy áıel.

— Taǵy bir sóz qymbattym, — dep taqymdady mıster Bambl. — Shyn nıetińizben bir ǵana sóz aıtyńyzshy. Bul qashan bolmaq sonda?

Mıssıs Kornı sóıleýge eki márte oqtalǵanymen ekeýinde de sátsizdikke ushyrady. Aqyry, bar qýatyn boıǵa jıyp, mıster Bambldyń moınynan qushaqtap alyp, bul ózi qashan qalasa, sonda bolady jáne muny «kúnkórgish kishkentaı qusym» dep atady.

İs osylaısha dostyq ráýishte qıýlasyp, tolyq qanaǵattanǵannan keıin, shart taǵy bir-bir kese peppermıntpen bekitildi, munyń ózi ledıdiń boıyn bılegen qobaljý men tolqýǵa úlken septigin tıgizdi. Kesedegini tóńkerip salǵan áıel mıster Bamblge kempirdiń ólgendigin habarlady.

— Tamasha! — dedi myna jentlmen peppermıntin iship jatyp, — úıge bara jatqan jolda men Saýerberılerge soǵyp, qajetti dúnıelerdi erteń tańerteń ákelsin dep aıtarmyn. Iaǵnı sizdi shoshytqan osy boldy ǵoı qymbattym?

— Aıryqsha eshteńe de bolǵan joq, qymbattym, — dep syrǵaqsı jaýap qatty ledı.

— Degenmen de birdeńe bolǵany ras qoı, qymbattym, — dep taqymdady mıster Bambl. — Nelikten siz óz Bamblyńyzǵa bul týraly eshteńe demeısiz?

— Qazir emes... — dep jaýap qatty ledı, — biz nekege otyrǵan taıaýdaǵy kúnderdiń birinde aıtarmyn, qymbattym.

— Biz nekege otyrǵannan keıin be?! — dep daýystap jiberdi mıster Bambl. — Shynymen-aq myna qaıyrshylardyń bireýiniń osynsha arsyzdyqqa batyly jetip...

— Joq, joq, qymbattym, — dep sózin bólip jiberdi ledı.

— Eger men muny múmkin dep sanasam, — dep sózin jalǵady mıster Bambl, — eger men osyndaı súıkimdi júzge olar ońbaǵan kózderin qadaýǵa batyldary jetti dep sanasam...

— Olardyń batyldary barǵan joq, qymbattym, — dep jaýap qaıtardy ledı.

— Sonysy ózderine jaqsy, — dedi mıster Bambl, judyryǵyn túıip. — Prıhodtiki bolsyn, prıhodtan joǵarynyki bolsyn, sondaıǵa batyldyq etken adamdy kórsetińizshi maǵan, men oǵan kórseteıin, ekinshi ret batyly barmaıtyn bolsyn.

Eger bul málimdeme qýatty qımylmen bekitilmegende, álgi tamasha ledıge pálendeı áser de etpes edi, biraq mıster Bambl óz qaharyn jaýyngerlik qımylmen kórsetken soń onyń berilgendigine kóńili tótenshe bosaǵan ledı aıyzy qana muny shynynda da ózimniń kishkentaı qusym dedi.

Osydan keıin kishkentaı qus shıneliniń jaǵasyn kótepip, úshburysh qalpaǵyn kıip, óziniń bolashaq jan jaryn uzaq ári úzile súıdi de, túngi yzǵyryq jelge qarsy qaıyspaı júrip ketti, tek erkek jynysty jarlylar jatqan palatanyń janynda birer mınýtqa aıaldap, jumys úıiniń bastyǵynyń mindetin qajetti qataldyqpen atqara alatynyna kóz jetkizý úshin analardy túk qoımaı balaǵattady.

Óz qabiletine kózi jetip, kóńili ornyna túsken mıster Bambl tabytshynyń dúkenine jetkenshe aldaǵy jeter bıigin oılap, tátti qıal jeteginde kele jatty.

Mıster men mıssıs Saýerberı qonaqqa ketken edi, al Noe Kleıpol bolsa, tamaq iship-jeýden ózge jumystarǵa janyn qınaýdan aýlaq bolatyn; sol sebepti jabatyn ýaqyty áldeqashan ótip ketkenmen dúken áli ashyq turǵan. Mıster Bambl taıaǵymen sóreni birneshe márte uryp kórip edi, biraq buǵan kóńil bólgen eshkim bolmady, dúkenniń artyndaǵy kishkentaı qonaq bólmeniń áınekti esiginiń ar jaǵynan jaryq kóringen soń, onda ne bolyp jatqanyn bilý úshin basyn suqpaq boldy. Onda ne bop jatqandyǵyn kórgen soń qatty tańdandy.

Stolǵa dastarhan jabylypty; onda nan men maı, tarelkalar men stakandar, saptaıaq syra men bir shólmek sharap tur. Stol basynda, kresloda qonjıyp bir aıaǵyn jaqtaýǵa asyp, mıster Noe Kleıpol otyr; bir qolynda shappaly pyshaq, ekinshi qolynda maı jaǵylǵan ketpekteı nan. Janynda turǵan Sharlottyń saýyttan alyp jatqan ýstrısasyn mıster Kleıpol tańǵalarlyq ashqaraqtyqpen jalmap jatyr. Jas jentlmenniń tanaýy da kúndegisinen qyzaryńqy, oń kóziniń tynymsyz jypylyqtaýy onyń qyzý ekenin dáleldep tur; bul belgiler onyń ýstrısany qandaı toıymsyzdyqpen qylǵytqanynan baıqalady, órtenip bara jatqan ózegin salqyndatýǵa járdemi tıgen ony qatty baǵalasa kerek.

— Mynaý ǵajap maıly ýstrısa eken, qymbatty Noe, — jep qoıyńyz myna bireýin.

— Ýstrısa degen ǵajap zat qoı, — dep qoıdy mıster Kleıpol, ony da asap qoıyp. — Tym kóp jegende ózińdi jaman sezinetiniń qandaı ókinishti! Solaı ma, Sharlott?

— Osysy tym qıyn-aq — dedi Sharlott.

— Tap solaı, — dep kelisti mıster Kleıpol. — Al siz ýstrısany unatasyz ba?

— Pálendeı unatpaımyn, — dep jaýap qatty Sharlott, — maǵan ózim jegennen góri sizdiń jegenińizge qarap otyrǵan unaıdy, qymbatty Noe.

— Ah, qudaıym-aı... — dep qıaldana sóıledi Noe. — Qandaı qyzyq!

— Taǵy birin jeńiz! —degen usynys jasady Sharlott. — Myna bir kirpigi ádemisinen.

— Endi bireýin de jeı almaımyn, — dedi Noe. — Óte ókinishti... Maǵan jaqyndańyzshy, Sharlott, men sizdi súıeıin.

— Nemene, — dep aqyryp jiberdi mıster Bambl, bólmege kirip kelip. — Álgi aıtqanyńyzdy qaıtalańyzshy, ser.

Sharlott shyńǵyryp jiberip, betin aljapqyshynyń etegimen japty. Aıaǵyn túsirgeni bolmasa sol qalpynda otyrǵan mıster Kleıpol bıdlge mastyǵy taramaǵan keıpimen záresi usha baqyraıyp qalǵan.

— Qaıtala álgińdi, ońbaǵan, qıqar bala, — dep sózin jalǵady mıster Bambl. — Mundaı nárse týraly til datýǵa qalaı batylyńyz barady, ser?... Siz ony nege qutyrtasyz, uıatsyz, ushqalaq?.. Mynany súıý... — dep aıqaılady mıster Bambl kúıip-pisip. — Tfý!

— Meniń tipten olaı istegim kelmep edi, — dep qyńqyldady Noe. — Maǵan unasyn-unamasyn mynanyń ózi meni súıip júredi.

— O, Noe, — dep reshkı daýystady Sharlott.

— Iá, súıesiń. Súıetinińdi óziń de bilesiń, — dep qarsylasty Noe, — onyń isteıtini ylǵı da osy, mıster Bambl, ser, ol ylǵı da meni ıegimnen qaǵyp, ártúrli qyzmet kórsetip júredi.

— Qysqart! —dep qatal keıippen daýystady mıster Bambl. — Tómen túsińiz, sýdaryná... Noe, dúkendi jabyńyz. Qojaıynyńyz kelgenshe endi bir aýyz sóz aıtsańyz, jaqsylyq kútpeńiz. Al ol úıge oralǵan soń mıster Bambl erteń tańerteń, azanǵy astan keıin kempirge tabyt jetkizýdi buıyrdy deńiz. Estidińiz be, ser— dep daýystady mıster Bambl qolyp jaıyp. — Shynynda bul prıhodtaǵy tómengi topta buzaqylyq pen kúnáharlyq etek alǵan. Eger parlament bul ońbaǵandyqqa kóńil aýdarmasa, bul el qurıdy deı ber. Sonymen birge sharýalardyń ádeptiligi de ǵaıyp boldy deı ber!

Osy sózderdi aıtqan bıdl tabytshynyń meken-jaıynan mańǵaz keıippen túnere shyqty.

Al endi bıdldi úıge attandyryp, kempirdi jerleýge qajetti barlyq daıarlyqtardy bitirgen soń, jasóspirim Olıver Tvıske oralyp, Tobı Krekıt tastap ketken shuńqyrda jatyr ma, joq pa, soǵan keleıik.

XXVIII TARAÝ

Olıver Tvıstiń odan ári basynan keshkenderin baıandaıdy

— Oı, óńkeı tamaqtaryńa tas tyǵylǵyrlar, — dep tisin qaırap, mińgirledi Saıks. — Qolyma tússeńder ulýdyń qalaı ekenin kórer edińder.

Boıyn bılegen ashýyn basa almaı, osy qarǵysty mińgirlegen Saıks, jaraly balany tizesine túsirip, ózin qýyp kele jatqandarǵa qaraý úshin bir sekýnttaı basyn burǵan.

Qarańǵylyq pen tumannan eshteńe ajyratyp bolmastaı edi, biraq ol aıqaılaǵan daýystar men dabyldan oıanyp ketip, tus-tustan shýlap qoıa bergen ıtterdiń daýsyn estidi.

— Toqta, ońbaǵan qorqaq! —dep aıqaılady qaraqshy uzyn aıaǵy anda bir, mynda bir tıip ózinen ón, boıy ozyp bara jatqan Tobı Krekıttiń sońynan. — Toqta!

Aıqaı ekinshi márte qaıtalanǵannan keıip Tobı Krekıt tóbege urǵandaı týra qalǵan. Ol áli de óziniń anadan tapansha oǵy jetpesteı ozyp ketkendigine senbegen edi, ári Saıks te ázildese qoıarlyqtaı kóńildi kúıde emes-ti.

— Balany kóterýge kómektes! —dep aıqaılady Saıks áriptesip qaharlana shaqyryp. — Qaıt keıin!

Tobı qaıta kele jatqan álpet tanytqanymen, biraq ilbı basady, eki ıininen demin azar alyp, aqyryn ǵana óziniń barǵysy kelmeıtindigin bildirgen.

— Tezdet, — dep aıqaılady Saıks, balany aıaǵynyń astyndaǵy shuńqyrǵa qoıyp, qaltasynan tapanshasyn sýyra berip. — Meni aldaı almaısyń.

Bul mınýtta shý údeı túsken. Taǵy artyna qaraǵan Saıks sońynan qýyp kele jatqan adamdar alańnyń arǵy jaǵyndaǵy qaqpadan beri asqanyn, al eki ıttiń álgilerden birneshe qadam alda kele jatqandyǵyn kórdi.

— Saýdamyz bitti, Bıll! —dep aıqaılady Tobı, — balany tasta da, qash!

Qoshtasarda osylaı keńes bergen mıster Krekıt qýǵynshylardyń qolyna túsip qalǵannan góri óz dosynyń qolynan ólgendi artyǵyraq kórip, basy aýǵan jaǵyna bar pármenimen zyta jóneldi. Saıks tisin shyqyrlatyp, taǵy bir márte alaq-julaq qarady da, asyp-sasyp, oraǵan shekpenmen sulap jatqan Olıverdi jaýyp, qorshaýdy boılap júgire jónelgen, qýǵynshylardyń nazaryn bala jatqan jerden aýdarý maqsatymen kelesi qorshaý janynda tura qap, tapanshadan bir atyp jiberdi de, qarǵyp ótip, kózden ǵaıyp boldy.

— Ho, ho, munda kel! — sońynan ózine-ózi senimsizdeý daýys estildi. — Pıncher! Neptýn! Munda kel! Munda kel!

Itter osy ermekten qojaıyndarynan artyq lázzat taba almasa kerek, shaqyrǵanǵa keri qaıtty. Osy ýaqytta dalaǵa shyqqan úsh erkek toqtaı qalyp, keńes qurdy.

— Meniń aqylym, buıryǵym dese de bolar edi, dereý úıge qaıtý — dedi úsheýdiń ishindegi eń jýany.

— Mıster Djaılstyń aıtqany maǵan da zań, — dedi alasa boıly, pálendeı aryq emes, biraq óte qup-qý, ári óte sypaıysy, mundaı keskin ádette qatty qoryqqan adamda bolady.

— Meniń de kórgensiz bolǵym kelmeıdi, jentlmender, — dedi ıtterdi shaqyryp alǵan úshinshisi. — Mıster Djaıls biledi ǵoı.

— Árıne, — dep jaýap qatty alasa boılysy.

— Mıster Djaıls ne dese de qarsy turar biz emes. Joq, joq, men óz ornymdy bilem. Qudaıǵa shúkir, óz ornymdy bilem men.

Rasyn aıtqanda, kishkentaı kisi óz ornyn shyndyǵynda da biletin edi, tipti kisi qyzyǵarlyqtaı eshteńesi joq ekenin tamasha biletin sebebi, sóılep turǵanda tisi-tisine tımeı saq-saq etti.

— Siz qorqyp tursyz, Brıtls! — dedi mıster Djaıls.

— Men qorqyp turǵam joq — dedi Brıtls.

— Siz qorqyp tursyz! — dedi Djaıls.

— Siz ótirikshisiz, mıster Djaıls! — dedi Brıtls.

— Siz sýaıtsyz, Brıtls! —dedi mıster Djaıls.

Bul tórt qaǵytý da mıster Djaılstyń muqatýynan, al mıster Djaılsty muqatý onyń ashynǵanynan tuǵaıa, sebebi oǵan kópshik qoıa otyryp, mynalar úıge oralýdyń jaýapkershiligin sonyń moınyna artpaq edi. Úshinshi erkek qaqtyǵysqa basý aıtty.

— Meniń aıtaıyn degenim, jentlmender, — dedi ol, — bárimiz de qorqyp turmyz.

— Ózińiz týraly aıtyńyz, ser, — dedi ishindegi eń quty qashyndyraǵany mıster Djaıls.

— Men ózim týraly aıtyp turmyn, ser, — dep jaýap qatty álgi jentlmen. — Mundaı jaǵdaıda qorqý ábden oryndy da, eshbir sekettigi joq. Men qorqyp turmyn.

— Men de, — dedi Brıtls. — Tek nege sol úshin adamdy osynshama muqatýǵa bolady!

Mundaı ashyq moıyndaýdan jumsarǵan mıster Djaıls te endi bógelmesten óziniń de qorqyp turǵanyn aıtqan, budan keıin úsheýi de keıin burylyp alyp, Djaıls (qolyndaǵy aıyry bóget bolyp bárinen burynyraq entigip qaldy) asa sypaıgershilikpen óziniń oılanbaı aıtqan cózine keshirim suraǵasy keletinin bildirip, toqtaýǵa usynys jasaǵansha tize qosyp júgirise jóneldi.

— Eń tańqalatynyń, — dedi mıster Djaıls túsinisip bolǵan soń, — qany qaınap ketkende adam ne istemeıdi deısiń! Eger ana ońbaǵandardyń bárin ustap alǵanda bar ma, múrdem ketirer edim.

Ózge ekeýi de oılamaǵan jerden sabasyna túsip, boılaryndaǵy qyzýlyqtarynyń aıaq astynan ózgerip sala bergeniniń sebebin talqylaýǵa kirisken.

— Onyń sebebin men bilem, — dedi Djaıls. — Qaqpa!

— Solaı bolsa, men de buǵan tańdanbas edim— dep daýystap jiberdi Brıtls osy oıǵa jarmasa ketip.

— Buǵan shúbálanbaı-aq qoıyńyz, — dedi Djaıls, — sol qaqpa sýytyp jiberdi. Sodan asyp túse bergende men boıymdaǵy ashý-yzanyń bári tarap júre bergenin biraq sezdim.

Bir tańqalarlyǵy ana ekeýi de tek sol sátte týra osyndaı jaǵymsyz jaıtty sezinipti. Sonymen, barlyǵyna kináli qaqpa ekeni belgili bop qaldy; onyń ústine bul ózgeristiń bolǵan ýaqytyna da eshqandaı kúmán qalmaǵan, úsheýi de munyń qaraqshylardy kórgen mınýtta bolǵandyǵyn esterine saqtap qalypty.

Bul áńgimeni qozǵap turǵandar qulyp buzýshylardy shoshytqan eki erkek pen qorada uıyqtap jatqan kezbe qalaıyshy edi. Mıster Djaıls qart ledıdiń úıinde bas qyzmetshi men meńgerýshiniń mindetin atqaratyn; Brıtls bolsa alyp kel, shaýyp kel qyzmetinde edi, bul qyzmetke kishkentaı bala kezinde kelgen ony qazir qyryqtarǵa shyqqandyǵymen áli de úmit kúttirer jasóspirim sanaıtyn.

Osyndaı áńgimelerden ózderiniń kóńilderin aýlap, degenmen bir-birine jaqyn júrýge tyrysyp, jel ekpinimen syqyrlaǵan butalarǵa shoshyna jaltaqtaǵan úsheýi qaraqshylar jaryqty kórip, oq atyp júrer dep qaýiptenip, fonarlaryn qaldyryp ketken aǵashqa júgirip ketti. Ony ilip ala sala jele-jortyp, úıge bettedi.

Tań jaqyndaǵan saıyn tuman jerge jabysyp, qoıý tútindeı turyp alǵan. Shóp dymqyl, soqpaqtar men oıpattardy suıyq laı basqan, jel ulyp tur. Olıver burynǵysynsha es-tússiz Saıks qaldyryp ketken jerde jatyr.

Tań sibirleı bastady. Kúnniń týǵanynan túnniń ólimin áıgilerdeı aspan álemine tańnyń alǵashqy bulyńǵyr sáýlesi bozara bergende jel burynǵydan da qutyryna soqty. Qarańǵyda buldyrlap qorqynysh týdyrǵan zattar ózderiniń kádýelgi keıipterine kelgen. Quıyp ketken qatty nóser jalańash butalardy sabalady. Biraq Olıver jaýyn astynda qalǵanyn sezgen joq, óıtkeni, ol esinen tanyp, dármensiz kúıde balshyqta sulap jatqan.

Aqyry jany qınala yńyrsý tynyshtyqty buzyp jiberip, sonymen birge bala da oıandy. Bókebaımen qalaı bolsa solaı oraı salǵan sol qoly dármensiz, ap-aýyr bop, salaqtap jatyr; baılaǵany qanǵa malshynǵan. Balanyń álsiregeni sonsha, ol zorǵa turyp, otyrdy; otyrǵan soń, bireý járdemge kelmes pe eken degen úmitpen tóńiregine zorǵa kóz júgirtip, aýyrǵanynan yńqyldap jibergen. Tula boıy álsizdik pen sýyqtap dir-dir etip, turýǵa árekettenip kórip edi, biraq basynan baqaıshyǵyna deıin qalsh-qalsh etip, kesken terekteı jerge sulap tústi.

Osynyń aldynda ǵana basynan keshkendegideı az-kem esinen tanǵannan keıin óz-ózine kelgen Olıver osylaı jata berse óletinin eskertkendeı jaman sezimnen seskenip, ornynan turyp, júrýge árekettendi. Basy aınalǵan ol mas adamdaı shatqaıaqtady. Degenmen aıaǵynan tik basyp, basyn salbyratqan kúıi álsin-álsin súrinip, qaıda baratynyn ózi de uqpastan ilgeri qaraı ilbip bara jatty.

Munyń sanasynda aıqyn emes, áldeqandaı beıneler eles berdi. Oǵan ashýlana ursyp kele jatqan Saıks pen Krekıttiń ortasynda kele jatqandaı elestedi — olardyń aıtqan sózderi de qulaǵynda shýyldap turyp aldy. Sonan soń ol Saıkspen ekeýi qalyp, keshegideı ilbip kele jatty; al jandarynan bireýler óte bergende Saıkstyń munyń qolyn qysa qoıatynyn da sezinip keledi. Kenet myltyq daýsy estilip, teńselip ketti; qulaq jarǵan aıqaı-uıqaı estildi, kóz aldynan jyltyraǵan ot kórindi, tóńirek tarsyl-gúrsil, ý-shýǵa toldy, áldebireýdiń áleýitti qoly ózin ala jónelgen. Osy beıneler sanasynan alma-kezek aýysyp jatsa da, muny áldeqandaı aýrý tynym taptyrmaı, mazasyn ketirip keledi.

Osylaısha teńsele basyp, ilgeri jyljyǵan ol jolynda kezikken qaqpanyń kóldeneń taqtaılary men qorshaýdyń synǵan aǵashtarynyń arasynan beıbereket ótip, jolǵa shyqty. Osy arada aǵyl-tegil nóser quıyp ketip, bala esin jıdy.

Jan-jaǵyna qaraǵyshtaǵan bala jaqyn arada turǵan úıdi kórdi. Jete alatyn sıaqty. Múmkin, munyń aıanyshty halin kórip, ondaǵylardyń jany ashyr, tipti jany ashymaǵan kúnde de dep oılaǵan ol ashyq dalada ólgennen góri jurttyń kóz aldynda ólgen durysyraq qoı. Ol boıyndaǵy bar kúshin jınap, aqyryn basyp úıge bettedi.

Jaqyndap kelgen kezde, úı buǵan buryn kórgen sıaqty áser etken. Búge-shigesi esinde bolmaǵanymen, osy úı buǵan birtúrli tanys sıaqty.

Baqtyń sheti! Qabyrǵanyń artyndaǵy kók shópke qulap ketip ol, ótken túnde ana ekeýinen ózin aıaı kórińder dep jalynbap pa edi? Mynaý ózderi tonamaq bolmaq úıdiń tap ózi ǵoı.

Ony tanyǵan Olıverdiń shoshynǵany sonsha, janyn syzdatqan jarasyn umytyp, tura qashýdy oılaǵan. Qashý kerek! Biraq ol aıaǵynan ázer basyp tur edi, tipti balǵyn denesinde ál bolǵan kúnniń ózinde de qaıda qashpaq? Ol esikti ıterip edi, bekitilmegen eken, ashylyp ketti. Súrine-qabyna shalshyqty keship ótip, baspaldaqtan kóterildi de, esik qaqty, biraq tap osy ýaqytta áli quryp, arqasyn baǵanǵa bere baspaldaqqa qulaı bergen.

Tap osy ýaqytta mıster Djaıls, Brıtls pen qalaıysha ótken túndegi sumdyq pen aýyr eńbekterinen keıin as úıde shaıdy taǵy basqa da tiske basarlardy ermek qyp otyrǵan. Qarapaıym qyzmetkerler tarapynan betaldy ádepsizdikke kóner kisi mıster Djaıls emes edi, olarǵa óz qudiretin sezdire júretin, qoǵamdaǵy onyń úlken orny ár qadamynan-aq sezilip turatyn-dy. Biraq, ajal, órt pen tonaý jurttyń bárin teń etip jiberedi ǵoı, mine sol sebepti de mıster Djaıls aıaǵyn oshaqtyń aldyndaǵy kerege kez temirge sozyp tastap, sol qolymen stoldy shyntaqtap, tonaý jónindegi áńgimeni shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı soǵyp otyrdy da, al tyńdaýshylary (ásirese osy arada otyrǵan as pisirýshi men qyzmetshi áıel) aýyzdaryn ashyp tyńdap qalypty.

— Eki jarymnyń kezi edi... — dep áńgimesin bastady mıster Djaıls, — ant ishe almaımyn, múmkin úshtiń shamasy shyǵar... men oıanyp ketip tósegime tap osylaı aýnap túskenimde (bul arada mıster Djaıls otyrǵan oryndyǵynda burylyp, kórpeni beıneleýge tıis dastarhannyń shetin ózine tartyp qoıdy) kenet bir shý estip qaldym...

Áńgimesi osy araǵa jetkende óńi qashyp ketken as pisirýshi qyzmetshi áıelden esikti jabýyn ótingen; anaý ony Brıtlsten ótindi, ol bolsa qalaıyshydan ótindi, al qalaıyshy eshteńe estimegen kisi sıaqty otyra bergen.

— ...shý estildi, — dep áńgimesin jalǵastyrdy mıster Djaıls. — Aldymen ózime-ózim: «Jaı qulaǵym shyńyldaǵan shyǵar» dep oılap, qaıta uıyqtaýǵa yńǵaılana bepip em, kenet taǵy da álgi shýdy ap-aıqyn qulaǵym shaldy.

— Sonda qandaı shý ózi? — dep surady as pisirýshi.

— Quddy birdeńe sytyrlaǵandaı boldy, — dep jaýap berdi mıster Djaıls tóńiregine qarap ap. — Joq durysynda, bireý mýskat jańǵaǵynyń úkkishine temir júrgizgen sıaqty boldy, — dep sóz qosyp jiberdi Brıtls.

— Ol shýdy siz estigen kezde boldy ǵoı, ser, — dep qarsylyq bildirdi mıster Djaıls, — al bul mınýtta birdeńe tasyr-tasyr etti. Men kórpemdi syryp tastap, — dep sózin jalǵady Djaıls dastarhan shetip qaıyryp, — tósegime otyrdym da qulaǵymdy tiktim.

As pisirýshi men qyzmetshi áıel bir daýyspen: «Ah, qudaıym-aı!» —dep daýystap jiberip, bir-birine taqala túsip otyrdy.

— Endi men shýdy ábden anyq estidim, — dep hıkaıasyn soza tústi mıster Djaıls. «Kimde bolsa bireý deımin, ózime ózim, esik nemese terezeni syndyryp jatyr. Ne isteý kerek? Myna sorly bala Brıtlsti oıataıyn, qutqaraıyn ony, kereýetinde óltirip ketip júrmesin, áıtpese deımin ózime ózim, ol oń qulaǵynan sol qulaǵyna deıin keńirdegin qalaı qıyp ketkenin bilmeı de qalar».

Osy arada barsha kóz Brıtlske baǵyttalǵan, ol bolsa áńgimeshige kózin baqyraıta, aýzyn asha qarap qalǵan, búkil bet álpeti aıtyp jetkizgisiz sumdyq haldi bildirip tur.

— Men kórpemdi laqtyryp tastap, — dep sózin jalǵady mıster Djaıls, dastarhan shetin silkip tastap, as pisirýshi men qyzmetshi áıelge asa sýyq qarap qoıyp— kereýetten jaımen tústim de, eki...

— Mıster Djaıls, munda áıelder otyr, — dep sybyrlady qalaıyshy.

— ...kebisimdi, ser, — dedi Djaıls, oǵan buryla berip, álgi sózge erekshe mán berip, — kıdim de, asqana kúmisterimen birge árýaqyt sebetpen joǵary alyp shyǵatyn oqtaýly tapanshany ala salyp, aıaǵymnyń ushynan basyp, mynanyń bólmesine kirip keldim. «Brıtls», — deımin men, muny oıatyp, — sen qoryqpa!..

— Iá, siz solaı dedińiz, — dep aqyryn ǵana sóz qosty Brıtls.

— Menińshe seniń sharýań bitken sıaqty, Brıtls, deımin men, — dep sózin jalǵady Djaıls, — biraq sen qoryqpa»...

— Al ol qoryqqan joq pa? — dep surady as pisirýshi.

— Túk qoryqqan joq, — dep jaýap qatty mıster Djaıls. — Ol myqty boldy... ıá, tap men sıaqty bul da myqtylyq kórsetti.

— Shynymdy aıtsam, onyń ornynda bolsam sol arada-aq jan tásilim eter edim, — dedi qyzmetshi áıel.

— Siz — áıelsiz ǵoı, — dep qarsylyq etti Brıtls, az-kem boıyn jıyp.

— Brıtls durys aıtady, — dedi mıster Djaıls, basyn maquldaı ızep, — áıelden odan ózge eshteńe kútýge de bolmaıdy. Biraq biz erkekter, Brıtlstiń bólmesinde, kamınde turǵan qupıa fonardy aldyq ta, kózge túrtse kórgisiz qarańǵyda sıpalanyp, satymen túse bastadyq, mine, bylaısha...

Óz áńgimesin laıyqty qımyldarmen jandandyryp otyrǵan mıster Djaıls ornynan turyp, jumýly kózimen eki qadam attady da, kenet basqalardikindeı tula boıy dir etip, óz otyrǵyshyna qaraı ata jóneldi. Ac pisirýshi men qyzmetshi áıel shyńǵyryp jiberdi.

— Bireý esik qaqty, — dedi mıster Djaıls, myńq etpegen mańǵaz keıip bildirip. — Bireý baryp esik ashsyn.

Eshkim ornynan da qozǵalǵan joq.

— Osyndaı eleń-alańda esik qaǵý tym tańqalarlyq-aq, — degen mıster Djaıls otyrǵandardyń qýaryp ketken júzderin bir sholyp ótip, óziniń de júzi ońǵan shúberekteı bop ketken edi, — biraq esikti ashý kerek. Estımisińder, ashyńdar bireýiń!

Budan keıin mıster Djaıls Brıtlske qaraǵan, biraq bul jas jigit tabıǵatynan qarapaıym jan bolǵandyqtan ózin tym eleýsiz adammyn dep esepteıtin bolsa kerek, sondyqtan da bul saýal ózine eshqandaı qatynasy joq dese kerek, qalaı bolǵanda da ol jaýap qaıtarǵan joq. Mıster Djaıls jalynyshty kózqarasyn qalaıyshyǵa aýdarǵan edi, biraq anaý aıaq astynan qalǵyp ketti. Áıelder týrasynda sóz qylýǵa da bolmaıtyn.

— Eger Brıtls esikti kýálerdiń kózinshe ashýǵa kelisim berse, — dedi az-kem únsizdikten keıin mıster Djaıls, — men kýániń biri bolýǵa ázirmin.

— Men de, — dedi qalaı qalǵyp ketse, solaı aıaq astynan oıanǵan qalaıyshy.

Osy shartqa Brıtls te kóngen, sóıtip tańnyń ábden atńanyna (tereze qaqpaqtaryn ashqanda kórgen) kóńilderi ornyna túsken búkil tobyr satymen kóterile bastaǵan — alda ıtter ketip bara jatty. Tómende qalýǵa qoryqqan eki áıel saptyń eń sońynda keledi. Mıster Djaılstyń keńesi boıynsha syrttaǵy kez kelgen qaskúnemdi bulardyń óte kóp ekendigimen sastyrý úshin barlyǵy qatty sóılep keledi, al aldyńǵy úıde álgi ónertapqyshtyń basynda týyndaǵan danyshpandyq jospardy iske asyrý úshin jantalasa úrsin dep ıtterdiń quıryqtarynan aýyrta julqylaǵan.

Osyndaı aldyn-ala saqtaný sharalary jasalǵan soń, mıster Djaıls qalaıyshynyń qolynan myqtap ustady da (anaý qashyp ketpes úshin istedim dep túsindirdi ol) esikti ashýdy buıyrdy. Brıtls buıryqqa kóndi, bir-biriniń jelke jaǵynan qorqa-qorqa syǵalaǵandar sorly, tıtteı Olıver Tvısten ózge qorqynyshty eshteńe kóre almady. Ábden álsiregendikten ol sóıleı almady, tek kózin zorǵa ashyp, aıaýshylyq bildirińder degendeı, únsiz jalynyshty keıippen qarady.

— Bala! —dep daýystap jiberdi mıster Djaıls qalaıyshyny qaharmandyqpen keri ysyra berip. — Buǵan ne bolǵan, á?.. Ne? Brıtls... Qarashy... Sen tanımysyń?

Brıtls Olıverdi kórip úlgermegen edi — ol esikti ashý úshin sonyń qalqasynda qalǵan — kórgen boıda barynsha qatty aıqaılap jiberdi. Mıster Djaıls Olıverdi aıaǵy men qolynan (baqytyna qaraı saý qolynan) shap berip, úıge súırep kirgizdi de, edenge turǵyzyp qoıdy.

— Mine ol! —dep baqyrdy Djaıls, asa órekpigen júzben satyǵa burylyp. — Qaraqshynyń biri mine tur, sýdaryná! Mine, álgi qaraqshy, mıss! Ózi jaraly, mıss! Muny atqan men, al Brıtls maǵan jaryq qyp turdy.

— Fonar ustap turdym, mıss! — dep aıqaılady Brıtls, daýsy barynsha qatty shyǵý úshin qolyn aýzyna aıqaılaýysh etip ustap.

Eki qyzmetshi áıel joǵaryǵa mıster Djaıls qaraqshyny ustap aldy degendi habarlaýǵa týra umtyldy, al qalaıyshy darǵa asylýdan buryn ólip qalmaýy úshin Olıverdiń esin jıǵyzýǵa árekettendi. Osy ý-shý, ábigerdiń arasynan birden tynyshtyq ornatqan názik áıel daýsy estilip qalǵan.

— Djaıls! —dep jaıymen estildi álgi daýys joǵarǵy satynyń alańqaıynan.

— Men mundamyn, mıss, — dep jaýap qatty mıster Djaıls. — Qoryqpańyz mıss, men pálendeı japa shekkem joq. Ol jantalasa qarsylyq kórsetpedi, mıss! Men munyń jaıyn tez taptym.

— Tynysh! —dedi jas ledı. — Siz meniń táteıimdi urylardan da jaman shoshytarsyz... Beıshara-aı, ol aýyr jaralanyp pa?

— Sumdyq mıss! —dep jaýap qaıtardy Djaıls ózine ózi aıtyp jetkizgisiz rıza pishinmen.

— Ol tap qazir óletinge uqsaıdy— dep baqyrdy Brıtls te tap sondaı daýyspen— Eger ol ólip qalǵandaı jaǵdaı bolsa, tómen túsip qaramas pa ekensiz, mıss?

— Qudaı tileýińizdi bersin, jaıyraq sóıleńizshi, — dedi ledı. — Men táteıimmen sóıleskenshe bir mınýt kúte turyńyzshy. Qyz shyǵyp ketti, — aıaq basysy da, daýsy sıaqty jumsaq edi. Uzamaı qaıta oralǵan ol jaralyny jaımen joǵaryǵa, mıster Djaılstyń bólmesine aparýǵa, al Brıtls ponıdy erttep dereý Chertsıge attanyp ketip, sol jaqtan múmkindiginshe jedel konstebl men dáriger jibersin degen jarlyq aıtty.

— Aldymen oǵan qaramas pa ekensiz, mıss, — dep surady mıster Djaıls birtúrli maqtanyshpen, Olıver tap bir sáti túsip atyp alǵan qanatty qus sıaqty. — Bir ret qarańyzshy, mıss?

— Joq, qazir altyn berseńiz de olaı isteı almaımyn, — dep jaýap qaıtardy jas ledı. — Beıshara-aı! O, Djaıls, men úshin oǵan jaqsy qarym-qatynas jasaı kórińiz!

Sóılep turǵan qyz ketýge yńǵaılanyp, keri burylǵanda qart qyzmetshi oǵan óz balasyndaı meıirim tóge, maqtanyshpen qarap turdy. Sonan soń, Olıverge eńkeıip, jaımen, eptep joǵary alyp shyǵýǵa járdemin tıgizdi.

XXIX TARAÝ

Olıver turaq tapqan úı ıeleri jaıynda aldyn-ala biraz málimet beredi

Jasaýy asyp-tógilip jatqan baılyqtan góri eskilikti jaıly turmysty dáleldeıtin uıadaı bólmedegi talǵammen jasalǵan tańerteńgi dastarhanda eki ledı otyr. Olarǵa qara kıingen mıster Djaıls qyzmet etýde. Ol býfet pen stoldyń ortasynda júr, boıyn tik ustap, shalqıǵan basyn sál sol jaǵyna qısaıtyp, sol aıaǵyn ilgeri sozyp, oń qolymen beshpentiniń etegin qymtanyp, sol qolyna podnos ustaǵan onyń túri óz qyzmetiniń mańyzyn jete túsinetin, asqan yqylaspen isteıtinin ańǵartqandaı.

Eki ledıge kelsek, biriniń jasy kelip qalǵan edi, biraq boıyn ózi jaıǵasqan emen kreslonyń bıik arqalyǵy tárizdi tik ustaıtyn. Asqan talǵammen kıingen sońǵy modanyń da áseri bar sándi kóılegi jalpy áserdi buzbaı qaıta eski stıldi aıqyndaı túsetindeı. Áıel stolda qolyn aldyna salyp, mańǵaz keıippen otyr. Kózi (jyldar jalt-jult etken janaryn tumandata qoımaǵan) janyndaǵy jas qyzǵa tesile qaraıdy.

Qyzdyń jasy on jetiden asa qoımaǵan-dy. Dıdary «onshalyqty názik te minsiz, sonshalyqty meıirimdi de momyn, sonshalyqty taza da ádemi edi de, qyz jer perzenti emes, jerdegi dóreki tirlik oǵan múlde saı emes sıaqty kórinetin tereń móldir kózderinde tunyp qalǵan aqyl-oı onyń jasyna da, dúnıe tanymyna da saı kelmesteı.

Qyz stolǵa yqylastana ıelik jasap otyr. Qart ledı ózine qarap otyrǵan mezette kezdeısoq basyn kótergen qyz , mańdaıynan qarapaıym taralǵan shashyn kóńildene silkip tastady, jaınap turǵan kózqarasynda qanshama mahabbat, qanshama meıirim jatyr edi, oǵan tap qazir qarasa kóktegi perishteler de jymıǵan bolar edi-aý.

— Brıtls ketkeli de bir saǵattan asty emes pe, solaı ǵoı? — dep surady az-kem únsizdikten soń qart ledı.

— Bir saǵat jıyrma mınýt boldy, sýdaryná, — dep jaýap qatty qara lenta taǵylǵan saǵatyn sýyryp alyp qaraǵan mıster Djaıls.

— Ol qashandaǵydaı jaıbasar, — dedi qart ledı.

— Brıtls qashannan ıkemsiz jigit bolatyn, sýdaryná, — dedi qyzmetshi.

Eger Brıtlstiń ıkemsiz jigit bolyp kele jatqanyna otyz jyl ótkendigin eskersek, odan qashan da bolmasyn pysyq jigit shyǵady-aý dep dámeldený aqylǵa syıymsyz nárse edi.

— Menińshe ol ilgeri basýdyń ornyna, keri ketip bara jatqan sıaqty, — dedi qartań ledı.

— Eger ol balalarmen oınaımyn dep bógelip qalsa, tipten keshirimsiz bolar edi, — dep jymıa sóıledi jas ledı.

Mıster Djaıls, shamasy, osy arada qurmetpen jymıǵanym durys bolar ma eken dep oılanyp qalǵan tárizdi, biraq tap osy mınýtta baqtyń esiginiń aldyna qos dońǵalaqty arba toqtaı qaldy da, odan sekirip túsken jup-jýan jentlmen esikke qaraı týra umtyldy da, áldeqandaı qupıa tásilmen qas qaqqansha úıge kirip kelip, mıster Djaıls pen tańerteńgi asqa jaıylǵan dastarhandy tóńkerip kete jazdap bólmege ótti.

— Mundaı sumdyqty ómiri estigen joq em — dep sambyrlaı sóıledi jýan jentlmen. — Qymbattym meniń, mıssıs Meılı... ah, qudaıym-aı!.. jáne tún jamyla... mundaı sumdyqty buryn-sondy estimegen edim!

Óz kóńilin osylaı bildirgen jýan jentlmen eki ledıdiń de qoldaryn qysyp, oryndyqty jaqyndatty da, halderiniń qalaı ekenin surady.

— Siz ólip ketýińiz múmkin edi, qorqynyshtan ólip ketýińiz múmkin edi, — dedi tolyq jentlmen.

— Maǵan nege kisi jibermedińizder, adal sózim, qyzmetshim de, ózim de, kómekshim de qashandaǵydaı mundaı jaǵdaıda qýana-qýana kádege asar edik. Qudaıym-aı, qudaıym-aı! Tipti kútpegen jerden! Onyń ústine tún jamyla!

Dáriger ásirese qulyp buzýshy jentlmender dástúr boıynsha óz isterin tal túste tyndyryp, jáne urlyq, isterden bir-eki kún buryn pochtamen habar jiberýge tıisteı-aq tonaýǵa árekettiń kútpegen jerden túnde jasalǵandyǵyna qatty ábigerlenip júr. Al siz, mıss Roz, — dedi dáriger, jas ledıge, — men...

— Iá, árıne, — dep sózin bólip jiberdi Roz, — biraq táteı sizdiń anaý joǵaryda jatqan beısharany kórýińizdi suraıdy.

— Iá, ıá, árıne, — dep jaýap berdi doktor. — Ábden durys! — Meniń uqqanym, bul sizdiń isińiz ǵoı, Djaıls.

Káselerdi jantalasa jınastyryp júrgen mıster Djaıls qyp-qyzyl bop ketti de, bul qurmettiń ózine tıisti ekendigin aıtty.

— Qurmet pe? — dep qaıyra surady doktor.

— Bilmeımin, múmkin, uryny as úıde atý, on eki qadam jerden atysý sıaqty qurmetti bolar. Aqylǵa salyńyzshy, ol bolsa aspanǵa atqan, al siz ǵoı jekpe-jektegideı basyp salǵansyz, Djaıls.

İske mundaı jeńil qaraýshylyq mıster Djaılske óziniń dańqyna orynsyz kóleńke túsirý sıaqty kórindi de, ol sypaıy ǵana muny taldaýda sharýasynyń joq ekenin, degenmen, óz pikirinshe, qarsylasqa tym jaıly tımegendigin aıtty.

— Iá, bul ras! — dep daýystady doktor. — Ol qaıda ózi! Meni oǵan ertip baryńyz. Tómen túsken soń men munda taǵy kirip shyǵam, mıssıs Meılı. Mynaý álgi ury túsetin tereze me? Men buǵan eshýaqytta da nanbas edim.

Ol aýzyn jappastan sóılep, mıster Djaılstyń sońynan joǵaryǵa bettegen. Al ázirge ol satymen kóterilip bara jatqanda oqýshylarǵa mıster Losbern, on mıldeı tóńirektegi jurt «doktor» dep biletin jergilikti emshi ekenin, turmystan góri, aq kóńildilikten tolǵanyn, sonymen birge onyń sondaı qaıyrymdy, júregi jumsaq, ári májnúndeı qart boıdaq ekendigin, ondaıdy eshbir zertteýshi budan bes ese úlken okrýgten de tappaıtynyn aıta ketý kerek bolar.

Dáriger joǵaryda eki ledıdiń, jáne óziniń oılaǵanynan da uzaǵyraq aıaldap qaldy. Arbadan úlken jalpaq jáshik kirgizildi, jatatyn bólmeden álsin-álsin qońyraý qaǵylyp, qyzmetshiler satymen joǵary-tómen júgirisip júrdi; osy belgilerge qarap joǵaryda asa mańyzdy birdeńe bolyp jatyr-aý dep oılaýǵa bolarlyqtaı edi. Aqyry doktor qaıta oralyp ózi qaraǵan adam týraly alańdaı suraǵandarǵa jumbaqtaı qarap, esikti jaýyp qoıdy.

— Bul shekten shyqqan jaǵdaı eken, mıssıs Meılı, — dedi doktor, eshkim asha almasyn degendeı arqasymen esikti tirep turyp.

— Shynynda da ol qaterli jaǵdaıda ma?— dep surady qart ledı.

— Barlyq jaǵdaıdy esepke ala otyryp, bunda shekten shyqqan eshteńe joq deýge bolar edi, dep jaýap qatty doktor, — degenmen pálendeı qaýip joq dep shamalaımyn. Sizder uryny kórdińizder me?

— Joq, — dep jaýap qatty qart ledı.

— Ol týraly eshteńe estigen de joqsyzdar ma?

— Túk estigemiz joq.

— Ǵafý etińiz, sýdaryná, — dep áńgimege kılikti mıster Djaıls, — doktor Losbern kirip kelgende men tap sol jaıynda áńgimelegeli jatyr edim.

Áńgime mynada edi, aldynda mıster Djaıls óziniń atqany bar bolǵany bala ekenin moıyndaǵysy kelmegen. Onyń erligi sheksiz madaqtaýǵa keneldi de, ol istiń jaıyn áńgimeleýdi óziniń qaıtpas-qaısar qaharmandyǵy áıgilengen dańqtyń qas qaǵymdaı ýaqyttaǵy bıik shyńynda turǵan mınýttaryn da keıinge qaldyra almady.

— Roz ony kórýge pálendeı qarsy emes edi, — dedi mıssıs Meılı, — biraq meniń ol jaıynda estigim de kelmedi.

— İm, — dedi doktor. — Onyń túri tipten qorqynyshty emes. — Sizder jandaryńyzda men turǵanda ony kórýge qarsy bolmaısyzdar ma?

— Árıne, eger bul asa qajet bolsa, — dep jaýap qatty qart ledı.

— Men muny asa qajet dep sanaımyn, — dedi dáriger.

— Qalaı bolǵanda da muny qazir istemeı, keıinge qaldyrsańyz, qatty ókinetinińizge men kepil. Qazir ol typ-typysh jaıbaraqat jatyr. Maǵan ruqsat etińiz... mıss Roz, siz keńshilik etseńiz? Ant ishýge barmyn, qorqarlyqtaı eshbir negiz joq.

XXX TARAÝ

Olıverdi kórgen jańa adamdar ol týraly ne oılady sony baıandaıdy

Qylmyskerdiń túrin kórgen soń ózderińiz de tań qalarsyzdar degendi qaıta-qaıta qulaqtaryna quıyp, bir qolymen jas ledıdiń qoltyǵynan, ekinshi qolymen mıssıs Meılıdiń qolynan alǵan dáriger bulardy sypaıy da saltanatty pishinmen joǵaryǵa bastaǵan.

— Al endi, — dep sybyrlady dáriger uıyqtaıtyn bólmeniń esiginiń tutqasyn jaımen buraı berip, — sizder buǵan ne der edińizder. Ol kópten qyrynbaǵan, áıtkenmen de túri sonshalyq qorqynyshty emes. Degenmen, toqtaı turyńyzdar! Aldymen ol qonaqtardy qabyldaýǵa daıar ma eken sony bileıin.

Jurttyń aldyna túsken ol, bólmege basyn suǵyp qarady. Sonan soń, sońynan erýge belgi berip, analar kirgen soń esikti japty da, kereýettiń japqyshyn serpip tastady. Kereýette bulardyń oıyndaǵy túzelmeıtin qanypezerdiń ornyna qýdaı aryq, aýrýdan azan shekken bala qatty uıqyǵa shomyp jatty. Tańýly jaraly qoly keýdesine salynǵan; dýdyrap jastyqta jatqan uzyn shashy kómgen ekinshi qoly basynyń astynda qalypty.

Qadirmendi jentlmen qolymen japqyshty ustap turyp, bir mınýttaı balaǵa únsiz kóz tastady. Ol naýqasty baqylap turǵan kezde, jas ledı jaılap basyn, onyń janynan óte shyqty da, kereýettiń janyndaǵy oryndyqqa otyra ketip, Olıverdiń betine túsken shashyn keri qaıyrdy. Eńkeıgen qyzdyń kóz jasy balanyń mańdaıyna tamyp ketti.

Álgi belgiler bala ózi eshqashan bilmegen mahabbat pen meıirim ańsaýyn oıatqandaı uıyqtap jatqan Olıver jymıa qozǵalaqtap qoıdy. Súıkimdi áýen, múlgigen tynyshtyqtaǵy sý syldyry, gúl ıisi nemese tanys sózder keıde tap osylaısha kenetten ómirde eshbir bolmaǵan buldyr jaıdy eske túsiredi. — Burynda bastan ótken budan góri baqyttyraq kezi týraly qasqaqqandaı sáttegi oımen oıanyp ketken bul eske túsirý kúrsingendeı lezde joq bolady — sońynan bul eske túsirýdi sanańdy qanshama qınaǵanmen qaıtyp ákele almaısyń.

— Munysy nesi? — dep daýystap jiberdi qartań ledı. — Myna sorly balanyń qaraqshylardyń qolǵanaty bolýy tipti de múmkin emes.

— Jamandyq kez kelgen ǵıbadathanadan da oryn tebedi, — dep kúrsine sóıledi doktor, tósekjapqyshty qoıa berip. — Syrtqy ádemi qabyǵy bunyń da sondaı sumdyǵyn jasyryp turmasyna kim kepil?

— Degenmen, tap mundaı jasóspirim shaqta?.. — dep qarsylyq bildirdi Roz.

— Qymbatty jas ledı, — dedi dáriger basyn ókine shaıqap, — qylmys degen de ólim tárizdi óz quryǵyn tek qarttar men qaýsaǵandarǵa ǵana tastamaıdy. Tym jas, ádemi jandardyń da buǵan kináli bop jatatyndary sırek qubylys emes.

— Biraq degenmen... shynymen-aq osy bir áljýaz bala óz erkimen álgi ońbaǵandardyń jeteginde júrdi demeksiz be? — dep surady Roz.

Dáriger munyń ábden múmkin ekendigin ańǵartqysy kelgendeı basyn shaıqady, endi olar naýqastyń mazasyn almaýyn eskertip, bulardy kórshi bólmege bastap ketti.

— Biraq ol tipti buzylǵan kúnde de, — dep sózin jalǵady Roz, — onyń qandaı jas ekenin oılańyzshy. Múmkin ol analyq meıirim, úı-ishiniń jylylyǵy degendi eshqashan bilmegen de shyǵar: Múmkin jaman qarym-qatynas, uryp-soǵý men ashtyq ózin qylmysqa ıtermelegendermen tabysýǵa májbúr etken shyǵar... Táte, qymbatty táte, qudaı úshin, sorly balany túzelýge sońǵy úmitinen aıyratyn túrmege jibermes buryn osyny oılańyzshy! O, siz meni jaqsy keresiz, sizdiń qaıyrymdylyǵyńyz ben qamqorlyǵyńyzdyń arqasynda ǵana men jetimdikti bilgem joq ony siz bilesiz, biraq meniń de tap osy sorly bala sıaqty dármensiz, qorǵansyz qalýym múmkin edi ǵoı! Ázirge kesh bolmaı turǵanda, meıirim ete kórińiz oǵan.

— Qymbattym, — dedi qartań áıel, jylap qoıa bergen qyzdy kókiregine basyp, — men onyń bir tal shashyna da tıiser me ekenmin?

— O, joq, joq, — dep qyzýlana daýystady Roz.

— Árıne, joq, — dep qostady qartań ledı. — Meniń ǵumyrym aýyp barady, meıirimdilikke jolyǵam ba degen úmitpen jurtqa da qaıyrymdylyq isteýge tyrysam... Ony qutqarý úshin meniń ne isteýim kerek, ser?

— Oılanýǵa mursat berińiz, sýdaryná, — dedi dáriger, — oılanýǵa mursat berińiz...

Mıster Losbern qoldaryn qaltasyna salyp, bólmeni ilgeri-keıin kezip ketti, álsin-álsin toqtap, aıaǵynyń ushynan kóterilip qoıady, qabaǵyn túıip alǵan. Birneshe márte «Taptym», dep jáne «Joq, bulaı emes!» dep aıqaılap jiberedi de qabaǵyn túıip alyp, qaıta bólme kezip ketedi, aqyry toqtady da, bylaı dedi:

— Eger maǵan sizder Djaıls pen Brıtls balany azdap qorqytyp alýǵa keńshilik etseńizder, men bul isti atqara alatyn sıaqtymyn. Djaıls senimdi adam, ejelgi qyzmetker ekenin de bilemin, biraq sizdiń onymen araqatynasty retke keltirip alatyn myńdaǵan múkindikterińiz bar, tipti mergendigi úshin syılyq ta berip jiberýge bolady. Siz buǵan qarsy emessiz be?

— Eger balany qutqarýdyń basqadaı amaly joq bolsa, — dep jaýap qatty mıssıs Meılı.

— Basqadaı eshbir amaly joq, — dedi doktor. — Eshqandaı da. Meniń sózime senýińizge bolady.

— Mundaı jaǵdaıda táteı sizge sheksiz bılik beredi, dedi Roz kóz jasy aralas jymıyp. — Biraq, ótinemin sizden, bul baıǵustarǵa qajetten tys qataldyq jasaı kórmeńiz.

— Mıss Roz, — dep qarsylyq bildirdi dáriger, — búgin ózińizden basqanyń bári tas júrek bop ketti deısiz ǵoı deımin. Ósip kele jatqan erkek jynystylar úshin, sizdiń aıaýshylyq etýińizdi suraıtyn alǵashqy jasóspirim sizdi tap osyndaı sezimtal, júregi jumsaq kúıińizde kezdestirer dep úmittenem. Jáne búgingi sáti túsip turǵan jaǵdaıdy dereý paıdalanyp qalatyn jas jigit bolýǵa da zaýqym soǵyp tur.

— Brıtls sorly qandaı bolsa, siz de tap sondaı saqaldy sábısiz, — dedi qyzaryp ketken Roz.

— Nesi bar, — dep rahattana kúldi doktor, — bul da pálendeı qıyn emes. Degenmen balaǵa qaıta oralaıyq. Bizge óz kelisimimizdiń negizgi býynyn talqylaý kerek. Ol bir saǵattan keıin oıanar dep oılaımyn. Anda, tómende turǵan topas konsteblge balanyń mazasyn alýǵa, ómirine qaýip tónbes úshin áńgimelesýge de bolmaıdy degem, áıtse de onyń ómirine qater tóndirmeı-aq biz áńgimelese alarmyz deımin. Men mynandaı shart qoımaqpyn: men ony sizderdiń kóz aldaryńyzda áńgimege tartam, eger osy sózderdiń nátıjesinde onyń ábden buzylǵandyǵyna bizdiń kózimiz jetse (al bul tipten múmkin nárse), bala óz taǵdyrynan tartatyn bolady, — saıyp kelgende, men buǵan odan ári aralaspaımyn.

— O, joq, táteı, — dedi Roz jalynyshpen.

— O, ıá, táteı, — dedi sózin bólip doktor. — Kelistik qoı.

— Onyń shekten shyqqan ońbaǵan bolýy múmkin emes, — dedi Roz. — Bul oıǵa syımaıdy.

— Tamasha! — dedi doktor. — Iaǵnı, meniń usynysymdy qabyldaýǵa ábden negiz bar degen sóz.

Aqyry shart jasaldy, eki jaq ta Olıverdiń oıanýyn shydamsyzdana kútti.

Eki ledıdiń shydamyn synaýǵa mıster Losbernniń aıtqanynan da góri uzaqtaý ýaqyt qajet boldy, óıtkeni, saǵat sońynan saǵat ótip jatsa da, Olıver áli de qatty uıqy qushaǵynda edi. Aqyry qaıyrqom dáriger kelip, Olıver sóıleýge bolarlyqtaı dárejede kúsh jınady degen habar ákelgende kesh bolyp qalǵan. Dárigerdiń sózine dararanda bala asa naýqas jáne qan kóp ketkendikten álsirep qalǵan, biraq birdeńe aıtýǵa asa zárý eken de, dáriger ony tańǵa deıin mazalamaı-aq qoıyńdar demeı oıyndaǵysyn aıtýǵa múmkindik beripti; áıtpese ol tańerteń biraq tildespekshi eken.

Áńgime uzaqqa sozyldy. Pálendeı kúrdeli emes óz ómir tarıhyn Olıver búge-shúgesine deıin qaldyrmaı baıandady, tek naýqas pen áliniń ábden quryǵandyǵy ǵana álsin-álsin bógelip qalýǵa májbúr etti. Qatygez jandar dýshar etken basynan keshken sanqıly taýqymetti tilge tıek etken aýrý balanyń álsiz daýsy qarańǵylanǵan bólme ishinde muń shertkendeı.

Bul keshte Olıverdiń jastyǵyn meıirimdi qoldar jóndedi, sulýlyq pen qaıyrymdylyq ol uıyqtap jatqanda kirpik ilmeı kúzette turdy. Balanyń jany jaı, ári baqytty edi, osy kúıi ólip ketýge de beıim bolatyn.

Olıvermen bolǵan aıryqsha mándi áńgime aıaqtalyp, bala qaıtadan uıqyǵa bas qoıǵan shaqta, doktor kózin súrtti, ári sonymen birge álsizdigi úshin analardy sógip, mıster Djaılsqa qarsy áreket jasaý úshin tómenge tústi.

Úlken bólmelerden eshkimdi keziktirmegen soń, ol múmkin as úıden jolyqtyrarmyn dep oılady, sóıtip as úıge bettegen.

Munda, úı-ishi parlamentiniń tómengi palatasyna qyzmetshi áıelder, mıster Brıtls, mıster Djaıls, qalaıyshy (kórsetken qyzmeti úshin búgingi kúnniń aqyryna deıin as ishýge shaqyrylǵan) jáne konstebl jınalypty. Sońǵy jentlmen qolyna abajadaı jezl ustaǵan, basy qazandaı, bet-pishini iri jáne úlken aıaq kıimi bar onyń túri belgili mólsherde elá ishken kisinikindeı edi, shyndyǵynda da solaı bolatyn.

Talqylaýdyń taqyryby áli de ótken túndegi oqıǵa edi, doktor kirip kelgende, mıster Djaıls óz rýhy týrasynda dáýildep jatqan-dy; qolyna bir krýjka elá ustaǵan mıster Brıtls bastyǵynyń aýzynan árbir sózi shyǵyp úlgergenshe qostap qoıady.

— Turmaı-aq qoıyńyzdar, — dedi doktor qolyn siltep qoıyp.

— Rahmet sizge, ser, — dedi mıster Djaıls. — Qojaıyn bizge elá berýge jarlyq etti, ser, al men óz bólmeme barýǵa tıtteı de kóńilim soqpaı, mynalardyń qastarynda otyra turǵym kelgeni, endi, mine, osylarmen birge iship otyrmyn.

Aldymen Brıtls, sońynan qalǵan ledı men jentlmender mıster Djaılstyń ózderine istegen kishipeıildigine kóńilderi toıǵandyǵyn sybyrlaı bildirisip jatty. Qamqorsyǵan pishinmen tóńiregin sholyp ótken mıster Djaıls bular ózderin durys ustasa óziniń ketip qalmaıtyndyǵyn bildirgisi kelgendeı edi.

— Qazir naýqas ózin qalaı sezinýde, ser? — dep surady Djaıls.

— Pálendeı jaqsy emes, — dep jaýap qatty dáriger. — Siz qıyn jaǵdaıǵa tap boldyńyz ba dep qorqamyn, mıster Djaıls.

— Siz ony, — dep tula boıy dir etip, sózin bastady mıster Djaıls, — ólip qalady dep aıtqaly turǵan joq shyǵarsyz dep úmittenemin, ser? Eger men ózim solaı oılasam onda ada-kúde tynyshtyqtan aırylar em. Birde bir balany qurtýǵa men óz kelisimimdi bermes edim — tipti myna Brıtlsti De» — búkil graftyqtaǵy barlyq asqananyń kúmis múlki úshin de mundaıǵa barmas edim, ser.

Másele onda emes... — dep qupıalaı sóıledi dáriger. — Mıster Djaıls, siz protestantsyz ba?

— Iá, solaı dep úmittenemin, ser, — dep tutyǵa sóıledi mıster Djaıls.

— Al siz kimsiz, jas jigit? — dep surady dáriger Brıtlske shuǵyl burylyp.

— Qudaı qýat bersin, ser, — dedi Brıtls dir etip. — Men... Men de tap mıster Djaıls sıaqtymyn, ser.

— Olaı bolsa, — dep sózin jalǵady dáriger, — ekeýińizde jaýap berińiz, ekeýińiz de: anaý joǵaryda jatqan bala ótken túnde terezeden túskenniń qaq ózi dep ant-sý ishýge daıarsyzdar ma? Jaýap berińizder? Al? Biz sizderdi tyńdap turmyz.

Dúnıedegi eń aqkóńil adam dep sanalatynnyń biri doktor álgi saýaldy ashýly únmen qoıǵandyǵy sonsha, eládan jeligip, bastary aınalǵan Djaıls pen Brıtls bir-birine qarap tóbeden urǵandaı turyp qaldy.

— Qulaǵyńyzdy salyńyz, konstebl, — dedi dáriger,suq saýsaǵyn shoshaıta, álgi qurmetti jentlmenniń kóripkelgishtigin ómirge alyp kelý úshin keńsiriginen shertip. — Qazir birdeńeler málim bolýǵa tıis.

Konstebl qanshalyq shamasy kelse, sonshalyq tereń oıǵa ketken álpet tanytyp, kamınniń buryshynda bosqa turǵan qyzmet jezlin aldy.

— Kórip turǵanyńyzdaı, másele kisiniń jeke basyn anyqtaý turǵysynda, — dedi doktor.

— Durys aıtasyz, ser, — dep jaýap qatty asyǵa-úsige iship jibergen elá tamaǵyn jybyrlatyp, býlyǵa jótelgen konstebl.

— Úıge ury túsedi, — dep sózin jalǵady doktor, — sóıtip eki adam qarańǵyda dúrbeleńde myltyq dárisi tútininiń arasynan shala-sharpy áldebir balany kóredi. Tańerteńine osy úıge bir bala keledi, onyń qoly tańýly bolýy sebepti ǵana myna adamdar ony bas salyp ustaıdy, sol arqyly ómirine de qaýip tóndiredi, — sóıtip, ony ury dep ant-sý ishedi. Budan týatyn suraq, álgi adamdardyń qylyǵy aqtaýǵa turarlyq pa, eger aqtaýǵa turarlyq bolmasa, bular ózderin qandaı jaǵdaıǵa dýshar etip otyr?

Konstebl tereń maǵynamen basyn ızedi. Ol eger bul zańdy áreket bolmasa, onda nemene ekenin bilgisi keletindigin aıtty.

— Men sizderden taǵy da surap turmyn, — dedi doktor daýysy kúndeı kúrkirep. — Sizder mynaý sol bala dep saltanatty túrde ant bere alasyzdar ma?

Brıtls sharasyz pishinmen Djaılske, mıster Djaıls sharasyzdana Brıtlske qaraǵan; konstebl jaýapty durysyraq estý úshin qulaǵyn qolymen kólegeıledi, eki áıel men qalaıshy da jaqsy uǵyný úshin alǵa qaraı eńkeıgen, dáriger tóńiregine jiti kóz toqtatqan, kenet qaqpa syrtynan qońyraý úni men dońǵalaqtyń tarsyly estildi.

— Bular polısıa tyńshylary! — dep daýystap jiberdi Brıtls, shamasy úlken jeńildik sezinse kerek.

— Ne deısiz? — dárigerdiń daýsy shyǵyp ketti, onyń da quty qashyp ketkendeı.

— Boý-strıttiń agentteri, ser, — dep jaýap qatty Brıtls, shyraqty ala berip. — Biz mıster Djaıls ekeýimiz búgin tańerteń solarǵa kisi jiberip edik.

— Jiberdińizder me, mine qalaı! Qarǵys atsyn sizderdiń... sizderdiń ázer júretin kúımelerińizdi! — dedi doktor as úıden shyǵa berip.

XXXI TARAÝ

Qıyn jaǵdaı jaıynda baıandaıdy

— Ondaǵy kim? — dep surady esiktiń shyǵyrshyǵyn shyǵarmastan esikti sál ǵana ashyp qaraǵan Brıtls, qolymen shyraqty kólegeılep.

— Ashyńyz esikti, — dedi syrtta turǵan adam. — Bular ózderińiz kisi jibergen Boýstrıttiń agentteri.

Osy jaýaptan kóńili ábden ornyqqan Brıtls esikti shalqasynan ashyp tastap, qarsy aldynan myǵym deneli palto kıgen kisini kórdi. Ol ózge eshteńe demesten beıne ózi osynda turatyn jandaı qysylyp-qymtyrylmastan aıaǵyn súrtip jatty.

— Qanekı, jas jigit, meniń serigimniń ornyna bireýdi jibere qoıyńyzshy, — dedi agent. — Ol arbanyń janynda attarǵa qarap tursyn. Sizderde sony bes-on mınýt qoıa turatyn kúıme saraı bar ma?

Brıtls qanaǵattandyrarlyq jaýap berip, qorany kórsetken soń, myǵym kisi qaqpaǵa qaıta oralyp, serigine arbany qoraǵa qoıýyna kómektesti, bul ýaqytta Brıtls bularǵa jaryq qylyp turǵan. Sharýalaryn bitirip, úıge bettegen bular qonaq bólmege kirip, paltolary men shlápalaryn sheshisti.

Esikti qaqqan adam shymyr deneli, jasy elýlerdegi, orta boıly, qysqa qyryqtyrǵan jyltyr qara shashty, jaq saqaldy, dóńgelek júzdi, ótkir kózdi kisi eken. Ekinshisi shıkil sary, súıekti kelgen, qonyshy qaıyrylǵan etik kıgen, óńsiz, úshkir muryndy bireý.

— Qojaıyndaryńyzǵa Bleters pen Daff keldi dep baıandańyzdar! — dedi shymyr deneli kisi, shashyn sıpap, stolǵa eki buǵaýdy qoıa berip. — Á, qaıyrly kesh, sýdar! Sizge ońashada birer sóz aıtýǵa ruqsat etińiz.

Bul sózder bólmege kire bergen mıster Losbernge aıtylǵan edi, ol Brıtlske shyǵa tur degendeı belgi berdi de, eki ledıdi kirgizip esikti jaýyp aldy.

— Úıdiń nesi myna kisi, — dedi mıster Losbern mıssıs Meılıdi kórsetip.

Mıster Bleters ıilip qoıdy. Otyrýǵa uryqsat etilgen soń shlápasyn edenge qoıyp jaıǵasa ketti de, Daffqa da otyrýǵa belgi berdi. Álgi jentlmen mundaı ortaǵa ádettenbegendikpen be, álde ózin erkin ustaı almaǵandyqtan ba, birqydyrý artyq qımyl jasaǵan soń otyra berip, taıaǵynyń sabyn aýzyna suǵyp aldy.

— Endi álgi tonaýmen aınalysaıyq, sýdar, — dedi Bleters. — Máseleniń mán-jaıy qalaı?

Shamaly ýaqyt utqysy kelgen mıster Losbern ol jaıynda tótenshe táptishtep, kóptegen aýytqýlarmen aıtyp berdi. Asqan qyraǵylyq túr tanytqan Bleters pen Daff myrza anda-sanda bir-birine bas ızesip qoıysyp otyrysty.

— Árıne, oqıǵanyń bolǵan ornyn kórmeı kesimdi eshteńe aıta almaımyn, — dedi Bleters, — biraq qazirgi meniń pikirim — jáne men osy tóńirekte óz baılamymdy bildirýge ázirmin, — meniń pikirim, bul áldeqandaı qarabanyrdyń isi emes. Solaı ǵoı, Daff?

— Árıne, — dedi Daff.

— Eger bul sózińizdi myna hanymdarǵa aýdarar bolsaq, meniń túsinigimshe, bul derevná turǵynynyń áreketi emes demeksiz ǵoı? — dep jymıa saýal qoıdy mıster Losbern.

— Tap solaı, sýdar,— dep jaýap qatty Bleters. — Tonaý jóninde basqadaı esh málimet joq pa?

— Eshqandaı, — dedi doktor.

— Al qyzmetshiler álde bir bala týrasynda birdeńe desin júr ǵoı? — dep surady Bleters.

— Ánsheıin nárse, — dedi doktor. — Ólerdeı qoryqqan qyzmetshilerdiń biriniń sapasyna álgi qaraqshylarǵa balanyń da qatysy bar degen oı sińip qalypty. Biraq ol sóz etýge turmaıtyn bos myljyń.

— Olaı bolǵan kúnde munyń aqty-qarasyn aıyrý qıyn emes, — dedi Daff.

— Ol durys aıtady, — dep qostady basyn maquldaı ızegen Bleters, buǵaýlarmen oıynshyqtaı nemquraıly oınap turyp.

— Ol bala kim ózi? Ózi týraly ne aıtady? Qaıdan kelgen? Aspannan túse qalǵan joq qoı, sýdar!

— Árıne, joq, — dedi doktor, eki ledıge de ábigerlene kóz tastap. — Onyń bútkil ómir tarıhy maǵan málim, bul týrasynda biz sońynan sóılesermiz. Aldymen sizder urylar úıge kirýge áreket jasaǵan jerdi kórgilerińiz keletin bolar dep oılaımyn?

— Árıne, — dep ilip áketti mıster Bleters. — Aldymen bizdiń sol jerdi kórgenimiz durys bolar, qyzmetshilerdi sonsoń tergermiz. İsti solaı júrgizedi.

Jaryq ákelindi, sóıtip Bleters pen Daff myrzalar jergilikti konstebl, Brıtls, Djaıls jáne qysqasyn aıtqanda qalǵan barlyqtarynyń ilesýimen dálizdiń shetindegi kishkene bólmege kelip kirip, terezeden qarady, osydan keıip shalshyq arqyly úıdi aınalyp ótip terezege úńildi, sonan soń qaqpaqtardy qaraýy úshin olarǵa shyraq ákep berdi; izdi qaraý úshin fonar ákelindi, al sonan soń butalardy tintý úshin aıyr ákelindi. Barlyq tamashalaýshylardy aıran-asyr qaldyrǵan bul isti tamamdaǵan soń, olar qaıta úıge kirdi, osy arada Djaıls pen Brıtls ózderiniń ótken túnde bastarynan keshken melodramalyq tarıhtaryn aıtyp berýleri tıis edi, olar ony bir-biriniń sózin teriske shyǵaryp, bes-alty márte qaıtalap shyqty. Osylaısha tabysqa jetken Brıtls pen Daff barlyǵyn bólmeden shyǵaryp jiberdi de, asa qupıa da saltanatty keńes qurdy, munymen salystyrǵanda medısınadaǵy asa qıyn jaǵdaıdy taldaǵan uly dárigerlerdiń konsılıýmy balanyń ermegi bop kóriner edi.

Bul ýaqytta qatty tynyshsyzdanǵan doktor kórshi bólmede ersili-qarsyly kezip júr edi, al mıssıs Meılı men Roz oǵan ábigerlene qarasty.

— Adal sózim, — dedi bólmeni sansyz márte kezip shyǵyp, aqyry toqtaǵan ol, — ne isterimdi de bilmeımin, tipti.

— Eger, — dedi Roz, — myna adamdarǵa sorly balanyń ómir tarıhyn aıtyp berse, ony aqtaý úshin bul jetkilikti bolatyn shyǵar.

— Kúmánim bar, qymbatty jas ledıim meniń, — basyn shaıqap, qarsylyq bildirdi doktor. — Bul jaı olarǵa da, joǵary laýazym ıeleri ádil sot qyzmetkerleriniń kózine de ony aqtaı almaıdy. Aqyr aıaǵynda bul kim ózi? — deıdi olar. — Qashqyn! Eger naqty aqyldyń dálelderi men qısyny turǵysynan qarasaq, onyń ómir tarıhy shyndyqqa janaspaıdy.

— Degenmen siz oǵan senesiz ǵoı, — dep sózin bólip jiberdi Roz.

— Tańqalarlyq nárse, biraq men anamyn, múmkin, men kári aqymaq shyǵarmyn, — dep jaýap berdi doktor. — Áıtse de mundaı áńgime tájirıbeli polısıa sheneýniginiń qulaǵyna kirmeıdi dep esepteımin.

— Nege, — dep surady Roz.

— Sebebi ol, meniń ádemi tergeýshim, — dep jaýap qatty doktor, — olardyń kózqarasynsha bul oqıǵada buldyr tustar kóp: bala ózi týraly paıdaly birde-bir fakt aıta almaı tek jaman áser qaldyratyn dálelderdi ǵana keltiredi. Qarǵys atsyn bulardy! Olar nege jáne nelikten ekenin ǵana bilgileri keledi, bir sózge de senbeıdi. Baıqasyzdar ma, onyń óz aıtýyna qaraǵanda, ol belgili bir ýaqytta urylar tobynda bolǵan, áldebir jentlmenniń qaltasyn tazalady degen aıyppen ony polıseılik basqarmaǵa jóneltken; álgi jentlmenniń úıinen muny kúshpen ózi sýrettep te, kórsetip te bere almaıtyn tipti tıtteı de maǵlumaty joq bir jerge alyp barǵan. Muny ózi qalasyn, qalamasyn biraz qatty baılanysta bolǵan bireýler Chertsıge alyp keledi de, úıdi tonaý úshin terezeden kirgizip jiberedi, sonan soń odan barlyq kúnáni sypyryp tastaıtyn jaqsy nıetpen úı turǵyndaryn aıaqtarynan tik turǵyzýǵa árekettene bergende álgi májnún tap bola ketip, muny atyp jiberedi. Tap bir balanyń paıdaly is jasaýyna ádeıi kedergi jasaǵandaı.

— Endi sizderge bári de túsinikti me?

— Árıne, túsinikti, — dep jaýap qaıtardy Roz doktordyń órekpigen sózine jymıyp, — biraq degenmen de osydan beıshara balaǵa kesiri tıetin eshteńe kóre almaı otyrmyn.

— Iá, árıne, eshteńe joq! — dedi doktor. — Sizderdiń jynystaryńyzdyń ótkir kózine qudaı raqym bersin. Olar tek máseleniń bir-aq jaǵyn kóredi, — ne jamanyn, ne jaqsysyn, — jáne árqashan da alǵash baıqaǵandaryn.

Óziniń ómirden túıgenderin osylaısha aıtyp bergen doktor qolyn qaltasyna salyp, bólmeni taǵy kezip ketti.

— Osy týrasynda kóbirek oılanǵan saıyn, — dep sózin jalǵady doktor, — eger myna adamdarǵa balanyń shynaıy tarıhyn aıtsaq, basymyzdyń soǵurlym shatylatyndyǵyna kózim jete túsedi. Árıne, oǵan senbeıdi. Al eger tipti oǵan zalaly tımegen kúnniń ózinde, onyń tarıhyn jarıa etý, odan paıda bolatyn kúdik balany azaptan qutqaramyz degen sizderdiń izgi nıetterińizge salqynyn tıgizbeı qoımaıdy.

— Al endi ne istesek eken? — dep daýystap jiberdi Roz.

— Qudaıym-aı, qudaıym-aı! Olar mynalarǵa nesine kisi jiberdi eken?

— Ras-aý, nesine jibergen? — dep mıssıs Meılıdiń de daýsy shyǵyn ketti. — Men eshýaqytta da bulardy munda kirgizbes em.

— Men bir ǵana nárseni bilem, — dedi aqyry mıster Losbern bir berik sheshimge kelgen adamnyń keıpimen otyryp jatyn, — qoldan kelgenniń bárin isteý kerek jáne batyl kirisý kerek. Maqsatymyz izgi, sol bizge aqtaýshy bolsyn. Balada bezgektiń barlyq belgileri bar, jáne ol áńgimelese alatyndaı halde emes: bizge qajeti de osy. Biz osydan paıdaly jaǵyn qarastyrýymyz kerek. İs jamanǵa aınalsa, kiná bizden emes... Kirińiz!

— Al, sýdar, — dep sózin bastady joldasymen birge kirgen Bleters, esikti nyǵyzdap jaýyp, — mynaý daıarlanǵan is emes.

— Saıtan alsyn! Daıarlanǵan is degeni nemene taǵy? — dep shydamsyzdana surady doktor.

— Daıarlanǵan tonaý dep, mıledı, — dedi Bleters eki ledıge olardyń nadandyǵyna jany ashyǵan, al doktordyń nadandyǵyna qarny ashqan keıippen, — biz qyzmetshilerdiń aralasýymen istelgen tonaýdy aıtamyz.

— Bul arada olardan eshkim de kúdiktengen joq, — dedi mıssıs Meılı.

— Ábden múmkin, sýdaryná, — dep jaýap qatty Bleters, — áıtkenmen olardyń buǵan aralasýy múmkin edi.

— Olarǵa kúdik kelmegendikten de munyń bolýy ábden múmkin edi, — dep qosyp qoıdy Daff.

— Biz bul qalalyqtardyń jumysy ekendigin anyqtadyq, — dedi Bleters baıandamasyn jalǵastyryp. — Taza sharýa.

— Iá, epti istelgen, — dedi Daff daýsyn sál shyǵaryp.

— Olar ekeý eken, — dep sózin jalǵady Bleters, — olarmen birge bala da bolǵan. Terezeniń kólemine qaraǵanda bul anyq nárse. Bizdiń sizderge bar aıtarymyz ázirge osy ǵana. Endi, sizderdiń ruqsattaryńyzben, keıinge qaldyrmastan, joǵaryda jatqan balany kórsek pe deımiz.

— Aldymen bul kisilerge tamaq jibitetin birdeńe usynsań qaıtedi, mıssıs Meılı, — dedi doktor, basyna bir tyń oı kelgendeı onyń júzi jaınap sala bergen.

— Iá, árıne! — dep qyzýlana daýystady Roz. — Eger qalasańyzdar, sizderdi qazir-aq syılaıdy.

— Rahmet sizge, mıss, — dedi Bleters aýzyn jeńimen súrtip. — Bizdiń qyzmettiń ózi sondaı, tamaq qurǵap ketedi. Ázir turǵan birdeńe bolmasa, mıss, biz úshin áýre bolmańyz.

— Sizder neni qalar edińizder? — dep surady doktor ledımen birge býfetke qaraı óte berip.

— Eger sizge qıyn bolmasa, bir tamshy spırt, sýdar, — dep jaýap qatty Bleters. — Londonnan shyqqan jolda biz jaýrap qaldyq, sýdaryná, spırttiń ózge dúnıeniń bárinen jaqsyraq jylytatynyn men burynnan baıqaǵam.

Bul qyzyqty jańalyq buǵan yqylaspen qulaq túrgen mıssıs Meılıge aıtylǵan edi. Ázirge osy áńgime bolyp jatqanda doktor bólmeden shyǵyp ketti.

— Ah, — dedi mıster Bleters, rúmkany sıraǵynan ustamaı, bas barmaǵy men suq saýsaǵynyń arasynan túbinen qysqan kúıi kókiregine taqaý ákelip — Maǵan, sýdaryná, osy jasyma jetkenshe mundaı isterdiń talaıyn kórýime týra keldi.

— Edmon toptaǵy soqpaq jol ústindegi esik buzyp tonaýdy alsaq ta bolar, á, Bleters — dep mıster Daff óz áriptesiniń aýzyna sóz sap jiberdi.

— Ol osy jerdegi iske qatty uqsaıdy ǵoı, ras pa? — dep ilip áketti mıster Bleters. — Bul suǵanaq Chıkýıdtiń isi bolatyn.

— Siz árýaqytta osy isti soǵan tańasyz, — dep qarsylyq bildirdi Daff. — Al men sizge ony istegen Úıkúshik Pet deımin. Meniń bul iske qatynasym qandaı bolsa, Suǵanaqtiki de sondaı.

— Qoıyńyzshy, — dep sózin bólip jiberdi mıster Bleters. — Men jaqsyraq bilem ǵoı. Al sol Suǵanaqtyń ózin qalaı tonaǵany esińizde me? Qyzyqtyń kókesi sol ǵoı. Kez kelgen romannan qyzǵylyqty.

— Ol qalaı bolǵan ózi? — dep surady Roz, jaǵymsyz qonaqtardyń jibigen kóńilin demeýge tyrysyp.

— Mundaı urlyqty, mıss, qatal aıyptar adam tabyla qoıar ma eken? — dedi Bleters, — álgi Suǵanaq Chıkýıd...

— Suǵanaq ıaǵnı qý degen sóz, sýdaryná, — dep túsindirdi Daff.

— Hanymdarǵa bul sóz árıne, túsinikti ǵoı, solaı emes pe?.. — dedi Bleters. — Siz únemi sózimdi bóle beresiz, dostym... Tap sol álgi Suǵanaq Chıkýıd Betlbrıdj jolynda traktır ustaıtyn, sol jerde onyń jas jentlmender qorazdardyń tóbelesin, ıtterdiń borsyqtardy talaǵanyn kórý úshin kiretin taǵy basqalarǵa arnalǵan ýrasy bolatyn-dy Oıyndar óte qyzyqty ótetin-di.— Men jıi kóretinmin. Bul onyń ázir shaıkaǵa qosylmaǵan kezi. Bir kúni túnde onyń kenep qapshyqqa salǵan úsh júz jıyrma jeti gıneı aqshasyn urlap ketti; tún ishinde, uıyqtaıtyn bólmesinen kózin qara matamen tańǵan uzyn boıly bireý sypyryp ketken; aldymen kereýettiń astynda jasyrynyp qalǵan da sharýasyn bitirgen soń, ekinshi qabattyń terezesinen qarǵyp ketken. Jáne bárin óte tez tyndyrǵan. Biraq Suǵanaq ta qarap qalmaǵan, shýdan oıanyp ketken ol kereýetinen atyp turyp, ananyń sońynan myltyǵynan basyp salady da, kórshileriniń bári oıanyp ketedi. Dereý sońynan túsip iz kesken olar Suǵanaqtyń anaǵan tıgizgenin baıqaıdy. Anadaıdan kóringen qan tamǵan iz qorshaýǵa deıin kelip, sol arada joǵalyp ketedi. Qalaı degenmen de aqshany alyp, ury ketti, al traktırdiń qojasy, spırt satýǵa haqysy bar mıster Chpkýıdtiń famılıasy basqa da bankrottardyń ishinde «Gazetke» ilikti. Sonda aqshasynan aırylyp eńsesi túsken beısharaǵa arnap jylý jınaý qolǵa alynǵan-dy. Anaý bolsa úsh-tórt kún boıy kóshe kezip, sharasyzdyqtan shashyn juldy, biraz adam ózine-ózi qol jumsamasyn dep qoryqty da. Birde ol asyp-sasyp, polıseılik sotqa júgirip kiredi de, sotpen ekeýi jeke áńgimelesip qalady, uzaq áńgimeden keıin sot qońyraý qaǵyp, ózine Djem Spaıersti (Djem azýly agent bolatyn) shaqyryp alyp, oǵan mıster Chıkýıdke erip baryp, úıin tonaǵan adamdy ustap ákelýge buıyrady. «Spaıers», — deıdi Chıkýıd, — keshe tańerteń urynyń úıimniń janynan ótip bara jatqanyn kórdim». — «Onda nege jaǵasynan ala ketpedińiz?» — deıdi Spaıers. «Esimniń shyǵyp ketkeni sonsha, basymdy tis shuqyǵyshpen jaryp tastaıtyndaı áserde bolǵanym, — deıdi sorly, — biraq ony biz endi qutqarmaımyz. Keshki saǵat on men on birdiń arasynda ol úıdiń tusynan taǵy ótken». Osyny estigen soń Spaıers eger eki kúndeı bógelip qalatyndaı jaǵdaı bolsa dep, qaltasyna ish kıimi men taraǵyn salady da jolǵa shyǵyp, traktırge kelgen soń, kez kelgen ýaqytta júgirip shyǵýǵa daıar otyrý úshin shlápasyn sheshpesten qyzyl perdeli kishkentaı terezeniń janyna jaıǵasady. Osy arada ol qarańǵy túskenshe qorqoryn tartyp otyrady, kenet Chıkýıd: «Mine ol! Uryny ustańdar! Óltirgeli jatyr!» — dep baqyryp jiberedi. Kóshege atyp shyqqan Spaıers bar pármenimen júgirip, aıqaılap kele jatqan Chıkýıdti kóredi. Spaıers sońynan umtylady; Chıkýıd aldynda ushyp barady: burylyp qaraǵan jurttyń bári: «Urylar! — dep aıqaılaıdy, Chıkýıdtiń ózi de jyndanǵan adamdaı aıqaılaýyn qoımaıdy. Bir mınýttaı ýaqyt Spaıers anaý burysh aınala bergende, odan kóz jazyp qalady, sońynan júgirip kele jatyp, aldynan shaǵyn tonty kóredi de, soǵan súńgip ketedi: «Munyń qaısysy?» — «Saıtan alsyn» — deıdi Chıkýıd, — taǵy aırylyp qaldym». Ǵajaby sol, anaý esh jerden kórinbedi de, bularǵa traktırge qaıta oralýǵa týra keldi. Erteńine burynǵy ornyn ıelengen Spaıers perdeniń tasasynan boıshań kelgen, kózinde qara tańǵyshy bar kisini kóredi, kózi talǵansha baqylaıdy. Aqyry kózi aýyrǵan soń, amalsyz juma qoıǵan sátte Chıkýıdtiń «Mine ol!» dep baqyrǵanyn estıdi. Ol qaıtadan tura qýady, al Chıkýıd bolsa, odan jarty kóshe ozyńqyrap ketipti. Olar keshegiden eki ese uzaǵyraq júgirse de, álgi adam taǵy sytylyp ketedi. Osy oqıǵa taǵy eki márte qaıtalanady, aqyry kórshileriniń kópshiligi mıster Chıkýıdti tonaǵan shaıtan, qazir de tumsyǵynan jetelep júr deıdi, basqalary sorly mıster Chıkýıd qaıǵydan aqylynan aljasqan ǵoı desedi.

— Al Djem Spaıers ne deıdi?— dep surady áńgimeniń bas kezinde kelgen doktor.

— Uzaq ýaqyt boıy,— dep áńgimesin jalǵady agent, — Djem Spaıers jumǵan aýzyn ashpaı, ony-munyǵa qulaq túre júrgenmen eshteńe bildirmedi, óz sharýasynyń jaıyp uqqanyn osydan-aq ańǵarýǵa bolar edi. Birde tańerteń ol barǵa kiredi de temeki saýytyn shyǵaryp: «Chıkýıd, bul urlyqty kim istegenin men bildim», — deıdi. — Qoıyńyzshy, shyn ba? — dep Chıkýıdtiń daýsy shyǵyp ketedi. — Ah, qymbattym, Spaıers, tek kegimdi alyp berińizshi, kóńilim ornyna túsip óleıin. Ah, qymbattym, Spaıers, ol ońbaǵan qaıda ózi? — «Jeter! — deıdi Spaıers, oǵan ıiskeýge temeki usyna berip. — Tekke myljyńdaǵandy doǵar. Muny istegen ózińiz?». Tap osylaı bolypty da qoıypty, budan ol az paıda kórgen joq, eger Chıkýıdtiń ózi shyndyq izdep sharq urmasa, bul is eshýaqytta da ashylmas edi, — dep sózin aıaqtady mıster Bleters, rúmkesin qoıyp, buǵaýdy syldyrlatyp.

— Rasynda da, óte qyzyqty oqıǵa eken, — dedi doktor. — Al endi kóńilderińiz qalasa, joǵaryǵa bara qoıyńyzdar.

— Barsaq baralyq, ser, — dep jaýap qaıtardy Bleters.

Mıster Losberndi ókshelep, eki agent joǵaryǵa Olıverdiń bólmesine kóterildi; tonty qolyna janǵan shyraq ustaǵan mıster Djaıls bastap kele jatty.

Olıver uıyqtap jatqan, biraq óńi nashar edi, burynǵydan da qattyraq qalshyldaıdy. Doktordyń kómegimen tósegine otyrǵan ol bolyp jatqannyń túgine de túsinbesten beıtanys adamdarǵa qaraǵan, — ol shamasy, óziniń qaıda ekendigin, ne kúıge ushyraǵandyǵyn da esine túsire almasa kerek.

— Mine, álgi bala, — dedi mıster Losbern sybyrlaı sóılese de qyzýlanyp, — tentektik jasap, mısterdiń ıeligine kire bergende, (osy úıdiń artyndaǵy jer solaı atalady), ózi atylatyn myltyqtan jazataıym jaraqattanyp qalǵan. Búgin tańerteń bul járdem surap osynda keledi, ony dereý tutqyndap, myna shyraq ustap turǵan parasatty jentlmen dórekilik kórsetedi, tipti ómirine qaýip te tóndiredi, men dáriger retinde buǵan kýálik ete alamyn.

Bleters pen Daff myrzalar jańaǵydaı tanystyrylǵan mıster Djaılsqa kóz qıyqtaryn saldy. Esi shyqqan qyzmetshi qoryqqan, abyrjyǵan keıippen kózin analardan Olıverge, Olıverden mıster Losbernge tóńkerdi.

— Siz muny teriske shyǵarmassyz deımin, — dep surady doktor Olıverdi jaıymen jastyqqa jatqyza berip.

— Men... neteıin dep em... mende bóten pıǵyl joq edi, ser, — dep jaýap qatty Djaıls. — Rasynda, men muny sol bala eken dep qalyp edim, ser, áıtpese buǵan tıispes edim. Men sondaılyq bezbúırek emespin ǵoı, ser.

— Qandaı bala? — dep surady aǵa agent.

— Tonaýshy balany aıtam, ser ,— dep jaýap qaıtardy Djaıls. — Solarmen birge, árıne, bala bolǵan.

— Al? Siz qazir de solaı oılaısyz ba? — dep surady Bleters.

— Qazir qalaı oılaımyn? — dedi Djaıls jaýap alýshyǵa topastana qarap.

— Mynany sol bala dep oılaısyz ba deımin, eı, aqymaq-aı, — dep shydamsyzdana túsindirdi Bleters.

— Bilmeımin. Rasym, bilmeımin, — dedi sorly Djaıls. — Mynaý ol bala emes qoı deımin. Iá, bul ol emes ekendigine men senimdimin. Sizder munyń ol bolýy múmkin emestigin bilesizder ǵoı.

— Myna kisi mas pa, ser? — dep surady Bleters doktorǵa burylyp.

— Áı, bir áńgúdik jigit ekensiz! — dedi Daff mıster Djaılsqa asqan jekkórinishpen qarap.

Osy qysqa áńgimeniń kezinde mıster Losbern aýrýdyń tamyryn ustap jatqan; endi ol kereýettiń basyndaǵy oryndyqtan tura berip, eger agentterdiń áli de qandaı bolmasyn kúdigi qalsa, kórshi bólmege shyǵyp, Brıtlspen sóıleskisi kelmes pe eken degen.

Osy usynysty qabyl alyp, jalǵas bólmege barǵan bular, shaqyryp alǵan mıster Brıtls ózin de, óziniń qurmetti bastyǵyn da órmekshiniń tory tárizdi teris-qaǵys sózdermen shatastyrǵany sonshalyq, Brıtlstiń óziniń ábden sasqandyǵynan basqa eshqandaı fakt anyqtalmady; degenmen ol tipti tap qazir aldyna balany keltirse de tanı almaıtyndyǵyn, Olıverdi tek Djaılstyń sózinen soń ǵana sol eken dep qalǵandyǵyn jáne osydan bes mınýt buryn mıster Djaılstyń ózi as úıde tym asyǵys sheshim jasaǵan joqpyn ba dep qaýiptengendigin málim etti.

Sonan soń basqa da ótkir joramaldardyń ishinde mıster Djaıls shynynda da bireýge atyp tıgizdi me eken degen kúdik te qylań bergen; Djaıls oq shyǵarǵan tapanshanyń ekinshisin alyp teksergende odan dári men pyjdan ózge eshteńe de shyqpady. Bul jańalyq osydan bes mınýt buryn tapanshanyń oǵyn alyp tastaǵan doktordan ózge jurttyń bárine de tótenshe áser etti. Ásirese birneshe saǵat boıy bireýdi ólimshi etip jaralap aldym ba dep qaradaı janyn jep júrgen mıster Djaılsqa erekshe áser etip, ol bul jańa boljamǵa qýanyshpen jarmasa ketti de, shamasy kelgenshe osy joramaldy rastaýmen boldy.

Aqyrynda agentter Olıver týrasynda bastaryn qatyrmaı-aq, Chertsıden kelgen konstebldi úıge qaldyrdy da, tańerteń oralýǵa ýáde berip, qonýǵa qalaǵa júrip ketisti.

Al ertesinde eki erkek pen bir bala ótken túnde kúdikti jaǵdaıda ustalyp, Kıngston túrmesine qamaldy degen sóz tarap, Bleters pen Daff myrzalar Kengstonǵa attandy. Áıtkenmen, tergeý kezinde kúdikti jaǵdaı bul adamdardyń úıilgen shóp astynda uıyqtap shyqqandyǵyna ǵana tireldi, bul fakt aýyr qylmys bola tura, tek túrmege qamaýmen ǵana shekteletin-di, koróldiktiń turǵyndaryna degen zor súıispenshilikti, meıirimdi aǵylshyn zańynyń kózimen qaraǵanda, basqa dálelder bolmaǵandyqtan, uıyqtaǵan nemese uıyqtap jatqandar esik buzyp, urlyqqa tústi deýge jetkilikti anyqtama bolmaıtyn, demek bul úshin ólim jazasy da qoldanylmaýǵa tıis edi. Oǵan barǵannan Bleters pen Daff myrzalar keshegisinen artyq aqyl qosqan joq.

Qysqasyn aıtqanda, jańa tergeýler men taýsylyp bitpes áńgimelerden keıin bitistirýshi sot mıssıs Meılı men mıster Losbernniń eger shaqyra qalsa, Olıver keledi degen kepildemelerin shyn yqylasymen qabyldady, al eki gıneı syılyq alǵan Bleters pen Daff óz saparlarynyń bir máselesinde ǵana mámlege kele almaı, qalaǵa qaıtyp oraldy; barlyq jaǵdaılardy baıyppen talqylaı kelip, ekinshi jentlmen esik buzyp tonaýǵa áreket jasaǵan Úıkúshik Pet dese, al birinshisi bul Suǵanaq Chıkýıdtiń isi degeninen tanbady.

Bul ýaqytta Olıver mıssıs Meılı, Roz jáne jumsaq júrekti mıster Losbernniń qamqorlyǵynyń arqasynda az-azdap óz-ózine kelip, ońala bastaǵan. Eger júrekten shyqqan jalyndy duǵa kóktegi qudaıdyń qulaǵyna shalynsa, — eger eshkim estimese onyń nesi duǵa! — olarǵa jetim bala tilegen bata tynyshtyq pen baqyt syılap, jan túkpirlerinen oryn alyp edi.

XXXII TARAÝ

Óziniń qaıyrymdy dostarynyń arasyndaǵy Olıverdiń baqytty ómiri haqynda baıandalady

Olıverdiń naýqasy uzaqqa sozyldy, ári aýyr boldy. Oq tıgen qolynyń tym baıaý jazylýy men aýrýyn aıtpaǵannyń ózinde, Olıverdiń jaýynnyń astynda, sýyq kúnde uzaq ýaqyt bolýy ony bezgekshe qaltyratyp, birneshe apta boıy boıyn jaılap aldy da, ábden tıtyqtatty. Aqyry az-azdap ózine kele bastaǵan bala, meıirimdi eki ledıdiń sheksiz qaıyrymdylyǵyn tereń sezingenin, ábden jazylyp boıy bekigen soń, óz alǵysynyń kepili retinde olar úshin bir is atqaratyndyǵyn, olar bala júreginiń mahabbat pen berilgendikke toly ekendigin kórsin, olarǵa qandaı da bir bolymsyz qyzmet kórsetse de qaıyrymdylyqtarynyń arqasynda ajaldan ne azaptan qutqarylǵan balanyń shapaǵat jasaýǵa laıyqty ekendigin, jan-júregimen bularǵa qyzmet etýge ázir ekendigine kózderin jetkizedi dep birneshe sóz aıtýǵa hali kelgen edi.

— Beıshara-aı! — dedi birde Roz, Olıver qany qashqan ernin azar qımyldatyp, alǵys sezimin bildirýge tyrysqanda. — Eger óziń qalasań, bizge qyzmet kórseter jaǵdaı saǵan talaı týady áli-aq. Biz qala syrtyna shyǵamyz, táteı seni de ala ketpek. Tynyshtyq, taza aýa jáne kóktemniń barsha qýanyshy men sulýlyǵy birneshe kúnde býynyńnyń bekýine septigin tıgizeri sózsiz. Eger óz áliń jetse, biz saǵan júzdegen tapsyrma beremiz.

— Tapsyrmalar ma? — dep daýystap jiberdi Olıver. — O, qymbatty ledı, gúlderińizdi sýaryp, qustaryńyzdy kútip, jumsaǵandaryńyzǵa kúni boıy júgirip te sizder baqytty bolý úshin jumys istesem — osyǵan bárin de qıar edim-aý!

— Saǵan eshteńe berýdiń qajeti de joq, — dedi Roz Meılı jymıyp. — Men aıtyp turmyn ǵoı, saǵan júzdegen tapsyrma beremiz dep, sen óziń ýáde bergenińdeı sonyń teń jartysyn oryndasań, men óte baqytty bolamyn.

— Baqytty bolamyn deısiz be, sýdaryná! — dep daýystady Olıver. — Osylaı deseńiz, siz qandaı meıirimdisiz!

— Sen meni aıtyp jetkize almastaı baqytty etesiń, — dep jaýap qatty jas ledı. — Sen óziń sýrettegen qaıǵyly jaǵdaıdan meniń qymbatty, qaıyrymdy táteıim bireýdi qutqaryp qaldy degen oıdyń ózi aıtyp jetkizgisiz qanaǵat beredi. Sen meni túsinip turmysyń? — dep surady qyz Olıverdiń oıly júzine tesile qarap.

— O, ıá, sýdaryná, túsinemin! — dep qyzýlana sóıledi Olıver. — Biraq dáp qazir maǵan qaıyrymsyzbyn degen oı keldi.

— Kimge? — dep surady jas ledı.

— Meniń qamymdy sonshalyqty jegen qaıyrymdy jentlmen men qaıyrymdy kári kútýshi áıelge, — dedi Olıver. — Eger meniń baqytty ekendigimdi bilse, olar da rıza bolyp qalar ma edi.

— Múmkin, — dedi Olıverdiń qamqorshysy. — Mıster Losbern de jol júrýge jaraǵan soń-aq olarmen jolyqtyrýǵa seni alyp baram degen ýádesin de berdi ǵoı.

— Ýádesin berdi deımisiz, sýdaryná! — dep aıqaılap jiberdi qýanyshtan júzi jaınap ketken Olıver. — Olardyń meıirimdi júzderin qaıta kórer bolsam, qýanyshtan ne kúıge túserimdi ózim de bilmeımin.

Uzamaı Olıver jol azabyn kótere alarlyqtaı halge jetken. Birde tańerteń ol mıster Losbern ekeýi mıssıs Meılıdiń kishkentaı kúımesimen jolǵa shyqty. Olar Chertsıdiń ústindegi kópirge jetken kezde Olıver kenet qup-qý bop, daýsy shyǵa shyńǵyryp jiberdi.

— Balaǵa ne bop qaldy? — dep ádettegishe ábigerlenip qaldy doktor. — Sen birdeńe kórip... estip... álde sezinip qaldyń ba?

— Mine, ser, — dep aıqaılady Olıver kúıme terezesinen kórsetip. — Myna úı!

— Solaı ma? Iá, nesi bar! Eı, kóshir! Osy araǵa tura turshy, — dep aıqaılady doktor.

— Bul ne úı edi, á, balam? Á?

— Urylar... Olar meni osynda ákelgen, — dep sybyrlady Olıver.

— Ah, saıtan alǵyr! — dep daýystap jiberdi doktor. — Eı, maǵan shyǵýǵa kómektesińdershi!

Kóshir túsip úlgirmesten, kúımeden tyrmysyp syrtqa shyqqan doktor ıesiz úıge júgirip kelip, jyndy adamdaı esikti tepkileı bastady.

— Kim, andaǵy, — dep boıy bir tutam, júzi adam kórgisiz búkir esikti ańdaýsyzda ashyp jibergende bar kúshimen aıaǵyn siltep jatqan doktor dálizge ushyp túse jazdady. — Ne bop qaldy?

— Ne bop qaldy! — oılanyp jatpastan ananyń jaǵasynan ala ketken doktor aqyra qaıtalady. — Bári de boldy. Tonaý — mine ne bop qaldy?

— Eger meni bosatpasańyz, kisi ólimi de bolýy múmkin, — dedi búkir shimirikpesten. — Estımisiz?

— Estip turmyn, — dedi doktor, óz tutqynyn barynsha silkilep. — Qaıda álgi saıtan alǵyr, qarǵys atqyrdyń aty kim edi. Iá, Saıks. Saıks qaıda aıt, baýkespe neme?

Qatty tańdaný men ashýdan búkirdiń kózi baqyraıyp ketti, sonan soń doktordyń qolynan eptep bosanyp shyǵyp, aýzyna kelgenin aıta, qarǵap-silep úıine kirgen. Ol esigin jaýyp ta úlgirmedi, doktor áı-sháı demesten bólmege kirip bardy. Ol tóńiregine ábigerlene kóz júgirtti: mebelder de, zattar da, tipti shkaftardyń ornalasýy da Olıverdiń sýrettegenine múlde uqsamaıtyn edi.

— Al? — dedi budan kóz aıyrmaı baqylap turǵan búkir. — Bul ne bolǵany, siz nege neniń úıime zorlyqpen kiresiz? Meni tonaǵaly, álde óltirgeli júrsiz be?

— Aqymaq, qanisher qaqpas, mundaı maqsatpen buryn-sońdy bireýdiń kúımemen kelgenin kórip pe edińiz? — dedi doktor qyzbalyqqa salynyp.

— Sizge ózi ne kerek? — dep aıqaılady búkir. — Aman-saýyńyzda tanyp turyńyz! Qarǵys atqyr!

— Qashan ketkim kelse sonda ketem, — dedi mıster JIocbern, ekinshi bólmege basyn suǵyp, olda alǵashqysy sıaqty Olıverdiń sýrettegenine tıtteı de uqsastyǵy bolmaı shyqty. — Áli-aq sazaıyńdy tartqyzarmyn, dostym.

— Qaraı gór, — dep tisin aqsıtty álgi jeksuryn. — Eger men qajet bolsam, osy aradan tabarsyz. Men osy arada japadan-jalǵyz jıyrma bes jyl turam, al siz meni qorqytqyńyz keledi! Siz bul úshin jaýap beresiz, jaýap beresiz.

Sóıtti de kishkentaı peri oıbaıyn salyp, ashý shaqyra selkildep ketti.

— Aqymaqtyq boldy-aý bul, — dep mińgirledi doktor tanaýynyń astynan. — Shamasy bala qatelesse kerek. Mine, mynany qaltańyzǵa salyńyz da, aýzyńyzdy jabyńyz.

Osylaı dedi de ol búkirge teńge laqtyryp tastap, kúımege qaıtyp keldi.

Aýzyna kelgenin aıtyp, tildegen búkir onymen birge kúımeniń aýzyna deıin ere kelgen, mıster Losbern kóshirmen áńgimelesip turǵanda, ol kúımege basyp suǵyp, Olıverge óńmeninen ótkize, zalym kózin qadaǵany sonshalyq, sodan keıin aılar boıy anaý balanyń óńinen de, túsinen de shyqpaı qoıdy. Kóshir óz ornyna jaıǵasqansha, búkir súıekten óter balaǵattaýdan tanǵan joq; al kúıme ornynan qozǵalyp ketken soń, tepsinip, doldana shashyn julyp, shynaıy, álde jorta jyndanyp turǵan ony alystan kórýge bolarlyqtaı edi.

— Men esek ekem... — dedi doktor uzaq únsizdikten keıin. — Sen muny biletin be ediń, Olıver.

— Joq, ser.

— Olaı bolsa, kelesi joly osy aıtqanymdy umytpa. Esekpin men! — dep qaıtalady doktor taǵy birneshe mınýt únsiz turyp. — Tipti mynaý úı sol bolyp, sol adamdar kezdese qalǵan kúnniń ózinde men jalǵyz ózim ne tyndyrmaqpyn? Al kómekshilerim bolǵan kúnniń ózinde budan ne shyǵaryn kim bilsin? Ózim tuzaqqa túsip qalar ma edim, jasyrǵan jaıt ta jarqyrap shyǵa keler edi. Degenmen, ózime de sol kerek. Qyzýlyqqa salynyp, ylǵı osyndaı pálege urynam da júrem. Múmkin, bul maǵan sabaq bolar.

Qaıyrymdy doktor rasynda da, ómir boıy áldebir qozǵaýshy kúshtiń áserimen qyzbalanyp ketetin, degenmen árqıly qıyndyqtar men sátsizdikterden aman ótetin, ári ózin biletinderdiń bári qurmetteıtin. Eger shynyn aıtsaq, doktor eki-úsh mınýttaı ókinishke berildi, sebebi, Olıverdiń áńgimesin rastaıtyn dálel tabýdyń sáti túspedi. Degenmen uzamaı-aq onyń kóńili ornyna tústi. Olıver óziniń suraqtaryna qysylyp-qymtyrylmaı, baıyppen jaýap beredi, shamasy sózi de burynǵysynsha shynaıy bolýy kerek, ol budan bylaı balanyń sózine tolyǵyraq senýge uıǵardy.

Olıver mıster Braýnloý turatyn kósheniń atyp biletindikten, olar birden sonda tartqan. Kúıme burysh aınalǵanda, Olıverdiń júreginiń atsha týlaǵany sonshalyq, tynysy tarylyp ketti.

— Al, balam, álgi úı qaıda? — dep surady mıster Losbern.

— Mine, ol mine, —dep daýystap jiberdi Olıver terezeni nusqap. — Aq úı. Ox, tezirek júrińizdershi! Tezirek! Tap qazir óletin sıaqtymyn. Denem dir-dir etedi.

— Jarar, jarar, — dedi qaıyrymdy doktor balany ıyǵynan qaǵyp. — Qazir sen olardy kóresiń, olar da seniń aman-esen ekenińdi bilip qýanyp qalady.

— O, ıá, men de solaı dep úmittenemin! — dep aıqaılady Olıver. — Olar maǵan sondaılyq qamqor bolyp edi.

Kúıme ári qaraı tartty. Sonan soń toqtaı qalǵan. Joq, bul úı emes, kelesi esik. Taǵy birneshe qadamnan keıin kúıme qaıta toqtady. Olıver terezege qaraǵan. Qýanyshty kútýden jınalǵan kóz jasy betinen taram-taram aǵyp jatty.

Tek aq úıde ıeleri joq bolatyn, terezeden «jalǵa beriledi» degen taqtaısha kórindi.

— Kelesi esikti qaǵyńyz, — dep daýystady mıster Losbern Olıverdiń qolynan ustap. — Kórshi úıde turǵan mıster Braýnloýdyń qaıda ketkenin bilmeısizder me?

Qyzmetshi áıel odan habarsyz eken, tek bilip berýge qarsylyq etpedi. Uzamaı ol qaıtyp keldi de mıster Braýnloýdyń dúnıe múlkin satyp, bir jarym aı buryn Vest-Indıaǵa júrip ketkendigin aıtty. Olıver qolyn syǵymdap, otyrǵyshtyń arqalyǵyna shalqaıa bergen.

— Ekonomkasy da ketip qalyp pa? — dedi az únsizdikten soń mıster Losbern.

— Iá, ser, — dep jaýap qatty qyzmetshi áıel. — Qart jentlmen, ekonomkasy jáne mıster Braýnloýdyń dosy taǵy bir jentlmen bári birge ketipti.

— Olaı bolsa, úıge tartyńyz, — dedi mıster Losbern kóshirge, — myna qarǵys atqyr Londonnan shyqqansha attardy jemdeýge de toqtamańyz.

— Al kitap satýshy she, ser? — degen Olıver. — Oǵan barar joldy bilem. Sonymen jolyǵyńyzshy.

— Beıshara balam, búgingi betimizdiń osy qaıtqany da jeter, — dedi mıster Losbern. — Ekeýimizdiń de osy toıǵanymyz jeter. Eger biz kitap satýshyǵa barsaq, mindetti túrde onyń ólip qalǵanyn, ıakı úıi órtenip, bolmasa bir jaqqa taıyp turǵanyn ǵana bilemiz. Joq, tike úıge qaıtalyq.

Sóıtip doktordyń shuǵyl talabymen bular úıge oralǵan.

Osy túńilýshilik Olıverge baqytty shaǵynyń ózinde kón qaıǵy-qasiret ala kelgen. Naýqastanyp jatqan ýaqytynda ol neshe márte ózine mıster Braýnloý men mıssıs Bedýın ne aıtar eken, qandaı qýanysh bul ózi degen qıalmen aldandyratyn ózin— olarǵa kórsetken qaıyrymdylyqtary men qapylysta ańdaýsyz kóz jazyp qalǵany jaıly qanshama kúnder men túnder boıy oılaǵandyǵyn áńgimelemek edi. Ózin kúshpen alyp ketkendigin aıtyp, aqtalam ba degen úmit ony basynan ótken syn saǵattarda dem berip, qoltyǵynan demegendeı edi; endi olar alysqa ketip qaldy. Ári muny aldamshy, ári ury degen senimde ketýi, bul senimdi ómiriniń aqyryna deıin teriske shyǵarmaýy da múmkin degen oı janyn jegideı jegen-di.

Degenmen, munyń biri de qamqorshylarynyń buǵan degen qarym-qatynasyna eshbir ózgeris ákelgen joq. Taǵy eki apta ótken, kún jylynyp, aǵashtar jasyl japyraq jamylyp, gúlder sheshek jarǵan kezde Chertsıden birneshe aıǵa ketýge jolǵa qam jasala bastaǵan. Fedjınniń kókeıine kúrt túsirgen asqananyń kúmisin bankke ótkizin, úıdi Djaıls pen taǵy bir qyzmetshiniń qaraýyna qaldyryp, olar qaladan birqydyrý jerdegi kotejge kelgen. Olıverdi de ózderimen ala ketti.

Hosh ıisti aýa men kógildir qıyr, ný orman qorshaǵan alystaǵy derevnádaǵy naýqas balaqaı sezingen qýanysh pen masattanýyn, jan tynyshtyǵyn kim sýrettep jaza alsyn? Tap-tar, ý-shýly qalalardyń qajyǵan turǵyndarynyń jan túkpirine álem men tynyshtyq kórinisi qalaı oryn teýip, júregine qalaı boılaǵanyn kim áńgimelep bere alar? Óziniń búkil hıkmetti ǵumyryn halqy qurttaı qujynaǵan, tar kóshelerde ótkizip, eshqandaı ózgeris ańsamaǵan, ádeti bolmysynyń,ekinshi qyryna aınalyp, kúndelikti serýenniń shekarasy bop ketken árbir kirpish pen tasyn ólerdeı súıetinder de — tipti solar da ajal quryǵyn salar shaqta, aqyry Tabıǵat ananyń júzine syǵalap bolsa da bir kóz tastaýdy armandaı bastaıdy; buryn ózderi qaıǵyrǵan da, qýanǵan da jerlerinen jyraqtasymen-aq turmystyń jańa beline qadam basqandaı bolady. Kúnde jap-jasyl bir kún sáýlesine bólengen kógalǵa shyǵa kelgende, móldir aspan, tóbeler, alqap, jarqyraǵan sý kózderine tosyla ketken saıyn kókirekterinde keremet sýretter oıanatyny sondaı, tipti o dúnıeni seziný de jandaryn tynyshtandyryp, olar birneshe saǵat buryn ǵana uıyqtaıtyn bólmeleriniń terezesinen batqan kúnniń álsiz shapaǵyn baqylaǵandary tárizdi kórge de alańsyz kire berýge beıim edi. Beıbit derevná kórinisteri shaqyrǵan eske túsirýler ol álemge, onyń nıeti men úmitine jat edi. Janymyzdy jaılandyryp, olar bizdi ózimiz súıgen jandardyń qabirlerine jas gúl órýge úıretedi, aqyl-oıymyzdy tazartyp, burynǵy jaýlyq pen jekkórýshilikti sylyp tastaıdy.

Bular kelgen jer bir ǵajap edi. Alba-julba tobyrdyń, ý-shý balaǵat sózdiń ortasynda ósken Olıverge munda jańa ómir bastalǵandaı kórindi. Raýshan men yrǵaı meken-jaıdyń qabyrǵasyna tirelip, shyrmaýyq aǵash dińderin orap alǵan, al baqtaǵy gúlder aýany hosh ıiske bólep tur. Qol sozyp jerde kishkentaı beıit tur, onda abajadaı turpaıy qulpytastar joq, tek qana shym qyrtysty, múk basqan tóbeshikter ǵana. Onda derevná qarttary qoıylǵan. Óz anasy jatqan aıanyshty qabirdi esine alyp, Olıver osy jerdi ylǵı da kezip júretin, keıde otyra ketip, eshkimge bildirmeı jylap ta alatyn; biraq kózin kógildir aspanǵa tikken ol anasyn jer astynda jatyr dep elestete almaıtyn da, muńaısa da ashshy óksikke boı aldyrmaı jylaıtyn.

Baqytty kezeń edi bul. Jarqyn kúnder ýaıym-qaıǵysyz ótip jatty, túnder ózimen birge ýaıym-qaıǵy da, qam-qaraket te ákelmedi, sumdyq túrmede qaltyrap toný da, jeksuryn adamdarmen aralasý da joq-ty — balanyń oıy jarqyn da shat bolatyn.

Ár tań saıyn Olıver jaqyn mańdaǵy shaǵyn shirkeýde turatyn shashyn aq shalǵan qart jentlmenge baryp júrdi, ol munyń hat tanýyn jetildirýge járdemdesti, qart jentlmen meıirim tóge sóılep, buǵan kóp ýaqytyn arnaıtyn da, Olıver onyń kóńilin tabýǵa baryn salyp baqty. Sodan keıin ol mıssıs Meılı men Rozǵa erip serýenge shyǵatyn, olardyń kitaptar týraly áńgimelerine qulaq túrip, nemese solarmen birge áldeqandaı kóleńkege jaıǵasyn jas ledıdiń oqyǵanyn tyńdaıtyn; ol áripterdi ajyrata almastaı qarańǵy túsip ketkenshe tyńdaı berýge ázir edi. Budan soń bala óziniń baqqa qaraıtyn shaǵyn bólmesinde kelesi kúnge sabaq daıarlap, sodan kesh túskenshe jalyqpaı oqıtyn, budan keıin eki ledı de serýenge attanatyn da, bul da solardan qalmaı, analardyń barlyq áńgimelerine qulaq túretin. Eger olarǵa qandaı bolmasyn bir gúl unaı qalsa, ol qoımaı júrip úzip ákeletin, eger olar bul júgirip baryp kelerdeı jerde bir zattaryn umyt qaldyrsa, bala úkideı ushyp baryp olarǵa qyzmet kórsete alsa, ózin sheksiz baqytty sezinetin. Ábden qarańǵy túsken soń olar úıge oralatyn, sóıtip jas ledı kúısandyqqa otyryp, tamasha áýender oınaıtyn nemese táteıine unaıtyn áldebir eski ándi súıkimdi daýysymen jaıymen ǵana aıtyp beretin. Mundaı jaǵdaılarda shyraqtar jaǵylmaıtyn, Olıver tereze túbinde otyryp ǵajaıyp mýzykaǵa rahattana qulaq túretin.

Al jeksenbide she? Bul kún bala buryn ózi ótkizgen kúnderimen salystyrǵanda múldem ózgeshe edi. Osy bir baqytty kezeńniń árbir kúni tárizdi bul tún de qandaı baqytty kún edi shirkin! Tańerteń shaǵyp shirkeýde qulshylyq etý, tereze syrtynda aǵashtar sybdyr qaǵyp, qustar saırap, hosh ıisti aýa alasa-esikten kirip, qarapaıym úı-ishin toltyryp jiberetin. Muntazdaı taza, uqypty kıingen kedeıler qurmetpen tize búgip, munda amalsyzdan birge jınalǵan keıipte emes, asa yqylastyq tanytatyn; al shynaıy sezimmen estigen án bolsa, Olıverge burynǵy estigenderine áldeqaıda áýezdi kórinetin-di. Budan soń ádettegideı serýender jáne jumysker jurttyń tap-taza úılerine kirip tyǵý, al keshkisin Olıver apta boıy oqyǵan Taýrattyń bir-eki taraýyna kóz júgirtip shyǵyp, ózin sváshennıkten de góri baqytty da, ep sezinetin!

Saǵat tańǵy altyda Olıver aıaǵynan tik turatyn. Ol dalany, buta-butalardy sharlap, dala gúlin izdestiretin, sony qushaǵyna toltyryp alyp, úıge oralatyn, endi tańǵy asqa stoldy bezendirý úshin uqyptylyqpen gúl shoǵyn jasaýǵa bolatyn-dy. Mıssıs Meılıdiń úı qustary da bar edi. Olıver uqyptylyqpen olardyń toryn tazalaıtyn, bul ónerdi ol prıhodtaǵy tájirıbeli klerkten úırengen-di. Bul sharýa tamamdalǵan soń, ony ádette bireýge qolqabys etý úshin derevnáǵa jiberetin nemese kógalda krıket oıynyn uıymdastyratyn, al keıde baqta qandaı da bir jumys bola qalsa, Olıver (bul sharýany da ol mamandyǵy baǵban sonaý kisiden úırengen edi) mıss Roz kelip qalǵanyna shyn yqylasymen kóńildene sonymen aınalysatyn. Sol isi úshin myńdaǵan maqtaý sózder aıtylyp jatatyn.

Osylaısha úsh aı zýlap óte shyqty — eń ómiri sátti, raqatta ótken pendeniń ózi úshin de sheksiz baqyt kórinetin, al Olıverdi erekshe baqyt nuryna bólegen úsh aı. Bir jaǵynan asa taza, meıirimdi aqkóńildilik, ekinshi jaǵynan — eń shynaıy, yntyq ta tereń alǵys sezimi. Osy qysqa merzim ishinde Olıver Tvıstiń qart ledı men onyń jıenine ábden baýyr basyp ketkendigi ǵajaıyp is emes qoı, onyń sezimtal jas júreginiń jalyndy mahabbaty óteýin taýyp, analar da balaǵa ábden úıir bolyp, ony maqtanysh etetin boldy.

XXXIII TARAÝ

Olıver men onyń dostarynyń baqytty ómirine kútpegen jerden qaýip tónedi

Kóktem ótip, jadyrap jaz keldi. Derevná buryn da sulý bolsa, endi bar baılyǵyn jadyrata kózge tosty. Buryn búrisip turatyn jalańash nán aǵashtarǵa jan kirip, jasyl qoldaryn shólirkegen jer ananyń ústine búrkep, ashyq, taqyr jerlerdi salqyn kóleńkeli saıajaıǵa aınaldyrdy, osy aradan kún shýaǵy quıylǵan keń jazyqty tamashalaýǵa bolar edi. Jer óziniń eń ásem jasyl kóılegin kıip, jupar shashty. Jyldyń eń tamasha shaǵy kelip — tabıǵat shattyqqa bólendi.

Kishkentaı kotejdegi ómir de typ-tynysh, jaımashýaq ótip jatyr, turǵyndarynyń da jandary jaı edi. Olıver ábden saýyǵyp, boıynyń bekigenine de birshama ýaqyt bolǵan, biraq ol aýrý bolsyn, saý bolsyn qorshaǵan jurttyń oǵan degen kózqarasy tıtteı de ózgergen joq. Ol meńdegen aýrý men azan ál-qýatyn azaıtyp, ózin kútip aıalaǵan jandardyń qolyna qarap qalǵan kezindegideı momaqan, súıkimdi, tilalǵysh bala bop qala berdi.

Birde, ásem keshte, kún jyly bolǵan soń olar kúndegiden serýenge alysyraq shyqqan; aı sáýlesin tógedi, samal jelmen tóńirekten salqyn lep esti. Rozdyń da kóńili kóterińki edi, jarasymdy áńgime-dúkenmen ári qaraı júre bergende, kúndegi serýen ornynan birshama uzap ketken. Tek mıssıs Meılı sharshaǵanyn sezingen soń, olar jaımen aıańdap úıge oraldy.

Jas ledı shlápasyn sheship, ádettegishe fortepánoǵa otyrǵan. Birneshe sekýnd boıy ol saýsaqtaryn klavısh boıymen júgirtip ótti de, sonan soń jaımen saltanatty kúı oınaı jónelgen; ol oınap otyrǵanda bularǵa qyz jylap otyrǵan tárizdi kórindi.

— Roz, qymbattym meniń! —dep daýystap jibergen qartań ledı.

Roz lám-mım degen joq, biraq álgi sózder ony bir aýyr oılarynan ajyratqandaı tezdetip oınaı bastaǵan.

— Roz, qymbattym, — dep aıqaılap jibergen mıssıs Meılı ornynan asyǵa turyp, qyzǵa eńkeıdi. — Ne bop qaldy? Jylaǵanbysyń? Qymbatty balam-aý, seni renjitken ne nárse?

— Eshteńe emes, táteı, eshteńe emes! — dep jaýap qatty jas ledı. — Men munyń ne ekenin bilmeımin... aıta almaımyn... biraq sezinemin...

— Aýyryp qalǵan joqpysyń, qymbattym? — dep sózin bólip jiberdi mıssıs Meılı.

— Joq, joq! O joq, men aýrý emespin! — dep jaýap bergen Roz, áıtse de osy sózden keıin ajal salqynyn sezgendeı dir ete túsken. — Qazir halim jaqsy. Perdeni jaba qoıyńyzdarshy!

Olıver qyzdyń ótinishin oryndaýǵa asyqty. Jas ledı burynǵy shat kúıine qaıta kelý maqsatymen kóńildirek sazǵa aýysyp edi, biraq saýsaqtary klavısh betinde dármensiz turyp aldy. Alaqanymen betin basyp, dıvanǵa otyra ketti de, kóz jasyna ıe bola almaı, solqyldap qoıa berdi.

— Qulynym! — dep daýystap jiberdi qartań ledı qyzdy aımalap. — Men seniń mundaıyńdy buryn-sońdy kórmegen edim.

— Eger shamam kelse sizdiń mazańyzdy almas edim, — dedi Roz. — Men qanshalyqty tyrysyp baqsam da, eshteńe shyǵara almadym. Shynynda da aýyryp qaldym ba dep qorqamyn, táteı.

Qyz rasynda da aýyryp qalǵan edi: bular shyraq alyp, qaıtyp kelgen ýaqyttyń ishinde onyń júzi mármárdeı qýaryp ketipti. Burynǵysynsha sulý júzi sál buzylyp túr edi. Endi birer mınýttan keıin júzi narttaı qyzaryp, meıirimdi kógildir kózderi jalt ete qaldy. Sonsoń munyń barlyǵy kóleńkedeı joǵalyp ketti de, óńi qaıta qýaryp ketti.

Qartań ledıdiń bet-júzin ábigerlene baqylaǵan Olıver, onyń bul qubylysqa mazasynyń bek ketkenin baıqaǵan; shynyn aıtqanda, onyń da mazasy ketken bolatyn, biraq ledıdiń buǵan mán bermeýge tyrysqanyn kórgen soń, bul da solaı istedi. Aqyry Roz táteıdiń keńesimen uıyqtaýǵa ketkende, kóńili de edáýir kóterilip qalǵan-dy, bularǵa qazir tipten de naýqas emespin, sap-saý aıyǵatyndyǵyma shúbám joq dep sendirip qoıǵan.

— Qorqatyn eshteńe joq shyǵar dep úmittenemin, —- dedi Olıver mıssıs Meılı oralǵan soń, — túri aýyrǵan adamdikindeı, degenmen...

Qartań ledı oǵan úndeme degendeı belgi berdi de, bólmeniń qarańǵylaý buryshyna otyryp alyp, jumǵan aýzyn ashqan joq. Aqyry ol dirildegen daýsymen;

— Men de solaı dep úmittenemin, Olıver. Birneshe jyldar boıy men onymen óte baqytty boldym, múmkin sheksiz baqytty ma eken. Maǵan da qaıǵy sheger ýaqyt keletin shyǵar, biraq bul joly bolmas dep úmittenem.

— Ne? — dep surady Olıver.

— Aýyr soqqy, — dedi qart ledı, — meniń jubanyshym men baqytym bolǵan qymbatty qyzymnan aırylý.

— O, qudaı saqtaı gór! — dedi Olıver jalma-jan.

— Áýmın, balam, — dep qolyn qýsyryndy qartań ledı.

— Biraq eshqandaı qaýip joq, jaman eshteńe bolǵan joq qoı? — dep daýystaǵan Olıver. — Eki saǵat buryn, ol sap-saý edi ǵoı.

Qazir ol qatty naýqas, dedi mıssıs Meılı. — Hali áli de nasharlaıdy, men ony bilem. Qymbattym, qymbattym meniń Roz! Onsyz kúnim ne bolar eken?

Ýaıymynyń úlken bolǵany sonshalyq, óz úreıin bildirmeýge tyrysqan Olıver jas ledı úshin býynyńyzdy bekite kórińiz dep oǵan jalyna bastaǵan.

— Ózińiz oılańyzshy, sýdaryná, — dedi Olıver, qanshalyqty syr bermeýge tyrysqanmen jasy kózine tirelip, — siz onyń qanshalyqty meıirimdi ári ýyzdaı jas ekendigin oılańyzshy, óz tóńiregindegilerine qanshalyqty qýanysh pen jubanysh syılaıtynyn oılańyzshy. Men bilem, men kámil senemin, ol siz úshin, sondaılyq meıirimdi ózi úshin, ózi baqyt syılaǵan ózgeler úshin onyń ólmeıtindigine men senemin! Qudaı ózi jar bolar.

— Tynysh! — dedi mıssıs Meılı, qolyn Olıverdiń basyna salyp. — Sorly bala seniń sóziń kishkene sábıdikindeı. Degenmen sen maǵan boryshymdy esime salyp tursyń. Birer mınýt ol esimnen shyǵyp ketken eken, Olıver, biraq meni keshirýge bolar dep úmittenemin, óıtkeni, men qartaıdym, aýrý-syrqaý, ólim-jitimdi de bir basyma jeterlikteı kórdim, jaqsy kóretin adamdaryńnan aıyrylysý azabyn da bilemin. Bul qaıǵymyzdyń jubanyshy bolsyn, kókte qudaı ádil ǵoı, bul dúnıeden góri o dúnıe áldeqaıda jaqsy, o dúnıege ótý de jyldam bolmaq! Bári de bir qudaıdyń quzyrynda! Men ony súıemin, bir qudaı kýá, men ony qandaı súıetindigime!

Osy sózderdi aıtqan soń, mıssıs Meılıdiń boıyn jıyp, ózine-ózi kelip, ustamdy bola qalǵanyna Olıver tańdana qaraǵan. Jáne bul ustamdylyqtyń naýqasty kútýdiń tolyp jatqan qam-qareketine qaramastan uzaqqa sozylǵandyǵyna ol odan ári tańdana túsken. Óz mindetin shıraq oryndaǵan mıssıs Meılı baısaldy qalpynda qala berdi. Biraq bala jas edi, sol sebepti mundaı aýyr syndarǵa tek rýhy kúshtiler ǵana tótep beretinin bilmeıtin. Jáne tipti bul týrasynda rýhy kúshtilerdiń ózi de sırek sezetindikten ol qaıdan bilsin.

Qorqynyshty tún keldi. Tańerteńine ókinishke qarap mıssıs Meılıdiń aıtqany keldi. Rozdyń qyzýy qatty kóterilip aýyryp qaldy.

— Olıver, biz tekke qolymyzdy qýsyryp, paıdasyz qaıǵyǵa berilip otyrmaýymyz kerek, — dedi mıssıs Meılı saýsaǵyn ernine tıgizip, balanyń betine tesile qarap. — Myna hatty múmkindiginshe jedel mıster Losbernge jóneltý kerek. Muny rynogy bar qalashyqqa aparý kerek, — daladaǵy jalǵyz aıaq jolmen júrse bul aradan nebári tórt mıldeı jer, al qalashyqtan muny atpen Chertsıge jetkizedi. Munyń bári qonaqúıde oryndalady, al men bári de oıdaǵydaı bolady ǵoı dep saǵan senem. Muny bilem men.

Olıver eshteńe degen joq, biraq onyń kidirmeı jolǵa shyǵýǵa daıyn otyrǵany belgili edi.

— Mine taǵy bir hat, — dep mıssıs Meılı oılanyp qaldy. —Qazir jibersem be, joq Rozdyń naýqasynyń betiniń qalaı bolaryn baıqap kúte turam ba? Álde qalaı bolady dep qaýiptenbegende, men muny jibermes te edim.

— Muny da Chertsıge me, sýdaryná, — dep surady tapsyrmany tezirek oryndaýǵa taǵaty qalmaǵan Olıver dir-dir etken qolyn hatqa soza berip.

— Joq, — dedi qart ledı, buǵan hatty usyna berip.

Hatqa kózin tastaǵan Olıver onyń eskvaır Garrı Meılıge, óz mekenjaıynda turatyn belgili lordqa jazylǵanyn kórdi, biraq qaı jer ekendigin anyqtaı almaǵan.

— Muny da jónelteıin be, sýdaryná? — dep shydamsyzdana surady Olıver, kózin joǵary kóterip.

— Joq, qajeti bolmas, — dep jaýap qatty mıssıs Meılı, hatty qaıta alyp jatyp.

— Erteńge deıin kúteıin.

Osy sózden keıin ol Olıverge ámıanyn usyndy, bala endi bógelmeı, tez-tez basyp júrip ketti.

Ol dalamen, ara-arasynda soqpaq jolmen; bitik shyqqan eginniń arasymen, keıde shóbin shaýyp, shómelelep úıip jatqan shabyndyqpen keledi; tek anda-sanda birer sekýnd tynys alý úshin az-kem aıaldaıdy da, aqyrynda, ústi-basy shańǵa bógip, qyzara bórtip kishkentaı qalanyń rynok alańynan kelip shyqty.

Osy arada bala toqtap, qonaqúıdi kózimen izdestire bastady. Alańda banktiń aq úıi, syra qaınatatyn qyzyl úı jáne jasyl ratýsha ornalasqan eken, al buryshta jasyl boıaýmen syrlanǵan úlken aǵash úı tur, aldynda «Djordj» degen jazýy bar. Olıver kóre salysymen osy úıge qaraı tura umtyldy.

Bala tabaldyryqta qalǵyp otyrǵan foreıtormen tildesip edi, ol muny tyńdap alyp, atshyǵa, al anaý bolsa kók galstýkty, aq shlápaly, qara shalbar men qonyshy qaıyrmaly etik kıgen qonaqúıdiń qojaıynyna jiberdi. Ol atqoranyń qaqpasynyń aldyndaǵy nasosqa súıenip, kúmis shuqyǵyshpen tisin tazalap tur eken.

Álgi jentlmen aspaı-saspaı esep jazý úshin býfetke kirip, talaı ýaqytyn joǵaltty, esep daıyn bolyp, aqshasy tólengen soń, at erttep, kisiniń kıinýi kerek edi, oǵan da on mınýttaı ýaqyt ketti. Ábden shydamy taýsylyp, ábigerlengen Olıver atqa ózi qarǵyp minip, kelesi stansıaǵa tura shabýǵa daıar edi. Aqyry bári de ázir boldy. Shaǵyn paketti tezirek jetkize kórińiz degen jalynyp-jalpaıýmen tabys etilgen soń, álgi kisi atyn tebinip qalyp, rynok alańynyń tegis emes kóshesimen jele jóneldi, endi bir-eki mınýttan keıin ol qalanyń syrtyna shyǵyp, jolmen zastavaǵa tartyp bara jatty.

Járdemge kisi jiberildi, bir mınýt te zaıa ketken joq degen oı kóńiline demeý bolyp, júregi ornyqqan Olıver qonaqúıdiń aýlasymen júgire jóneldi. Qaqpa aldynda ol ańdaýsyzda tap sol sátte qonaqúıden shyǵyp kele jatqan uzyn boıly, ústine shekpen kıgen bireýmen soqtyǵysyp qaldy.

— Oho! —dep daýsy shyǵyp ketti Olıverge kózi túsip ketken álgi kisi kenetten shegine berip. — Saıtan alǵyr, munysy nesi?

— Ǵafý etińiz, ser, — dedi Olıver. — Men úıge asyǵyp kele jatyp, sizdiń shyqqanyńyzdy baıqamaı qaldym.

— Qarǵys atsyn! — dep mińgirledi álgi adam baqyraıǵan qara kózderimen balany iship-jep. — Kimniń oıyna kelgen! Muny untap jiberseń de, jolyma kóldeneń turý úshin tas tabyttan da ytqyp shyǵady.

— Keshirińiz, — dedi álgi túsiniksiz adamnyń esalańnyń qarasyndaı kózinen qysylǵan Olıver tutyǵyp. — Sizdiń esh jerińiz aýyryp qalǵan joq pa?

— Saıtan alǵyr! — dep tisin qaırady anaý, jyndanǵannan ózine-ózi kele almaı. — Eger bir sóz aıtýǵa batyldyǵym jetkende, senen bir-aq túnde qutylar edim. Jetpeı jer jastanǵyr, saıtannyń balasy! Munda ne istep júrsiń?

Esh baılanyssyz aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyqqan álgi adam judyryǵyn silkiledi. Urmaq bolǵandaı ol Olıverge qaraı attaı berdi de, kenet jerge ushyp túsip, aýzynan aq kóbigi aqtarylyp, búgildi de qaldy.

Bir sátke Olıver jyndynyń (ol muny kámil jyndy dep oılady) qurysyp-tyrysýyna qarap qaldy da, sodan keıin kómekke shaqyrý úshin úıge qaraı júgirgen. Ony aman-saý qonaqúıge ákelgenine kózi jetken soń, úıine qaraı baryn salyp tura júgirgen Olıver qoryqpasa da, jańaǵy adamnyń turpaıy qylyǵyna ań-tań bolyp kele jatty.

Áıtkenmen, bul oqıǵa ony pálendeı tolǵandyrǵan joq, ol kotejge qaıta oralǵanda ózi týraly oıdyń bárin syryp tastarlyqtaı oqıǵa jetkilikti edi.

Roz Meılıdiń hali tipten nasharlapty, túnge qaraı qyz sandyraqtaı bastaǵan. Osy mańaıda turatyn dáriger onyń tóseginen uzaǵan joq; naýqasty qarap shyqqan soń, mıssıs Meılıdi bylaıyraq alyp shyǵyp, aýrýdyń qaýipti ekenin aıtty.

— Eger saýyǵyp ketse, bir keremet bolǵandyǵy, — dedi ol.

Bul túni Olıver qansha márte tóseginen turyp, urlana basyn, satyǵa shyǵyp, naýqastyń bólmesi jaqtan shyqqan sál dybysqa qulaǵyn túrdi deseńizshi! Asyǵa basqan aıaq dybysynan oılaýdyń ózine qorqatyn nárse bolyp qaldy ma dep qaýiptenip, qanshama ret tula boıy dir etip, mańdaıynan sýyq ter shyqty! Onyń buryn oqyǵan jalyndy duǵalaryn qazirgi sátte kórdiń jıeginde turǵan taldyrmash qyzdyń ómiri men deniniń saýlyǵy úshin muńǵa batyp, sharasy taýsyla oqyǵan duǵasymen salystyrýǵa bola ma!

O, ózimiz óle súıetin jannyń ómiri tarazy tabaǵyna túskende qolyńnan esh nárseniń kelmeýi qandaı sumdyq azap edi deseńizshi! Mıǵa syımaǵan osy azapty oılar júrekti qatty soqtyryp, aýyr dem alǵyzady! Qoldan kelmeıtin dúnıeniń qaýipin azaıtyp, azabyn jeńildetý úshin ne bolsa da birdeńe isteýge degen jalyndy tilek; óz dármensizdigimiz eske túskendegi jan túńilisi — qandaı azap munymen teń túser eken, qandaı oılar, qandaı kúsh asa qıyn, júrek órter mınýttarda osyny jeńýge shamasy keledi?

Tań atty, al kishkentaı kotejde bári de typ-tynysh edi. Sybyrlasyp qana sóılesedi. Álsin-álsin qaqpa aldynan úreılengen adamdar kózge shalynady, áıelder men balalar kózderine jas alyp ketip jatyr. Osy bir uzaqty kúnnen tún ortasyna deıin baqta júrgen Olıver mınýt saıyn dir-dir etip, naýqastyń bólmesine qaraı beredi, oǵan bul jerge ajal qandy sheńgelin qadaǵandaı kóringen. Ymyrtta mıster Losbern kelgen.

— Qandaı qıyn edi! — dedi qaıyrymdy doktor betin teris buryp. — Ýyljyǵan jas, jurtqa súıkimdi. Biraq jazylýdan úmit óte az.

Taǵy da tań kelgen. Kún sáýlesin aıamaı tógip túr, beıne tabıǵatta eshbir qam-qareket, ýaıym-qaıǵy joq sıaqty, tóńirekte jaınaǵan japyraqtar men gúlder, ómir men densaýlyq — shat-shadyman daýystar men sýretter, al ádemi jas qyz gúldeı solyp barady. Olıver eski zıratqa keldi de, jap-jasyl tóbeshikke otyryp, typ-tynysh jerde qyzdyń tileýin tilep, jylap otyrdy.

Tóńirek sondaılyq typ-tynysh ta ádemi edi, kún sáýlesi súıgen tóńirek te sonshama qýanyshty kórindi, jaz qustarynyń ánderinen de sondaılyq kóńildi syrly-saz estiledi, tóbeden jaımen qalyqtap uzaq qarǵa ótip bara jatty, tóńirek tirshilik pen shattyqqa bógip tur, basyn kóterip, jasaýraǵan kózin tóńiregine tastaǵan bala kenetten, qazir ólimniń ýaqyty emes ekendigin, aınalanyń bári eshqandaı qam-qareketsiz, shat-shadyman shaqta, Rozdyń, árıne, ólýi múmkin emes, kór qazatyn ýaqyt sup-sýyq, jan jabyqtyrar qysqy kezde ǵoı, al qazir bári kún sáýlesine shomyp, hosh ıiske tunyp tur dep oılady. Kenet ol aqyret te qaýsaǵan shaldar úshin ǵoı, al eshýaqytta jap-jas, tamasha deneni orap alýy múmkin emes dep paıymdaǵan.

Janazaǵa qaǵylǵan shirkeý qońyraýynyń úni balanyń qıalyn turpaıylyqpen bólip jibergen. Taǵy qaǵyldy! Taǵy da! Ol janaza rásimin jarıalap jatty. Qaqpadan aqyrǵy saparǵa shyǵaryp salýǵa kire bergen az ǵana top, olar aq bant baılap alypty, óıtkeni ólik jas adam edi, qabirdiń shetinde jalańbas tur: jylaýlardyń arasynda balasynan aırylǵan ana da bar. Biraq kún nuryn aıamaı tógip, qustar saırap jatty.

Olıver jas ledıden óziniń qanshama jaqsylyq kórgendigin esine túsirip, sol baqytty shaq qaıta kelse eken, sonda qyzǵa alǵysym men qanshalyqty berilgendigimdi qajymaı-talmaı dálelder edim dep armandaýmen úıge qaraı ilbip kele jatty. Balanyń nemquraıdylyǵy, yqylassyzdyǵy úshin ózine kiná qoıar reti de joq edi — ol qyzǵa ynty-shyntymen qyzmet etetin, áıtse de, oǵan budan góri kóbirek jigerlene, qulshyna kirisýim kerek edi-aý degen júzdegen usaq-túıekter esine túsip, sony isteı almaǵandyǵyna qatty ókindi. Biz óz tóńiregimizdegilermen qarym-qatynasymyzda óte baıqampaz bolýymyz kerek, óıtkeni, árbir ólim tiri qalǵan kishkentaı tobymyzǵa qanshama dúnıeniń tekke ótkeni, qanshama az áreket istelgeni, qanshama nárseniń umytylyp, endi eshteńeni ózgertýge bolmaıtyndyǵy týrasynda oı túsirip ketedi. Sharasyzdan opyq jeýden asqan qatal ókinish joq; eger biz ózimizdi osy azaptan qutqarǵymyz kelse, kesh bolmaı turyp osy jaıly oılanaıyq.

Ol úıge oralǵanda mıssıs Meılı kishkentaı qonaq bólmede otyr eken. Ony kórgen kezde Olıverdiń júregi muzdap ketti, áıel qyzdyń tóseginen bir ret te uzaǵan joq edi, bala onyń ne sebepti naýqasty qaldyryp ketkenin oılaýdyń ózinen qoryqty. Bala Rozdyń qatty uıqyǵa ketkendigin, oıanǵan soń sergip turady da jazylyp ketedi, ıa bularmen qoshtasyp kózin jumatynyn estidi.

Birneshe saǵattar boıy olar tyń tyńdap, sóılesýden jasqanysyp otyrdy. Túski taǵamdy qol tıgizbegen kúıi áketti; kúnniń kókjıekke eńkeıe berip, aqyry ymyrt úıirilgenin habar etkendeı aspan men jerdi qyzyl nurǵa boıaǵanyn baqylap otyrǵan olardyń oıy múldem shalǵanda bolsa kerek. Olardyń saq qulaqtary asyǵa basyp kele jatqan aıaq dybysyn estı qoıǵan. Bular eriksiz esikke tura umtyldy, mıster Losbern kirdi.

— Roz ne kúıde? — dep aıqaılap jiberdi qart ledı. — Birden aıtyńyzshy, men bárin de kóterem, belgisizdikten basqanyń bárin de kóterem! Qudaı úshin aıtyńyzshy!

— Siz ózińizge ózińiz kelýińiz kerek! — dedi doktor ony súıemeldeı berip, — ótinemin sizden sýdaryná, tynyshtalyńyz, qymbattym!

— Jiberińiz meni, qudaı úshin! Qymbatty balam-aı! Ol ólip qaldy ma? Ólgeli jatyr ma?

— Joq, — dep qyzýlana daýystady doktor. — Qudaıdyń raqymy keń, ol bizdiń qýanyshymyzǵa áli uzaq jasaıdy!

Tizerlep qulaı ketken ledı, qolyn kókiregine aparmaq edi, biraq uzaq ýaqyt boıyn bekitken kúsh-qaıraty aýzynan shyqqan alǵys duǵasymen birge ketti de, áıel dosynyń qolyna jantaıa berdi.

HHHİV TARAÝ

Sahnaǵa shyqqan jas jentlmen jaıynda birqatar maǵlumattar beredi, sondaı-aq Olıverdiń basynan keshken jańa oqıǵasy

Bul júrek jararlyq qýanysh edi. Kútpegen habardan Olıverdiń esi shyǵyp, qulaǵy bitip qalǵandaı boldy. Ol jylaı da, sóıleı de, dem ala da almady. Bolǵan oqıǵaǵa zorǵa túsingen ol keshki aýany qumyǵa jutyp, uzaq ýaqyt sendelip júrdi, aqyry aǵyl-tegil tógilgen kóz jasy oǵan jeńildik ákeldi de, ol kenet uıqydan oıanǵandaı bastan ótken qýanyshty ózgeristiń, ıyqtarynan túsken júktiń salmaǵynyń qanshalyqty aýyrlyǵyn jańa ǵana tolyq sezingendeı edi. Naýqastyń bólmesine qoıý úshin asa uqyptylyqpen jasalǵan gúlderdi kóterip bala úıge oralǵanda ymyrt úıirilip qalǵan edi. Jolmen sergek basyn kele jatqan ol art jaǵynan zymyrap kele jatqan arbanyń saldyryn esitti. Burylyp qaraǵan bala jyldam jaqyndaǵan pochta kúımesin kórdi, jol tar edi, attar cap jelip kele jatqandyqtan ony ótkizip jiberý úshin álde bir qaqpaǵa sheginip súıene bergen.

Kúıme ózimen qatarlasqanda Olıver basyna túngi aq qalpaq kıgen kisini kórdi, onyń júzi buǵan tanys sıaqty kóringen, biraq bir ǵana sátte qylań ete qalǵandyqtan kim ekenin jyǵa tanı almaǵan. Eki sekýndtan keıin túńgi qalpaq kúıme terezesinen syrtqa shyqty da, qatqyl daýyspen kóshirge toqtaýǵa buıyrdy, anaý aǵyndaǵan attardyń basyn zorǵa tejep, álginiń ámirin oryndady.

— Beri kelshi! — dep aıqaılady daýys. — Olıver, ne jańalyq bar? Mıss Roz qalaı? Olıver!

— Djaıls, bul siz be? — dep daýsy shyǵyp ketken Olıver kúımeniń esigine júgirip kelgen.

Djaıls túngi qalpaǵyn qaıta shyǵaryp, jaýap berýge yńǵaılana berip edi, kenet ony kúımeniń buryshynda otyrǵan jas jentlmen ysyryp jiberdi de, ne jańalyq baryn shydamsyzdana suraǵan.

— Bir ǵana sózińdi aıt! —dep aıqaılady jentlmen. Hali jaqsy ma, jaman ba?

— Jaqsy, ájeptáýir jaqsy! — dep jaýap berýge asyqty Olıver.

— Qudaıǵa shúkir! — dedi jentlmen daýystap. — Seniń kóziń anyq jetti me?

— Ábden senimdimin, ser! —dedi Olıver. — Birneshe saǵat buryn hali nasharlap edi, endi mıster Losbern barlyq qaýip artta qaldy dep otyr.

Jentlmen bir aýyz sóz aıtpastan, esikti ashty da kúımeden sekirip túsip, Olıverdi qoltyǵynan ustap, bylaıyraq alyp shyqty.

— Sen ábden senimdimisiń? Sen qatelesken joqpysyń, balaqaı? — dep surady ol daýsy dirildep. — Ólimsiregen úmitti oıatyp, meni aldamaı-aq qoı.

— Men eshýaqytta olaı istemes edim, ser, — dep jaýap qatty Olıver. — Shyn aıtam, maǵan senýińizge bolady! Mıster Losbern bylaı dedi: «Ol bizdiń qýanyshymyzǵa áli uzaq jyldar ómir súredi». Men solaı degenin óz qulaǵymmen estidim.

Sheksiz baqyt syılaǵan osy mınýt esine túskende Olıverdiń kózine jas kele qalǵan; al jentlmen ún-túnsiz teris qarady.

Olıverge ol mińgirlep turǵandaı kóringen, biraq ananyń kókireginde ne bop jatqanyn jaza baspaı tanyp, birdeńe dep kedergi jasaýdan qoryqqan bala shetkerek turyp, qolyndaǵy gúlmen aınalysqan álpet tanytty.

Bul kezde kúımeniń ishinde otyrǵan basynda túngi aq qalpaǵy bar mıster Djaıls qos shyntaǵyn tizesine taıanyp, kózin qaǵaz qol oramalmen súrtip jatty. Sorly muny ádeıi istegen joq edi — buǵan jas jentlmen keri burylyp, anamen tildesken kezdegi munyń kóziniń qatty qyzaryp ketkendigi kýá bola alatyn.

— Djaıls, sizdiń kúımege minip, shesheme bara bergenińiz durys bolatyn shyǵar, — dedi jigit. — Al men onymen kezdeser aldynda biraz jaıaý júrip alsam ba dep edim. Siz oǵan meni qazir keledi deńiz.

— Keshirim ótinemin, mıster Garrı, — dedi Djaıls, ábigerlengen júzin qol oramalymen súrtip jatyp, — eger siz osy tapsyrmańyzdy foreıtorǵa berseńiz, men sizge qatty rıza bolar edim. Qyzmetshi áıelderdiń kózine mynadaı keıippen túskenim múlde jaramaıdy, ser... Men olardyń aldynda bar bedelimnen jurdaı bolam ǵoı.

— Jaqsy, — dedi Garrı Meılı jymıyp, — erkińiz bilsin. Solaı qajet deseńiz júktermen ol bara bersin, al siz bizben birge júrińiz. Biraq aldymen myna túngi qalpaǵyńyzdy bir durysyraq bas kıimmen almastyryńyzshy, áıtpese bizdi esinen adasqandar eken dep qalyp júrer.

Jaraspaıtyn bas kıim jóninde eskertý alǵan mıster Djaıls túngi qalpaǵyn basynan sypyryp alyp, qaltasyna súńgitip jiberdi de, onyń ornyna kúımeden alyp shyqqan baısaldy ári qarapaıym úlgide tigilgen shlápasyn kıip aldy. Foreıtor ári qaraı júrip ketti; Djaıls, mıster Meılı jáne Olıver asyqpaı onyń sońynan ilesti.

Jolshybaı Olıver jańa kelgen kisige áýesqoılyqpen kóz júgirtti. Túrine qaraǵanda ol jıyrma besterde edi, orta boıly, sulýsha júzdi, jurtpen ózin emin-erkin, qarapaıym ustaıdy. Jas erekshelikterine qaramastan, ol qartań ledıge qatty uqsaıtyn edi, tipti ol áıeldi sheshem dep eske salmaǵannyń ózinde Olıver olardyń jaqyndyqtaryn jazbaı tanyr edi.

Ol kotejge taıap kelgende, mıssıs Meılı ulyn shydamsyzdana kútip tur eken. Kezdesý kezinde asa tolqýly edi.

— Sheshetaı, — dep sybyrlady balasy, — maǵan nege burynyraq jazbadyńyz!

— Men jazyp em, — dedi mıssıs Meılı, — biraq oılap-oılap, mıster Losbernniń pikirin esitkenshe hatty jibermeı tura turýdy maqul kórdim.

— Ne úshin, — dep sózin jalǵady jas jigit. — Sál ǵana bolmaı qalǵan nárse bolyp ta qalýy múmkin edi ǵoı, táýekel etip qajeti ne edi? Eger Roz... joq, qazir ol sózdi aıta almaımyn... aýrýdyń arty basqaǵa aınalsa, siz ózińizdi ózińiz qashan bolmasyn keshire alar ma edińiz? Men sonsoń qaıtadan baqytty bola alar ma em?

— Jamandyqqa ushyrasań, Garrı, — dedi mıssıs Meılı, — seniń ómiriń de tas-talqan bolar ma edi dep qorqam, onda seniń bir kún buryn ıakı keıin kelgenińniń pálendeı mańyzy da bolmas edi.

— Solaı bolǵan kúnde de tańdanatyn ne bar? — dep qarsylyq bildirdi jas jigit. — Ne úshin deýdiń keregi ne? Bul solaı, tap solaı... siz muny bilesiz, sheshetaı, bilýge tıissiz.

— Men bilem, ol jigit júreginiń eń názik, eń taza mahabbatyna turady, — dedi mıssıs Meılı, — onyń turaqtylyqqa beıim, názik sezimge toly jan dúnıesi jeńil-jelpi emes, tereń, ári turaqty sezimdi kókseıdi. Eger men muny túsinbesem, onyń ústine súıetin adamynyń ózinen sál aınyǵanyn bilse, ol qaıǵydan qusa bop óler edi, men de óz mindetimdi sonshalyq qıyn demeı-aq, tikeleı boryshymdy oryndaýǵa jeńildene kirisken bolar edim.

— Munyńyz qatigezdik qoı, sheshetaı, — dedi Garrı. — Siz maǵan shynymen-aq áli kúnge deıin óz júreginiń bulqynysy men óz janynyń umtylysyn uǵynbaǵan bala esebinde qaraısyz ba?

— Menińshe, qymbatty ulym, — dep jaýap qatty mıssıs Meılı, qolyn onyń ıyǵyna salyp. — Jastyqqa tán izgilikti umtylystar uzaqqa bara qoımaıdy, ári olardyń arasynda kóńili toıattaǵannan keıin bir ǵana sáttik budan da qysqa sezimder kezige beredi. Al eń aldymen oılaıtynym,— dep sózin jalǵady ledı ulynan kóz almastan— shattanǵan, albyrt, namysqor jigit aryna daq túsken qyzben nekege tursa, anaý oǵan kináli bolmasa da tasjúrek, nashar adamdar onyń ózin de, balalaryn da jazalaıdy, jigittiń ortadaǵy mereıi ústem bolǵan saıyn álgi daqty onyń esine túsirip, tabalaıtyn bolady; menińshe, álgi adam tabıǵatynan qanshalyqty júregi úlken, qaıyrymdy jan bolǵanymen, kúnderdiń kúninde jas shaǵyndaǵy qosqan taǵdyryna opyq jeýi de múmkin. Al ony sezgen áıel de azap shegedi.

— Sheshetaı, — dedi jas jigit shydamsyzdana sóılep, — bulaı istegen adam erkek degen atqa, ári siz sýrettegen áıelge laıyqty emes.

— Sen qazir solaı oılaımysyń, Garrı? — dep surady anasy.

— Men árqashan da osylaı oılaımyn, — dedi jas jigit daýystap. — Osy eki kúnde meniń tartqan jan azabym moıyndatqan qushtarlyq keshe ǵana paıda bolmaǵanyn, meniń jeńiltektigimniń saldarynan týmaǵandyǵyn siz jaqsy bilesiz. Naǵyz erkektiń júregi áıelge qansha beriler bolsa, súıkimdi, momyn qyz Rozǵa meniń júregim sonshalyqty birilgen. Meniń barlyq oı-qıalym, úmitim sonymen baılanysty, bul joly maǵan bóget bolý arqyly meniń jaıbaraqattyǵym men baqytymdy jelge ushyrasyz. Sheshetaı osyny jáne men jaıly kóbirek oılanyp, osy baqytymdy syrtqa tebe kórmeńiz!

— Garrı! — dep daýystady mıssıs Meılı, — men osy ystyq, sezimtal júrekter týraly kóp oılaımyn, sondyqtan da olardyń jaralanbaýyn tilep edim. Biraq qazir bul jaıynda jeterlikteı aıtyldy ǵoı, tipti artyǵymen jeterlikteı...

— Olaı bolsa Rozdyń ózi sheshsin, — dep sózin bólip ketti Garrı. — Siz óz kózqarasyńyzdy qýattap, meniń jolyma bóget bolmaımysyz?

— Joq, — dep jaýap qatty mıssıs Meılı, — tek men seni ábden oılansyn dep em...

— Men oılandym! —dep shydamsyzdana jaýap qaıyrdy uly. — Sheshe, men jyldar boıy oılandym. Oı tolǵaı alatyn jasqa kelgennen beri oıladym muny. Meniń sezimim ózgermeıdi, ol qalady tap osylaı. Nelikten men azapty tosýmen bolam? Joq. Men bul aradan keter aldynda Roz meni tyńdaýǵa tıis.

— Ol tyńdaıdy, — dedi mıssıs Meılı.

— Sizdiń sóz syńaıyńyzǵa qaraǵanda, sheshetaı, ol meni salqyn qabaqpen tyńdaıdy-aý deımin, — dedi jas jigit.

— Joq, olaı emes, — dep jaýap qatty qart ledı. — Múlde olaı emes.

— Sonda qalaı? — dep qadaldy jas jigit. — Ol óz júregin ózge bireýge usynǵan joq pa?

— Árıne, joq, — dedi sheshesi. — Eger men qatelespesem, ol seni súıedi. Biraq meniń saǵan aıtaıyn degenim, — dep sózin jalǵady qartań ledı, sóılemek bolǵan ulyn tejep, — osy táýekelge barmas buryn, arman qanatyn baılap, samǵaı jónelmes buryn, qymbatty balam meniń, Rozdyń ómir tarıhyna oı júgirt, óziniń shyqqan tegine degen kúdigi onyń sheshimine de yqpal jasaıtynyn, bizge sheksiz berilgendikten irili-ýaqty isterdiń bárinde óz múddesin biz úshin qurbandyqqa shalýǵa ázir ekendigin de oılastyr!

— Munymen ne aıtqyńyz keledi?

— Men saǵan oılanýǵa mursat berem, — dedi mıssıs Meılı. — Men Rozǵa barýym kerek. Qudaı jar bolsyn saǵan!

— Biz keshkilik kórisemiz be? — dep taǵatsyzdana surady jas jigit.

— Keshirek, — dedi ledı, — Men Rozdan kelgen soń.

— Siz oǵan meniń osynda ekenimdi aıtasyz ǵoı? — dep surady Garrı.

— Árıne, — dep jaýap qatty mıssıs Meılı.

— Jáne meniń mazasyzdanyp júrgenimdi, qanshalyqty azap shekkendigimdi, ony kórgim keletindigin aıtarsyz. Siz budan bas tartpassyz, sheshetaı?

— Joq, — dedi qart ledı. — Bárin de oǵan aıtam.

Ulynyń qolyn meıirlene qysqan sheshesi shyǵyp ketti.

Osy shuǵyl áńgime bolyp jatqan kezde mıster Losbern men Olıver bólmeniń basqa buryshynda turǵan. Endi mıster Losbern Garrı Meılıge qolyn sozdy da, ystyq, yqylasyn bildirdi. Sodan keıin doktor jas dosynyń tolyp jatqan saýaldaryna naýqastyń hal-kúıi týrasynda týra jaýap berdi. Keýdesinde úmit otyn tutandyrǵan Olıverdiń sózinen keıin kóńilin ornyqtyrýǵa bul da kem túsken joq. Júkpen aınalysyp jatqandaı álpet tanytqan mıster Djaıls te qulaǵyn tigip turǵan.

— Sońǵy ýaqytta pálendeı eshteńe ata alǵan joqsyz ba, Djaıls? — dep surady doktor.

— Pálendeı eshteńe, ser, — dep jaýap qatty Djaıls, qulaǵyna deıin qyzaryp.

— Eshqandaı uryny ustap, eshqandaı tonaýshyny tanyǵan joqsyz ba? — dep sózin jalǵastyrdy doktor.

— Eshqandaı da, ser, — mańyzdana jaýap berdi mıster Djaıls.

— Ókinishti, — dedi doktor, — óıtkeni, mundaı isterde siz aldyńyzǵa jan salmaısyz... Al Brıtlstiń hali qalaı, sony aıtyńyzshy?

— Ol jigittiń hali tamasha, ser, — dep jaýap qatty mıster Djaıls, óziniń jaıshylyqtaǵy qamqor daýsyna salyp. — Sizge óziniń zor qurmetin bildirýdi suraǵan.

— Óte jaqsy, — dedi doktor. — Sizdi kórgende esime tústi, mıster Djaıls, meni shuǵyl shaqyryp áketkennen bir kún buryn, sizdiń qaıyrymdy qojaıynyńyzdyń ótinishimen sizge tıimdi, kishkentaı tapsyrma oryndap edim. Bir mınýtqa, myna buryshqa barsaq qaıtedi?

Mıster Djaıls mańǵazdana, biraz tańdanyspen buryshqa baryp, doktormen qysqa ǵana sybyrlasyp áńgimelesken soń, qaıta-qaıta ıilip, mańǵazdana basyp, kete barǵan. Bul áńgimeniń taqyryby qonaq bólmede qupıa bolyp qalǵanmen, as úıde dereý jurtqa tarap ketken, sebebi mıster Djaıls tup-týra sonda tartyp ketti de, bir saptaıaq elá suratyp alyp, saltanatty pishinmen úıdi tonaýǵa áreket jasalǵan kúngi adal qyzmeti úshin myrza áıel jergilikti jınaq kasasyna buǵan arnap jıyrma bes fýnt aqsha salǵandyǵyn habarlady. Osy arada qyzmetshi áıelderdiń ekeýi de qoldary men kózderin kókke kóterip, endi mıster Djaılstyń maqtanýyna bolady desti. Buǵan mıster Djaıls: joq, joq, — dedi de, eger munyń tarapynan qaraýyndaǵylarǵa qandaı da bolmasyn menmendik baıqatsa, bular ózine bul týraly aıtsa, qatty rıza bolatyndyǵyn bildirdi. Budan keıin ol óziniń qarapaıymdylyǵyn dáleldeıtin basqa da kóptegen eskertýler jasady, bular da qatty quptalyp, ádettegi uly adamdardyń eskertýleri tárizdi óte oryndy, óte tapqyr dúnıe retinde qabyldandy.

Keshtiń aqyry óte kóńildi ótip jatty: doktor asa jaıdary edi, basynda Garrı Meılı qanshalyqty sharshaǵanymen qurmetti jentlmenniń kól-kósir kóńiliniń aldynda jaıbaraqat qala almady, qaı-qaıdaǵy utqyr sózder men tolyp jatqan ázilder Olıverge buryn-sońdy estigenderiniń ishindegi eń qyzyqtysy bolyp kórindi de, kúlmesine qoımady, doktordyń ózi de shek-silesi qata qarqyldaǵan, Garrıdiń de kúlkisin keltirdi. Osylaısha bular ýaqytty óte kóńildi ótkizdi, kún keshkirgen soń boılary jeńildenip, júrekteri ornyna túsken olar demalýǵa tarasty, bastarynan keshken qatty qobaljý men mazasyzdyqtan keıin ózderi de qatty tıtyqtaǵan edi.

Tańerteń Olıver ornynan sergek turyp, óz isine birneshe kúnnen beri jat bop kelgen úmitpen ári qýanyshpen kirisken edi. Qustar ózderiniń burynǵy ornynda saıraý úshin torlar qaıta ilingen. Rozdyń júregin qýanyshqa bólesin dep eń jupar ıisti dala gúlderi de qaıta jınala bastaǵan. Qanshama sulý bolǵanymen tóńirekti tutqan muń, áserge bólengen balanyń kóz aldynda sıqyrlanǵandaı ydyrap júre bergen. Endi jasyl japyraqtaǵy shyq ásemiren jarq-jurq etetindeı, samalda maıda jelpip, aspan da kógildirlene túsken tárizdi. Bizdiń oılarymyz zattardyń syrtqy túrine osylaısha áser etedi. Tabıǵat pen óz mańyndaǵylarǵa kózin júgirtip barlyǵy da túnerińki, túnjyraqqa degenderdiki shyndyq; óıtkeni, túnerińki dúnıeniń bári aldymen olardyń munartqan kózi men júreginiń sáýlesi bop tabylady. Shyndyǵynda, boıaýlar názik ári muqıat kóz júgirtýdi qajet etedi.

Aıta ketken artyq bolmaıdy — Olıver de buǵan nazar aýdarmaı qalǵan joq — ol tańerteńgi serýenge budan bylaı jalǵyz shyqpaıtyn boldy. Qolyna gúl ustap úıge qaıtyp kele jatqan Olıverdi kórgen kúnnen bastap Garrı Meılıdiń gúlge degen qushtarlyǵy eselep artty da býket jasaýda asqan bilgirlik tanytyp, jas dosynan aıtarlyqtaı basym bop shyqty. Biraq Olıver bul jóninde kemdeý soqqanymen onyń esesine ádemi gúldi qaı jerden tabýǵa bolaryn jaqsy biletin; ár tań saıyn ekeýi saı-salany túk qoımaı kezip, úıge tamasha gúlder ákelip júrdi. Jas ledı uıyqtaıtyn bólmeniń terezesi endi ashyq turdy, jazdyń jupar ıisti aýasy bólmege kirip, jan saraıyn ashyp jibergenin qyz qatty unatatyn, al tereze aldynda sýda ár tań saıyn muqıat suryptalǵan erekshe shaǵyn býket turatyn. Kishkentaı qumyra jańa gúldermen toltyrylyp jatsa da, álgi solǵan gúldiń eshqashan laqtyrylyp tastalmaǵandyǵyn Olıver baıqamaı júrgen joq, sondaı-aq ol doktor baqqa shyqqan saıyn árýaqytta álgi buryshqa kózin tastap, basyn mán bere ızep, tańerteńgi serýenge kete baratynyn da ol baqylaýmen boldy, kúnder óte berdi, Roz da tez saýyǵyp kele jatty.

Jas ledı áli óz bólmesinen shyqpaǵan soń, anda-sanda mıssıs Meılımen birazyraq júrip qaıtqany bolmasa, keshki serýennen qalǵan Olıverge ýaqyt ótpeı jatyr deýge bolmas edi. Ol basyn qyraý shalǵan qart jentlmenniń sabaǵyna asqan qulshynyspen kiriskeni sonsha, muny tez ıgere bastaǵanyna ózi de tań qalatyn.

Biraq birde, ol sonymen aınalysyp otyrǵanda kútpegen jerden bolǵan oqıǵa onyń záresin alyp, tóbe shashyn tik turǵyzdy.

Ol kitap qarap otyratyn kishkentaı bólme tómengi qabatta, úıdiń artqy bóliginde edi. Bul kádimgi selolyq kotejdyń bólmesi — torly terezesi bar, terezeniń kásegine tirele ósip turǵan jasmınniń hosh pisi bólme ishin toltyryp jiberetin. Tereze baqqa qaraıtyn, baqtyń esigi qorshalǵan shabyndyqqa shyǵatyn, odan ári shalqar shabyndyq pen orman. Myna jaǵynda jaqyn mańda eshqandaı úı-jaı joq, osy jaqtan keń dala kózge uratyn.

Birde, ymyrt úıirile bastaǵan ásem keshte, kitapqa úńilgen Olıver tereze aldynda otyrǵan. Ol osylaısha uzaq otyrǵan edi, kún de tym tymyrsyq boldy da, ol az oqyǵan joq, bul kitaptyń avtorlary renjimeı-aq qoısyn, Olıver baıqaýsyzda qalǵyp ketken.

Keıde bizge kelgen uıqy denemizdi óz tutqynynda ustap, rýhymyzdy tóńirektegi dúnıelerdi qabyldaýdan bosatpaıdy da oǵan dúnıeni shyrq aınaldyrady. Eger deneniń yryqqa kónbeı aýyr tartýy kúshtiń joǵalýy jáne óz oıymyz ben qımylymyzdy baqylaýdyń tolyq múmkin emestigin uıqy desek — bul uıqy; degenmen biz tóńiregimizde bolyp jatqannyń bárin sezinemiz, eger osy ýaqytta túsimizge birdeńe kire qalsa, shyndyǵynda aıtylyp jatqan sózder, dybystar, tańǵajaıyp jeńildikpen tús kórýimizge teńdese qalady da, aqyry shynaıy dúnıe men elesteginiń bir arnaǵa toǵysyp ketetini sonsha, sońynan bulardy ajyratý múldem múmkin bolmaı qalady. Biraq bul da pálendeı tańqalarlyq jaǵdaı emes. Bizdiń sezinýimiz ben kórý múshemiz bul ýaqytta óli bolǵanmen, bizdiń uıqydaǵy oıymyz ben onyń aldynda kóldeneńdegen elester tipti qandaı bolmasyn shynaıy bir dúnıeniń únsiz qatynasýyna yqpal etýi múmkin, onyń ózi biz kózimizdi jumǵan sátte janymyzda bolmaýy da múmkin, onyń jaqyndyǵynan oıaý kúıimizde habarymyz da bolmaıdy.

Olıver óz bólmesinde otyrǵandyǵyn, aldyndaǵy stol ústinde kitaptardyń jatqandyǵyn, terezeden hosh ıisti samal esip turǵanyn jaqsy bilip jatty. Áıtse de ol uıqyda edi. Kenet sýret ózgerip ketti. Aýa kenet aýyrlap sala berdi de, bala taǵy da evreıdiń úıine tap bolǵan ekenmin dep záresi usha oılady. Sol arada óziniń buryshynda, álgi usqynsyz shal otyr da, muny kórsetip qoıyp, onyń janynda teris qarap jaıǵasqan bireýge birdeńe dep sybyrlaıdy.

— Tynysh, qymbattym, — degen evreıdiń sózi estilgendeı boldy buǵan. — Árıne, bul sonyń ózi! Ketelik.

— Sol, — dep jaýap bergendeı boldy ekinshisi. — Sizdiń oıyńyzsha men muny tanymaı qalady deımisiz? Eger bir top eles munyń beınesine kirip, bul solardyń ortasynda turǵan kúnniń ózinde birdeńe maǵan muny qalaı tanýym kerektigin qulaǵyma sybyrlar edi. Eger munyń denesin jeti qabat jer astyna kómip tastasa da, men molasy basynda qulyptasy bolmasa da tabar edim.

Álgi kisiniń bul sózderdi sheksiz jekkórinishpen aıtqandyǵy sonsha, qoryqqanynan Olıver oıanyp ketip atyp turǵan.

O, jasaǵan, júregin sonshama soqtyryp, á deýge tili kelmeı, qozǵala almaı qalýyna ne sebep? Anda... anda... tereze aldynda eger artqa shalqaıyp ketpegende denesine basy tıip ketetindeı jerde evreı tur eken. Bólme ishine qaraǵan onyń kózi munykimen kezdesip qaldy. Al onyń janynda — ashýdan ba, álde qorqynyshtan ba, álde osy ekeýinen de me, surlanyp ketken — balamen qonaqúı aýlasynda tildesken kisiniń yzaly júzi kórindi.

Bul bir ǵana sát, bir ǵana kózqaras, jalt etken saǵymdaı boldy. Olar ilezde joǵalyp ketti. Biraq muny tanyp qaldy, bul da olardy tanydy; beıne tasqa qashalyp, týǵan kúnnen munyń kóz aldynda bolǵandaı olardyń beıneleri sanasyna ábden sińip qalypty. Bala bir sekýnttaı qaqqan qazyqtaı turyp qalǵan. Sonan soń terezeden baqqa sekirip túsip, aıqaı sap, kómekke shaqyrǵan.

XXXV TARAÝ

Olıverdiń basynan keshken oqıǵasynyń sátsiz aıaqtalýy, sondaı-aq Garrı Meılı men Roz arasyndaǵy mańyzdy áńgime jaıynda

Aıqaıǵa nazar aýdarǵan úı turǵyndary daýys shyqqan jaqqa tura umtylǵanda óńi qup-qý bop esi shyqqan Olıver úı artyndaǵy shabyndyqty nusqap: «Shal! «Shal!» dep zorǵa mińgirlep turǵan.

Bul sózdiń ne maǵynasy baryn mıster Djaıls túsine almady, biraq Olıverdiń tarıhyn anasynan estigen Garrı Meılı máseleniń mán-jaıyn birde uqqan.

— Qaı jaqqa qaraı qashty, — dep surady ol, buryshta súıeýli turǵan aýyr taıaqty ala berip.

— Myna jaqqa, — dedi Olıver álgiler joǵalyp ketken tusty nusqap. — Qas qaqqansha kózden ǵaıyp boldy.

— Iaǵnı olar jyrada boldy! — dedi Garrı. — Sońymnan erińder! Qatar júrýge tyrysyńdar!

Osy sózderdi aıtyp, qorshaýdan qarǵyp ótip, ólgenshe qatty júgirgeni sonsha, basqalaryna oǵan ilesip otyrý tótenshe qıyn boldy.

Djaıls óz álinshe ilesken, onyń sońynan Olıver de umtylǵan, eki mınýttan keıin serýennen jańa ǵana úıge oralǵan mıster Losbern qorshaýdan asyp tústi de, orasan shapshańdyqpen aıaǵynan tik turyp álgilerdiń sońynan bar pármenimen júgire jónelip, ne bolǵanyn bilmekke qulaqty jara aıqaılap bara jatty.

Barlyǵy da toqtalmastan júgirdi de, bastaýshylar Olıver nusqaǵan jerge jetip, jyra men oǵan jaqyn mańdaǵy butalardy tinte bastaǵanda, ózgeler de muny qýyp jetti, al Olıver mıster Losbernge qýǵynǵa shyqqan sebepterin túsindire bastaǵan.

Qýǵyn esh nátıje bermedi. Tipti jańa túsken izder de kórinbedi. Endi barlyǵy shaǵyn tóbeshiktiń ústinde turǵan, bul aradan úsh-tórt mıldeı jerdiń bári alaqandaǵydaı anyq kórinetin. Ol jaqta derevná bar edi, biraq Olıver nusqaǵan jolmen oǵan jetý úshin álgilerge ashyq jermen júrýge týra keler edi, mundaı qysqa ýaqytta olardyń kózden tasa bolýy qısynǵa kelmeıdi. Basqa jaǵynan shabyndyqty qalyń orman kómkerip tur, biraq buǵan jetý de birshama ýaqyt alar edi.

— Osy seniń túsińe kirip júrgen joq pa, Olıver? — dedi Garrı Meılı.

— Joq, tipten olaı emes, ser! — dep daýystap jiberdi Olıver, kári qaqpastyń bet-beınesi esine túskende tula boıy dir etip. — Men ony anyq kórdim! Men qazir sizdi qalaı kórip tursam, ana ekeýin de tap solaı anyq kórdim.

— Al ekinshisi kim eken? — dep surady Garrı men mıster Losbern bir aýyzdan.

— Sol anaý men sizderge aıtqan adam. Maǵan kenetten qonaqúıdiń qasynda tap bergen kisi, — dep jaýap qatty Olıver. — Kózine kózim túsip ketti, sol ekendigine ant ishýge barmyn.

— Olar osylaı qaraı júgirip pe edi? — dep surady Garrı, — sen buǵan senimdimisiń?

— Oǵan da, terezeniń aldynda turǵandaryna da senimdimin— dedi Olıver, osy sózden soń shabyndyqtan kottejdyń baǵyn bólip turǵan qorshaýdy kórsetip — Myna aradan uzyn boılysy sekirip ótti, al evreı ońǵa qaraı birneshe qadam júgirip baryp, anaý tesikten shyǵyp ketti.

Olıver sóılep turǵanda eki jentlmen de onyń órekpigen júzine úńilip, bir-birine qarasqan, shamasy onyń áńgimesiniń dáldigin teksergileri kelse kerek. Áıtse de asyǵyp-úsigip qashqan adamdardyń izi esh jerden kózge shalynbady. Shóp te bıik ósip tur, ózderi taptap ketken tustarynan basqa esh jerine qylaý túspegen. Jyra jaǵasyn boılaı saz jatyr, biraq odan eshbir aıaq kıimniń izi, tipti birneshe saǵat buryn túsken qandaı da bolmasyn adamnyń izi kórinbedi.

— Ǵajap eken, — dedi Garrı.

— Ǵajaby ǵajap! — dep ún qosty doktor da. — Bul arada Bleters pen Daff ta tunyqqa tireler edi.

İzdeýdiń paıdasyzdyǵyna qaramastan qarańǵylyq túsip, ári qaraı izdestirýdiń túkke qajetsizdigine kózderi jetkenshe bular úılerine qaıtqan joq; sonyń ózinde de olar muny ázer qoıǵan. Djaılsty Olıverdiń aıtýynsha álgilerdiń kıimi, túr-túsin aıtyp, barlaýǵa derevná traktırlerine jiberdi. Eger birdeńe ishpek bolyp kirse, nemese jaı sandalyp júrse de evreıdi taný ońaıyraq bolatyn, biraq Djaıls qupıany asharlyqtaı, nemese birdeńe dep túsinik bererlikteı eshqandaı da málimet ákele almady.

Kelesi kúni álgi áreketti qaıta jalǵastyryp, qaıtadan anyqtamalar izdestire bastaǵan, biraq bul da sátsiz boldy. Bir kúnnen keıin Olıver men mıster Meılı álgi adamdar jaıly birdeńe estýge úmittenip rynogy bar qalaǵa attanǵan, biraq bul áreket te esh nátıje bermedi. Birneshe kúnnen keıin áýesqoılyq eshbir nár ala almaı sóngen soń, barlyq oqıǵanyń da umytylatyny sıaqty, bul oqıǵa da umytyla bastaǵan.

Bul kezde Roz da tez táýirlenip kele jatty. Qyz úıde júre bastaǵan, baqqa da shyǵyp bar júrekti qýanyshqa bólep, semá ómirine qaıta aralasty.

Biraq osy baqytty ózgeris shaǵyn ortaǵa aıtarlyqtaı áserin tıgizgenmen, kotejde qaıtadan emen-jarqyn daýystar men kóńildi kúlkiler estilgenimen anda-sanda árkimderde buryn-sońdy bolmaǵan toqyraýshylyq sezilip qaldy — tipti Rozdyń ózinde de — buǵan Olıver nazar aýdarmaı qala almaǵan. Mıssıs Meılı ulymen jıi-jıi, ári uzaq ýaqyt bólektenin qalyp júrdi, al Roz birneshe márte jylap oralǵan. Mıster Losbern Chertsıge ketetin kúnin aıtqanda, álgi belgiler aıqynyraq bilinip, jas ledı men taǵy bireýdiń tynyshyn alǵan birdeńeniń bolyp jatqandyǵy aıdan aıqyn edi.

Aqyry, birde tańerteń, Roz kishkentaı asqanada jalǵyz otyrǵan kezde, Garrı Meılı kirdi de, qyzben birneshe mınýt tildesýge batylsyzdaý ǵana ruqsat surady.

— ¥zaq emes.... qysqa ǵana... men sizdi ustamaımyn, Roz, — dedi jas jigit qyzǵa qaraı otyrǵyshyn jyljyta berip. — Meniń aıtaıyn degenim siz úshin aıqyn nárse. Meniń eń qasterli úmitim menen áli bul týraly eshteńe estimeseńiz de, sizge belgili.

Jigit kirgen kezde Roz qup-qý bolyp ketken, biraq muny onyń jýyrdaǵy naýqasyna da telı salýǵa bolar edi. Qyz basyn salbyratyp, janynda turǵan gúlderge eńkeıip, únsiz sózdiń sońyn kútip turǵan.

— Men... meniń bul aradan erterek ketýim kerek edi, — dedi Garrı.

— Iá... ketýińiz kerek, — dedi Roz da. — Bul sózim úshin meni keshirińiz: biraq men sizdiń júrip ketkenińizdi qalar edim.

— Meni osynda eń sumdyq azapty qorqynyshpen, — dep sózin jalǵady jas jigit, — barsha senim men úmitim jınaqtalǵan jalǵyz qymbatty jannan aırylyp qalam ba degen qorqynysh alyp keldi. Siz ólim aýzynan qaıttyńyz: bir aıaǵyńyz jerde, bir aıaǵyńyz kórde boldy. Bizdiń biletinimiz: ajal jap-jas, sulý, qaıyrymdy janǵa quryq salǵanda, olardyń rýhy máńgilik tynyshtyqtyń jarqyn otaýyna sapar shegedi... Biz bilemiz — qudaı ózi qoldaı kórsin! —bizdiń aramyzdan eń tamasha, eń sulýlarymyz gúldeı jaınap turǵan shaǵynda sabaǵynan úziletini jıi bolady.

Osy sózderden soń momyn qyzdyń janaryna jas úıirildi, eńkeıe bergen gúlge bir tamshy Kóz jasy tamyp ketip, móldireı qalyp edi, gúl burynǵydan da túrlene túsken, — balıǵaty buzylmaǵan jas júregi Tabıǵattyń ǵajaıyp qubylysymen úndestigin tanytyp jatqandaı edi.

— Aspan perishtesi sıaqty kúnádan pák, súıkimdi jan, — dep qyzýlana sózin jalǵady jas jigit, — ómir men ólimniń ortasynda jatty. O, onyń kóz aldynan alystaǵy ózge álem jazıra qushaǵyn ashqan ol sátte qaıtadan bul dúnıeniń qıynshylyǵy men qaıǵy-muńyna qaıta oralar dep oılap pa edik. Roz, Roz, kókten jerge quıylǵan sáýleden paıda bolǵan názik kóleńkedeı sizdiń syrǵyp bara jatqanyńyzdy kórý, osy arada qaltyrap júrgender úshin sizdiń aman qalýyńyz týraly úmitten bas tartý, ajal qanatynda kóptegen keremet sulýlar, qaıyrymdylar erte attanǵan nur sáýleli álemge sizdiń de ketetinińizdi seziný, degenmen, osyndaı jandy jaı taptyrar oılarǵa qaramastan sizdi ólerdeı súıetinderge qaıta oralar dep duǵa oqý — osyndaı azapqa tótep berý múmkin be? Men kúndiz-túni osynyń azabyn tarttym. Munymen birge maǵan sizdiń qanshalyqty sheksiz súıetinimdi bilmeı, ólip qalar ma eken degen qorqynysh, qaýip-qater, ózime janym ashý ókinishiniń alapat tasqyny lap qoıdy, — bul tasqyn meniń aqyl-sanamdy da aǵyzyp áketer edi! Siz táýirlendińiz! Kún saıyn, saǵat saıyn ómirińizdiń jylyp aqqan bulaǵyna qaıtadan bulqynǵan kúsh berip, mysqyldap densaýlyǵyńyz qaıta oraldy. Tereń mahabbat pen essiz qushtarlyqqa toly kózimmen ajal tabaldyryǵynan sizdiń ómirge qaıta oralýyńyzdy baqylaýmen boldym. Meni osy qýanyshtan aıyram deı kórmeńiz! Qazir ózim súıgendikten jurt ta maǵan jaqyn sıaqty kórindi.

— Meniń bulaı degim kelmep edi, — dedi Roz kózinde jas móldirep. — Meniń tek sizdiń bul jaqtan ketip, ózińizge laıyqty bıik te izgi maqsattarǵa qaıtadan qulash urýyńyzdy qalar edim.

— Sizdeı jannyń júreginen oryn alýdan asqan parasatty adamǵa laıyqty izgi maqsat joq, — dedi jas jigit qyzdyń qolyn ala berip. — Roz, qymbattym meniń, Roz! Kóp jyldar, kóp jyldar sizdi súıip, dańqqa jol ashýǵa úmittendim, sodan soń maqtanyshpen úıge oralyp, sony sizben bólispekshi bolǵam... Sol baqytty mınýtta balǵyn mahabbatymnyń mylqaý dálelderin sizge aıtyp, óz aramyzda júzege asyrýǵa tıis únsiz kelisimge sizdiń qolyńyzdy ustamaq edim! Bulaı bolmady! Biraq dáp qazir eshqandaı dańqqa jetpesten, jastyq shaqtaǵy armanymnyń birde-birin oryndaı almastan, ózimniń sizge baıaǵyda berilgen júregimdi usynbaqpyn, endigi bar taǵdyrym sizdiń osy usynysymdy qarsy alǵan sózińizge baılanysty bolmaq!

— Siz árqashanda qaıyrymdy, ári izgi adam bolatynsyz, — dedi Roz órekpigen kóńilin zorǵa basyp. — Siz meni bezbúırek te qaıyrymsyz sanamańyz da, jaýabymdy tyńdańyz.

— Siz meniń meselimdi qaıtarmassyz, solaı ǵoı, qymbatty Roz?

— Tyńdańyz meni, — dedi Roz, — siz meni umytýǵa tıissiz, joq, eski, senimdi dos retinde umytý emes — bul meniń janymdy jaralar edi,— siz súıetinińizdi esten shyǵarýyńyz kerek. Aınalańyzǵa qarańyzshy! Álemde qanshama sulýlar bar, solardyń júrekterin jaýlaý áldeqaıda durysyraq emes pe? Eger qalasańyz, meni sol jańa mahabbatyńyzdyń janashyry dep bilińiz. Men sizdiń eń senimdi, naǵyz berilgen dosyńyz bolaıyn.

Az-kem únsizdik ornady, Roz qolymen betin basyp, kóz jasyna erik berdi. Garrı qyzdyń ekinshi qolyn bosatpaı otyr.

— Sizdiń qandaı sebebińiz bar, Roz, — dep jaımen cayal berdi ol aqyry, — mundaı sheshimge kelýińizde qandaı sebep bar?

— Sizdiń ony bilýge haqyńyz bar, — dedi Roz. — Sizdiń barlyq sózderińiz de ony ózgertýge dármensiz. Bul — meniń oryndaýǵa tıis boryshym. Men muny basqalar úshin de, ózim úshin de isteýge mindettimin.

— Ózińiz úshin be?

— Iá, Garrı. Ózim úshin de, dostardan da, qarajattan da jurdaı, daǵy bar atymmen men sizdiń dostaryńyzdyń aldynda Sizdiń alǵashqy mahabbatyńyzǵa paıdakúnemdikpen basyn ıdi degen kúdikke qalyp jáne sizdiń barsha úmitińiz ben josparlaryńyzǵa kedergi bolǵym kelmeıdi. Ózińizge tán aqkóńilińizben ómir jolyńyzǵa jasap jatqan kedergińizge men siz úshin jáne týǵandaryńyz úshin qarsy bolýǵa mindettimin...

— Eger sizdiń sezimińiz óz boryshyńyzdy sezinbeýińizben úılesip jatsa... — dep sózin bastaı bergen Garrı.

— Joq, úılespeıdi... — dedi Roz qyp-qyzyl bolyp.

— Iaǵnı, sizdiń meniń mahabbatyma jaýap bergenińiz ǵoı? — dep surady Garrı. — Tek osyny ǵana aıtyńyzshy, qymbatty Roz, tek osyny ǵana! Osynshalyq aýyr ókinishtiń kúıigin jeńildete kórińiz!

— Eger men ózim súıgen janǵa eshqandaı kesel keltirmeı, bul saýalǵa jaýap bere alsam, — dedi Roz, — men onda...

— Siz bul moıyndaýdy basqasha qabyl alar ma edińiz? — dedi Garrı. — Tym quryǵanda osyny menen jasyrmańyzshy, Roz!

— Iá, — dedi Roz. — Jeter endi! — dedi qyz qolyn bosatyp alyp jatyp, — osy azapty áńgimeni jalǵastyryp qajeti ne? Men úshin tym azapty, degenmen bul maǵan uzaq baqyt sáýlesin sebedi, óıtkeni óz mahabbatyńyzben siz meni tym bıikke kóterdińiz, sizdiń ómir jolyńyzdaǵy árbir tabysyńyz maǵan kúsh-qýat beretin bolady. Qosh bolyńyz, Garrı! Búgingi kezdeskenimiz sıaqty, endi biz eshýaqytta kezikpeımiz, bizdiń qarym-qatynasymyz osy áńgimeden kútkendeı jańalyq ákele qoımaǵanmen, biz bir-birimizben uzaq ýaqytqa, berik baılanysta bolarmyz. Shyndyqtyń qaınarynan shyqqan jalyndy, ári senimdi júrektiń batasy sizge tıe bersin, Sizge qýanysh pen rahat ákelsin!

— Taǵy bir sóz, Roz, — dedi Garrı, — Aıtyńyzshy, sizdiń qandaı negizińiz bar? Óz aýzyńyzdan estýge ruqsat berińizshi?

— Sizdiń aldyńyzda tamasha bolashaǵyńyz bar, — dedi Roz kesip sóılep. — Sizdi úlken qabiletińiz ben bedeldi týystaryńyz qoǵamdyq ómirde qol jetýge kómektesetin zor qurmetter kútip tur. Biraq ol týǵandaryńyz tákappar jandar, al men maǵan ómir syılaǵan anama jekkórinishpen qaraıtyn jandarmen kezdeskim kelmeıdi jáne sheksiz qaıyrymdylyqpen óz anamnyń ornyn basqan adamnyń balasyn masqaralaýǵa qaldyrmaq emespin. Bir sózben aıtqanda, — dep sózin jalǵady jas qyz, boıynan beriktigi ketip qalǵan soń teris burylyp, — meniń atymda daǵym bar, jurt meniń masqaramdy jazyqsyz janǵa telı salady. Ózimdi-aq múıizdeı bersin, ózim-aq azap shegeıin!

— Taǵy bir sóz, Roz, taǵy bir sóz! — dep daýystap jiberdi Garrı, qyzdyń aldyna tizerlep qulaı ketip.

— Eger men jurt aıtatyn mundaı baqytty bolmasam... eger mańdaıyma typ-tynysh eleýsiz ómir keshý jazylsa, eger men jarly, aýrý, dármensiz bolsam, onda siz maǵan teris qaramas pa edińiz? Álde bul meni múmkin baılyq pen ataq-abyroıǵa keneledi degen kúdikten týǵan joq pa?

— Jaýap kútip, janalqymǵa almańyzshy, — dedi Roz. Mundaı bolǵan joq, bolmaıdy da. Bulaısha jaýap estýge árekettený durys emes, qatigezdik is bolar.

— Eger sizdiń jaýabyńyz men úmittengen úrdeden shyqsa, — dep qarsylyq bildirdi Garrı. — Ol meniń jalǵyzaıaq jolyma baqyt nuryn tógip, aldymda jatqan soqpaǵyma jaryq túsirmek. Álemniń bárinen aıryqsha súıetin janǵa birneshe qysqa sóz aıtý — bul bos tirlik emes! O, Roz, meniń jalyndy, berik mahabbatym úshin, siz úshin tartqan azabym úshin, qazirgi maǵan salǵan salmaǵyń úshin meniń tek osy saýalyma ǵana jaýap berińizshi?

— Iá, eger sizdiń taǵdyryńyz basqasha qalyptasqanda, — dedi Roz, — siz qoǵamda menen asa bıik turmaǵanda, sizge belgili de namysqoı jandardyń arasynda kedergi bolmaı, qandaı bolmasyn qarapaıym, typ-tynysh ońasha qýysta sizdiń járdemińiz ben jubanyshyńyz bolǵan jaǵdaıda maǵan sheshim qabyldaý da ońaıyraq bolar edi. Qazir meniń baqytty bolýǵa, tipti asa baqytty bolýǵa negizim bar, biraq rasymdy aıtsam, Garrı, men onda budan da baqyttyraq bolar edim.

Osyny moıyndaǵanda kishkentaı qyz kezindegi názik úmitteri Rozdyń sanasyna oınaq salyp shyǵa kelgen, biraq ómir gúli solyp qaıta oralǵan ótken kúnderdegi úmitteı kózine jas alǵyzdy, osy kóz jasy boıyn jeńildetip ketti.

— Men bul osaldyǵymdy jeńe almaımyn, biraq ol meniń sheshimimdi nyǵaıta túsedi, — dedi Roz buǵan qolyn soza berip. — Al endi bizdiń aırylysýymyz kerek.

— Tek maǵan bir nársege ýáde berińiz, — dedi Garrı, — bir ret qana, tek bir ǵana márte, bir jyldan keıin, múmkin erterek bolar — siz maǵan taǵy da osy týraly sońǵy ret sóılesýge mursat berińiz!

— Biraq meniń qabyldaǵan sheshimimdi ózgertýge tyryspańyz, — dedi Roz, muńaıa jymıyp. — Munyń esh paıdasy joq.

— Kelistim, — dedi Garrı. — Tek sizdiń sony qalaı qaıtalaıtynyńyzdy estý úshin; eger kóńilińiz qalasa — sony taǵy da bir márte qaıtalańyz! Men qolym jetken bar baılyq, shen-shekpenimdi sizdiń aıaǵyńyzdyń astyna tastaımyn, eger siz sonda da óz sheshimińizden tanbaıtyn bolsańyz, men sózben de, ispen de sizdi odan bas tartqyzýǵa áreket jasamaımyn;

— Solaı-aq bolsyn, — dedi Roz, — tek bul jan jarasyn taǵy da tyrnaıdy ǵoı, biraq, múmkin, ol ýaqytqa deıin men kóndigip te ketermin.

Qyz qolyn taǵy sozdy. Biraq jas jigit Rozdy keýdesine qysyp, mańdaıynan súıdi de, bólmeden jyldam shyǵyp ketti.

XXXVI TARAÝ

Asa qysqa, bul jerde pálendeı mańyzy joq sıaqty taraý. Degenmen muny ótkenniń jalǵasy retinde jáne óz ýaqytynda keletin dúnıeniń kilti retinde qaraý kerek

— Sóıtip, siz tańerteń menimen júrip ketpek boldyńyz ǵoı? — dep surady doktor, Garrı Meılı azanǵy tamaqqa Olıver ekeýimen birge otyrǵan kezde. — Árbir jarty saǵat saıyn ne sizdiń josparyńyz, ne kóńil-kúıińiz ózgerip shyǵa keledi.

— Ýaqyty kelgende, siz maǵan múlde basqa nárseni aıtasyz, — dedi Garrı sebepsizden-sebepsiz qyzaryp ketip.

— Munyń naqty sebebi bolar dep úmittenemin, — dep jaýap qaıtardy mıster Losbern, — degenmen bulaı bolyp qalar dep oılamaımyn da. Keshe tańerteń ǵana siz asyǵys túrde osy arada qalýǵa sheshim qabyldap, úlgili ulǵa laıyq shesheńizdi teńiz jaǵalaýyna qydyrtpaqshy edińiz. Tús bolmaı jatyp, maǵan qurmet kórsetip, Londonǵa erip barmaq bolasyz. Al keshkilik asa qupıa keıippen ledı oıanǵansha meni jolǵa júrip ketýge úgitteısiz, — sonyń nátıjesinde jasóspirim Olıver shabyndyqta shapqylap, ádemi gúl terýdiń ornyna bizben birge azanǵy asqa otyrýǵa májbúr boldy... İs qıynǵa aınalady ǵoı, solaı emes pe, Olıver?

— Eger siz ben mıster Meılı men úıde joqta attanyp ketseńizder qatty qınalar edim,— dep qarsylyq bildirdi Olıver.

— Jaraısyń, — dedi doktor. — Qalaǵa oralǵan soń, maǵan qonaqqa kel. Degenmen, áńgimeniń týrasy, Garrı, bul tutqıyldan jol júrip ketý mártebeli jandardan alynǵan áldeqandaı bir habarǵa baılanysty emes pe osy?

— Mártebeli jandardan, — dep jaýap qaıyrdy Garrı, — siz meńzep otyrǵan aǵaıymnan men munda kelgeli eshqandaı habar bolǵan joq jáne jyldyń osy ýaqytynda meniń sonda bolýymdy qajet etetin eshqandaı oqıǵa bolyp qaldy dep eseptemeımin.

— Siz qyzyq adamsyz, — dedi doktor. — Árıne, olar sizdi rojdestvo qarsańyndaǵy saılaýda parlamentke ótkizbek, al myna kenetten bolǵan tolqý men ózgerister — saıası ómirge jaman daıarlyq emes. Munda birdeńe bar. Tamasha daıarlyq árýaqytta da kerek.

Garrı Meılıdiń túri doktordy aıran-asyr qaldyrǵandaı osy qysqa áńgimege eki-úsh eskerte qosqandaı-aq edi, biraq «kórermiz» degen sózben shektelgen ol bul taqyrypqa qaıtyp oralǵan joq. Uzamaı esik aldyna pochta kúımesi kelgen, Djaıls júk alýǵa kelgende, qaıyrymdy doktor júkti qalaı jaıǵastyryp jatqanyn kórýge ábigerlene shyǵyp ketti.

— Olıver, — dedi Garrı Meılı aqyryn ǵana, — meniń saǵan aıtar eki-úsh aýyz sózim bar edi.

Olıver mıster Meılı ymdap shaqyrǵan tereze túbindegi qýysqa keldi; jas jigittiń kóńil kúıiniń muńdy ári qalaı da bir órekpýi barlyǵyn baıqap, ol qatty tańdandy.

— Qazir sen jaqsy jaza alamysyń? —dedi Garrı, balanyń ıyǵyna qolyn salyp.

— Solaı dep úmittenemin, ser, — dep jaýap qatty Olıver.

— Múmkin men jýyr mańda úıge oralmaspyn... Sen maǵan hat jazyp tursań dep em, — aıtalyq eki jumada bir ret, dúısenbide, — Londondaǵy bas pochtampqa. Kelistik pe?

— O, árıne, ser! Men muny qýana isteımin! — dep daýystap jiberdi myna tapsyrmadan qanaǵattanǵan Olıver.

— Men sheshem men jas ledıdiń halin bilip tursam dep em, — dep sózin jalǵady jas jigit, — ózderiń qalaı serýendedińder, ne jaıynda áńgimelestińder, onyń... olardyń degenim ǵoı, túr kelbetteri, densaýlyqtary qalaı... osy jaıynda bir betteı jazyp tursań bolady. Sen meni túsinip turmysyń?

— O, ıá, óte jaqsy túsinemin, ser, — dedi Olıver.

— Seniń bul týraly olarǵa aıtpaı-aq qoıǵanyńdy qalar edim, — dedi Garrı tez-tez sóılep. — Onda sheshem jıi jaza bastar edi, bul ony tıtyqtatyp tastaıdy. Bul bizdiń qupıamyz bolsyn. Esińe saqta, maǵan bárin de jaz. Men saǵan senemin...

Óziniń bir kádege jaraǵandyǵyna shattanǵan Olıver qupıany saqtap oǵan anyq málimetter jiberip turýǵa ýáde etti. Mıster Meılı oǵan ózi qamqorlyq jasaıtynyn aıtyp qoshtasty.

Doktor kúımede otyrǵan, Djaıls (kelisim boıynsha osynda qalatyn bolǵan) esikti ustap turdy, al qyzmetshi áıelder baqqa jınalyp, sol aradan baqylaýmen boldy. Garrı úıdiń terezesine bir sátke kóz tastady da kólikke qarǵyp mindi.

— Qozǵalyńyz, — dep aıqaılady ol. — Tezirek, jelispen! Meniń búgin tek ushyp otyrǵym keledi.

— Eı, sender! —dep aıqaılady doktor, aldyńǵy áınekti túsirip, foreıtorǵa: — Al meniń múlde ushyp otyrǵym kelmeıdi. Estımisińder?

Qashyqtyq shýdy jutyp qoıǵansha, saldyr-kúldir etken kúıme shańǵa kómilip, ıreleńdegen jolmen birde kórinip, birde kórinbeı zýlap bara jatty. Shyǵaryp salýshylar qoıý shańnan kóterilgen bult seıilgennen keıin ǵana tarasty.

Al shyǵaryp salýshylardyń biri birneshe mılge uzap ketken kúıme sońyndaǵy joldan kópke deıin kózin aıyrmady. Garrı kózin tastaǵanda qyzdy kórsetpegen aq perdeniń artynda Roz otyrǵan.

— Onyń kóńili kóterińki, ózi baqytty sıaqty, — dedi qyz aqyryn. — Bir kezde men basqasha bolar dep qorqyp em. Men qatelesippin. Men asa qýanyshtymyn buǵan.

Kóz jasy qýanyshtyń da, qaıǵynyń da habarshysy ǵoı; biraq oıǵa batyn tereze aldynda áli de sol jaqqa qarap otyrǵan Rozdyń júzin jýǵan jasy qýanyshtan góri muńnyń aıǵaǵyndaı edi.

XXXVII TARAÝ

Oqýshy munda jubaılar ómirinde bola beretin qaqtyǵysty baqylaıdy

Mıster Bambl jaz kezi bolǵandyqtan, jalynnyń qyzyl tili jalaqtamaı, tek sup-sýyq jyltyr betine kún sáýlesi shaǵylysqan kamınniń surqaı sharbaǵyna túnere kóz tigip, jumys úıiniń qabyldaý bólmesinde otyrdy. Tóbedegi salbyrap turǵan qaǵaz shybyn ustaǵyshqa álsin-álsin basyn kóterip qarap otyrǵan mıster Bambl ala torǵa túsip qalǵan shybyndarǵa kóz toqtatyp, aýyr kúrsindi de, júzindegi kóleńke burynǵydan da qoıýlana tústi. Mıster Bambl oıǵa batyp otyr; múmkin, álgi shybyn-shirkeıler onyń ómirinen qaıdaǵy bir aýyr jaılardy eske túsirse kerek.

Biraq tek jabyńqy kóńil-kúıi ǵana mıster Bambldyń eńsesin ezip otyrmaǵan edi. Onyń ústine úlken ózgeris bolǵandyǵyn eskertken ózimen tyǵyz baılanysty basqa da kóptegen jaǵdaılary bar-dy. Kúmis jippen ádiptelgen shıneli men úsh buryshty qalpaǵy qaıda? Denesiniń tómengi bóliginde burynǵysynsha qysqa pantalony men qaǵaz qara shulyǵy bar; biraq bul tipti de burynǵy pantalony emes-ti. Súrtýgy burynǵysynsha keń etekti bolatyn da, burynǵy shınelin eske túsiretin — biraq aıyrma jer men kókteı! Áserli úsh buryshty qalpaǵyn qarapaıym dóńgelek shlápaǵa aýystyrǵan.

Mıster Bambl qazir prıhod bıdli emes-ti.

Naqty eleýli ıgiliginen góri súrtýkter men beshpetterdiń arqasynda erekshe baǵa men mańyzdylyq áperetin qyzmetter bolady. Feldmarshalda mýndır bar; epıskoptyń jibek rásasy, advokattyń jibek mantıasy, al prıhod bıdliniń úsh buryshty qalpaǵy bar. Epıskoptyń rásasyn nemese prıhod bıdliniń úsh buryshty qalpaǵyn jáne galstýgyn alyp qoısańyz kim bolar edi olar sonda? Pende bolar edi. Qarapaıym pende. Keıde qasıet, qudirettiń ózi de súrtýk pen beshpetke baılanysty bolady.

Mıster Bambl mıssıs Kornıge úılendi de, jumys úıiniń baqylaýshysy boldy. Prıhod bıdliniń bıligi basqa bireýge kóshti — ol úsh buryshty qalpaqqa, galýn tigilgen shınel men taıaqqa ıelik etti.

— Erteń bul oqıǵanyń bolǵandyǵyna eki aı tolady! — dep kúrsindi mıster Bambl. — Al maǵan pálenbaı ǵasyr ótken tárizdi.

Múmkin, mıster Bambldyń osy segiz aptalyq ýaqytqa ómiriniń bar baqyty shoǵyrlanǵan edi degisi kelgen bolar, biraq kúrsinis kóp oıdan habar bergendeı edi.

— Men satylyp kettim, — dedi mıster Bambl, osy oıyn órbite túsip. — Jarty dújına shaıqasyqqa, qant shaqqyshqa, sút saýytqa, paıdalanylǵan az ǵana aǵash-suǵash pen jıyrma fýntqa bola satylyp kettim. Arzandap kettim. Arzandadym, ólgenshe arzandap kettim.

— Arzan ba! — mıster Bambldyń qulaǵynyń túbinen ashshy daýys estildi. — Men saǵan qansha bersem de, báribir toıym joq, siz úshin meniń az aqsha shashpaǵanyma bir qudaı kýá.

Mıster Bambl burylyp, kúıeýiniń shaǵymyn qulaǵy shalyp qalǵan, birneshe sózdi uǵynyp úlgirmesten, álgi eskertpeni jasaýdan júzi janbaǵan óziniń súıkimdi zaıybynyń dıdaryn kórdi.

— Mıssıs Bambl, sýdaryná! —dedi mıster Bambl sezimtal qataldyqpen.

— Al nemene? — dep aıqaılady ledı.

— Ózińiz maǵan qarańyzshy, — dedi mıster Bambl áıelge tesireıe qarap. («Eger bul osy kózqarasyma tótep berse, — dedi mıster Bambl ózine-ózi, — onda eshqandaı da daýa bolmaǵany. Eger bul qarasym oǵan áser etpese, onda buǵan úkimimniń júrmegeni»).

Jarlylar úshin kózin azdap baqyraıtý jetip jatatyn múmkin, olar tym jeńil tamaqtanǵanynan, jaǵdaılarynyń nashar bolǵandyǵynan ba, álde burynǵy mıssıs Kornıge qyrǵı qarastyń múlde áser etpeıtin bolǵandyǵy ma bul arasy qarańǵylaý edi, qalaı bolǵanda da, baqylaýshy áıel mıster Bambldyń qaharly kózqarasynan qaımyǵyp, kúıreı qoıǵan joq, kerisinshe, oǵan ólerdeı óshpendilikpen qarap, tipti qarqyldap qoıa bergen.

Mıster Bambl osy kútpegen dybysty estigen kezde onyń júzine aldymen senimsizdik, artynsha tańdanys paıda bolǵan. Osydan keıin ol burynǵy beı-jaı kúıine qaıta túsip, ómirlik joldasynyń daýsy nazaryn qaıta aýdarǵansha múlgip otyra berdi.

— Sen kúni boıy osy arada qoryldap otyrmaqpysyń? — dep áýestendi mıssıs Bambl.

— Men munda qansha otyrǵym kelse, sonsha otyrmaqpyn, sýdaryná, — dep jaýap qatty mıster Bambl. — Ázirshe qoryldaı qoımasam da, eger kóńilim qalasa qoryldaımyn, esineımin, túshkiremin, kúlemin, bolmasa jylaımyn. Buǵan meniń haqym bar.

— Seniń haqyń bar! — dep aıtyp jetkizgisiz jekkórinishpen yrjıdy mıssıs Bambl.

— Iá, men osylaı dedim, sýdaryná, — dedi mıster Bambl. — Erkektiń haqysy — ámir etý.

— Al áıeldiń qandaı haqysy bar, qudaı úshin aıta qoıshy? — dep aıqaılap jiberdi marqum mıster Kornıdiń burynǵy jubaıy.

— Aıtqanǵa kónip, aıdaǵanǵa júrý, sýdaryná! — dep gújildedi mıster Bambl. — Sizdiń baqytsyz marqum kúıeýińizdiń sizge osyny úıretýi kerek-aq edi, sóıtse osy kúnge deıin tiri bolar ma edi, kim bilsin. Ol sorlynyń tiri bolǵany qandaı jaqsy bolar edi, shirkin!

Qımyldar shaqtyń jetkenin, endi qaı jaqtyń bolmasyn jasaǵan soqqysy semáda bolashaqtaǵy basshylyqty túpkilikti bekitetinin birden ańǵarǵan mıssıs Bambl qaıtys bolǵan kúıeýi jaıyn estir-estimesten kresloǵa sylq ete tústi de, oıbaıdy salyp, mıster Bambldy tasjúrek haıýansyń dep, aǵyl-tegil jylap qoıa bergen.

Biraq mıster Bamblǵa kóz jasy áser etpegen-di: onyń júregi mundaıǵa selt etpeıtin. Jýylatyn kastor shlápasynyń jaýynnan tek jaqsara túsetini tárizdi onyń júıkesi de tógilgen kóz jasynyń arqasynda shırap, bekı tústi. Ol álsizdiktiń belgisi bolatyn da, munyń shymyrlyǵyn moıyndaǵandaı, munyń janyna jaǵyp, qanattandyra túsken. Asqan qanaǵattanǵandyq sezimmen ol óziniń súıikti jubaıyna kóz tastap, qolpashtaǵan únmen dárigerlerdiń pikirinshe, bul densaýlyqqa óte paıdaly bolǵandyqtan onyń jaqsylap jylap alýyn suraǵan.

— Kóz jasy ókpeni tazartyp, betti jýady, kózdi shynyqtyryp, júıkeni bosatady, — dedi mıster Bambl. — Osylaı jaqsylap jylap al.

Osylaısha qaljyńshyny aralas eskertý jasaǵan mıster Bambl shegeden shlápasyn alyp, ony óz artyqshylyǵyn laıyqty túrde dáleldegen adamnyń keıpimen basyna qısaıta kıdi de, qoldaryn qaltasyna salyp, bar kelbetimen asqan qanaǵattanǵan kóńildi keıip tanyta esikke bettegen.

Al burynǵy mıssıs Kornı tostaǵanyn jýýdan judyryqtasýdan góri azyraq, sharshaıtyn-dy, biraq ol sońǵy tásildi baıqap kórýge de ábden ázir bolatyn, buǵan kidirmeı-aq mıster Bambldyń kózin jetkizdi.

Onyń sanasyna jetken bul dáleldiń alǵashqy kórinisi bir kómeskileý dybys boldy da, artynsha munyń shlápasy bólmeniń bir buryshyna ushyp túsken. Osynaý aldyn alǵan shara munyń basyn jalańashtasymen-aq tájirıbeli ledı bir qolymen moınynan qatty qysyp ap, ekinshi qolymen munyń basyna soqqyny burshaqsha jaýdyrdy (soqqy tańqalarlyqtaı qatty, ári epti bolatyn). Muny bitirisimen áıel ádisin azdap ózgertip, munyń betin tyrnaı, shashyn jula bastaǵan, ózin jábirlegeni úshin sybaǵasyn alyp bolǵanyna kózi jetken soń, onyń baqytyna qaraı, óz ornynda turǵan oryndyqqa ıtere salyp, eger batylyń jetse, haqyń jaıly taǵy birdeńe dep ottap kór dep tebindi.

— Tur ornyńnan, — dep buıyra sóıledi mıssıs Bambl. — Eger men bir essiz qylyq jasap jibersin demeseń bul aradan taıyp tur!

Essiz qylyqtyń ne ekendigine túsine qoımaǵan mıster Bambl muńdy keıippen ornynan kóterildi. Shlápasyn jerden alyp, esikke bettedi.

— Sen ketip baramysyń? — dep surady mıssıs Bambl.

— Árıne, qymbattym meniń, árıne, — dedi mıster Bambl esikke qaraı syrǵı berip. — Meniń olaı etkim kelmep edi... Men keteıin, qymbattym! Sen sondaı qyzýsyń... Men...

Osy kezde mıssıs Bambl arpalys ústinde jıyrylyp qalǵan kilemdi túzeýge asyǵa alǵa attaǵan edi. Mıster Bambl aýzyndaǵy sózin aıaqtamastan bólmeden qas qaqqansha atyp shyqty da, urys dalasy tolyǵynan burynǵy mıssıs Kornıdiń bıliginde qaldy.

Kútpegen oqıǵadan mıster Bambldyń esi shyǵyp, taýy shaǵyldy. Ol jurtty qorqytýǵa beıim turatyn, usaq-túıek qatigezdikten lázzat alatyn jáne de, árıne, qorqaq edi. Bul pálendeı onyń baǵasyn kótere qoımaıdy, óıtkeni, zor qurmetpen, jurt quraq ushyp jatatyn kóptegen qyzmet ıeleriniń ózi de osyndaı osaldyqtyń qurbany edi. Bul eskertý oǵan madaqtaý tárizdi nárse jáne oqýshyǵa onyń qyzmetke ábden jaramdylyǵyn uqtyrý maqsatyn kózdeıdi.

Úıdi aralap shyǵyp, jarlylar týraly zań tym qatal ekendigine alǵash ret oı jibergen ol, áıelderin prıhodtyń qamqorlyǵyna qaldyryp qashyp ketken kúıeýlerdi ádiletinde jaza emes, kóp qorlyq kórgendikten syı alýǵa haqyly dep sanaǵan mıster Bambl birneshe áıel prıhodtyń kúndelikti ony-munysyn jýýmen aınalysyp jatqan ý-shý estilgen bólmege jaqyndaǵan.

— Gm! — dedi mıster Bambl, ózine tán mańǵazdyǵyna basyp. — Tym quryǵanda myna áıelder meniń bıligimdi syılaıtyn bolady... Eı, sender! Osynshama nege shý kóteresińder, ońbaǵan nemeler!

Osy sózben esik ashqan mıster Bambl úıge qabaǵynan qar jaýdyryp, býlyǵyp kirip edi, kózi kútpegen jerden jan-jaryna túsip ketken zamatta-aq qoıdan jýas momaqan, qorqaqqa aınalyp júre bergen.

— Qymbattym, — dedi mıster Bambl, — men seniń osynda ekenińdi bilgem joq.

— Osynda ekendigimdi bilgen joqpysyń? — dep qaıtalady mıssıs Bambl. — Al sen munda ne bitirip júrsiń?

— Men mynalar is bitirýdiń ornyna tekke myljyńdap jatqan shyǵar dep oılap edim, — dep jaýap qatty sasqalaqtaǵan mıster Bambl, jumys úıi baqylaýshysynyń jynyn aldyrǵan baqsydaı bolǵan túrine qyby qana baqylap turǵan eki kempirge qaraı berip.

— Bular kóp myljyńdap ketken eken dep oılaǵansyń ǵoı? — dep surady mıssıs Bambl. — Al seniń onda sharýań qansha?

— Durys aıtasyń, qymbattym, mundaǵy qoja sensiń, — dep múláıimsı sóıledi mıster Bambl. — Biraq men, múmkin, sen bul arada joq shyǵar dep edim.

— Meniń saǵan aıtarym, mıster Bambl, — dedi jubaıy, — seniń aralasqanyńnyń bizge qajeti joq. Ózińe qatysy joq nárselerge tumsyǵyńdy tyǵýǵa ázir turasyń ylǵı; al teris burylsań-aq seni aqymaq qylyp, jurttyń kúlip jatqany... Al, qane, taıyp tur.

Kóńildene qıqyldaǵan qos kempirdiń qýanyshyn qaıǵylana baqylaǵan mıster Bambl bir mınýttaı bógelip qaldy. Eshqandaı kesheýildeýge tóze almaıtyn mıssıs Bambl sabyn kópirgishinen shómishti julyp alyp, sonymen esikti nusqap, dereý tabanyńdy jaltyrat, áıtpese shómishtegimen kósip jiberem dep qorqytyp qoıdy.

Mıster Bamblǵa endi ne qalyp edi? Ol jabyǵa jaltaqtap, taıyp turǵan. Ol esikke jetkende, kempirlerdiń qıqyldaǵany aıtyp jetkisiz qýanyshqa ulasyp, qarqyldap qoıa berisken, osy ǵana jetpep edi! Ol álgilerdiń kóz aldynda jer boldy; myna jarlylardyń aldynda bedeli men qurmetinen jurdaı bolǵan; ol bıdldiń bıik tuǵyrynan túpsiz tuńǵıyqqa qulap, kókdoly áıeldiń tabanynda jatatyn kúıeýge aınaldy.

— Bar bolǵany eki-aq aıdyń ishinde! — dedi mıster Bambl, kókiregi ashshy kúıikke tolyp. — Eki-aq aıda! Osydan nebári eki-aq aı buryn men ózime ǵana emes, basqalarǵa da, tym quryǵanda jumys úıine qoja edim, al endi!..

Buǵan tózip bolmastaı edi. Mıster Bambl aldynan qaqpany (qatty oıǵa berilip, ózi de sezbesten qaqpaǵa jetip qalǵan) asha bergen balany jaǵynan jandyryp jiberip, sasqalaqtap kóshege shyqty.

Osy serýen munyń keýdesindegi alǵashqy órtin sóndirgenshe ol bir kósheden, odan keıin ekinshisinen ótti. Kóńil kúıindegi bul ózgeris qańyryǵyn tútetti. Ol kóptegen traktırdiń tusynan ótip, aqyry tuıyq kóshedegi perdeniń arjaǵynan nebári jalǵyz ǵana adam kóringen traktırdiń tusyna keldi. Osy arada jaýyn quıyp ketti. Bul ony sheshim qabyldaýǵa májbúr etti. Mıster Bambl ishke kirdi, tuǵyrdyń janynan óte berip, ishetin birdeńe ákelýge jarlyq bergen ol ózi kósheden qaraǵan bólmeden kelip shyqqan.

Munda otyrǵan keń shekpen kıgen kisi, uzyn boıly, qara tory adam eken. Ol shet jerlik sıaqty áser qaldyratyn, qajyp-sharshaǵan túri men shań basqan kıimine qarap, uzaq jol júrip kelgen adam eken dep qalǵandaısyń. Bambl kirip kelgende kóziniń qıyǵyn bir tastady da, ananyń sálemine ıegin bolar-bolmas qana qaqty.

Eger beıtanys kópshil bolyp shyqqannyń ózinde mıster Bambldyń kerenaýlyǵy da eki adamǵa jetip artylar edi; sondyqtan da ol tis jarmastan sý qosylǵan djındi urttap, asa mańǵaz ári salmaqty keıippen gazet oqyp otyrdy. Degenmen adamdar osyndaı jaǵdaıda kezdeskende bolatyny sıaqty — mıster Bambl beıtanysqa urlanyp kóz tastap otyrǵysy kelgen ishki nıetine qarsy tura almaǵan, degenmen kózin qysyla aýdaryp áketip otyrdy, sebebi dáp osy mınýtta beıtanys ta buǵan urlana qarap otyrǵan-dy. Beıtanystyń ótkir kózdi ersi qarasynan mıster Bambldyń qysylýy údeı tústi, onyń kózqarasynda mıster Bambl buǵan deıin baıqamaǵan zildi jekkórinish pen senimsizdik jatty da, buǵan shanshýdaı qadalǵan.

Kózqarastary osylaısha áldeneshe ret túıisken soń, beıtanys dóreki, baıaý daýsymen tynyshtyqty buzdy.

— Terezeden syǵalaǵanda siz meni izdep pe edińiz? — dep surady ol.

— Joq, eger siz mıster...

Osy arada mıster Bambl qoıa qoıǵan, sebebi: ol beıtanystyń esimin bilgisi keldi de, anaý óz atyp ataıtyn bolar dep dámelengen.

— İzdemegenińizdi kórip otyrmyn, — dedi beıtanys, kekesindi jymıys ernin sál qısaıtyp. — Áıtpese, meniń esimimdi biler edińiz. Sizge ony bilýge áýestenbeýge keńes berem.

— Meniń sizdi renjitkim kelmep edi, jas jigit, — dep qudyrettene sóıledi mıster Bambl.

— Renjitken joqsyz, — dedi beıtanys.

Osy qysqa tildesýden keıin qaıtadan únsizdik ornaǵan, ony taǵy da beıtanys buzdy.

— Men sizdi buryn kórgen sıaqtymyn, — dedi ol.

— Men qaǵa beriste kóshede kórgem, onda kıimińiz basqasha edi, degenmen sizdi tanyp turmyn. Siz osynda bıdl boldyńyz emes pe?

— Ras, — dedi mıster Bambl tańdana sóılep. — Prıhod bıdli bolǵam.

— Tup-týra, — dedi beıtanys, basyn ızep. —Siz sol qyzmette júrgende jolyqtyrǵam. Al qazir kimsiz?

— Jumys úıiniń baqylaýshysymyn, — dedi mıster Bambl jaıymen beıtanystyń orynsyz ospadarlyǵyna kedergi jasaý nıetimen nyǵyzdala sóılep. — Jumys úıiniń baqylaýshysymyn, jas jigit.

— Burynǵysynsha, qazir de eseńizdi qalt jibermeıtin shyǵarsyz dep shamalaımyn, — dep sózin jalǵady beıtanys, osy saýalǵa tańdanyp basyn kótergen mıster Bambldyń kózine qadala qarap. — Qysylyp-qymtyrylmaı ashyq sóılese berińiz, qartym. Ózińiz de kórip tursyz, men sizdi jaqsy bilem.

— Menińshe, — dep jaýap qatty mıster Bambl, kózin qolymen kólegeılep, sasqanynan beıtanystyń bas-aıaǵyna kóz júgirtip. — Úıli-barandy jan da boıdaqtar sıaqty, jaǵdaı týa qalsa, peppı úshin adal eńbek etýden qashpas dep oılaımyn. Prıhod sheneýnikteri eger sypaıy usyna qalsa azdaǵan qosymsha qaralattan qashatyndaı kóp aqsha tappaıdy.

Beıtanys jymıyp kúldi de, bul adam týrasynda qatelespegendigine kózi jetkendeı basyn taǵy ızep, qońyraý qaqty.

— Taǵy bir márte toltyryp jiberińiz, — dedi ol traktırshige mıster Bambldyń bos stakanyn usynyp jatyp. — Kúshtiliginen jáne qyzýlyraǵynan quıyńyz... Menińshe, siz buǵan qarsy bolmassyz?

— Tym kúshtisin emes, — dep jaýap qatty mıster Bambl, sypaıy ǵana jótkirinip.

— Siz onyń munymen ne aıtqysy kelgenin túsinetin shyǵarsyz, traktırshi? — dedi beıtanys.

Qojaıyn jymıyp ketip qaldy da, uzamaı bir krýjka ystyq pýnsh alyp keldi, alǵashqy jutqannan-aq mıster Bambldyń kózinen jas yrshyp ketti.

— Endi meni tyńdańyz,— dedi beıtanys, aldyn-ala esik, terezeni jaýyp qoıyp. — Men búgin munda sizdi izdep taýyp alý úshin kelip em, sóıtip, saıtan keıde óz dostaryna tartý eter baqytty jaǵdaıdyń arqasynda, ózim eń aldymen siz týrasynda oılap otyrǵanda, men otyrǵan bólmege kelip kirdińiz. Meniń sizden azdaǵan málimet alǵym kelip edi. Olar pálendeı mańyzdy bolmasa da, sizge tekke aıtyńyz dep qystamaımyn. Aldymen mynalardy qaltańyzǵa tyǵyp qoıyńyz.

Osy sózderdi aıtyp ol ústeldiń ústimen janyndaǵy serigine syrttan tıynnyń syldyry estilip qalmasyn dep qaýiptengendeı aqyryn ǵana eki soverendi jyljytyn qoıdy. Mıster Bambl jalǵap aqsha emes pe eken degendeı muqıat tekserip shyqqannan keıin úlken yqylasymen beshpetiniń qaltasyna tyǵyp alǵan soń, beıtanys sózin jalǵady:

— Oı dóńgelegimen ótken kúnderge oralyńyzshy... Aıtalyq on eki jyl keıingi qysqa...

— Talaı ýaqyt ótti ǵoı, — dedi mıster Bambl. — Jaraıdy. Esime tústi.

— Oqıǵa orny — jumys úıi.

— Jaqsy.

— Al ýaqyt — tún ishi.

— Iá.

— Sol aradaǵy — júrek aınytar qýysta — adam aıarlyq ońbaǵandar ómirge qyńqyldaǵan bala ákelip, olardy prıhod qamqorlyǵyna qaldyryp, al ózderi uıattaryn qabirge tunshyqtyratyn.

— Bul shamasy perzenthana bólmesi bolar? — dep surady mıster Bambl, beıtanystyń osynshalyq tolqýmen sýrettegen bólmesin ábden uǵyna almaı.

— Durys, — dedi beıtanys. — Sonda bir bala týdy.

— Talaı bala týdy ǵoı, — dedi mıster Bambl, basyn qınala shaıqap.

— Jer jutsynshy sol shaıtannyń balalaryn! — dep beıtanystyń daýsy shyǵyp ketti. — Men bireýi jaıynda ǵana, osy jerdegi tabytshyǵa shákirt bolatyn, aýrýshań, jýas bala jaıly aıtyp turmyn — sonyń ózine tabyt jasap, soǵan tyǵyp jibermegeni qandaı ókinishti — al sonan soń Londonǵa qashyp ketti desti ǵoı.

— Siz Olıver týrasynda aıtyp tursyz ba? Jas Tvıst jaıynda ǵoı? — dep daýystady mıster Bambl. — Árıne, ol meniń esimde. Mundaı ońbaǵan balany men áli eshýaqytta da...

— Meniń ol týrasynda estigim kep turǵan joq, ol jaıly kereginshe estigem, — dedi beıtanys, Olıver sorlynyń kemshilikteri jaıyndaǵy mıster Bambldyń sózin bólip. — Men onyń sheshesi ólgende basynda bolǵan kári qaqpas kempir týrasynda surap turmyn. Ol qaıda?

— Qaıda deımisiz! — dep qaıtalady sý qosylǵan djınnan keıin ázildi teris kórmegen mıster Bambl. — Buǵan jaýap berý ońaı is emes. Qaıda attanbasyn, ol jaqta kindik shesheler qajet emes, sondyqtan, ol jumyssyz júr-aý dep oılaımyn.

— Munymen ne aıtqyńyz keledi? — dep ashýlana saýal berdi beıtanys.

— Aıtary sol, ol ótken qysta ólip qalǵan, — dep jaýap qaıtardy mıster Bambl.

Osy sózdi estigen beıtanys oǵan qadala qarady, osylaısha budan kózin aıyrmasa da, qalyń oıǵa batqandaı kózqarasy birte-birte selqos tarta berdi. Aldymen ol bul habarǵa ne qýanaryn, ne renjirin bilmegendeı bolsa, aqyry jeńildene kúrsinip, kózin taıdyra bere munyń asa mańyzy joq degendi aıtty. Osy sózden soń ol ketýge jınalǵandaı ornynan turdy.

Biraq mıster Bambl qý edi — ol zaıybyna málim áldebir qupıany tıimdi saýdalaýdyń mezgili jetkendigin birden ańǵarǵan. Ol kári Sallı kóz jumǵan keshti esinde tamasha saqtaǵan-dy, sebebi bul kún onyń sanasynda qurdan-qur tańbalanbaǵan edi, ol osy kúnniń arqasynda mıssıs Kornıge sóz aıtqan, ledı ózi ǵana kýáger bolǵan qupıany buǵan aıtpaǵanymen, shala sharpy estip qalǵanynan-aq áńgimeniń kempir jumys úıinde Olıver Tvıstiń jas sheshesin kútkendegi bolǵan oqıǵaǵa qatysty ekenin túsingen. Osy jaǵdaıdy tez eske túsirip, ol qupıa túrmen beıtanysqa kári qaqpastyń óler aldynda bir áıelmen jeke qalǵandyǵyn, óz shamalaýynsha sol áıeldiń munyń izdegenine kómegi tıýi múmkin ekendigin aıtty.

— Men ony qalaı tabar ekem, — dep surady tutqıyl sharýaǵa tap bolǵan beıtanys, bul habardyń óz qaýipine (olar qandaı bolǵanda da) jan bitirgenin jasyra almaı.

— Tek meniń kómegimmen ǵana, — degendi aıtty mıster Bambl.

— Qashan? — dep shydamsyzdana daýystady beıtanys.

— Erteń, — dep jaýap qatty Bambl.

— Keshki toǵyzda, — dedi beıtanys, bir japyraq qaǵaz shyǵaryp oǵan ábigerlengenin bildirip turǵan jazýymen ózen boıyndaǵy áldebir kósheniń atyn jazyp jatty. — Keshki saǵat toǵyzda álgi áıelmen sonda kelińiz. Munyń barlyǵyn qupıa ustańyz dep aıtyp jatpaı-aq qoıaıyn. Bul ózderińiz úshin kerek.

Osy sózderden soń ishkenine aqsha tóleý úshin az aıaldaǵan ol esikke bettedi. Osy arada aırylysqan beıtanys eshbir sypaıylyq saqtamastan kelesi kúnge belgilengen kezdesýdiń saǵatyn taǵy bir eskertip kete barǵan.

Adreske qarap jibergen prıhod sheneýnigi aty-jóni jazylmaǵanyn baıqap qaldy. Beıtanys uzap kete qoımaǵan edi, sondyqtan ol atyn surap qalý úshin sońynan júgire jónelgen.

— Sizge ne kerek? — dep aıqaılady ol, Bambl qolynan túrtip qalǵanda kilt burylyp. — İzimdi ańdyp kelemisiz?

— Bilgim kelgeni, — dedi mıster Bambl, qaǵazyn kórsete berip. — Men onda kimdi suramaqpyn?

— Monksti, — dedi de anaý tez-tez basyn ári qaraı kete bardy.

XXXVIII TARAÝ

Keshki kezdesý kezinde erli-zaıypty Bambl men Monks arasynda bolǵan jaıdy baıandaıdy

Túnergen, tymyrsyq, bultty jazǵy kesh edi. Kúni boıy aspan kezgen bulttar qoıýlanyp, nóserdiń alǵashqy tamshylary úzilip túsip naızaǵaı oınaýǵa aınala bastaǵanda mıster men mıssıs Bambl úlken kósheden burylyp, qala ortalyǵynan bir jarym mıldeı qashyqtyqta, ózenniń sasyq batpaqty tómengi jaǵyna ornalasqan qalaı bolsa solaı shashyrańqy jartylaı buzylǵan úılerge qaraı bettegen edi.

Eski, kóp kıilgen syrt kıimderi eki maqsatqa nóserden qorǵap, kóldeneń kózge ilikpeýge arnalǵandaı edi. Kúıeýi fonar ákele jatqan, onysy eshqandaı jaryq shashpaıdy, áıeli izimmen erip otyrsyn degendeı aldynda aıańdaı keledi: jol batpaq bolatyn. Olar únsiz kele jatyr, álsin-álsin mıster Bambl júrisin baıaýlatyp jan serigi qalyp qoımaǵandyǵyna kózin jetkizgisi kelgendeı burylyp artyna qarap qoıady, onyń ózin ókshelep kele jatqanyn kórgen soń, júrisin jyldamdatyp, kele jatqan jerine burynǵydan da jyldamyraq júredi.

Bul aranyń ataǵynda eshqandaı kúmán joq edi, adal tabyspen kúneltetin jandar sıaqty kóringenimen kúnderin urlyq-qorlyq tonaýmen kóretin shekten shyqqan qanpezerlerdiń mekeni retinde belgili edi. Bul jerde tek lashyqtar turatyn, biri kirpishten qalaı bolsa solaı qalanǵan, ekinshileri qurt kemirgen eski aǵashtardan salynǵan bular eshqandaı tártip-erejege baǵynbastan ózennen birneshe qadam jerge shoǵyrlanǵan-dy. JIac jaǵaǵa shyǵarylyp tastalǵan tesik qaıyqtar, ár jerde jatqan eskekter men shyrmalǵan arqandar bul beıshara lashyqtardyń turǵyndary ózenmen kún kóretin shyǵar-aý degen oıǵa mezgeıtin edi. Biraq eshqandaı kádege aspaı qalaı bolsa solaı jaırap jatqanǵa bir qaraǵan adam kóp qınalmaı-aq munyń bárin kóldeneń kóz úshin ádeıi tastaǵandyǵyn, áıtpese eshkimniń paıdalanbaıtynyn birden-aq ańǵarar edi.

Sol lashyqtar shoǵyrynyń ortasynda, ózenniń dál jaǵasynda, buryn fabrıka úıi bolǵan úlken qurylys turatyn. Óz kezinde ol múmkin kórshi úıdegilerge tabys tabatyn oryn da bolǵan shyǵar, biraq ol kezden beri ábden eskirgen. Egeýquıryq, qurt-qumyrsqa men syzdan astyndaǵy tireýleri shirin, qısaıyp, úıdiń edeýir bóligi sýda tur edi, al ózenge eńkeıip turǵan bóligi óziniń kúni biter kezin kútip turǵandaı.

Alysta oınaǵan naızaǵaıdyń kúrkiri estilip, jaýyn quıyp ketken kezde qurmetti jup osy eski úıdiń aldyna kep toqtaǵan.

— Osy arada bolýǵa tıis, — dedi Bambl, qolyna ustap turǵan qaǵazyna úńilip.

— Eı, bul sendersińder me? — degen daýys estildi joǵarydan.

Mıster Bambl basyn kóterip, ekinshi qabattyń esiginen jartylaı shyǵyp qaraǵan kisini kórdi.

— Sál kidire turyńyzdar, — dedi daýys, — men qazir shyǵam.

Osy sózderden soń bas joǵalyp ketip, esik sart jabyldy.

— Mynaý sol kisi me? — dep surady mıster Bambldyń sypaıy zaıyby.

Mıster Bambl maquldap basyn ızedi.

— Meniń ne degenim esińde bolsyn, — dedi baqylaýshy áıel, — neǵurlym az sóıleýge tyrys, áıtpese qolma-qol ustaı beresiń.

Úıge shoshyna qarap turǵan mıster Bambl josparlaryn iske asyrýdyń jóni kele qoıar ma eken dep óz kúdigin bildirmekshi bola bergende, buǵan Monkstiń kelýi bóget boldy, ol bular turǵan kishirek esikti ashyp, ishke kirýge shaqyrǵan.

— Kirińder, — dep shydamsyzdana aıqaılady ol, tebinin qoıyp— Meni bul arada bógemeńder!

Alǵashynda ári-sárileý turǵan áıel taǵy shaqyrý kútpesten batyl basyp, úıge kirdi. Artta bógelip qalýǵa álde uıalǵany, álde qoryqqany belgisiz áıeliniń sońynan ere bergen mıster Bambl ózin jaman sezindi, óziniń ereksheligi bop sanalatyn mańǵazdyǵynan múlde aırylyp qaldy.

— Jaýynnyń astynda saıtanyma turyp aldyńdar ma? — dedi esikti jaýyp jatqan Monks Bamblǵa qarap.

— Biz... bizdiń azdap salqyndap alǵymyz kelip edi, — dep tutyǵa mińgirledi Bambl tóńiregine qaýiptene qaraǵyshtap.

— Salqyndap pa? — dep qaıtalady Monks. — Jaýǵan ıakı jaýatyn barlyq nóser ataýly keı adamnyń kókiregindegi tozaqtyń jalynyn sóndire almaıdy. Op-ońaı salqyndaı qoımassyńdar, buǵan ıekteriń qyshymasyn!

Osy sypaıy sózinen keıin Monks baqylaýshy áıelge kilt burylyp, tesile qaraǵandyǵy sonshama, ony-munydan aıylyn jıa qoımaıtyn munyń ózi kózin taıdyryp áketti.

— Mynaý álgi áıel me? — dep surady Monks.

— Gm... Bul sol áıel ǵoı, — dep jaýap qatty Bambl áıeliniń eskertýin jadynda berik ustap.

— Siz, shamasy áıelder qupıa saqtaı almaıdy dep oılaısyz ǵoı deımin? — dep sózge aralasty baqylaýshy áıel, Monkstyń synaı qaraǵan kózine týra qarap.

— Bir qupıany olar ashylyp qalǵansha saqtaıtyny ras, — dedi Monks.

— Qandaı? —dep surady baqylaýshy áıel.

— Jaqsy atynyń joǵalýyn, — dep jaýap qatty Monks. — Eger áıel ózin darǵa nemese aıdaýǵa aparatyn qupıaǵa ortaqtassa ol ony bireýge ashyp qoıar dep qoryqpaımyn. Siz meni túsinip turmysyz, sýdaryná!

— Joq, — dep kúbirlegen baqylaýshy áıeldiń óńine azdap qyzyl júgirdi.

— Árıne ǵoı, — dedi Monks. — Muny siz qaıdan uǵa qoıarsyz?

Bul ekeýine álde kekesinmen, álde túnere qaraǵan ol qaıtadan qolyn bulǵap, alasa tóbeli, úlken bólmege ótti. Ol zamanynda qoıma bolǵan joǵary qabatqa ıir satymen kóterile berip edi, kenet naızaǵaı jarqyly joǵarydan tesikti jarq etkizip, artynsha estilgen kúnniń kúrkiri jartylaı buzylǵan úıdi solq etkizdi.

— Sender estımisińder? — dep aıqaılady ol sheginshektep. — Estımisińder! Myńdaǵan úńgirlerde qashqan saıtandardy qýǵandaı tarsyldap-gúrsildeýin. Naızaǵaıdy jek kórem!

Birneshe sekýndtaı únsiz qalǵan, sonan soń qolyn betinen alyp edi, mıster Bambl onyń júziniń qısaıyp, qýaryp ketkenin kórip, záresi ketti.

— Mende ondaı-ondaı bolady, — dedi Monks onyń shoshynǵanyn baıqap, — ylǵı da kúnniń kúrkirinen. Oǵan nazar aýdarmaı-aq qoıyńyz, mine bári de ornyna keldi.

Osy sózden keıin ol satymen jyldam kóterilip, kirgen bólmesiniń tereze qaqpaqtaryn jaýyn, jipke baılaýly fonardy túsirdi; jip tóbedegi belaǵashtan ótkizilgen eken, fonar túbinde turǵan eski stol men úsh oryndyqqa kúńgirt jaryq túsirip tur.

— Al endi, — dedi Monks, úsheýi birdeı otyrǵan soń, — biz iske neǵurlym tez kirissek, soǵurlym bárimizge de jaqsy bolmaq... Myna áıel áńgimeniń ne týraly ekenin biletin bolar?

Suraq Bamblǵa berilgen edi, biraq áıeli máseleniń mán-jaıy ózine ábden belgili ekendigin aıtqan.

— Anaý mystan ólgende siz birge bolyp, onyń sizge birdeńe aıtqany ras pa?

— Siz aıtqan álgi balanyń sheshesi jaıynda ma? — dep sózin bóldi baqylaýshy áıel. — Iá.

— Birinshi suraq onyń aıtqany ne jaıynda bolyp edi? — dedi Monks.

— Bul ekinshi suraq bolar, — dedi áıel asa aqyldy pishinmen. — Birinshisi bul habardyń qanshaǵa baǵalanatyndyǵynda ǵoı.

— Onyń qandaı bolatyndyǵyn bilmeı turyp, bul suraqqa kim jaýap bere alady, saıtan alǵyr? —dep surady Monks.

— Sizden artyq eshkim jaýap bere almaıdy, buǵan meniń senimim kámil— dedi mıssıs Bambl, onyń erjúrektiligine baǵa joq edi, buǵan ómirlik serigi de tolyq kýáger bola alatyn.

— Gm, — dedi Monks qatty áýesqoılanǵan únmen. — Iaǵnı, budan da aqsha tabýǵa bolatyndyǵy ǵoı?

— Bári de múmkin, — degen salmaqty jaýap estildi.

— Onyń birdeńesin alyp qoıypty ǵoı, — dedi Monks. — Tyǵyp júrgen bir zatyn. Bir zat...

— Siz odan da baǵasyn aıtyńyzshy, — dep sózin bólip jiberdi mıssıs Bambl. — Men barlyǵyn jetkilikti uǵynǵam, bul týrasynda áńgimeleser adamnyń da siz ekendigine kózim jetedi.

Áıeliniń baıaǵyda ózi estigennen ózge eshnárse aıtpaǵandyǵyn kórgen mıster Bambl moınyn sozyp, kózin baqyraıtyp, osy áńgimege qulaǵyn túrdi. Monks aqyry ashýly daýyspen qupıasyn estý úshin qansha suraıtynyn aıtqan kezde onyń tańdanýy shekten shyqty.

— Siz úshin onyń qansha baǵasy bar? — dep surady áıel bastapqydaı baısaldy únmen.

— Múmkin eshqandaı da, múmkin jıyrma fýnt bolar, — dep jaýap qatty Monks. — Aıtyńyz da, basqasyn sheshýdi maǵan qaldyryńyz.

— Ataǵan somańyzǵa taǵy bes fýnt qosyńyz. Maǵan jıyrma bes fýnt altyn berińiz, — dedi áıel, — sonda men sizge bilgenimniń bárin baıandaımyn. Tek sonda ǵana aıtamyn.

— Jıyrma bes fýnt pa? — dep daýystap jiberdi Monks, — oryndyǵynyń arqalyǵyna shalqaıa berip.

— Men sizge ashyq aıttym ǵoı, — dep jaýap qatty mıssıs Bambl. — Pálendeı kóp soma emes.

— Túkke turǵysyz bop shyǵýy múmkin qupıa úshin asyp jeterlik, — dep shydamsyzdana aıqaılady Monks. — On eki jyldan astam ýaqyt kómilip jatyr emes pe?

— Mundaı zattar jaqsy saqtalady, ýaqyt ótken saıyn jaqsy sharap sıaqty baǵasy eki eselenip shyǵa keledi, — dep jaýap qatty baqylaýshy áıel burynǵysynsha aqyldy da selqos keıippen. — Kómilip qalǵanǵa keler bolsaq on eki myń, tipti on eki mıllıon jyl jatyp, aqyrynda qyzyqty hıqaıalar aıta bastaıtyn da nárseler bolady ǵoı.

— Al eger men aqshany tekke shashsam she? — dep qobaljı surady Monks.

— Siz ony op-ońaı qaıtaryp ala-alasyz, men áıelmin, ózim jalǵyzbyn, qorǵanshym taǵy joq.

— Jalǵyz emessiń, qymbattym, qorǵansyz da emessiń, — dep qurmetteı qystyryldy mıster Bambl, qoryqqanynan daýsy úzilip-úzilip shyǵyp. — Men mundamyn ǵoı, qymbattym. Al onyń ústine, — dep sózin jalǵady mıster Bambl tisi-tisine tımeı saqyldap. — Mıster Monks jentlmen ǵoı, ol prıhod sheneýnikterine zorlyq jasaı qoımaıdy. Meniń jas emestigim de, qymbattym, mıster Monkske málim, eger solaı der bolsaq meniń azdap qartaıǵanym ras, biraq meniń buǵan tıtteı de kúmánim joq, qymbattym, meniń asa batyl ekendigim jáne jynyma tıse kúsh-qaıratymnyń jetkilikti ekendigi de oǵan málim bolar. Meni tek qozǵasa boldy, sol jetip jatyr.

Osy sózdermen mıster Bambl shyraǵdandy shap bermekke árekettengen, biraq onyń quty qashqan júzinen qandaı bolmasyn jaýyngerlik áreketke kiriserde ony rasynda da qozǵaý kerektigi, qozǵaǵanda da jaqsylap qozǵaý kerektigi aıqyn kórinip turdy.

— Aqymaqsyń sen, — dedi mıssıs Bambl, — tilińdi tarta tursań etti!

— Eger jaı sóıleı almasa, munda kelerden buryn tilin kesip tastaǵan jón edi! —dedi Monks túnerip. — Iaǵnı, bul sizdiń kúıeýińiz eken ǵoı?

— Bul meniń kúıeýim, — dep qıqyldaı qostap qoıdy baqylaýshy áıel.

— Sizder munda kirgennen-aq solaı oılap em, — dedi Monks, bul sózderden keıin ledıdiń jubaıyna oqty kózimen qaraǵanyn baıqap qalyp. — Munysy da jaqsy. Eger birlese áreket etse, men erli-zaıyptylarmen istes bolýdan bas tartpaımyn. Men shyn aıtyp turmyn. Qarańyzdar!

Ol qolyn jan qaltasyna salyp, kenep qapshyqty alyp shyqty da, stolǵa jıyrma bes soverendi sanap qoıyp áıelge jyljytty.

— Al endi, — dedi ol, — mynany alyńyzdar. Myna qarǵys atqyr kúnniń kúrkiri basylysymen, men munyń qazir tolastaıtynyn sezip otyrmyn, sizdiń áńgimeńizdi tyńdaımyz.

Jaqyn mańnan shatyr etken kúnniń kúrkiri basylysymen Monks basyn eńkeıtip, áıeldiń áńgimesin tyńdaýǵa ázirlendi. Eki erkek shydamsyzdana kishkentaı stoldan eńkeıip, al sybyrlaǵan sózin analar estýi úshin áıel de basyn túqyrtqan kezde úsheýiniń bastary túıisip qalysqan edi. Fonardyń týra túsken kúńgirt jaryǵy mazasyz júzderin qýań tartqyzyp, ińir qarańǵylyǵynda eles bolyp kóringen.

— Biz kári Sallı dep ataıtyn álgi áıel ólgende, — dep sózin bastady baqylaýshy áıel, — ekeýimiz ǵana bolǵanbyz.

— Basqa eshkim bolǵan joq pa edi? — dep surady Monks te tap solaı sybyrlap. — Eshbir aýrý kempir nemese kórshi kereýette eshbir naqurys jatqan joq pa edi? Áńgimeniń ne týraly bolyp jatqanyn estıtindeı, bolmasa uǵatyndaı eshkim bolmady ma?

— Tiri jan bolǵan joq, — dep jaýap qatty áıel, — biz ózimiz ǵana. Ajaly jetkende qasynda bolǵan men ǵana.

— Jaqsy, — dedi Monks áıelge qadala qarap. — Ári qaraı.

— Kempir bir jas áıel týraly aıtty, — dep sózin jalǵady baqylaýshy áıel— ol tek osy bólmede ǵana emes, qazir ózi ólgeli jatqan kereýette bala taýypty.

— Qoıyńyzshy! — dedi erni dir-dir etken Monks, artyna jaltaqtap. — Qarǵys atsyn, mundaı da bola beredi-aý.

— Ol bala mynaý sizge keshe keshkilik aıtqannyń ózi bolatyn, — dep sózin jalǵady baqylaýshy áıel, kúıeýi jaqty nemquraıly nusqap qoıyp. — Janynda otyrǵan kempir onyń sheshesin tonap alypty.

— Kózi tirisinde me? — dep surady Monks.

— Ólgen soń, — dep jaýap qatty áıel az-kem dir etip. — Kempir áli sýyna qoımaǵan deneden áıel ólip bara jatyp, balasyna tyǵyp qoı dep ótingen zatyn sypyryp alypty.

— Kempir ony satyp jiberip pe? — dep daýystap jiberdi Monks shekten shyǵa ábirgerlenip. — Ol satyp jiberip pe? Qaıda? Qashan? Kimge? Kóp bolyp pa oǵan?

— Óziniń osy isin qatty qınala aıtty da, — dep sózin jalǵady baqylaýshy áıel, — ol oryndyqqa shalqalaı bere júrip ketti.

— Basqa eshteńe de aıtqan joq pa? — dep daýystady qarlyqqan úni tym ashýly estilgen Monks. — Jalǵan! Menimen ázil nasyrǵa shabar. Ol taǵy birdeńe aıtty ǵoı. Men ekeýińniń de jaıyńdy tabam, biraq onyń ne ekenin báribir bilem.

— Kempir budan ózge bir aýyz sóz aıtqan joq, — dedi áıel, ol osy bir qyzyq adamnyń ashýynan tıtteı de qoryqpaǵan tárizdi. (Mıster Bambl jóninde bulaı deı almas edik).

— Ol bar kúshimen kóılegime jarmasa ketti, onyń ólgenin kórgen soń, qolyn jazyp edim, onda kir-kir bir japyraq qaǵaz júr eken.

— Onda ne jazylǵan eken... — sózin bólip jiberdi Monks basyn ilgeri qaraı eńkeıtip.

— Onda eshteńe de joq eken, — dep jaýap qatty áıel. — Bul múlik ótkizý qaǵazy bolyp shyqty.

— Qandaı zatqa? — dep surady Monks.

— Qazir bilesiz? —dep jaýap qatty áıel. —Aldymen ol qymbatty zatty, shamasy birdeńe qylyp tıimdilikpen ornyn tabýǵa saqtaǵan bolý kerek, al sonan soń ótkizip, aqshasyn alǵan da, múldem aırylyp qalmas úshin ósimqorǵa prosentin tólep otyrǵan. Iaǵnı, eger birdeńe túse qalsa, ony árýaqytta satyp alýǵa bolar edi. Biraq qolyna eshteńe iline qoımaǵan da, men ózińizge aıtqandaǵydaı, sarǵaıǵan bir japyraq qaǵazdy ýysyna qysqan kúıi ol ólip ketti. Eki kúnnen keıip zattyń ýaqyty da bitedi eken. Men, múmkin, keıinirek bir keregi bolar dep ony satyp aldym.

— Ol qaıda qazir? — dep surady Monks jalma-jan.

— Munda, — dep jaýap qatty áıel.

Sóıtti de tap bir qutylǵanyna qýanǵandaı fransýz saǵaty ázer sıarlyqtaı tıtteı bylǵary shılandy stol ústine tastaı berdi. Monks ony shap berip, dirildegen qoldarymen aýzyn ashyp edi — shılanda kishkentaı altyn medalón júr eken, onyń ishinen eki tal shash pen neke saqınasy shyqty.

— İshki jaǵynda «Agıes» degen kisi esimi oıylyp jazylǵan, — dedi áıel, — Sonan soń famılıaǵa oryn qaldyrylypty, ári qaraı artynan anyqtaǵanymdaı bala týǵanǵa deıingi bir jyldyń sany kórsetilgen.

— Bary osy ma? — dep surady Monks, kishkentaı shılannyń ishindegilerge muqıat zer salyp.

— Bary osy, — dep jaýap qatty áıel.

Áńgime aıaqtalyp, jıyrma bes fýntty qaıta alyp qoıatyndaı birde-bir sóz aıtylmaǵandyǵyna qýanǵandaı mıster Bambl erkin tynys aldy, boıyn jyıyp alǵan ol osy uzaq áńgime ústinde betin jýyp ketken terin súrtti.

— Azdap paıymdaǵanym bolmasa, men bul oqıǵadan eshteńe de bilmeımin, — dedi az-kem únsizdikten soń, onyń áıeli Monkske qarap, — tipti bilgim de kelmeıdi, bastyń amandyǵyna sol durysyraq. Áıtse de sizge bir-eki suraq qoıýma bolar ma eken?

— Suraýyńyzǵa bolady, — dedi az-kem tańdanǵan Monks, — biraq oǵan jaýap berem be, joq pa ol basqa másele.

— Barlyǵy úsheý bolady, — dedi mıster Bambl, ázil aıtýǵa talaptanyp.

— Siz menen kóńilińizge alǵanyńyzdy estı aldyńyz ba? — dep surady baqylaýshy áıel.

— Iá, — dedi Monks. — Ekinshi suraǵyńyz?

— Siz endi álgimen ne istemeksiz? Maǵan kesiri tıip júrmeı me?

— Eshýaqytta da, — dedi Monks. — Sizge de, maǵan da kesiri tımeıdi. Munda qarańyzdar. Biraq ilgeri bir adym attamańyzdar, áıtpese múrdem ketesińder.

Osylaı degen soń kútpegen jerden ústeldi jyljytty da, edendegi temir saqınany julqyp qalyp, jandármenmen birneshe qadam sheginip ketken mıster Bambldyń tap aıaǵynyń astyndaǵy úlken tesiktiń qaqpaǵyn shalqasynan ashyp tastady.

— Tómenge nazar aýdaryńyzdar, — dedi Monks fonaryn tesikke túsirip. — Qoryqpańyzdar. Eger qalasam, sender tesiktiń ústinde otyrǵanda-aq qyńq demeı jóneltip jibergen bolar edim.

Osy sózden kóńili ornyna túsken baqylaýshy áıel tesiktiń aýzyna keldi, tipti áýesqoılyq kókeıin tesken mıster Bambl da solaı istedi. Nóserden keıingi týlaǵan ózenniń kúrkiregen dybysy ózge dybys ataýlynyń bárin kómip ketip baldyr jabysqan jasyl dińgekterge soǵylyp aǵyp jatyr. Zamanynda bul arada sý dıirmeni turǵan: shirigen dińgekter men qıraǵan mashınanyń qalǵan synyqtaryna ıirilip, qutyrynǵan aǵysqa qarsy turýǵa tekke aramter bolǵan kedergilerden ótken sý tyń kúshpen alǵa umtylatyndaı.

— Eger osynda kisiniń denesin tastap jiberse, erteń tańerteń qaı tustan baryp shyǵady? — dep surady Monks, fonaryn qarańǵy qudyqta bulǵaqtatyp turyp.

— Aǵyspen on eki mıl jerden parsha-parsha bolyp shyǵatyn bolar, — dep jaýap qatty mıster Bambl álgi oıdan qaradaı denesi túrshigip.

Monks qoınynan sasqalaqtap tyǵa salǵan tıtteı shılandy alyp shyqty da, oǵan qorǵasyn júk baılap aǵysqa tastap jiberdi. Shılan oıyn súıekteı sýdy shólp etkizip, kózden ǵaıyp boldy.

Bir-birine qarasqan úsheýi demderin jeńil alǵandaı boldy.

— Bitti sharýa, — dedi Monks tesiktiń qaqpaǵyn jaýyp jatyp, qaqpaq sart etip óz ornyna tústi. — Kitaptarda jazatyndaı eger teńiz óz ólikterin qaıtyp bere qalsa, onda óz altyn-kúmisi men mynaý qoqysty da ózine qaldyrýyna bolady. Endi bizge aıtar eshteńe de joq, osymen súıkimdi kezdesýdi aıaqtaýǵa da bolar.

— Durys aıtasyz, — dedi mıster Bambl da jalma-jan.

— Bir eli aýyzyńyzǵa eki eli qaqpaq qoıyńyz, — dep sustana sóıledi Monks. — Áıelińizden qorqynyshym joq.

— Maǵan senýińizge bolady, jas jigit, — dep asa sypaıgershilikpen jaýap qatqan mıster Bambl, ıilgen kúıi satyǵa qaraı shegine berdi. — Bárimiz úshin, jas jigit ásirese men úshin, túsinesiz ǵoı, mıster Monks?

— Estip turmyn, siz úshin qýanyshtymyn, — dedi Monks. — Fonaryńyzdy jaǵyńyz da, tezirek qarańyzdy batyryńyz!

Áńgimeniń osy arada úzilgeni ońdy boldy, óıtpese mıster Bambl ıilip-búgilip satynyń shetine barǵan edi, endi bolmasa tómengi qabattaǵy bólmege ushyp túsetin. Monks jibin sheship qolyna alǵan fonardan óz fonaryn jaǵyp alǵan ol endi áńgimeni jalǵastyrýǵa eshbir áreket jasamastan satymen tómen túse bergen, áıeli sońynan erdi. Baspaldaqta turyp eshqandaı bógde dybys estilmes pe eken dep qulaq túrgen Monks nóser men saldyr-gúldir aǵyp jatqan tasqynnyń shýylynan ózge eshteńe estimegensip eń sońynan kele jatty.

Olar tómengi qabattaǵy bólmeden jaımen, jymyn basyp ótti, sebebi Monkstyń tula boıy árbir kóleńkeden dir-dir etse, fonaryn jerden sál joǵaryraq kóterip kele jatqan mıster Bambl asqan saqtyqpen, aıaǵyn asa jeńil alyp, jasyryn tesikter joq pa degendeı eleńdeı alaqtap kele jatqan. Monks dybys shyǵarmaı esikti ashyp tastady da, erli-zaıypty ekeýi qupıa tanystaryna bastaryn ızesti de, qarańǵyda jaýynnyń astynda qaldy.

Olar ketisimen Monks jalǵyzdyqty jan-tánimen jek kóretin jandaı, astyńǵy jaqqa jasyryp qoıǵan balany shaqyrdy. Oǵan jaryq túsirip, ilgeri júrip otyr dep buıyrdy da, jańa ǵana ózi shyqqan bólmege qaıta kirdi.

XXXIX TARAÝ

Sahnaǵa oqyrmandarǵa burynnan tanys birneshe baısaldy jandar shyǵady, qurmetti Monks pen qurmetti evreıdiń ózara qalaı keńes qurǵandyǵyn baıandaıdy

Joǵarydaǵy taraýda aıtylǵan úsheý az-kem sharýalaryn tyndyrǵannan keıingi kelesi kúni keshkilik myzǵyp alyp oıanǵan mıster Ýılám Saıks uıqysyn asha almaǵan gújildek daýsymen saǵat neshe bolǵandyǵyn surady.

Saıks osy suraqty qoıǵan kezde burynǵy turaǵynan alys bolmaǵanymen, sol aýdanda turǵanymen, Chertsıge attanar aldyndaǵy bólmede emes edi. Burynǵy páterine qaraǵanda bul kisi qyzyǵarlyq meken emes-ti — aǵash-suǵashy tym az, bir ǵana tıtteı terezeden jaryq túsetin, esigi tar da las tuıyq kóshege shyǵatyn. Dóı jentlmenniń sońǵy ýaqytta joly bolmaı júrgendigin bildiretin belgiler kóp-ti, tym jupyny jaǵdaı, kıim-keshek, ishkıimderdiń de bolmaýy shekten shyqqan kedeılikti bildiretin onyń ústine mıster Saıkstyń ap-aryq, qajyp-sharshaǵan túri de bul faktilerdi qosymsha dáleldeı túser edi.

Qaraqshy halattyń ornyna óziniń aq paltosyna oranyp kereýette jatyr, basynda kir-kir túngi qalpaq, apta boıy qyrylmaǵan qara saqaly istikteı tikireıip ketken. Kereýettiń qasynda otyrǵan ıt birese qojaıynyna oılana kóz tastap, birese tómengi qabattan nemese kósheden áldeqandaı shý nazaryn aýdara qulaǵyn tige, yryldap qoıady. Terezeniń aldynda tonaýshynyń kúndelikti ústine ilip júretin eski beshpetin jamap otyrǵan óńi qup-qý áıeldiń bul hıkaıada baıandalatyn Nensı ekendigin mıster Saıkstyń suraǵyna jaýap qaıtarǵan daýsynan bolmasa taný asa qıyn edi.

— Segiz bop qaldy, — dedi qyz. — Haliń qalaı, Bıll?

— Taza sýdan da álsizbin, — dep jaýap berdi mıster Saıke, óziniń kózi, qol-aıaǵyn qarǵap-silep. — Qolyńdy bepip, myna qarǵys atqyr kereýetten syrǵyp túsýime járdem etshi.

Aýrýdan mıster Saıkstiń adamgershiligi jaqsara qoımaǵan-dy, qyz onyń ornynan turýyna kómektesip, stoldyń janyna alyp kelgenshe, ol muny epsizdigi úshin balaǵattaýmen boldy, sodan soń uryp ta jiberdi.

— Qyńqyldaımysyń? — dep surady Saıks. — Doǵar! Qyńqyldaǵanyń jeter deımin! Eger qolyńnan keleri osy ǵana bolsa, qarańdy batyr! Estımisiń?

— Estip turmyn, — dedi qyz, teris aınalyp jymıyp kúlýge tyrysyp. — Onyńa taǵy ne túsip edi?

— E, saǵan shamasy aqyl kirdi-aý deımin? —dep gújildedi Saıks qyzdyń kózine kelip qalǵan jasty kórip. — Ózińe jaqsy bolsa.

— Biraq, Bıll, maǵan búgin de tyrnaǵyńdy batyrǵyń kelmeıtin shyǵar? — dedi qyz onyń ıyǵyna qolyn salyp.

— Nege olaı etpeske? — dep daýystap jiberdi mıster Saıks. — Nelikten?

— Qanshama túnder boıy, — dedi qyz daýsynan az-kem áıel náziktigi ańǵarylyp, — qanshama túnder boıy men shydamdylyqpen seni aýrý balasha baǵyp qaqtym, búgin seniń ózińe-óziń kelgenińdi alǵash ret kórip otyrmyn. Endi sen menimen álgindegideı qarym qatynas jasamaısyń ǵoı, solaı emes pe? Al aıtshy, olaı istemeımin dep.

— Jaraıdy, — dedi mıster Saıks, — olaı istemeıin. Ah saıtan alǵyr qyz, taǵy qyńqyldap tur?

— Bul túk emes, — dedi qyz otyrǵyshqa jaıǵasa bepip. — Maǵan nazar aýdarmaı-aq qoı. Qazir bári de ornyna keledi.

— Ne ornyna keledi? — dep zildene surady mıster Saıks, — taǵy qandaı aqymaqtyq oılap taptyń sen? Tur, da, sharýamen aınalys, qaıdaǵy bir qatynnyń usaq-túıegimen basymdy qatyrma!

Basqa ýaqytta bolsa, bul daýys pen ámir óz degenin oryndatar da edi, biraq áli quryǵan qyz mıster Saıks mundaı jaǵdaılarda tuzdyq esebinde kiristirip jiberetin birneshe balaǵat sózin aıtyp úlgergenshe basyn otyrǵyshtyń arqalyǵyna súıeı berdi de esinen tanyp qaldy. Mundaı tótenshe jaǵdaıda ne isterin bilmegendikten — mıss Nensıdiń qoıanshyǵy tótenshe ustap ketkende ol syrtqy kómeksiz de onyń jónin tabatyn — mıster Saıks birneshe boqtyqty saılaı berdi de, biraq emdeýdiń bul túri múldem paıdasyz ekenine kózi jetken soń, járdemge shaqyrdy.

— Ne bop qaldy? — dep surady Fedjın, bólmege basyn suǵyp.

— Qyzǵa járdem ber, — dep shydamsyzdana aıqaılady Saıks. — Joqtan ózgeni mińgirlep, yrjańdap, maǵan baqyraıyp qaraýdyń túkke qajeti joq.

Tańdanǵannan daýsy shyǵyp ketken Fedjın qyzǵa kómekke asyqty, bólmege qurmetti dosynyń sońynan kirgen mıster Djek Daýkıns (basqasha aıtqanda — Epti Sýaıt) súırep kirgen túıinshegin edenge qoıa salyp, ózin ókshelep kele jatqan jasóspirim Charlı Beıtstiń qolynan bótelkeni julyp alyp, qasqaqqansha tisimen tyǵynyn julyp alyp, qatelespes úshin aldymen ózi tatyp kórdi de, sodan soń ishindegisiniń birazyn naýqastyń aýzyna quıa saldy.

— Charlı, jaǵasynan kóterip, taza aýa jutqyz, — dedi mıster Daýkıns. — Al siz Fedjın, ıýbkasyn sheshkenshe qolynan soqqylańyz.

Qulshyna kirisken barsha osy sharalar — ásirese, bul sharýadaǵy óz aralasýyn aıryqsha ermek dep tapqan jasóspirim Beıtske júktelgeni — tamasha nátıjege qol jetkizdi. Birtindep ózine-ózi kelgen qyz teńsele basyp, otyrǵyshtan kereýetke jetti de, betin jastyqqa basyp jata ketken. Jańa qonaqtardy qarsy alǵan mıster Saıks olardyń kútpegen jerden paıda bolǵanyna az-kem tańdanyp qalǵan.

— Senderdi qandaı shaıtan jel qýyp keldi munda? — dep surady ol Fedjınnen.

— Tipti de shaıtan jel emes, qymbattym. Shaıtan jel eshkimge de jaqsylyq ákelmeıdi. Al men sizge unar dep, bir táýir dúnıeler ákeldim... Sýaıt, qymbattym, túıinshegińdi sheship, búgin tańerteń bar aqshamyzdy jumsaǵan usaq-túıekti Bıllge bere qoıshy.

Mıster Fedjınniń jarlyǵyn oryndap, Epti Sýaıt eski dastarhanǵa oralǵan túıinshekti jazyp, ondaǵy zattardy bir-birlep Charlı Beıtske berip jatty, sony stolǵa jaıǵastyryp jatyp anaý árqaısynyń sırek kezdesetin tamasha qasıetterin madaqtaýdan aýyz jappady.

— Ah, qoıan etinen istelgen qandaı pashtet Bıll! — dep daýystady álgi jas jentlmen úlken pashtetti ala berip. — Názik tabandy mundaı jandar, Bıll, aýzyńda erip ketedi, súıegin alyp áýre bolýdyń qajeti joq. Jeti shılıń alty penstiń kók shaıy keremet shyǵymdy, ystyq sýǵa tastap jiberseń, sháınektiń qaqpaǵyn atyp jiberedi, azdap ylǵaldy bir jarym qadaq qant, babyna kelgenshe negrlerdiń silikpesin ábden shyǵarsa kerek. Eki qadaqtyń eki bólke, bir qadaq tamasha maı, maıly glúster sútsirnesiniń tańdaýly sortynan bir kesegi, mundaıdyń murnyńyzǵa ıisi de barmaǵan shyǵar.

Osylaısha kópirte madaqtaǵan jasóspirim Beıts keń qaltasynan aýzy muqıat bekitilgen úlken bótelkedegi sharapty sýyryp aldy da, dál osymen qatar burynǵy bótelkeden shúpildegen bir rúmke taza spırt quıyp alyp, bógelmesten tartyp jiberdi.

— E, — dep daýystady Fedjın, rıza keıippen qolyn ýqalap. — Siz ólmeısiz endi, Bıll, siz ólmeısiz.

— Ólmespin, — dep qaıtalady mıster Saıks. — Men sender járdemge jetkenshe jıyrma márte múrdem kete jazdadym. Qalaısha siz, ótirikshi shoshqa, adamdy osyndaı jaǵdaıda úsh aptadan astam ýaqytqa taǵdyrdyń tálkegine tastadyńyz?

— Sender muny tek tyńdap kórińdershi, balalar! — dep Fedjın ıyǵyn qýshıtty. — Biz oǵan mynansha ǵajap dúnıe ákep júrsek.

— Ákelgenderiń bylaı qaraǵanda jaman emes, — dedi mıster Saıks, stoldy kózimen bir sholyp ótken soń, az-kem jumsaryp, — biraq siz aqtalý úshin ne aıta alasyz? Sender nege meni osy araǵa ash-jalańash, aýrý, aqshasyz, tipti eshteńesiz kúıde tastap ketip, qanshama ýaqyt boıy myna ıt qurly nazar aýdarmadyńyzdar?.. Qýyp shyqshy ony, Charlı!

— Mundaı qyzyq ıtti men eshqashan da kórmep em! — dep daýystady jasóspirim Charlı, onyń ótinishin oryndaǵan soń. — Jeıtin nárseni bazarǵa bara jatqan qart ledıden kem sezinbeıdi. Bul ıt sahnaǵa shyqsa ózine úlken dáýlet jıyp, ári oıyndy da jandandyrar edi-aý.

— Al endi qysqart!.. — dep aıqaılady Saıks, ıt yryldaýyn qoımaı kereýet astyna kire bergende.

— Sonymen ne dep aqtalmaqsyń, qatpa, kári qanisher?

— Men bir aptadan astam ýaqyt Londonda bolǵam joq. Árqıly jumystarym boldy, — dep jaýap qatty evreı.

— Al qalǵan eki aptada she? — dep surady Saıks. — Úıdegi aýrý egeýquıryq tárizdi men osynda jatqan qalǵan eki aptada she?

— Men eshteńe isteı almadym, Bıll. Jurttyń aldynda uzynsonar túsinik aıtyp jatý artyq bolar... Men eshteńe isteı almadym, arymmen ant eteıin.

— Siz nemen ant etip tursyz? — dep asqan jekkórinshilikpen gújildedi Saıks. — Áı, balalar, bireýiń pashtetten maǵan bir kesip berińdershi, áıtpese aýzymdaǵy jaman dámnen tynysym tarylyn turǵany.

— Ashýǵa erik bermeńiz, qymbattym, — dep moıynsuna sóıledi Fedjın. — Men sizdi eshýaqytta esimnen shyǵarǵam joq Bıll, eshýaqytta.

— Iá, sizdiń meni esten shyǵarmaǵanyńyzǵa bástesýge barmyn, — dedi Saıks ashshy mysqylmen. — Men osynda bezgekten ystyǵym kóterilip jatqanda, siz árqıly josparlar men amal oılastyrdyńyz ǵoı. Bıll anany isteıdi, Bıll mynany isteıdi, saýyǵa salysymen Bıll munyń bárin asa arzan baǵaǵa isteıdi dep, — sizge qyzmet isteýge ol kiriptar jarly. Eger myna qyz bolmaǵanda, men baıaǵyda-aq o dúnıege attanyp keter edim.

— Jeter, Bıll, — dep qarsylyq bildirdi Fedjın osy sózge ólerdeı jarmasyp, — «Eger bul qyz bolmasa!» Beıshara qart Fedjın bolmasa mundaı epti qyzdy sizge kim taýyp berer edi?

— Bul shyndyqty aıtyp tur, — dedi Nensı, jyldam ilgeri shyǵyp. — Oǵan tıme endi, tıme.

Nensıdiń aralasýy áńgime barysyn ózgertti, balalar da saq qart evreıdiń kóz qysqanyn baıqap qyzdy spırtpen syılaı bastaǵan, — degenmen ol shamamen ishken-di, al Fedjın ózine jat kóńildi keıipke túsip, ananyń aıbat shegýin ázil esebinde qabyldaıtyn qylyq kórsetip, birte-birte Saıkstiń de kóńilin kóterdi, onyń ústine spırtti bótelkege birneshe márte eńkeıgen Saıkstiń eki-úsh turpaıy qaljyńyna barlyǵy ishek-sileleri qata kúlisip alǵan.

— Munyń bári tamasha, — dedi Saıks, — biraq búgin men sizden biraz aqsha alýym kerek.

— Mende qazir soqyr tıyn joq qoı, — dep jaýap qatty evreı.

— Onyń esesine úıińde úıilip jatyr, — dep qarsylyq etti Saıks. — Men sodan birdeńeler alýym kerek.

— Úıilip jatyr, — dep daýystady Fedjın qolyn jaıyp. — Maǵan ol tipti...

— Sizde onyń qansha jınalǵanyn men bilmeımin, ózińiz de bile qoımassyz, óıtkeni ony uzaq ýaqyt sanaýǵa týra keler edi, — dedi Saıks. — Biraq maǵan aqsha búgin qajet — bul sózim qysqa, ári ap-aıqyn shyǵar?

— Jaqsy-jaqsy, — dep kúrsindi Fedjın. — Men Epti Sýaıttan berip jibereıin.

— Olaı etýdiń qajeti joq, — dep qarsylyq bildirdi mıster Saıks. — Epti Sýaıt tym epti, eger siz oǵan ondaı tapsyrma júkteseńiz, ol kelýdi umytyp ketedi, ıakı joldan adasady, bolmasa izdeýshilerden qashyp kelmeı qoıady, bolmasa aqtalý úshin taǵy birdeńeler oılap tabady. Barlyǵynyń da oıdaǵydaı bolýy úshin sizdiń apanyńyzǵa Nensı barsyn, ol kelgenshe men myzǵyp alarmyn.

Uzaq saýdalasý men daýdan keıin talap etken somany Fedjın bes fýnttan úsh fýnt tórt shılıń jáne alty penske azaıtyp, sharýashylyqqa endi nebári on segiz ǵana pens qaldy dep ant-sý ishti. Mıster Saıks kóńilsiz keıippen eger budan kóbirekke dámelenýge bolmasa osyǵan da qanaǵat etetinin aıtty. Sodan soń, Nensı Fedjındi shyǵaryp salýǵa jınaldy, al Sýaıt pen mıster Beıts tamaqty býfetke tyǵa bastady.

Óziniń qonaqjaı dosymen qoshtasqan soń, evreı Nensı men balalarǵa erip úıine qaıtty; bul ýaqytta mıster Saıks tósekke jata ketip, jas ledı oralǵansha uıyqtap almaq boldy.

Eshqandaı bógelissiz Fedjınniń turaǵyna jetken olar krıbbedjdiń on besinshi partıasyn oınap otyrǵan Tobı Krekıtpen mıster Chıtlpngtiń ústinen shyqty, sońǵy jentlmenniń jas dostaryn sheksiz máz qylyp, bul partıany da, on besin de, sońǵy alty pensin de utqyzyp qoıǵanyn aıtpaı-aq qoısaq ta bolar. Mıster Krekıt qoǵamdaǵy orny men aqyl-oıy ózinen tómen jentlmenmen oıyn ústinde kózge túsip qalǵanyna uıalsa kerek, esinen qoıyp, Saıkstyń jaǵdaıyn surap, shlápasyn aldy da, ketýge yńǵaılana bastady.

— Eshkim kelgen joqpa, Tobı, — dep surady Fedjın.

— Bir de bir tiri jan esik attaǵan joq, — dep jaýap qatty mıster Krekıt jaǵasyn kóterip jatyp. — Jalyqqannan jaman syra tárizdi ashyp kete jazdadym. Úıińizdi osynsha ýaqyt kúzetkenim úshin meni bir jaqsylap sýarýǵa tıistisiz, Fedjın. Saıtan alsyn! Prısájnyı sıaqty topas halge tústim, eger ózime tán qaıyrymdylyǵymmen myna balanyń kóńilin kótergim kelmegende Núget túrmesi tárizdi qatty uıqyǵa ketken bolar ma edim. Sumdyq ish pystyrady, bulaı bolmasa, meni qarǵys atsyn!

Osy sózdermen mıster Tobı Krekıt utyp alǵan aqshasyn tákkábbar keıippen beshpetiniń qaltasyna suǵa saldy, tan bir usaq kúmis aqshalar ózindeı adamnyń nazaryna turmaıtyn sıaqty; muny bolǵan soń ol bólmeden mańǵaz basyp shyǵyp ketti, onyń aıaǵy men etigi kózden tasa bolǵansha suqtana qaraǵan mıster Chıtlıng otyrǵandardyń bárine onymen tanysý ózine nebári on bes alty penstikke túskenin, mundaı utylýdy óziniń buıym qurly kórmeıtinin jarıalaǵan.

— Bir májnún adamsyz ǵoı, Tom, — dedi mıster Beıts, álgi sózden kóńili kóterilip.

— Tipten olaı emes, — dedi mıster Chıtlıng. — Men májnúnmin be, Fedjın?

— Sen óte aqyldy jigitsiń, qymbattym, — dedi Fedjın onyń ıyǵynan qaǵyp, ózge shákirtterine kózin qysyp.

— Al mıster Krekıt naǵyz jigit qoı. Ras pa, Fedjın? — dep surady Tom.

— Buǵan shúbá joq, qymbattym.

— Onymen tanys bolý da maqtanarlyq is emes pe? Solaı ǵoı, Fedjın— dep sózin jalǵady Tom.

— Árıne, maqtanarlyq is, qymbattym. Olar seni kóre almaıdy, óıtkeni bularmen onyń juǵysqysy kelmeıdi.

— Báse, — dep shattana daýystady Tom. — Mine másele qaıda! Ol meniń qaltamdy tazalap ketti. Biraq men qashan qalasam da aqsha taba alam ǵoı, ras pa, Fedjın?

— Árıne, tabasyń, Tom, neǵurlym erterek barsań, soǵurlym jaqsy. Bógelmeı óz utylysyńnyń ornyn toltyr, ýaqytty ozdyrma endi... Sýaıt, Charlı! Sender jumysqa ketetin ýaqyt boldy. Qımyldańdar! Uzamaı saǵat on bolady, áli eshteńe istelgen joq.

İmdy túsingen balalar Nensıge bastaryn ızesti de, shlápalaryn alyp, bólmeden shyǵyp ketti; jolaı Sýaıt pen onyń kóńildi dosy mıster Chıtlıngti muqatatyn ne túrli ázil-qaljyń oılap taýyp, kóńilderin kóterýmen boldy, desek te eger aqıqatyna kóshsek, onyń minez-qulqynda eshqandaı erekshelik, turpaıy nárseler joq edi, óıtkeni astanada jaqsy ortaǵa qabyldaný úshin mıster Chıtlıngten áldeqaıda kóp tóleıtin jas isker syrbazdar jetkilikti edi jáne óz bedelderin tap epti Tobı Krekıt sıaqty tuǵyrǵa turǵyzatyn tańdaýly jentlmender de (álgi aıtylǵan tańdaýly ortany quraıtyn) az emes-ti.

— Al endi, — dedi Fedjın, balalar bólmeden shyǵyp ketisimen. — Saǵan aqshany ákeleıin, Nensı. Bul jaı shkaftyń kilti ǵoı, men onda balalar ákelgen azyaýlaq dúnıelerdi saqtaımyn. Óz aqshamdy men eshýaqytta kilttemeımin, óıtkeni kiltteıtin de eshteńe joq, qymbattym... ha-ha-ha... kiltteıtin túgim joq. Paıdasyz kásip, Nensı, jáne arzymaıtyn jumys. Biraq men tóńiregimnen jastardyń dıdaryn kórgendi unatamyn, sondyqtan barlyǵyna da shydaımyn, shydap ta júrmin. Tynysh, — dep daýystap jiberdi ol kiltin qoınyna tyǵa berip. — Kim? Tyńdashy.

Qolyn aıqastyryp, stoldyń janynda otyrǵan qyz, shamasy, qulaǵyna emis-emis erkektiń daýsy kelgenshe bireý keldi me, ıa ketti me oǵan tıtteı de nazar aýdarmaı otyrǵan bolýy kerek. Álgi dybysty qulaǵy shalýy muń eken kóz ilespeıtin jyldamdyqpen basynan shlápasy men shálisin julyp alyp, stoldyń astyna jyttyryp jiberdi. Evreı oǵan burylǵan kezde qyz álgindegi shalt qımylyna múldem qaıshy keletin álsiz daýyspen kúnniń ystyǵyna shaǵym jasap otyrǵan-dy, biraq teris qarap turǵan Fedjın ony baıqamaı qaldy.

— Ba! — dep mińgirledi ol myna kedergige ókinish bildirgendeı. — Mynaý meniń erterek kútken kisim ǵoı, ol satymen túsip keledi. Ol ketkenshe aqsha týrasynda eshteńe deme, Nensı. Ol uzaq otyrmaıdy. On mınýttan artyq otyrmaıdy, qymbattym.

Ernine súıekti suq saýsaǵyn tıgizip, satydan aıaq dybysy estilgen kezde evreı shamdy esikke apardy. Ol esikke kelýshimen birge jetti, anaý bólmege tez kirip kelip, qyzdyń qasyna jetip barsa da, ony sońynan baıqaǵan.

Bul Monks edi.

— Meniń jas shákirt qyzdarymnyń biri ǵoı, — dedi Fedjın, beıtanys kisini kórgen Monkstyń shegine bergenin baıqap qalyp. — Ketpeı-aq qoı, Nensı.

Qyz ústelge jaqyndap, Monkske selqos qana qarady da, kózin tóńkerip áketti, biraq Monks qyzdan kózin Fedjınge aýdarǵan kezde, qyz synaı qaraǵan, ótkir kóz qıyǵyn qaıta tastady, eger bul arada ózge bir baqylaýshy bolyp, myna ózgeristi baıqasa, ol álgi eki kózqaras ta bir kisiniki degenge zorǵa nanǵan bolar edi.

— Jańalyq bar ma? — dep surady Fedjın.

— Óte mańyzdy.

— Jáne... jáne... jaqsy jańalyq pa? — dep batylsyzdaý surady Fedjın tap bir áńgimelesýshisin shekten tys keńpeıildilikpen ashýlandyryp alýdan qoryqqan adamdaı.

— Qalaı bolǵanda da jaman emes, — dep jymıa jaýap qatty Monks. — Bul joly ýaqytty men tekke óltirgem joq. Meniń sizben sóılesýim kerek.

Qyz ústelge burynǵydan da jaqyndap, ózin Monkstyń kórsetip turǵanyn sezse de bólmeden shyǵyp ketetin yqylas tanyta qoımady. Evreı, shamasy, eger qyzdy shyǵaryp jiberýge áreket jasasa daýystap aqsha jóninde aıtyp qoıar dep qaýiptense kerek, joǵaryny nusqap, Monksty ertip ketti.

— Tek biz ótkende bolǵan qarǵys atqyr qýysqa apara kórińiz, — degen kelýshiniń daýsyn estidi qyz, analar satysymen kóterilip bara jatqanda. Fedjın kúlip birdeńe dedi, onysyn qyz uǵa almady. Taqtaıdyń syqyrlaýyna qaraǵanda anaý óz serigin úshinshi qabatqa bastap áketse kerek.

Analardyń aıaq dybysynan úıden shyqqan jańǵyryq basylmaı-aq, qyz bashmaǵyn sheship, basyna kóıleginiń etegin orap, oǵan qolyn suqty da, esik aldynda tyń tyńdap tura qalǵan. Shý basylysymen, qyz bólmeden shyqty da, tańqalarlyqtaı jep-jeńil, ý-shýsyz satymen kóterilip, joǵarydaǵy qarańǵyǵa súńgip joq boldy.

Shırek saǵattaı ýaqyt bólmede eshkim bolǵan joq, sodan soń qyz álgindegideı aıaǵyn urlana basyp, qaıta oraldy, artynsha satymen túsip kele jatqan eki erkektiń aıaq dybysy estildi. Monks dereý kóshege shyǵyp ketti de, al evreı aqsha alý úshin qaıtadan joǵaryǵa órlep ketti. Ol bólmege kirgen kezde, qyz shálisi men shlápasyn kıip qaıtýǵa daıarlanyp otyr eken.

— Bul nesi, Nensı? — dep daýystap jiberdi shyraqty stolǵa qoıǵan evreı, teńselip ketip. — Júziń qandaı qup-qý.

— Qup-qý deımisiz? — dep qaıtalady qyz, oǵan qadala qaraǵysy kelgen adamdaı kózin qolymen kólegeıleı berip.

— Sumdyq bozaryp ketipti, saǵan ne boldy?

— Túk te bolǵan joq. Myna qapyryq bólmede qansha otyryp qaldym, bolǵany sol ǵana, — dep eleýsizdeý jaýap qaıyrdy qyz. — Al tileýińizdi bersin, meni qoıa berińizshi.

Ár tıynǵa ahylep-úhileı otyryp, Fedjın qyzdyń alaqanyna aqsha sanap saldy. Olar ári qaraı áńgimeni sóz-bastap bir-birine qaıyrly tún tilep aıyrylysty.

Kóshege shyqqan soń qyz esiktiń aldyndaǵy tabaldyryqqa otyra ketip birneshe sekýnd boıy ábden sasqalaqtap, aıaǵyn basa almaı qalǵandaı beı-jaı kúı keshti. Kenet qyz ornynan atyp turyp, ózin Saıks kútken jaqtan qarama-qarsy baǵytqa tura umtyldy da, birte-birte qadamyn jıiletip, aqyry júgirýge kóshti. Ábden áli quryǵan qyz, tynys alý úshin toqtaı qalǵan, biraq oıyna kelgenin oryndaı almaıtyndyǵyna kózi jetkendeı, saýsaǵyn syqyrlatyp, jylap qoıa berdi. Múmkin, kóz jasy boıyn jeńildetti me, álde jaǵdaıynyń eshbir úmitsiz ekendigin uqty ma — qyz kilt buryldy da keıingi jaǵyna qaraı bar pármenimen júgire jóneldi — bir jaǵynan joǵaltqan ýaqytynyń qarymtasyn qaıtarǵysy kelse, ekinshiden basynda tasqyndaǵan oılary qadamyn eriksiz jyldamdatqan ol ózi tonaýshyny qaldyryp ketken úıge de jetken.

Eger mıster Saıkstyń aldyna kelgende qyz qandaı da bolmasyn óz tolqýyn bildirip alsa da, anaý eshteńe sezgen joq, qyzdyń aqsha ákelgendigin bilgisi kelgen ol qanaǵattanarlyq jaýap alǵan soń, birdeńe dep mińgirledi de basyn jastyqqa qaıta salyp, úzilgen uıqysyna qaıta ketken.

Kelesi kúni qolǵa tıgen aqsha, tamaq pen ishkilikke birshama eńbektenýine týra kelgen Saıkstiń minez-qulqyna ıgilikti yqpal jasap, kedir-budyrlyǵyn jumsartqany sonsha qyzdyń minez-qulqy men ózin ustaý mánerine syn aıtýyna ýaqyty da, qulqy da bolmady. Belgili bir sheshim qabyldar aldynda bolatyn ishki arpalys, kimde-kim bolmasa qaýipti de batyl qadam jasardaǵy alańǵasarlyq pen qyzbalyq Fedjınniń sileýsin kózderinen tasa qalmas edi; ol dereý dabyl da qaqqan bolar edi. Biraq erekshe baıqaǵyshtyǵymen erekshelenbeıtin, ári kimmen aralassa da tek dórekiligimen alatyn mıster Saıks, onyń ústine joǵaryda aıtylǵandaı kóńili asa hosh júrgen mıster Saıks, qyzdyń minez-qulqynan eshbir ózgeristi kóre almady, shyndyǵynda, oǵan múldem kóńil de aýdarǵan joq, tipti onyń tolqýy áldeqaıda kózge uryp tursa da, ananyń sezigin týǵyzýy ekitalaı nárse edi.

Keshkilik qyzdyń órekpýi kúsheıe tústi, ymyrt jabyla ol tonaýshynyń janynda qashan mas bolyp, uıyqtap ketedi dep kútip otyrdy, júzi qup-qý, al kózderi janyp tur, tipti Saıkstiń ózi buǵan tań qalǵan.

Bezgekten álsiregen mıster Saıks kereýette jatyp, qýatyn azaıtý úshin jıpne ystyq sý aralastyryp otyrǵan, úshinshi álde tórtinshi márte toltyrý úshin Nensıge stakanyn jyljytqan-dy, kenet qyzdyń túri ony aıran-asyr etti.

— Ah, múrdem keteıin! — dep daýsy shyǵyp ketken ol qolyn tireı kóterilip, qyzdyń betine úńilgen.

— Sen tirilgen ólikten aınymaısyń. Ne bop qaldy?

— Ne bop qaldy deımisiń? — dep qaıtalady qyz. — Eshteńe de. — Maǵan nege kózińdi baqyraıtasyń?

— Bul ne aqymaqtyq taǵy? — dep surady Saıks, qyzdyń qolynan shap berip, dóreki qımylmen julqyp. — Bul ne bolǵany? Oıyńda ne bar? Ne týraly oılap tursyń sen?

— Kóp nárse jaıynda, Bıll, — dep jaýap berdi qyz tula boıy dir etip, kózin qolymen jaýyp. — Biraq báribir emes pe?

Jańaǵy ótkir kózqarastan góri myna sózder aıtylǵandaǵy kólgirsigen kóńildi daýys Saıkske qatty áser etse kerek.

— Meniń saǵan aıtarym, — dedi Saıks, — eger sen beztek juqtyryp almasań, nemese naýqas bolmasań, onda bul aradan basqa erekshe bir qaýipti nárseniń ıisi shyǵady. Sen osy álgi... Joq, saıtan alǵyr, sen ony isteı qoımassyń?

— Neni isteı qoımaspyn? — dep surady qyz.

— Bul álemde, — dedi Saıks, qyzdan kózin aıyrmaı, bul sózderdi ózinshe mińgirlep, — álemde budan senimdirek qyz joq, áıtpese men muny úsh aı buryn-aq baýyzdap tastaǵan bolar edim. Munyń bezgegi ustaǵaly tur, mine solaı.

Osy dálelmen ózin tynyshtandyrǵan Saıks stakandy tóńkerip tastady, al sonsoń gújildeı balaǵattap, dárisin berýdi talap etti. Qyz ornynan jyldam kóterilip, oǵan arqasyn berip turyp, tez dári quıdy da, anaý iship bolǵansha stakandy demep turdy...

— Al endi, — dedi tonaýshy, — meniń qasyma otyr, tur kelbetiń de ádettegideı bolsyn, áıtpese óziń tanymaı qalatyndaı etip bezendirip beremin.

Qyz onyń aıtqanyna kóndi. Saıks onyń qolyn qysyp ustap, jastyqqa qısaıa ketti de, júzinen kózin aıyrǵan joq. Kózi bir ashylyp, bir jumylyp, qaıta ashylyp, qaıta jumyldy. Ol ábigerlene aýnaqshydy, eki-úsh mınýttaı qalǵyp ta ketti, sonda da basyp qaıta-qaıta shoshyna kóterip, jan-jaǵyna alaqtady, kenet qaıta tura bergisi kelgen mezette tereń uıqyǵa shomdy. Saýsaqtary jazylyp ketti, kótergen qoly álsiz jyǵyla berdi — ol tap bir essiz-tússiz jatqandaı edi.

— Aqyry, apıyn áser etti-aý, — dep sybyrlady qyz, kereýetten tura berip, — biraq, múmkin qazir tym kesh bolyp ketken shyǵar.

Uıyqtatatyn sýsynǵa qaramastan Saıkstyń aýyr doly ıyǵyna qona túsetindeı álsin-álsin shoshyna qaraǵyshtap shlápasy men shálisin jyldam kıip aldy, sonan soń tósekke jaımen eńkeıip, tonaýshyny erninen súıip alyp, bólmeniń esigin dybyssyz ashyp, kóshege júgirip shyqty.

Bas kóshege aparatyn qap-qarańǵy tuıyq kóshede kúzetshi saǵat toǵyz jarym bolǵandyǵyn aıqaılap turdy.

— Soqqaly kóp boldy ma? — dep surady qyz.

— Shırek saǵattan keıin ondy da soǵady, — dedi kúzetshi fonaryn munyń betine taqap.

— Al men ol jerge bir saǵattan erte jete de almaspyn, — dep mińgirlegen qyz, ananyń janynan óte shyqty da, kóshemen júgire jóneldi. Sıntel-Fıldsten Londonnyń Vest-Eıdsine qaraı baǵyt alyp júgirip kele jatqan kósheler men ıesiz tuıyq, kóshelerdegi kóptegen dúkender jabylyp ta qalypty. Saǵat ondy soqqan kezde, onyń shydamy shegine jetti. Qyz janama tar jolmen quıǵytyp kele jatqan, júrginshilerdi qaǵyp-soǵyp, attardyń dál tumsyǵynyń astynan qarǵyp ótip joldy kesip ótýdi shydamsyzdana kútip turǵan kisilerdiń tobyryn da jaryp keledi.

— Myna áıel esinen adasqan shyǵar, — deıdi júrginshiler onyń sońynan qaraý úshin buryla berip, bul ýaqytta qyz eki ókpesin qolyna alyp ári qaraı ushyp bara jatady.

Qyz qalanyń dáýletti bóligine ilingen kezde, kósheler de keńip sala bergen, bul arada onyń jandármenmen júgirýi ózi qastarynan ótken neken-saıaq júrginshilerdiń odan ármen áýesqoılyǵyn qozdyrdy. Bireýleri onyń qaıda asyǵyp bara jatqanyn bilgisi kelgendeı adymdaryn jıiletti, al ony qýyp jetip, júzine úńilgenderi qyzdyń ári qaraı zymyrap bara jatqanyna tańdanysyp qala berisken.

Degenmen álgiler birtindep qala berdi de, qyz aqyry óz saıahatynyń maqsatty jerine jetkende jalǵyz qalǵan bolatyn. Bul Haıd-parktiń janyndaǵy typ-tynysh, ásem kóshedegi semályq pansıon edi. Kóz uıaltar jaryq janyp turǵan esiktiń aldyna kelgende saǵat on birdi soqty. Aldymen ol boıyn jınap alý úshin, az-kem aıaldaǵysy kelip edi, biraq saǵattyń soǵysy boıyna qýat berip, qyz holǵa kirdi. Qaqpashy óz ornynda bolmaı shyqty. Qyz jan-jaǵyna jasqana qarap, satyǵa qaraı bettegen.

— Beri qarańyz, — dedi ásem kıingen áıel, art jaǵyndaǵy esikten shyǵyp, — sizge munda kim kerek?

— Osy úıge toqtaǵan ledı qajet edi, — dedi qyz.

— Ledı? — dedi álgi jaqtyrmaı. — Qandaı ledı?

— Mıss Meılı, — dedi Nensı.

Bul kezde Nensıdiń ústi-basyna zer salyp shyqqan álgi áıel jaqtyrmaı kóz tastap, áńgimege bir erkekti shaqyrdy. Nensı óz ótinishin qaıtalady.

— Sizdi kim dep baıandaımyz? — dedi qyzmetshi.

— Famılıany ataýdyń qajeti joq, — dep jaýap qatty Nensı.

— Qandaı sharýamen? — dep sózin jalǵady anaý.

— Bul jaıynda da eshteńe deýdiń qajeti joq, — dep qarsylyq bildirdi qyz. — Meniń ledıdi kórýim kerek.

— Ketińiz, — dedi qyzmetshi, muny esikke qaraı ıtermelep. — Jeter endi, taıyp turyńyz.

— Meni bul aradan súırep shyǵýyńyzǵa bolady, al ózim ketpeımin, — dep aıqaılap jiberdi qyz. — Shynymen-aq sizderdiń aralaryńyzda— dep sózin jalǵady qyz jan-jaǵyna jaltaqtap — mendeı beıshara paqyrdyń tilegin oryndaıtyn birde-bireýdiń bolmaǵany ma?

Bul jalynysh basqa qyzmetshilermen birge myna kórinisti jaıbaraqat baqylap turǵan aspazshyǵa áser etti de, ol áńgimege aralasý úshin alǵa shyqty.

— Baıandaı salsańshy, Djo, seniń neń ketedi, — dedi álgi.

— Odan ne paıda bar? Jas ledı mynandaı pendeni qabyldaı qoıar deımisiń?

Nensıdiń kúdikti beınesine degen myna ısharat tórt qyzmetshi áıeldiń kókireginen ashý-yza týǵyzyp, olar bul ońbaǵan óz jynysyn masqaralap júr, sondyqtan eshbir aıaýsyz ony shuńqyrǵa laqtyryp tastaý kerek degen talap qoıdy.

— Maǵan ne isteseńder ony isteńder, — dedi qyz erkekterge qaıta qarap, — biraq aldymen meniń ótinishimdi oryndańdar, men týraly baıandaýlaryńyzdy qudaı atynan ótinip suraımyn.

Jumsaq júrekti aspaz qyzdyń tilegin taǵy qýattap, aqyry aldymen kóngen qyzmetshi bul tapsyrmany oryndaıtyn bolyp is sonymen tynǵan.

— Sóıtip ne aıtý kerek? — dep surady ol tómengi satyda bir aıaǵymen turyp.

— Bir jas áıel mıss Meılımen ońasha tildesýdi qatty ótinip suraıdy deńiz, — dep jaýap qatty Nensı, — al ledı meniń aıtqanymnan bir aýyz sóz estigen soń, áńgimeni aıaǵyna deıin tyńdaǵysy kele me, joq, ótirikshi aldamshy esebinde qýyp shyǵa ma, ony ózi sheshsin.

— Siz tipten tabandy ekensiz, — dedi qyzmetshi.

— Siz osy sózdi ǵana aıtyp, — dedi qyz, — maǵan jaýabyn ákelińiz. Qyzmetshi satymen júgire jóneldi. Óńi sup-sur Nensı, tynysyn ázer alyp, erni dirildep, balıǵaty buzylmaǵan qyzmetshi áıelderdiń qatty aıtqan shanshý sózderine qulaq tigip turdy; al qyzmetshi qaıta oralyp, jas áıelge joǵary shyǵa bersin degen kezde analar odan ári jeligip ketken.

— Bul jalǵanda sypaıylyq saqtap ne qajet? — dedi birinshi qyzmetshi áıel.

— Tipti otqa da janbaǵan kúnniń ózinde keıde altynnan qalaıyny artyq baǵalaıtyn kezi bolady, — dedi ekinshisi.

Úshinshisi «ledıler neden jasalady eken?» degen uǵynyqsyz saýalmen shektelse, tórtinshisi «Qandaı masqara!» degen kvartettiń negizin salǵan da, aqyry barlyǵynyń da sózi osyǵan saıǵan-dy.

Munyń birine de nazar aýdarmastan — júregine bir aýyr tas túskendeı edi, — Nensı, tula boıy dir-dir etip, qyzmetshiniń sońynan tóbege ilingen sham jaryq túsirip turǵan kishkentaı aýyzǵy bólmege kirdi. Qyzmetshi osy arada qyzdy qaldyryp shyǵyp ketti.

XL TARAÝ

Joǵarydaǵy taraýda aıtylǵan oqıǵalardyń jalǵasy bop tabylatyn ádetten tys kezdesý

Qyzdyń ómiri kóshede, Londondaǵy qylmystylardyń eń qalyń orda-qordalarynda ótse de, onyń janynda áıelge tán ádeptilik saqtalyp qapty, ózi kirgen esiktiń qarsysyndaǵy esiktiń ar jaǵynan jaımen basqan aıaq dybysyn estigen kezde, qyz endi bir sekýndtan keıin tek kishkentaı bólme kýá bolatyn qarama-qaıshylyqty oılady, óz masqaralyǵynyń búkil aýyrtpalyǵyn sezinip, ózi kezdesýge qulshynǵan adamnyń qasynda bolýǵa áli kelmeıtindeı búrisip qaldy.

Biraq osyndaı izgi sezimimen buzylǵandar men qorlanǵandardyń, sondaı-aq keýdesoǵar, menmenderdiń jaman qasıeti — tákapparlyq aıqasyp jatty. Ury-qary tonaýshylardyń beıshara sybaılasy, dar aǵashy kóleńkesinde júrgen eń ońbaǵan qylmyskerlerdiń járdemshisi, jamanshylyqtyń batpaǵyna ábden bylǵanǵan pendeniń ózi áıelge tán sezimtaldyq tanytýǵa kelgende tym tákappar edi, sábı shaǵynda-aq sanasynan izi óshken, ondaı qasıetti, ózin adamzatpen baılanystyryp turǵan sol bolsa da, qyz osaldyq dep túsinetin. Qarsy aldynda turǵan qyzdyń boıynyń suńǵaq, óziniń ádemi ekendigin kórerlikteı ǵana kózin kóterdi de, basyn jorta qam-qareketsiz shaıqap qoıyp:

— Sizge jetý ońaı bolǵan joq, sýdaryná. Meniń ornymda bolsa talaılar solaı isteıtindeı jábirlenip, ketip qalsam, siz qashan da bolmasyn buǵan qatty ókingen bolar edińiz, — dedi.

— Eger sizge dórekilik kórsetse, men buǵan qatty ókinemin, — dep jaýap qatty qyz. — Muny esińizden shyǵarýǵa tyrysyńyz. Endi meni nege kórgińiz kelgenin aıtyńyzshy. Men siz suraǵan kisiniń tap ózimin.

Meıirimdi jumsaq daýys, momyn kishipeıildilik, tákapparlyqtyń nyshanyn da kóre almaý qyz múldem kútpegen jaǵdaı bolǵandyqtan kóz jasyn tógip qoıa berdi.

— Ah, sýdaryná! —dep daýystap jiberdi ol qolyn aıqastyryp— Eger sizdeıler kóbirek bolsa... mendeıler azyraq... azyraq...

— Otyryńyzshy, — dep ótindi qyz. — Eger siz kedeı bolsańyz ıakı áldeqandaı baqytsyzdyqqa dýshar bolsańyz, onda men qolymnan kelgenshe járdemdesýge ázirmin. Otyryńyzshy.

— Maǵan tura berýge ruqsat etińizshi, ledı, — dedi qyz áli de jylap turyp, — jáne menimen kim ekenimdi bilmeı turyp, bulaısha jyly sóılespeńizshi. Áıtpese kesh bolar. Myna... Myna esik jabyq pa?

— Iá, — dedi Roz, eger qajet bolsa ózine tezirek járdem kelerlikteı birneshe qadam shegine berip. — Siz bul saýaldy maǵan nege qoıyp tursyz?

— Óıtkeni, — dedi qyz, — óıtkeni, men sizdiń qolyńyzǵa ózimniń jáne ózgelerdiń ómirin usynǵaly turmyn. Men — Pentonvıldegi úıden shyqqan kúni keshte kishkentaı Olıverdi Fedjın shalǵa aparyp bergen qyzdyń tap ózimin.

— Siz be?! —dep aıqaılap jiberdi Roz Meılı.

— Iá, menmin, sýdaryná, — dep jaýap qatty qyz. — Men ózińiz de estigen urylardyń arasynda júretin arsyz áıeldiń tap ózimin, — qudaı ózi jar bolsyn! — esim kirgeli beri, kózim London kóshesin kórgeli beri pesheneme jazylǵannan ózge jaqsy ómirdi de, meıirli sózdi de estigen emespin. Menen qoryqpańyz, ledı. Túrime qaraǵandaǵydan góri men áldeqaıda jaspyn, biraq men osyǵan úırenip ketkem. Men jurtqa toly kóshemen júrip ótkende, eń sorly degen áıelderdiń ózi teris aınalady.

— Qandaı sumdyq edi! —dedi qyz oǵash áńgimeshiden eriksiz shegine berip.

— Júginip, qudaıǵa qulshylyq etińiz, ledı, — dedi qyz, — sizdiń dostaryńyz bar, sonaý balalyq shaǵyńyzdan sizdi baǵyp-qaǵyp, qorǵady, siz besikten bastap men sıaqty ash, jalańashtyqty, buzaqylyq pen maskúnemdikti jáne odan da soraqyny bilmeı óstińiz. Men mundaı sózdi aıta alam, sebebi meniń besigim qarańǵy túkpir men jyra boldy... meniń ajal tósegim de sol bolmaq.

— Men sizdi aıaımyn, — dep úzip-úzip sóıledi Roz. — Sizdi tyńdap turǵanda júregim tilinip barady.

— Qaıyrymdylyǵyńyz úshin qudaı jar bolsyn sizge, — dedi qyz. — Eger siz meniń keıde nendeı kúıge túsetinimdi bilseńiz, rasynda da meni aıar edińiz. Biraq men álgilerden qupıa túrde qashyp kettim, eger olar estip qalǵanymdy aıtý úshin osynda «kelgenimdi bilse, árıne, meni joq qylar edi. Siz Monks esimdi kisini bilesiz be?

— Joq, — dedi Roz.

— Al ol sizdi biledi, — dedi qyz, — sizdiń osynda toqtaǵandyǵyńyzdan da habardar. — Meniń sizdi taýyp alǵanym da ananyń osy jerdi aıtqanyn qulaǵym shalyp qalǵandyǵynan ǵoı.

— Men mundaı famılıany eshýaqytta estimeppin, — dedi.

— Iaǵnı, ol bizge basqa esimmen kelip júrgen boldy, — dedi qyz, — men buryn da solaı dep shamalaǵam. Biraz ýaqyt burynyraq, sizderdi tonamaqshy bolyp, Olıverdi terezelerińizden engizip jiberetinnen biraz keshirek, álgi kisiden kúdiktenip, bir kúni túnde Fedjınmen ekeýiniń áńgimesin tyńdap edim. Sóıtip, Monkstiń men sizden suraǵan adamnyń tap ózi ekenin túsingen edim...

— Iá, — dedi Roz, — túsindim.

— ...Monks, — dep sózin jalǵady qyz, — Olıverdi eki balamen birge biz odan alǵash aıyrylyp qalatyn kúni kezdeısoq kórip qalypty da, ózi izine túsip júrgen bala ekenin birden tanyǵan eken, — biraq qandaı maqsatpen — sony uǵyna almadym. Sóıtip ol Fedjınmen shart jasasady, eger Olıverdi qaıta qolǵa túsirse, ol belgili soma alady, eger ony ury etip shyǵarsa, odan da kóp alatyn bolady, al bul Monkske birdeńege qajet eken.

— Nege qajet bolypty? — dep surady qyz.

— Máseleniń mánisin uǵyný úshin tyń tyńdap turǵan meniń kóleńkemdi qabyrǵadan anaý baıqap qaldy, — dep jaýap qatty qyz, — men de qapysyn taýyp, lyp etip ýaqtyly shyǵyp, ustatpaı kettim. Sóıtip ony keshe keshten beri kórgenim joq.

— Al keshe ne bolyp edi?

— Qazir sizge aıtaıyn, ledı. Keshe keshkilik ol taǵy keldi. Olar taǵy da joǵary kóterilip ketti de, kóleńkem áshkerelemes úshin men oranyp alyp, esiktiń janynan taǵy tyń tyńdadym. Birinshi estigenim Monkstiń sózi boldy: «Sóıtip, balanyń kim ekendigin anyqtaıtyn jalǵyz aıǵaq sý túbinde, al ony balanyń sheshesinen alǵan kári qaqpas tabytynda shirip jatyr». Fedjın ekeýi ishek-sileleri qatyp, muny isteýdiń sáti qalaı túskendigin aıta bastady, al Monks bala týraly sóılep, qatty ashýlanyp, shaıtannyń balasynyń aqshasyn qolyna da túsirgenin; degenmen oǵan ózge ádispen qol jetse durys bolar edi degendi aıtty; ákesiniń menmen ósıetin kelemej qylý úshin, — dedi ol, balany qalanyń bar túrmesine tyǵyp, qandaı bolmasyn aýyr qylmysy úshin sodan soń darǵa tartsa, oǵan muny Fedjın op-ońaı-aq daıarlar edi.

— Bul ne bolǵany sonda?! —dep aıqaılap jiberdi qyz.

— Munyń bárin men aıtyp otyrǵanmen, ledı, barlyǵy da tap-taza shyndyq, — dep jaýap qatty qyz. — Sodan keıin Monks sizge beıtanys, al meniń qulaǵym úırengen boqtyq sózben óshpendiliginiń ýytyn qaıtarý úshin óz basyna qaýip tónbese, balany óltirip-aq tastar edi, biraq bul múmkin bolmaǵandyqtan, endi balanyń taǵdyr bul tamaǵynan kózin aıyrmaıdy, ananyń shyqqan tegi men ómirin biletin bolǵandyqtan, salmaq ta men jaqta, múmkin balaǵa kesel keltirýdiń sáti túser dedi. «Qysqasyn aıtqanda, Fedjın, — dedi ol, — siz evreı bolsańyz da, óz baýyrym Olıverge men qurǵandaı tuzaqty siz áli eshkimge de qura alǵan joqsyz».

— Baýyryna deımisiz! — Rozdyń daýysy shyǵyp ketti.

— Onyń sózi osylaı boldy, — dedi Nensı shoshyna alaqtap, ózi sóılep turǵan bar ýaqytta ózin Saıkstiń sulbasy qýyp júrgendikten qyz jan-jaǵyna jaltaqtaýmen bolǵan. — Biraq áli bitken joq. Ol siz týraly jáne taǵy bir ledı týraly aıtqanda, shamasy, Olıverdi sizderdiń qolǵa tap qylǵan ne qudaıdyń, ne shaıtannyń isi bolar dedi de, ishek-silesi qatyp, ózin munyń tipti qýantatynyn, óıtkeni, eki aıaqty kúshiktiń kim ekendigin bilý úshin eger qoldarynda bolsa júzdegen, tinti myńdaǵan fýnttaryn aıamaǵan bolar edi dedi.

— Shynymen-aq osylaı degeni me? — dep surady óńi qýaryp ketken Roz.

— Ol shekten tys batyl, ári kektene sóıledi, — basyn shaıqaı til qatty qyz. — Óshpendilik oty órship turǵanda ol ázildemeıdi. Men budan da soraqy ister qolynan keletinderdi bilemin, biraq myna Monkstiń sózin bir márte tyńdaǵannan góri, ondaılardy on ret tyńdaǵan lázim. Qazir tym kesh bolyp ketti, meniń qandaı ispen júrgenimnen analar seziktenip qalmas úshin úıge tez jetýim kerek.

— Biraq meniń qolymnan ne keledi? — dedi Roz. — Siz-siz bul aıtylǵandardan qandaı paıda kelmek? Úıge qaıtam deısiz be? Álgindeı sumdyq sózdermen sýrettegen joldastaryńyzǵa nege qaıtqyńyz keledi? Men qazir kórshi bólmeden shaqyryp ákele qoıatyn bir jentlmenge osy aıtqandaryńyzdy qaıtalasańyz, jarty saǵattyń ishinde sizdi bir qaýipsiz jerge ornalastyrar edi.

— Meniń qaıtqym keledi, — dedi qyz. — Men qaıtýǵa tıispin, — sebebi... mundaı is jóninde ne aıtýǵa bolar edi, kúnásiz ledı?... óıtkeni, men sizge áńgimelegen adamdardyń ishinde bireý bar, eń jankeshtisi de sol, men ony tastap kete almaımyn, qazirgi qapas ómirden qutylý úshin bolsa da ony tastap kete almaımyn.

— Sizdiń álgi súıkimdi balaǵa ara túsýińiz, — dedi qyz, — qaterli qaýipke qaramastan estigenińizdi maǵan aıtý úshin osynda kelgenińiz, aıtqandaryńyzdyń shyndyǵyna kózimdi jetkizip turǵan myna beıneńiz, opyq jeýińiz ben uıatyńyz — osynyń bári sizdiń áli de túzelýge múmkindigińiz barlyǵyna sendiredi meni. O! —dep qolyn aıqastyra aıqaılap jiberdi qyzý qandy qyz betin jas jýyp, — basqa áıeldiń alǵash ret, alǵash ret ekendigine men senimdimin, aıaýshylyq bildire jany ashyp jalbarynýyna qulaq túrińiz; qulaq salyńyz sózime, erteńgi nurly bolashaq úshin sizdi qutqaryp qalýyma keńshilik ete kórińiz!

— Sýdaryná, — dep aıqaılap jiberdi qyz jerge tizerlep qulaı berip, — perishtedeı qaıyrymdy sýdaryná! Meni osyndaı sózdermen túńǵysh ret baqytqa bólegen sizsiz, eger men muny birneshe jyl buryn estigende, sóz joq, kúnáharlyq pen qaıǵy-qasiret jolynan qaıtarǵan bolar edi. Biraq qazir tym kesh, tym kesh.

— Opyq jep, kúnáni jýýǵa, — dedi Roz, — eshqashan da kesh bolmaıdy.

— Kesh! — jan azabyn tartqan qyzdyń daýysy shyǵyp ketti.

— Qazir men ony tastap kete almaımyn. Men onyń ajalyna sebepker bolǵym kelmeıdi.

— Nege oǵan siz sebepker bolmaqsyz? — dep surady Roz.

— Eshteńe de ony qutqara almas edi! — dep aıqaılap jiberdi qyz. — Eger sizge aıtqanymdy, ózgelerge de aıtsam, eger de barlyǵyn qolǵa túsirse, ol árıne, ajaldan qashyp qutyla almas edi. Ol ishindegi eń jankeshtisi de, ári sondaı qatygez edi.

— Sondaı adam úshin, — dep aıqaılady Roz, — siz bolashaqqa degen barlyq úmitińizden, tez arada qutylamyn degen senimnen ada bolýyńyz múmkin be? Bul esýastyq qoı!

— Munyń ne ekenin ózim de bilmeımin, — dep jaýap qatty qyz. — Tek qana biletinim, mundaı nárse tek bir ǵana menimen emes, janshylyp, taptalyp qalǵan ózimdeı júzdegen jandardyń basynda bolatyn nárse. Meniń qaıtýym kerek. Qolymnan istegen zulymdyqtaryma qudaıdyń jibergen zaýaly ma, barsha azap pen soqqyǵa qaramastan men oǵan qaıta oralǵym kep turady, tipti aqyr aıaǵynda sonyń qolynan óletinimdi bilgen kúnde de meni soǵan qaraı tartyp turar edi.

— Meniń ne isteýim kerek? — dep aıqaılap jiberdi Roz. — Men sizdi bosata almaımyn.

— Siz bosatýǵa tıissiz, sýdaryná! Jáne sizdiń bosatatynyńyzdy men bilemin de, — dep qarsylyq bildirdi qyz ornynan tura berip, — Siz meniń ketýime kedergi jasamaısyz, óıtkeni, men sizdiń qaıyrymdylyǵyńyzǵa sendim, jáne solaı isteı alatyn bolsam da sizden eshqandaı ýáde berýdi talap etkem joq.

— Onda sizdiń aıtqandaryńyzdan qandaı paıda bolmaq? — dedi Roz, — bul qupıany qalaıda ashý kerek, áıtpese ózińiz qol ushyn berem degen Olıverge budan qandaı paıda kelmek?

— Sizdiń tanystaryńyzdyń arasynda, árıne, bárin muqıat tyńdap ap, qupıany shashpaı, sizge ne isteý qajettigine aqyl beretin qandaı bolmasyn bir qaıyrymdy jentlmen bar shyǵar? — dedi qyz.

— Al eger qajet bola qalsańyz men sizdi qaıdan tabamyn? —den surady Roz. — Álgi sumpaıy jandardyń qaıda turatynyn tipten bilgim kelmeıdi, biraq siz budan bylaı belgili bir ýaqytta bir jerde serýendep júrer me edińiz?

— Siz meniń qupıamdy berik saqtaýǵa jáne kezdesýge jalǵyz ózińiz nemese senimdi adamyńyzben kelýge ýáde etesiz be? Meni ańdymaımyn dep te ýáde beremisiz? — dep surady qyz.

— Sizge saltanatty ýádemdi bereıin, — dep jaýap qatty Roz.

— Árbir jeksenbi kúngi on birde, — dedi qyz endi oılanbastan, — eger tiri bolsam, London kópiriniń ústinde júremin.

— Endi bir mınýt kidire turyńyzshy, — dep daýystady Roz, qyz tez-tez basyp esikke bet alǵan kezde. — Taǵy bir márte óz jaǵdaıyńyzdy, jáne ony ózgertýdiń múmkindigi týyp turǵanyn aqylǵa sap kórińizshi. Men myna málimetterdi óz erkińizben ákelgenińiz úshin ǵana sizge qaryzdar bop otyrǵanym joq, jáne de sol sebepti, siz tup-týra shyńyraýdyń jıeginde turǵan áıelsiz. Bir ǵana sóz ózińizdi qutqarýy múmkin bop turǵanda siz shynymen-aq tonaýshylar tobyry men álgi adamǵa oralǵyńyz kele me? Zulymdyqpen sumdyqqa qaıta baryp jabysýǵa sizdi azǵyryp turǵan ne nárse? Júregińizdiń bir de bir qylyn meniń qozǵaı almaǵanym ba? Osynaý sumdyq soqyrlyqty jeńip shyǵý úshin men sizdi shaqyrarlyqtaı eshbir dúnıeniń bolmaǵany ma?

— Sizder tárizdi jap-jas, qaıyrymdy da sulý ledı de júregin jaýlatyp alǵanda, — dep nyq jaýap qatty qyz, — mahabbat olardy qaıda bolsa, sonda bastap jónelýi... tipti úıi, ómirin tolyqtyryp turǵan dostary, tabynýshylary bar sizdeı jandardy da eliktirip áketedi. Tabyttyń qaqpaǵynan ózge basynda eshbir baspahanasy joq, basy aýyryp, baltyry syzdap, ıakı ajaly jete qalsa aýrýhana kútýshilerinen ózge janyna kep basyn súıer bir dosy joq men sıaqtylar azǵyndaǵan júregin qandaı bolmasyn erkekke berip, óziniń búkil baqytsyz ómiri boıy eshkim ıelenbegen ornyn soǵan ıelendiredi. Aıańyz bizdi, ledı! Áıelge tán sezim ataýlydan bizde bireý ǵana qalǵandyqtan aıaı kórińiz, onyń ózi de qatal úkim boıynsha, bizge jan tynyshtyǵy men maqtanysh emes, azap pen tán taýqymetin ákeledi.

— Tym qurysa biz qaıtadan kezdeskenimizshe, — dedi Roz, az-kem únsizdikten soń, — sizge adal ómir súrýge múmkindik bererlikteı menen biraz aqsha alýǵa kelisim berińizshi!

— Soqyr tıyn da almaımyn! — dep qolyn siltedi qyz.

— Meniń sizge kómektespek bolǵan áreketime qarsylyq ete kórmeńiz! — dedi Roz meıirli únmen qyzǵa jaqyndaı berip. — Men sizge jan-tánimmen qol ushyn bergim keledi.

— Eger meni birden o dúnıege attandyryp jiberseńiz, sýdaryná! — dep qolyn salalady qyz, — kómektiń eń úlkenin kórsetken bolar edińiz, óıtkeni men búgin buryn-sońdy eshqashanda sezinbegen qaıǵy shektim, únemi ózimniń kim ekendigim jaıynda oılanýmen boldym, eń durysy sol ózim turyp kelgen tozaqta ólgenim bolar. Qudaı ózi sizge jar bolsyn, qaıyrymdy ledı, ózim qansha masqaralyqqa batsam, sizge sonshama baqyt ákelsin!

Osy sózderden soń daýsyn shyǵara óksı jylaǵan baqytsyz qyz shyǵyp ketti de, shynaıy ómirdegi dúnıeden góri qasqaqqandaı tús tárizdi oǵash kezdesýden jany jabyrqaǵan Roz Meılı kresloǵa otyra ketip, oıyn jınaqtaýǵa árekettendi.

XLI TARAÝ

Jańa jaǵdaılar jáne kútilmegen nárseniń de qyrsyq tárizdi jalǵyz júrmeıtindigin baıandaıdy

Qyzdyń jaǵdaıy shynynda da, aýyr da qıyn edi. Olıverdiń ómirin qundaqtaǵan syryn bilýge degen essiz qushtarlyqpen qosa ózimen jańa ǵana áńgimelesip, buǵan jas, taza qyz esebinde sengen baqytsyz áıeldiń qupıa málimetin qaster tutpaı qoıa almady. Onyń sózi men túr kelbeti mıss Máılıdiń júregin tolqytpaı qoımady; óz qamqorlyǵyndaǵy jas balaǵa degen mahabbatyna tap osyndaı álgi sorlyǵa kúnásin jýǵyzyp, keýdesinde úmit otyn tutandyrsam degen qushtarlyq qosyldy.

Bular Londonda tek úsh-aq kún turmaqshy bolǵan-dy; al sodan keıin birneshe aptaǵa teńiz jaǵalaýyndaǵy bir túkpirge ketpek edi. Astanaǵa kelgen alǵashqy kúnniń tún ortasynan aýyp bara jatty. Qyryq segiz saǵat ishinde oıǵa túıgenin iske asyrý úshin qandaı áreket jasaýy kerek? Nemese sezik týdyrmastan sapardy qalaı keıinge qaldyrýǵa bolady?

Bularmen mıster Losbern de ere shyqqan, ol taǵy eki kún osynda qalýǵa tıis edi, biraq Roz osy bir tamasha jentlmenniń qyzý qandylyǵyn jaqsy biletin, munyń qyzdy qorǵaýdaǵy dálelderin tájirıbeli bireý qoldamasa, Olıverdi ekinshi márte urlaýdyń sebepkerine qarsy burq ete túskeli turǵan onyń ashý-yzasynyń qandaı bolaryn Roz aıdan-anyq shamalaǵan. Asqan saqtyq pen baıqampazdyq tanytýǵa jetkilikti negizder jeterlikteı, al eger bul isti mıssıs Meılıge bildirse, onyń dereý álgi parasatty doktordyń adal-keńesine júgineri haq. Zań jaǵynan aqyl berer adamǵa kelsek — tipti oǵan qalaı tildesýdi qyz bilgen kúnniń ózinde de — bul týraly álgi sebepterge baılanysty oılaýdyń da qajeti joq sıaqty. Onyń basyna Garrıden kómek suraý týraly bir oı kele qalǵan, biraq bul onymen sońǵy kezdesý týraly estelikti oıatyp jiberdi de, qyzǵa ony keri shaqyrý asa yńǵaısyz sıaqty kórindi; múmkin, — bul oıdan qyzdyń kózine jas úıirildi, — ol bul týraly oılaýdy da qoıyp, budan jyraq jerde ózin baqyttyraq sezinetin shyǵar.

Árqıly dolbarlardan mazasy ketip, bir áreketten ekinshisine, odan basqasyna yńǵaı berip, qaıtadan bárinen de bas tartyp, san qıly oılardan basy qatqan Roz uıqysyz, ábigerli tún ótkizdi. Kelesi kúni bárin qaıtadan aqylǵa salyp, ábden tuıyqqa tirelgen soń, qyz Garrımen tildesýge sheshim qabyldaǵan.

«Eger munda oralý oǵan azapty bolsa, — dep oılady qyz, — maǵan qandaı aýyr deseńizshi! Biraq, bálkim, ol kelmes; ol jazyp jiberer nemese kelýin kelgenimen menimen kezdesýden qashqalaqtap júrer — keter aldynda sóıtti ǵoı. Olaı ister degen joq em, biraq sonysy ekeýimizge de jaqsy boldy». Osy arada Roz qalamyn túsirip alyp, munyń habarshysy bolǵaly otyrǵan qaǵazynyń ózi kóz jasynyń kýásy bolmasyn degendeı teris aınaldy.

Roz qolyna qalamyn elý retteı alǵanmen qaıtadan qoıa salady, hattyń alǵashqy jolyn qaıta-qaıta oılastyryp, birde-bir sóz jaza almaı otyrǵan kezde, kenet dene qorǵaýshysy retinde mıster Djaılspen kóshede qydyryp júrgen Olıver bólmege asyǵyp-úsigip, jańa ábigerdi bildirgendeı qatty qobaljyǵan keıippen kirip keldi.

— Seniń qutyńdy qashyrǵan ne nárse? — dep surady Roz, oǵan qarsy júrip.

— Ne derimdi de bilmeımin... Meniń dáp qazir tynysym jıiletip, qalatyn shyǵar, — dep jaýap qatty bala. — Ah, qudaıym-aı! Aqyry men ony kóretin boldym-aý, meniń bar shyndyqty aıtqanyma sizderdiń de kózderińiz jetedi endi!

— Men buǵan eshqashan da shúbálanǵan emespin, — dedi Roz, onyń kóńilin ornyqtyryp. — Ne bop qaldy ózi? Kim týraly aıtyp tursyń?

— Men álgi jentlmendi kórdim, — dedi Olıver ár cózin qınala aıtyp. — Maǵan sonshama qaıyrymdylyq jasaǵan jentlmendi kórdim. Ózimiz jıi aýyzǵa alatyn mıster Braýnloýdy!

— Qaıdan? — dep surady Roz.

— Ol kúımeden shyǵyp, — dep jaýap qatty Olıver, qýanyshtan jylap jiberip, — úıge kirip ketti. Men onymen tildese almadym, sóılese almaǵanym, ol meni baıqaǵan joq, tula boıym dirildep, oǵan jaqyndaýǵa boıymda álim qalmady. Biraq meniń ótinishimmen mıster Djaıls onyń qaıda turatynyn surap, bilip keldi. Qarańyzshy, — dedi Olıver, bir japyraq qaǵazdy jaza berip. — Myna jerde, ol myna jerde turady... Men tap qazir sonda baram!.. Ah, qudaıym-aı, qudaıym-aı, ony qaıtadan kórip, daýsyn estigende qaıter ekem men!

Balanyń baılanyssyz qýanyshty daýysy kóńilin alańdatqan Roz adresine qarap edi — Strendtegi Kreıvn-Strıt delingen eken. Qyz dereý osy kezdesýdi paıdalanyp qalýǵa bekindi.

— Tezirek! — dep aıqaılady qyz. — Kúıme jaldasyn dep aıt. Sen menimen birge barasyń. Qazir tekke ýaqyt ótkizbeı, men seni sonda alyp baram. Men tek biz bir saǵatqa bir jaqqa ketemiz dep apaıǵa eskertip keleıin, sodan soń senimen ketýge daıar bolam.

Olıverdi asyqtyrýdyń da qajeti joq edi, bes mınýttan keıin olar Kreıvn-Strıtke qaraı tartyp bara jatty.

Bular kelip jetken soń, Roz qart jentlmendi munymen kezdesýge daıarlaý úshin degen syltaýmen Olıverdi kúımede qaldyrdy da, óz vızıt kartochkasyn qyzmetshiden berip jiberip, mıster Braýnloýdy asa dilger jumyspen kórgisi keletindigin aıtqan. Uzamaı qaıta oralǵan qyzmetshi qyzdy joǵary kóterilýge shaqyrdy, onyń sońynan joǵary qabatqa kóterilgen mıss Meılı ústine bótelke tústes frak kıgen, jyly júzdi qartań jentlmenge ushyrasty. Onyń janynda qalyń kezdemeden shalbar men getr kıgen taǵy bir qart jentlmen otyr; onyń júzi pálendeı jyly emes, jýan taıaǵynyń sabyn qysyp ustap, soǵan ıegin taıanyp qalǵan.

— Ah, qudaıym-aı! — dedi bótelke tústes frakty jentlmen ornynan asyǵa turyp, úlken qurmetpen:

— Keshirim ótinemin, boıjetken ledı... men bir qaıdaǵy bir jabysqaq jandardyń biri shyǵar desem... ǵafý ótinemin sizden. Otyrýǵa rahym etińiz.

— Mıster Braýnloý bolarsyz, solaı ma, ser? — dep surady Roz, sóılegen jentlmenge kózin aýdara berip.

— Iá, bul men, — dedi qart jentlmen. — Al myna kisi meniń dosym, mıster Grımýıg... Grımýıg, siz bizdi birneshe mınýtke qaldyra turmas pa ekensiz?

— Ketýin ótinip, men bul jentlmenniń mazasyn almas edim, — dep sózge aralasty mıss Meılı. — Eger men máseleden durys habardar bolsam, meniń sizben sóılespek dúnıemdi bul kisi de bilýge tıisti.

Mıster Braýnloý ıilip qoıdy. Asqan tákapparlyqpen ıilgen mıster Grımýıg otyrǵyshtan tura berip, ol taǵy bir pań tájim jasady da, qaıtadan otyra ketti.

— Meniń sizderdi qatty tań qaldyrýyma daý joq, — dep sózin bastady Roz az-kem qysylǵanyn ózi de sezine turyp. — Biraq sizder burynyraqta asqan qaıyrymdylyqpen meniń bir kishkentaı súıikti dosyma qamqorlyq jasaǵan kórinesizder, ol jaıynda taǵy da birdeńe estigilerińiz keletin shyǵar dep oılaımyn.

— Apyraı, á? — dedi mıster Braýnloý.

— Sizder ony Olıver Tvıst esimimen bilesizder, — degendi qosyp qoıdy Roz.

Qyzdyń aýzynan osy sózdiń shyǵýy-aq muń eken, barsha nazaryn aldynda jatqan nán kitapqa aýdaryp otyrǵandaı kóringen mıster Grımýıg ony gúrs etkizip edenge túsirip aldy da, otyrǵyshtyń arqalyǵyna shalqaıa ketip, qyzǵa qadala qarady, onyń júzinen aıran-asyr tańdanystan ózge eshteńe bilinbeıtin edi; ol uzaq ýaqyt, mán-maǵynasyz kózin baqyraıtyp qaldy da, sonan soń munysynan ózi de qysylyp qalǵandaı, jalma-jan burynǵy beı-jaı kúıine qaıta kóship, bet aldynan kóz almaı, ishin tartyp edi, úni syrtqa shyqpaı, qarnynyń bir túkpirinen jaı tapqandaı boldy.

Tańdanǵany tap osyndaı odaǵaı túrde bilinbegenimen mıster Braýnloý da budan kem qaıran qalmaǵan-dy. Ol otyrǵyshyn mıss Meılıge qaraı jyljytyp, bylaı dedi:

— Súıkimdi de jas ledı, máseleniń qaıyrymdylyq pen izgi nıettiligine tıispeı-aq qoıyńyz; bul týrasynda eshkim eshteńe bilmeıdi. Eger álgi beıshara bala jónindegi meniń bilip kelgen nashar pikirimdi ózgerterlikteı qandaı da bolmasyn dálel keltirerlikteı múmkindigińiz bolsa, qudaı úshin menimen bólisińiz.

— Ońbaǵan bala! Eger olaı bolmaı shyqsa, men óz basymdy ózim jeýge ázirmin, — dep gújildedi mıster Grımýıg; daýsy tap bir aýzyn ashpaı sóılegendeı betiniń bir de bulshyq eti jybyr etken joq.

— Ol júregi jumsaq, jany jaqsy bala, — dedi Roz qyzara sóılep, — jasyna qaramaı taǵdyry tartqyzǵan aýyr taýqymetten keýdesine ornaǵan sonshalyq názik sezim men sheksiz berilýshilik odan alty ese úlkenderde bolsa da zor qurmetke ıe bolar edi.

— Meniń jasym alpys birde ǵana, — dedi mıster Grımýıg, áli de bet-aýzy búlk etpeı, — eger bul sharýaǵa shaıtannyń ózi aralasyp ketpese, álgi Olıver qaıtse de on ekige kelýi kerek... Men bul arada kimdi meńzep otyrǵanyńyzdy túsinbedim.

— Meniń dosyma nazar aýdarmaı-aq qoıyńyz, mıss Meılı, — dedi mıster Braýnloý, — onyń aıtpaǵy bul emes.

— Joq, sol, — dep mińgirledi mıster Grımýıg.

— Joq, ol emes, — dedi ashýlana bastaǵan mıster Braýnloý.

— Eger olaı emes bolsa men óz basymdy ózim jeýge ázirmin, — dep mińgirledi mıster Grımýıg.

— Olaı bolsa kesip tastaýǵa turarlyq eken onyń, — dedi mıster Braýnloý.

— Ony kim isteı alatynyn óte kórgim keler edi, — dedi mıster Grımýıg, edendi taıaǵymen taq etkizip.

Osylaısha biraz jerge barysqan eki qart jentlmen birneshe márte temeki ıiskesip, ózderiniń turaqty dástúrlerimen bir-biriniń qoldaryn qysysty.

— Sóıtip, mıss Meılı, — dedi mıster Braýnloý, — sizdiń meıirimdi júregińizdi qozǵaǵan áńgimege qaıtyp oralaıyq. Álgi beıshara bala jóninde qandaı málimetterińiz baryn siz maǵan aıtasyz ba? Jáne de ony izdep tabý úshin qolymnan kelgen bar múmkindigimdi sarp etkendigimdi de aıta ketýge ruqsat etińiz. Anglıadan attanyp ketken kezden beri, bala meni aldap ketti-aý, onyń burynǵy áriptesteri meni tonaýǵa kóndirgen bolar degen alǵashqy pikirim aıtarlyqtaı shaıqalyp qalyp edi.

Bul ýaqytqa deıin onyń jınaqtap úlgergen Roz mıster Braýnloýdyń úıinen shyqqan kezden bergi Olıverdiń basynan keshkenderin az ǵana sózben aıtyp shyqty, tek ońashada keıinirek bildirmek bolyp Nensıdiń málimetin búgip qaldy; qyz áńgimeniń aıaǵyn Olıverdiń sońǵy birneshe aılardaǵy jalǵyz ókinishi óziniń burynǵy qamqorshysy ári dosymen kezdesýge múmkindiginiń joǵy ǵana bolǵandyǵy dep aıaqtady.

— Qudaıǵa shúkir! — dep daýystap jiberdi qart jentlmen. — Bul men úshin asa zor qýanysh, asa zor qýanysh! Biraq siz, mıss Meılı, onyń qazir qaıda ekendigin aıtqan joqsyz. Eger men sizdi kinálasam keshirińiz... biraq siz ony nege erte kelmedińiz?

— Ol esiktiń syrtyndaǵy kúımede kútip otyr, — dep jaýap qaıyrdy Roz.

— Meniń úıimniń esiginiń syrtynda! — dep aıqaılap jiberdi qart jentlmen.

Basqa eshbir sóz aıtpastan, ol bólmeden shapshań basyp shyǵa jóneldi, satymen júgirip túsip, kúımeniń tepkishine aıaǵyn saldy da, kúımege atyp shyqty.

Onyń sońynan esik jabylysymen mıster Grımýıg basyn kóterip, oryndyqtyń bir sıraǵyn aınalý kindigi etip, ornynan turmastan taıaǵymen tireı, stoldan ustaǵan kúıi úsh márte aınalyp shyqty. Osyndaı jattyǵýyn jasaǵan soń, ornynan turyp, syltı basyp bar pármeninshe bólme ishin ońdy-soldy kezip ketti de, sonan soń kenetten Rozdyń aldyna toqtaı qalyp, eshqandaı kirispe sózsiz qyzdy súıip aldy.

— Tynysh! — dedi ol, myna oǵash qylyqtan az-kem shoshynyp qalǵan jas ledı ornynan turyp ketken kezde. — Qoryqpańyz. Men qart adammyn, sizge atańyzdaımyn. Siz tamasha qyzsyz!.. Siz maǵan unaısyz... Minekı, bular da keldi!

Shyndyǵynda da ol burynǵy ornyna otyryp úlgermesten Olıverdi ertken mıster Braýnloý kirip keldi, balany mıster Grımýıg asa jaıdary qarsy aldy; eger osy baqytty mınýt Olıverdiń qam-qaraketine mazasyzdanǵan Roz úshin jalǵyz ǵana syı-qurmet bolsa, qyz sony tolyǵynan alǵandaı edi.

— Aıtpaqshy, biz umytyp ketýge bolmaıtyn taǵy bireý bar, — dedi mıster Braýnloý qońyraý qaǵyp. — Munda mıssıs Bedýındi jibere qoıyńyzshy.

Qarıa ekonomka sol sátte jetip kelip, taǵzym etti de, jarlyq kútip tura berdi.

— Kún sanap kózińiz nasharlap barady, Bedýın, — dedi az-kem keıigen mıster Braýnloý.

— Rasynda da nashar kóretin boldym, ser, — dedi qart ledı. — Meniń jasymda jyldar ótken saıyn kóziń jaqsarmaıdy, ser.

— Men sizge muny ózim de aıtar edim, — dedi mıster Braýnloý, — degenmen kózildirik kıip qarańyzshy... Sizdi nege shaqyrǵanymnyń baıybyna áli bara almaı tursyz ba?

Qart ledı kózildirik izdep qaltalaryn aqtara bastaǵan. Biraq jańa synaqqa Olıverdiń shydamy jetpedi de, atyp turyp, áıeldiń qushaǵyna kirip ketti.

— Qudaıǵa quldyq! — dep daýystady qart ledı balany aımalap turyp. — Mynaý meniń kúnásiz balam ǵoı!

— Meniń kári nánam-aı! — dep aıqaılady Olıver.

— Ol qaıta oralypty, onyń qaıta oralatynyn men bilgem! — dep daýystady qart ledı balany qushaǵynan bosatpaı. — Túri qandaı ádemi, ózi qaıtadan jentlmen balasynsha kıinip alypty! Osynsha ýaqyt qaıda júrsiń dep? Ah, mynaý sol súıkimdi júz ǵoı, tek ondaı appaq qýdaı emes, sondaǵy múláıim kózi, tek ondaǵydaı muńdy emes! Men eshqashanda myna kózderin, jumsaq jymıysyn umytqan joqpyn, jap-jas, qam-qareketsiz kezimde kózderin jumǵan ózimniń súıikti balalarymmen birge men muny kún saıyn kórip júrdim ǵoı.

Aýyz jappastan sóılep, qanshalyqty óskenin anyqtaý úshin birese Olıverdi ózinen alystatyp, birese keýdesine qaıta qysyp, saýsaǵymen shashynan tarap, qaıyrymdy kempir onyń ıyǵyna basyn qoıyp, birese kúlip, birese jylady.

Kempir men Olıverdi áserlerin bólisýge ońasha qaldyryp, mıster Braýnloý Rozdy basqa bólmege ertip ketti de, sol arada qyzdyń Nensımen kezdesýi jaıynda tyńdaǵan áńgimesi ony aıran-asyr tańdandyryp, tipti sasyp ta qalǵan. Qyz óziniń dosy mıster Losbernge bul syryn nege aıtpaǵanyn da túsindire ketti. Qart jentlmen muny durys dep tapty da, doktormen bul týrasyndaǵy áńgimeni óz moınyna aldy. Bul jospardy tezinen iske asyrý úshin ol qonaqúıge saǵat keshki segizde keletin bolyp, oǵan deıin barlyq oqıǵaǵa mıssıs Meılıdi qanyq, etetin bolyp kelisti. Osyndaılyq aldyn-ala sharalar talqylanǵan soń, Roz ben Olıver úılerine qaıtty.

Qaıyrymdy doktordyń qanshalyqty ashýlanatyny týrasynda Roz tipten qatelespepti. Oǵan Nensıdiń tarıhyn aıtyp berýi-aq muń eken, ol qarǵys-balaǵatty burshaqtaı jaýdyryp, ana qyzdy mıster Bleters pen Dafftyń alǵashqy qurbandyǵyna shalyp jiberetinin aıtyp kárlendi, tipti álgilerge barý úshin shlápasyn da kıe bastap edi.

Aıtary joq, eger ony ózi de qyzý qandy mıster Braýnloýdyń kúıip-piskeni men, mundaı asyǵys qadamnan aınytý úshin neǵurlym syıymdy dálelder men qarsy pikirler keltirmegende ol ashý ústinde artyn bir sekýnd ta oılanbastan oıyndaǵysyn iske asyrary haq edi.

— Shaıtan alǵyr, mundaı jaǵdaıda ne isteý kerek? — dep surady tynymsyz doktor, ekeýi ledılerge qaıtyp kelgen soń. — Álgi erkek jáne áıel jynysty qaýǵabastarǵa alǵys aıtyp, Olıverge kórsetken qaıyrymdylyqtary úshin syı-qurmettiń belgisi retinde árqaısysyna júz fýntten aqsha alýlaryn ótinýimiz kerek pe nemene?

— Tipten olaı emes, — dep kúle qarsylyq bildirdi mıster Braýnloý, — biraq biz saqtyqpen, asqan kóregendikpen qımyldaýymyz kerek.

— Saqtyq pen kóregendik! — dep daýystap jiberdi doktor. — Maǵan salsa barlyǵyn da jiberetinim...

— Mańyzdysy qaıda jiberý emes! — dep sózin bólip jiberdi mıster Braýnloý. — Aqylǵa salyńyzshy, biz ony qaıda jibergen kúnde de alǵa qoıǵan maqsatymyzǵa jete alamyz ba?

— Qandaı maqsatqa? — dedi doktor.

— Olıverdiń shyqqan tegin bilip, eger álgi áńgime ras bolsa, alaıaqtyqpen aıyrǵan murasyn ózine qaıtarý she?

— Mine másele qaıda? — dedi mıster Losbern qol oramalyn jelpinip. — Men bul týrasynda múldem umytyp ketippin.

— Baıqaısyz ba? — dep sózin jalǵady mıster Braýnloý, — eger tipti beıshara qyzdy jaıyna qaldyryp, oǵan qaýip tóndirmeı, ana ońbaǵandardy sotqa bergen kúnniń ózinde de biz munymen ne utamyz?

— Quryǵanda birnesheýin darǵa tartar edi, — dedi doktor, — qalǵandaryn aıdap jiberer edi.

— Tamasha! — dep jymıa sóıledi Braýnloý, — biraq óz ýaqytynda bulardyń bári de soǵan bararyna esh kúmán joq, al eger iske biz aralasyp, aldyn orasaq, onda, menińshe, Don-Kıhottyń qylyǵyn qaıtalaımyz da, óz múddemizge, qalaı bolǵanda da Olıverdiń múddesine keri áreket jasaǵan bop shyǵamyz, túptep kelgende munyń ekeýi bir-aq nárse.

— Qalaısha? — dep surady doktor.

— Minekı qarańyz. Eger bizge anaý Monks degendi sóıletýdiń sáti túspese, onyń qupıasyn ashýda tótenshe qıyndyqtarǵa kezigetindigimiz aıdan anyq. Buǵan onyń sybaılastary joq jerde ǵana qýlyqpen qol jetkizýge bolady. Tipti ony tutqynǵa aldy degende de, bizdiń oǵan qarsy eshqandaı aıǵaqty dálelimiz joq. Ol tipti álgi shaıkamen (tobyrmen), (bizdiń bilýimizshe áıtpese istiń biz biletin jaıyna qaraǵanda) birde-bir tonaýǵa da aralaspaǵan. Tipti ony aqtap jibermegen kúnde de, eń myqtaǵanda, ony alaıaqtyǵy men qańǵybastyǵy úshin túrme jazasyna ǵana kesedi, álbette, budan keıin odan biz múldem aırylyp qalamyz, soqyr, sańyraý, mylqaý bir naqurystan artyq jaýapty odan da ala almaısyń.

— Olaı bolsa, — dep qyzýlana til qatty doktor, — men sizden taǵy da suraıyn: biz osy anaý qyzǵa berilgen ýádemen baılanyp qaldyq dep oılamaısyz ba? Ýáde asa jaqsy pıǵylmen berildi ǵoı, biraq...

— Ótinemin sizden, mazasyzdanbaı-aq qoıyńyz, qymbatty jas ledı— dedi mıster Braýnloý sóılemekke yńǵaılana bergen Rozdyń aldyn orap.

— Ýáde buzylmaıdy. Bizdiń isimizge ol tıtteı de bolmasyn kesir keltirer dep oılamaımyn. Degenmen biz belgili bir áreketke kiriser aldynda álgi qyzdy jolyqtyryp, zańmen emes, bizben istes bolý sharty boıynsha Monksti kórsete alar ma eken, sony bilýimiz kerek. Eger buǵan qyz kónbese, nemese bul qolynan kelmese, onda álginiń qandaı qýystarǵa baratynyn, biz jazbaı taný úshin syrt kelbetin sýrettep berýine kelisýimiz kerek. Qyzben jeksenbiniń keshinen erte jolyǵýǵa bolmaıdy, al búgin seısenbi. Men barlyqtaryńyzǵa kóńilderińizdi ornyna túsirip, bul isti tipti Olıverdiń ózinen de qupıa saqtaýǵa keńes berer edim.

Sharýanyń taǵy bes kúnge keri syrylǵanyna qynjylyp, mıster Losbern bet-aýzyn qanshama tyrjıtqanmen, tap qazir budan jaqsy jospary bolmaǵandyqtan, ári Roz ben mıssıs Meılı Braýnloýdy úzildi-kesildi jaqtaǵandyqtan, qart jentlmenniń usynysy biraýyzdan qabyldandy.

— Bizge qol ushyn berýi úshin, — dedi ol, — óz dosym Grımýıgke sóıleskim kelip edi. Ol oǵash minezdiń adamy, biraq asa kóregen, bizge naqty kómek kórsetýi yqtımal, aıta ketý kerek, ol zań bilimin alǵan kisi, biraq jıyrma jylda jalǵyz ǵana is tapsyrylǵandyqtan, ol advokattyq qyzmetten boıyn aýlaq salǵan, bul oǵan rekomendasıa bola ma, joq pa ony ózderińiz sheshińizder.

— Eger maǵan da óz dosymmen sóılesýge múmkindik berseńizder, sizge óz dosyńyzben áńgimelesýge qarsylyǵym joq, — dedi doktor.

— Biz muny kópshilik daýyspen sheshýge tıistimiz, — dep jaýap qatty mıster Braýnloý. — Ol kim edi?

— Myna ledıdiń uly... jas ledıdiń eski dosy, — dedi doktor mıssıs Meılıdi nusqap, sonan soń qyzǵa mándi kóz tastap.

Roz qyp-qyzyl bop ketti, biraq bul usynysqa qarsylyq etken joq (múmkin óziniń azshylyq jaǵynda qalatynyn sezgen shyǵar), nátıjesinde Garrı Meılı men mıster Grımýıg komıtetke kirdi.

— Álbette, — dedi mıssıs Meılı, — bul zertteýdi jalǵastyrýǵa tıtteı bolmasyn úmit bar kezde biz qalada qalamyz. Bárimizdiń boıymyzdy bılep alǵan ortaq maqsat jolynda men eshqandaı tynymsyz áreketten de, eshqandaı shyǵynnan da tartynbaımyn, eger sizder úmittenýge áli de bolady dep sendirseńizder men munda tipti bir jyl da turýǵa ázirmin.

— Tamasha, — dep ilip áketti mıster Braýnloý. — Al endi meni qorshaǵandardyń júzinen Olıverdiń áńgimesiniń aqıqattyǵyn rastaýda meniń óz ornymda bolmaǵanym qalaı, nege men kenetten elden ketip qaldym degen suraý qoıǵylaryńyz kep otyrǵandyǵyn túsingendikten, sizderge shart qoıýǵa ruqsat etińizder: ómir tarıhymdy aıtýdy ózim qajet dep tappaıynsha maǵan eshqandaı da saýal bermeısizder. Nanyńyzdar maǵan, mundaı ótinish bildirýime jetkilikti negizim bar, áıtpese tipti oryndalmaıtyn arman týǵyzyp, onsyz da bastan asyp jatqan qıyndyqtar men ókinishterdi ulǵaıtyp alýymyz múmkin. Ketelik! Keshki astyń ázir bolǵanyn málimdegen, al jasóspirim Olıver bolsa japadan-jalǵyz kórshi bólmede otyr, eki ortada ol birge bolý bizdi toıdyrǵan soń, ózinen qutylý úshin biz astyrtyn sóz baılasyp jatyr dep oılap qalar.

Osy sózden soń qart jentlmen mıssıs Meılıge qolyn usynyp, ony asqanaǵa ertip ketti. Rozdy ertken mıster Losbern sońdarynan ilesti de, májilis jabyldy.

XLII TARAÝ

Olıverdiń eski tanysy óz boıynan danyshpandyqtyń aıqyn belgilerin baıqap, astananyń kórnekti qaıratkerine aınalady

Mıster Saıksti uıyqtatyp, óz moınyna alǵan sharýasyn oryndaý úshin Nensı Roz Meılıge asyǵyp bara jatqan keshte, hıkaıamyzda birshama nazar aýdarýǵa turalyq eki kisi Úlken Soltústik jolymen Londonǵa taıap kele jatty. Bular áıel men erkek bolatyn, — áıtpese, múmkin, bulardy áıel men erkek jynystylar deý oryndy shyǵar, birinshisi uzyn tura, qısyq aıaq, olpy-solpy, súıekti, jasyn tap basyp aıtý qıyn edi: bala kezinde jetilmeı qalǵan úlkenge uqsasa, úlkeıgende boıy tym soraıyp ketken balaǵa uqsaıtyn. Áıel áli jas, biraq denesi shymyr da, kónbis edi, arqasyna tańylǵan nán túıinshektiń salmaǵyn buıym qurly kórmeıdi. Seriginiń pálendeı júgi joq, arqasyna asa salǵan taıaqtyń ushynda qol oramalǵa oralǵan áldeqandaı jep-jeńil bir túıinshek bylǵań-bylǵań etedi. Osy jaǵdaı, sondaı-aq up-uzyn sıraqtary qyzdan birneshe qadam ozyp ketýge múmkindik jasap keledi. Ol anda-sanda artyna burylyp, anany jaıbasarlyǵy úshin kinálaǵandaı, shapshańyraq bassańshy degendeı basyn shydamsyzdana shaıqaıdy.

Aınalasyndaǵy dúnıege tek qaladan zymyrap kele jatqan pochta kúımelerin ótkizip jiberý úshin, jol jıegine ysyrylǵanda ǵapa nazar aýdaryp, olar shańdy jolmen ilbı basady; bular Haıget qaqpasynyń astynan ótken kezde, alda kele jatqan jolaýshy toqtap, serigine shydamsyzdana aıqaılady:

— Júrseńshi! Júre almaımysyń, nemene? Týý, óziń jalqaý ekensiń ǵoı, Sharlott!

— Kótergen júgim aýyr ǵoı meniń — dedi oǵan jaqyndaı bere áıel sharshaǵannan demin ázer alyp.

— Aýyr deımisiń? Joqty sóılemeseńshi! Al sen nemenege jaratylyp ediń? — dedi erkek, óz túıinshegin ekinshi ıyǵyna aýystyra berip. — Taǵy dem alǵyń keldi me? Kisiniń qanyn qaınatýǵa senen sheber kim bar eken?

— Áli alys pa? — dep suraǵan áıel úıilgen topyraqqa súıene berip, anaǵan qarady, ter betin jýyp tur.

— Qaıdaǵy alys! Biz jettik dep aıtýǵa bolady, — dedi uzyn sıraq jolaýshy aldyńǵy jaqty nusqap. — Qarasańshy! Minekı, Londonnyń ottary.

— Beri sanaǵanda da oǵan deıin áli eki mıldeı bop qalar, — dep kóńilsiz ún qatty áıel.

— Eki mıl me, jıyrma ma, ony oılaýdyń qajeti joq, — dedi Noe Kleıpol, bul sonyń ózi bolatyn.

— Tur da bas ilgeri, áıtpese teýip jiberetinimdi aldyn-ala eskertem!

Ashýdan murny burynǵydan da qyzaryp ketken Noe, osy sózderden soń álgi aıtqanyn iske asyrǵysy kelgendeı joldan beri ótip edi, áıel odan ári sóz talastyryp jatpaı onymen qatarlasyp júrip ketti.

— Túnde qaıda baryp panalamaqsyń, Noe? — dep surady áıel, bular taǵy birneshe júz qadam júrgen soń.

— Men qaıdan bileıin, — dep ars etti jaıaý júristen kóńil kúıi aıtarlyqtaı nasharlaǵan Noe.

— Jaqyn mańnan bolar dep úmittenemin, — dedi Sharlott.

— Joq, jaqyn mańnan emes, — dep jaýap qatty mıster Kleıpol. — Estımisiń, jaqyn mańnan emes. Iaǵnı, bul týrasynda oılap ta qajeti joq.

— Nege jaqyn mańda emes?

— Meni neni bolmasyn olaı istegim kelmeıdi desem, bul eshqandaı nege, neliktensiz-aq jetkilikti bolýǵa tıis, — dep tákappar pishinmen til qatty mıster Kleıpol.

— Nege sonsha ashýlanasyń? — dedi serigi.

— Eger biz qandaı da bolmasyn qalaǵa taıaý traktırlerdiń birine toqtasaq, Saýerberı sońymyzdan qýyp shyǵyp, kári tumsyǵyn sonda suqsa, qolymyzǵa buǵaý salyp, arbasyna tıep qaıta alyp ketse keremet tamasha bolar ma edi, — dep mysqyldaı sóıledi mıster Kleıpol. — Joq! Men ketkende qandaı da bolmasyn tabylǵan eń tar kóshelerine sińip ketem, jolda kezdeskenderdiń ishinen eń jupyny traktır tappaı jáne toqtamaımyn. Meniń ıyǵymda basymnyń barlyǵy úshin ózińniń baqytty juldyzyńa táýba qyl; eger men qýlyqqa basyn, ózge jolmen ketpegende, dala arqyly oralmaǵanda, siz, sýdaryná, endigi bir jeti boıy berik esiktiń ar jaǵynda otyrar edińiz! Ózińe de keregi sol, sebebi sen aqymaqsyń!

— Sen sıaqty zerek emestigimdi ózim de bilemin, — dep jaýap qatty Sharlott, — biraq bar kinány maǵan artpa jáne meni qamap qoıar edi demeseńshi. Men ondaı jaǵdaıǵa ushyrasam, árıne, seni de otyrǵyzar edi ǵoı.

— Kasadan aqshany alǵan sen ǵoı, sen ekenińdi óziń de bilesiń, — dedi mıster Kleıpol.

— Men ony sen úshin aldym ǵoı, súıikti Noe, — dep qarsylyq bildirdi Sharlott.

— Al men ony ózime qaldyrdym ba? — dep surady mıster Kleıpol.

— Joq. Sen maǵan sendiń jáne alyp júrýime ruqsat ettiń, óıtkeni, sen súıkimdi, ári tamasha jigitsiń, — dedi de ledı ony ıyǵynan qaǵyp, qoltyǵynan ustady.

Bul shyndyqqa janasatyn, biraq mıster Kleıpolda soqyr sezimmen oılanbastan óz senimin jurtqa arta salatyn ádet joq edi, bul jentlmenniń ózindik tulǵasyn bere turyp, aıta ketý kerek, onyń Sharlottqa sengen sebebi eger ózderin ustaı qalsa, aqsha áıelden tabylsyn degendigi bolatyn, bul oǵan urlyqqa eshqandaı qatynasy joq ekendigin bildirýge múmkindik berip, ári eshqandaı ý-shýsyz taıyp turýyna jaqsy edi. Árıne, istiń mynadaı bet alysynda ol óz ádisin áıelge túsindirip jatpady, olar beıbit túrde ári qaraı kete bardy.

Zerdeli josparyn basshylyqqa alǵan mıster Kleıpol Izlıngtondaǵy «Perishtege» jetkenshe toqtamastan júre berdi, osy arada ol júrginshiler toby men kólikterdiń kóptigine qarap, Londonnyń bastalar tusy osy bolar dep túıdi. Jurt eń kóp júretin kósheler qaısy, ıaǵnı qaısysynan qashyǵyraq júrý kerek, sony shamalaýǵa ǵana az-kem aıaldap, ol Sent-Djon-Roýdqa buryldy da, uzamaı Greıs-Inn-Leın men Smıtfıldtiń arasyndaǵy adamnyń basyn aınaldyratyn, las tuıyq kóshelerge tereńdeı berdi. Londonnyń tap ortasynda turǵanmen qalanyń bul bóligi júrek aınytar, tym jupyny edi de, qaıtadan salýǵa sheshim qabyldanǵan.

Sońynan Sharlotty ertken Noe Kleıpol osy kóshelermen kele jatty, anda-sanda qandaı bolmasyn bir traktırsymaqty kózben sholyp ótý úshin jolǵa shyǵady da syrt kórinisi adamy kóp úıge uqsasa ári qaraı júre beredi. Aqyry ol syrt túri buryn kórgenderine qaraǵanda áldeqaıda tym aıanyshty da las bireýiniń aldyna toqtap, joldy kesip ótip, janama joldyń qarsy betinen qaraǵyshtap, aqyry óziniń túndi osynda ótkizbek nıeti barlyǵyn habarlady.

— Túıinshekti beri ákel, — dedi Noe, ony áıeldiń ıyǵyna bekitken qaıysty aǵytyp jatyp, — ózińmen sóılespese jaǵyńdy ashpa. Bul mekeme qalaı atalady eken... úsh... úsh nemene?

— Múgedek— dedi Sharlott.

— «Úsh múgedek», — dep qaıtalady Noe. — Nesi bar, tamasha jarnama. Alǵa! Menen bir qadam qalma. Kettik!

Osyndaı jarlyǵyn berip, ol ıyǵymen shıqyldaǵan esikti ıterip ashyp, serigimen birge úıge kirdi.

Sórege shyntaqtap, kir-kir gazetti oqyp turǵan jas evreıden ózge býfette jan joq eken. Ol Noege qatty qadalyp qarady, al Noe oǵan qadala qaraǵan.

Eger Noe prıýt balasynyń kıimimen júrse evreıdiń kózin bulaısha baqyraıtýyna negizi bolar edi; biraq Noe kúrtesi men tósindegi belgiden qutylǵan bolatyn, bylǵary shalbar men jumysshynyń qysqa kóılegin kıgen-di, bular traktırge kelýshilerdiń nazaryn aýdararlyqtaı erekshe nárseler emes edi.

— «Úsh múgedek» osy ma? — dep surady Noe.

— Bul mekeme solaı atalady, — dep jaýap qatty evreı.

— Biz jolda jolyqtyrǵan derevnádan kele jatqan bir jentlmen, osynda barýǵa aqyl berip edi, — dedi Noe, shyntaǵymen Sharlotty túrtip qoıyp, munysy, bálkim, tótenshe qýlyǵyna áıeldiń nazaryn aýdaryp, ózin qurmet tutsyn degeni me, al múmkin anaý tańdanǵanyn bildirip qoımasyn dep eskertkeni bolar. — Bizdiń osynda qonyp shyqqymyz keledi.

— Bul týrasynda men bilmeımin, — dedi Barnı, ol traktırshiniń kómekshisi bolatyn. — Baryn surap keleıin.

— Baryn bilip kelgenshe, bizdi basqa bólmege aparyp, tońazytylǵan sıyr eti men syra ákelip berińizshi, — dedi Noe.

Barnı aıtqanǵa kóndi — bulardy art jaqtaǵy kishkentaı bólmege ertip kelip, aldaryna suraǵan taǵamdaryn qoıdy, bularyn bolǵan soń ol jolaýshylarǵa osynda túneýine bolady degendi aıtyp, súıkimdi jupty aýqattanýǵa ońasha qaldyryp ketip qaldy.

Bul bólme býfettiń artynda birneshe baspaldaq tómen edi, sondyqtan mekemeniń kez kelgen ózim degen adamy edennen nebári bes fýttaı joǵarydaǵy tıtteı terezeni jaýyp turǵan perdeni syrǵytyp, artqy bólmedegi qonaqtardy kórip qana qoımaı, ózin baıqap qalar dep esh qaýiptenbesten, (tereze buryshta, qabyrǵa men tiginen turǵan jýan bóreneniń ortasynda edi, osy araǵa baqylaýshy ornalasatyn) qulaǵyn qorshaýǵa tosyp, olardyń áńgimesiniń jelisin de jetkilikti túrde estı alatyn. Mekeme qojaıyny bes mınýttaı qupıa terezeden kózin aıyrmady, al Barnı joǵaryda atalǵan málimetterdi aıtyp, oralǵany da sol edi, barǵa óziniń jas shákirtteri jaıynda bilý úshin Fedjın kirdi.

— Tsss... — dep sybyrlady Barnı. — Kórshi bólmede bóten bireýler otyr.

— Bóten bireýler... — dep sybyrlaı qaıtalady shal.

— Iá, jáne de keremet jup, — degendi qosyp aıtty Barnı. — Syrttan kelgender, eger qatelespesem, sizdiń qolaıyńyzǵa jaǵatyndaı.

Fedjın bul málimetti zor yqylaspen tyńdaǵandaı kórindi. Tabýretke shyǵyp alyp, ol jaıymen kózin áınekke tosty, óz ornynan mıster Kleıpoldyń tabaqtan tońazytylǵan sıyr etin qalaı alyp, saptaıaqtaǵy syrany qalaı ishkeni jáne janynda únsiz iship-jep otyrǵan Sharlotqa da álgilerinen bolar-bolmas sybaǵa berip otyrǵandyǵyn kórýine bolatyn edi.

— Ege, — dep sybyrlady Fedjın Barnıge qarap, — myna jigit maǵan unaıdy. Ol bizge qajet bolýy múmkin.

Qyzdy qalaı úıretýdi ol ábden biledi. Tyshqandaı tyqyryńyzdy bildirmeńiz, súıiktim, olardyń ne jaıynda sóılesip jatqanyn estýime mursat berińiz.

Betin qaıtadan áınekke jaqyndatyp, qorshaýǵa qulaǵyn tosqan zymıan qart, saıtanǵa jarasatyn kýaqy keıippen muqıat qulaq túrdi.

— Endi bylaı, meniń jentlmen bolǵym keledi, — dedi mıster Kleıpol, aıaǵyn soza berip, basynan tyńdaýǵa Fedjın úlgirmeı qalǵan áńgimesin jalǵastyryp. — Qarǵys atqyr eski tabyttarmen aınalysýym jeter endi, Sharlott. Meniń jentlmendershe ómir súrgim keledi, al sen eger qalasań, ledı bolasyń.

— Meniń bolǵym-aq keler edi, qymbattym, — dedi Sharlott. — Biraq kún saıyn kasa tazalap, qashyp ketýdiń sáti kele bere me?

— Kasany saıtan alsyn! — dedi mıster Kleıpol. — Kasadan basqa da tazalaıtyn nárseler bar.

— Seniń oıyńa kelgen ne nárse? — dep surady serigi.

— Qaltalar, áıelder qolsómkeleri, úıler, pochta kúımeleri, bankter, — dedi mıster Kleıpol syranyń áserimen shabyttanyp.

— Biraq sen munyń bárin isteı almaısyń ǵoı, qymbattym, — dedi Sharlott.

— Men mundaı nárseler qolynan keletinderdiń tobyna qosylýǵa tyrysyp kórem, — dep jaýap qatty Noe. — Bizdiń aıaǵymyzdan turyp ketýimizge olardyń járdemi tıedi. Seniń óziń de elý áıelge tatısyń, eshýaqytta sendeı qý da, zymıan jandy kórgen emespin.

— Ah, qudaıym-aı, senen muny estý qandaı jaǵymdy edi! — dep aıqaılap jiberdi Sharlott ananyń dóreki júzinen súıip alyp.

— Al, jaraıdy, shekten shyǵa erkeleýdiń qajeti joq, áıtpese men ashýlanamyn! — dep pańdana sóıledi Noe áıeldi ózinen aýlaqtata berip. — Men áldebir toptyń basshysy bolǵym keledi, ýysymnan eshkimdi shyǵarmaı, eshqaısysyna bildirmeı báriniń syrtynan jansyzdyq jasasam deımin. Eger túser paıdasy jaqsy bolsa, bul qolymnan keler edi. Sondaı tektiń qandaı da bolmasyn bir jentlmenderimen baılanys jasaı qalsaq, men sendegi jıyrma fýnttyq bıletti aqysyna berip-aq jiberer em, onyń ústine ózimiz de odan qalaı qutylarymyzdy bilmeı júrmiz ǵoı.

Osyndaı tilegin bildirgen mıster Kleıpol uly danyshpannyń keıpimen saptaıaqqa úńildi, ishindegisin jaqsylap shaıqap qoıyp, syradan bir jutty, shamasy, jan saraıyn jaqsy ashsa kerek. Ol taǵy bir jutsam ba dep yńǵaılana berip edi, kenetten esik shalqasynan ashylyp, beıtanys bireýdiń bólmege kirip kelýi kedergi jasady.

Beıtanys mıster Fedjın bolatyn. Ózi tym sypaıy kórindi, jaqyndaı bere ıilip qoıdy da taıaý aradaǵy stolǵa otyra berip, yrjıyp turǵan Barnıge ishetin birdeńe berýge buıyrdy.

— Qaıyrly kesh, ser, biraq jyldyń bul ýaqytynda sýyq bop tur ǵoı, — dedi Fedjın qolyn ýqalap. — Baıqaýymsha, syrt jaqtan bolarsyz, ser?

— Qaıdan bilip qoıdyńyz? — dep surady Noe Kleıpol.

— Bizdiń Londonda mundaı shań joq, — dep jaýap qatty Fedjın, Noeniń bashmaǵyn, odan keıin onyń seriginiń bashmaǵyn, aqyry eki túıinshekti nusqap.

— Siz ańǵarǵysh adamsyz, — dedi Noe. — Ha-ha!.. Sen tek tyńdap kór, Sharlott!

— Ex, qymbattym, bul qalada ańǵarǵysh bolýǵa týra keledi ǵoı, — dedi evreı daýsyn sybyrǵa kóshirip.

— Ne shyndyq bolsa, sol shyndyq.

Fedjın sózin suq saýsaǵymen tanaýyn shertip qýattap qoıdy, bul qımyldy Noe de istegisi kelip árekettenip kórip edi, kóńildegideı shyqpady, sebebi, munyń tanaýy tym kishkentaı bolyp shyqty. Degenmen Fedjın bul áreketti óz pikirimen tolyq keliskendik dep sanap, qaıtadan paıda bolǵan Barnı ákelgen sharappen dostyq kóńilden syılaı bastaǵan.

— Ǵajap nárse! —dedi mıster Kleıpol, tamsanyp qoıyp.

— Súıiktim, — dedi Fedjın,eger udaıy ishseń kasany nemese qaltany, nemese áıel qolsomkesin, nemese úıdi, nemese pochta kúımesin, nemese bankty tazalaýǵa týra keledi.

Óz sózinen úzindi estigen mıster Kleıpol oryndyq arqalyǵyna shalqaıa ketip, shoshynǵan júzben kózin evreıden Sharlotqa aýdardy.

— Maǵan nazar aýdarmaı-aq qoıyńyz, qymbattym, — dedi Fedjın óz oryndyǵyn jyljyta berip. — Ha-ha! Sizdiń sózińizdi tek meniń estigenim qandaı jaqsy boldy. Men bolǵanym óte durys boldy.

— Ony alǵan men emespin, — dep tutyǵa sóıledi Noe, aıaǵyn táýelsiz jentlmender sıaqty burynǵydaı sozyp jibermeı, stoldyń astynan dereý jıyn aldy, — bárin istegen mynaý... Olar sende ǵoı, Sharlott, ózińde ekenin sen bilesiń ǵoı?

— Ony kim istegenin jáne kimde ekendiginiń eshqandaı mańyzy joq,— dedi Fedjın, degenmen qyzǵa jáne eki túıinshekke jyrtqyshtyq kózin tastap qoıyp. — Men ózim de osylaı kásip etem, sondyqtan da siz maǵan unaısyz.

— Nemen kásip etesiz? — dedi mıster Kleıpol, sál-pál ózine-ózi kelip.

— Osyndaı istermen, — dep jaýap qatty Fedjın. — Osy úıdiń turǵyndary da sonymen aınalysady. Siz týra qajetti jerge tap keldińiz, bul arada siz tolyq qaýipsiz jaǵdaıdasyz. Búkil qalada «Múgedekterden» qaýipsiz jer joq, degenmen bul maǵan baılanysty. Al meniń sizge jáne jas áıelge kóńilim aýdy. Sondyqtan da sizdermen sóılesip kettim, jandaryńyz jaıbaraqat bolsyn.

Múmkin, osy málimdemeden keıin Noe Kleıpoldyń kóńili ornyna túsken de shyǵar, biraq bul sóz onyń denesine daryǵan joq, ol qıpaqtap qurysyp, ne túrli keleńsiz kúıge tústi, óziniń jańa dosyna shoshyna, kúdiktene qarady.

— Men sizge taǵy birdeńe aıtaıyn, — dedi Fedjın, qyzǵa basyn ızep, boıyna jiger bererlikteı birdeńelerdi mińgirlegennen keıin, — sizdiń tilegińizdi oryndap, durys jolǵa túsire alatyn meniń bir tanysym bar, sodan soń ózińizge laıyqty degen isti tańdap alasyz da, basqasyn da úırene bastaısyz.

— Siz rasynda shyn aıtyp turǵan sıaqtysyz! — dedi Noe.

— Basqasha sóıleskende maǵan qandaı qaıda bar? — dep ıyǵyn qýshıta sóıledi Fedjın. — Bilesiz be, men basqa bólmede sizge birer sóz aıtsam ba dep em.

— Nesine ornymyzdan turyp, áýrelenin jatpaqpyz! — dep qarsylyq etti Noe, birte-birte aıaǵyn qaıtadan soza berip. — Mynaý ázirge zattardy joǵaryǵa apara bersin... Sharlott, túıinshektermen aınalys!

Asqan pańdyqpen berilgen bul buıryq eshqandaı qarsylyqsyz oryndaldy, Sharlott júkpen kete bardy da, esikten ustap turǵan Noe áıeldiń sońynan qarady.

— Men ony jaman súırelegem joq, solaı ma? — dep surady ol óz ornyna kelgen soń taǵy ańdy qolǵa úıretken adamnyń daýsymen.

— Óte jaqsy, — dedi Fedjın, ony ıyǵynan qaǵyp. — Siz danyshpansyz, qymbattym.

— Nesi bar, eger olaı bolmaǵanda men bul arada otyrmas ta edim, — dep jaýap qatty Noe. — Degenmen eger siz bógele berseńiz, ol qaıta oralady.

— Sóıtip siz, bul týrasynda qalaı oılaısyz? — dep surady Fedjın. — Eger meniń tanysym sizge unasa, nege sizge onymen seriktes bolmasqa?

— Al onyń sharýasy jaqsy ma? Eń mańyzdysy osy ǵoı, — dep jaýap qatty Noe, bir kózin qysyp qoıyp.

— Qatyp tur! — Kóp adam jaldaıdy. Osy mamandyqtyń tańdaýly adamdary sonymen birge.

— Naǵyz qalalyqtar ma? — dep surady mıster Kleıpol.

— Shetten kelgen bireýi joq. Eger ol qazir kómekshige muqtaj bolmaǵanda, tipti meniń usynysymnyń ózimen sizdi ala qoımas edi-aý dep oılaımyn.

— Oǵan birdeńe berý kerek qoı, — dep surady Noe. shalbarynyń qaltasyn qaǵyp qoıyp.

— Onsyz bolmaıdy ǵoı, — dedi Fedjın kesip sóılep.

— Biraq jıyrma fýnt degen ájeptáýir aqsha ǵoı.

— Joq, eger munyń ózi siz qutyla almaı júrgen banknot bolsa, — dep qarsylyq bildirdi Fedjın. — Nómeri men jyly jazylǵan bolar deımin? Kórip turǵan bolarsyz; bul banknottan ol da pálendeı eshteńe túsirmeıdi. Shekaradan ári ótkizip jiberýge týra keledi, sebebi ol muny rynokta joǵary baǵamen ótkize almaıdy.

— Men ony qashan kóre alam? — dep senimsizdeý surady Noe.

— Erteń tańerteń.

— Qaı jerde?

— Osy arada.

— Gm, — dedi Noe. — Jalaqy qalaı?

— Jentlmenshe turasyz, stol men páter, temeki men ishimdik degen keńirdekten, óz tabysyńyzdyń, jas áıeldiń tabysynyń jartysy ózderińdiki, — dep jaýap berdi Fedjın.

Óz bıligi tolyǵynan ózinde bolǵanda ashkózdigine baǵa joq Noe Kleıpoldyń tipti mundaı tamasha shartqa da kelise qoıýy ekitalaı edi, biraq ol eger bas tarta qalsa, jańa tanysy birden muny zań qolyna ustap berýi múmkin-aý dep (budan da qıyn jaǵdaılar bolǵan), ol birte-birte jumsardy da, ózine munyń qol ekendigin aıtty.

— Biraq, bilesiz be? — degendi aıtty Noe, — áıelim aýyr jumysty atqara alatyn bolǵandyqtan, meniń jeńildeý birdeńe istegim keler edi.

— Qandaı da bolmasań kishirek, janǵa jaıly jumysty ma? — dedi Fedjın.

— Dál aıtasyz, — dep jaýap qatty Noe. — Siz qalaı oılaısyz, maǵan ne laıyq bolar edi? Aıtalyq, tym qatty tyrysýshylyqty talap etpeıtin, ári tym qaýipti emesinen bolsa. Osyndaı birdeńe kerek.

— Men sizdiń bireýdiń syrtynan jansyzdyq jasasam degenińizdi estip qalyp edim, qymbattym, — dedi Fedjın. — Meniń tanysym osyndaı is qolynan keletin bireýge zárý bolyp otyr.

— Iá, meniń solaı degenim ras, jáne munymen aınalysyp kórýden de qashpaımyn, — dedi Noe, jaımen sóılep, — biraq bilesiz be, bul jumys ózin-ózi aqtamaıdy.

— Ras, — dedi evreı oılanyp, álde oılanǵan sıaqty kólgirsip. — Joq bul kelmeıdi.

— Sóıtip, siz ne aıtasyz? — dedi Noe anaǵan jigerlene qaraǵyshtap. — Alasapyran aıqaı-shýdy paıdalanyp jymqyrǵan da jaqsy bolar edi, is te qomaqty, táýekel de ózin aqtarlyqtaı.

— Qart ledıler jóninde siz ne der edińiz? — dep surady Fedjın. — Qoldarynan sómkeleri men túıinshekterin julyp alyp, burysh aınala qashqanda da tabysyńyz mol bolady.

— Biraq olar tóbe quıqany shymyrlata shyńǵyryp, keıde tyrnap ta alatyny bar, — dep qarsylyq bildirdi Noe, basyn shaıqap. — Bul maǵan qol bolady dep oılamaımyn. Qandaı da bolmasyn budan basqa sharýa tabylmas pa eken?

— Toqtaı turyńyz, — dedi Fedjın, qolyn munyń tizesine salyp. — Balapandardy jer soqtyrý.

— Munyń mánisi qalaı? — dep áýestendi mıster Kleıpol.

— Balapandar degen, qymbattym, — dedi Fedjın, — shesheleri altynenstikter men shılıńter berip saýda isteýge jiberetin kishkentaı balalar. Al jer soqtyrý degen — ıaǵnı olardyń aqshalaryn sypyryp alý... olar aqshalaryn ýystarynda árdaıym ázir ustaıdy... sonan trotýardyń jıegindegi sý toqtaǵan shuǵanaqqa ıterip jiberý... áldebir bala qulap bir jerin aýyrtyp alǵannan ózge eshteńe bolmaǵandaı jónińe taıyp otyrý ǵoı. Ha-ha-ha!

— Ha-ha! — dep dúńkildedi mıster Kleıpol shattanǵannan aıaǵyn selkildetip. — Qudaı biledi, mynaý maǵan keremet eken!

— Álbette, — dep jaýap qatty Fedjın, — jáne de siz ózińizge Kemden-taýynan, Betl-Brıdjden, oǵan kórshiles jerlerden oryn saılap alýyńyzǵa bolady, sol jerlerde olardy ony-munyǵa únemi jiberip jatady, kúnniń qaı saǵatynda bolmasyn qanshaǵa kóńilińiz ketse sonsha balapandy soǵyp alasyz. Ha-ha-ha!

Osy sózdermen mıster Fedjın mıster Kleıpoldy búıirden túrtip qaldy da ekeýi uzaqqa sozylǵan kúlkiden ishek-sileleri qatyp qalysty.

— Sóıtip, barlyǵy da oıdaǵydaı, — dedi Noe, bólmege Sharlott qaıta oralǵanda sóıleýge áli kelip qalyp edi. — Erteń qaı saǵatta?

— Saǵat onǵa qalaısyz? — dep surady Fedjın, mıster Kleıpol keliskendeı basyn ızegen soń. — Súıikti dosyma sizdi kim dep tanystyrsam eken? — degen.

— Mıster Bolter, — dep jaýap qatty Noe, bul saýalǵa aldyn-ala ázirlengen, — mıster Morıs Bolter. Al mynaý mıssıs Bolter.

— Sizdiń qyzmetińizge ázirmin, mıssıs Bolter, — dedi Fedjın saıqaldyq izetpen ıile berip. — Taıaý ýaqytta sizben jaqynyraq tanysarmyn dep úmittenemin.

— Jentlmenniń ne degenin sen estip turmysyń, Sharlott, — dep kúrkiredi mıster Kleıpol.

— Iá, qymbatty Noe, — dep jaýap qatty mıssıs Bolter, qolyn soza berip.

— Bul meni erkeletip Noe dep ataıdy, — dedi mıster Morıs Bolter, burynǵy Kleıpol Fedjınge. — Túsinemisiz?

— Iá, túsinemin, tamasha túsinemin, — dedi Fedjın, bul joly shynyn aıtyp, — Qaıyrly tún!

Uzaq qoshtasýdan jáne mándi tilekterden keıin mıster Fedjın óz jolymen ketti. Noe Kleıpol súıkimdi jubaıynyń nazaryn ózine aýdaryp, barsha tákapparlyqpen óz artyqshylyǵyn sezingen pishinmen kúshti jynystyń ókiline ǵana tán emes, sonymen qatar London men onyń tóńiregindegi balapandardy jer soqtyratyn arnaıy qyzmetke taǵaıyndalý qurmetine ıe bolǵan jentlmen retinde de oǵan jasalǵan kelisim jaıynda áńgimeleı bastady.

XLIII TARAÝ

Epti Sýaıtty qalaı qyrsyq shalǵanyn áńgimeleıdi

— Sóıtip, sizdiń dosyńyz, ózińiz bolyp shyqtyńyz ba? — dep surady mıster Kleıpol, nemese Bolter, bular jasaǵan shartqa sáıkes Fedjınniń úıine meken tepken soń. — Qudaı biledi, bul oı meniń basyma keshe kelgen edi.

— Árbir adam ózine dos, qymbattym, — dep jaýap qatty Fedjın urlana jymıyp. — Mundaı jaqsy dosty ol esh jerden tappaıdy.

— Basqasha da bolýy múmkin, — dep qarsylyq bildirdi Morıs Bolter kópti kórgen kisishe. — Keıbireý eshkimge de jaý emes, tek ózine ózi jaý.

— Buǵan senbeńiz, — dedi Fedjın. — Eger adam ózine ózi jaý bolsa, tek sol sebepti, ol ózine tym dos degen sóz, tipti de ózinen basqa ózgeniń qamyn jegendikten emes. Sandyraq! Sandyraq! Ómirde bulaı bolmaıdy.

— Al eger bolsa, bulaı bolýy múmkin emes, — dedi mıster Bolter.

— Álbette solaı. Arbaýshylardyń biri qasıetti san úsh dese, endi bireýleri jeti deıdi. Onysy da, munysy emes qymbattym, anasy da, mynasy da emes. Ol san — bir.

— Ha-ha! — dep qarq-qarq kúldi mıster Bolter. — Árqashanda bir.

— Bizderdiki tárizdi kishkentaı qaýymda, qymbattym, — dedi Fedjın, óz baılamyn túsindirýdi qajet dep taýyp, — bizdegi ortaq san — bir; basqasha aıtqanda, siz meni de, sondaı-aq bizdiń jas jigitterdi de solaı sanamaı ózińizdi birinshi nomerli deı almaısyz.

— Ah, saıtan! — dep aıqaılap jiberdi mıster Bolter.

— Baıqaısyz ba, — dep sózin jalǵady Fedjın álgi sózdi estimegensip, — bizdiń bárimiz ortaq múddemen baılanystymyz, basqasha bolýy da múmkin emes. Minekı, mysal úshin, sizdiń maqsat, — birinshi nomerdiń, ıaǵnı ózińizdiń qamyńyzdy oılaý.

— Árıne, — dep qostady mıster Bolter. — Bul haqynda sizdiki jón.

— Óte jaqsy. Siz nomer birinshi ózińizdiń qamyńyzdy nomer birinshi meniń qamymdy da qarastyrmaı oılaýǵa haqyńyz joq.

— Sizdiń ekinshi nomer degińiz kelgen bolar, — dedi ózimshildik qasıeti kúshti damyǵan mıster Bolter.

— Joq, olaı emes, — dep qarsylyq bildirdi Fedjın. — Meniń siz úshin ózińiz qansha bolsańyz, sonshalyqty mańyzym bar...

— Tyńdańyzshy, — deı sózin bóldi mıster Bolter, — Siz tamasha adamsyz, maǵan da qatty unaısyz, biraq másele osyǵan deıin jeterlikteı biz shynaıy dostasyp ketkenimiz joq qoı.

— Siz tek oılap kórińiz, — dedi Fedjın ıyǵyn domdan, qolyn sozyp. — Tek aqylǵa sap kórińizshi. Siz ǵoı,tamasha is jasadyńyz, sol úshin sizdi jaqsy kórem, biraq onyń esesine endi sizge baılaýy ońaı da, sheshýi qıyn galstýk qateri tónip tur, — qarapaıym aǵylshyn tilimen aıtqanda — tuzaq.

Mıster Bolter qolyn moıyn oramalyna aparyp, onyń qatty baılanǵanyn sezingendeı, kelisimin sózben emes, únimen bildirgisi kelgendeı birdeńe dep mińgirledi.

— Dar aǵashy, — dep sózin jalǵady Fedjın, — dar aǵashy, qymbattym, óte qysqa da, óte shuǵyl burylysty kórsetetin keń de úlken joldaǵy talaı jaısańdardyń mansabyn qurdymǵa batyrǵan jol jıegindegi jeksuryn baǵana. Týra soqpaqtan aýytqymaı, odan aýlaǵyraq júrý — mine, sizdiń maqsatyńyz nomer birinshi.

— Árıne, bul durys, — dep jaýap qatty mıster Bolter. — Biraq siz mundaı nárselerdi nesin aıtasyz?

— Tek meniń sózderimniń tórkinine túsiný úshin, — dedi evreı ıyǵyn qýshıtyp. — Buǵan jetý úshin siz maǵan súıenesiz. Jaımashýaq kishkentaı sharýammen aınalysý úshin men sizge súıenemin. Bireýi sizge birinshi nomer, ekinshisi men úshin birinshi nomer. Siz ózińizdiń birinshi nomerińizdi baǵalaǵan saıyn, meniń de qamymdy jeı túsesiz; minekı, biz aqyry meniń alǵashqy aıtqanyma qaıtyp oraldyq; birinshi nomerge degen iltıpat bárimizdi birge baılanystyryp turady. Osylaı bolýǵa tıisti, áıtpese búkil tobymyz ydyrap júre beredi.

— Bul shyndyq, — dep oılana til qatty mıster Bolter. — Ox, eptisiz-aý siz kári shóńge!

Mıster Fedjın bul maqtaýdyń jaı madaqtaý emes, jańa kelgenge óziniń danyshpandyq qýlyǵy týrasynda qatty áser etkenine qýana otyryp kózi jetti, mundaı túsinikti sanaǵa sińirý asa mańyzdy is edi. Qajetti de paıdaly áserdi odan ári kúsheıtý úshin ol Noeni óz áreketiniń aýmaǵymen tolyǵynan tanystyrdy, qıyndyqty ótirigimen aralastyra sonshalyq sheberlikpen áńgimelegeni sonsha, mıster Bolterdiń buǵan degen qurmeti kóz aldynda ósip, áldebir ıgilikti qorqynyshqa ulasty, Fedjınniń kútkeni de osy edi.

— Biz bir-birimizge kórsetetin ózara senim aýyr jaǵdaılarda meni jubatady, — dedi Fedjın. — Keshe tańerteń men ózimniń tamasha kómekshimnen aırylyp qaldym.

— Siz ol ólip qaldy degińiz kelip tur ma? — dep daýystady mıster Bolter.

— Joq, — dep jaýap qatty Fedjın, — is ondaı jaman emes. Sonshalyq jaman emes.

— Onda, shamasy, ony...

— Shaqyryp áketti, — dep aýzyna sóz saldy Fedjın. — Iá, ony shaqyryp áketti.

— Óte mańyzdy ispen be? — dep surady mıster Bolter.

— Joq, — dep jaýap qatty mıster Fedjın, — pálendeı emes. Ony qalta tazalap júr dep aıyptaıdy, kúmis temeki saýyt taýyp alypty — ol óziniki bolatyn, qymbattym, óziniki edi, óıtkeni, ol temeki ıiskeýdi jaqsy kóretin. Ony búgingi kúnge deıin saýyttyń ıesin biledi dep tutqynda ustady. Ah, ol elý temeki saýytqa tatıtyn edi-aý, men onyń qunyn da tóler em, tek ony bosatyp alsam. Sizdiń Sýaıtty bilýińiz-aq kerek edi, qymbattym, bilýińiz kerek edi.

— Degenmen, men onymen tanysarmyn, dep oılaımyn, sizdińshe qalaı? — dedi mıster Bolter.

— Shúbálanam, — dep kúrsine til qatty Fedjın. — Eger olar taǵy bir jańa aıǵaqtar tappasa, oǵan qysqa merzim beredi, sóıtip ol bir jarym aıdaı ýaqyttan soń bizge qaıta oralady, eger aıǵaqtar taba qalsa másele tyǵyndalyp qalady. Onyń qandaı aqyldy jigit ekeni olarǵa belgili. Ol ómir boıyna ketpek. Olar Sýaıtty az da, kóp te emes ómir boıyna jiberedi.

— Tyǵyndaý men ómirboıyna degenińizdi qalaı túsinýge bolady? — dep surady mıster Bolter. — Menimen mundaı tilde sóılesýden qandaı paıda bar? Nege siz men túsinerlikteı etip aıtpaısyz?

Fedjın osy qupıa beıneli uǵymdy qarapaıym tilge aýdarǵysy kelip edi, túsinik alǵan soń mıster Bolter bul sózdiń maǵynasy ómirlik katorǵa ekendigin biler edi, biraq áńgime osy arada jasóspirim Beıtstiń kelýimen úzilip ketti, ananyń qoldary qaltasynda, jartylaı saıqymazaqtyq muńy bar túsi buzylyp ketken.

— Bári de bitti, Fedjın, — dedi Charlı jańa joldasy ekeýi bir-birimen tanysqannan keıin.

— Bul ne degeniń?

— Olar temeki saýyttyń ıesin izdestirip, taýyp alypty. Onymen bettestirýge taǵy eki-úsh adam keledi, sóıtip Sýaıtqa saparǵa attanýǵa týra keledi, — dep jaýap qatty jasóspirim Beıts. — Maǵan, Fedjın, ol saparǵa attanar aldynda kirip shyǵý úshin qaraly kıim men shlápama lenta kerek. Oılap kórińiz, Djek Daýkıns — saıypqyran Djek — Sýaıt — Epti Sýaıt baǵasy eki jarym pens turatyn qarapaıym temeki saýyt úshin jat ólkege sapar shekpek. Men árqashanda eger ol mundaıǵa ushyraı qalsa, shynjyr baýly altyn saǵatqa bola ketetin shyǵar dep oılaıtynmyn. Oh, eshbir syı-qurmetsiz qarapaıym ury esebinde ketkenshe, ol áldebir dáýletti qarttyń bar qundy zatyn sypyryp alyp jentlmenshe ketse ǵoı.

Óziniń baqytsyz dosyna osylaısha aıanysh bildirgen jasóspirim Beıts muńdy da kóńilsiz keıippen jaqyn turǵan oryndyqqa sylq etip otyra ketti.

— Sen ne dep ottap tursyń? — dep aıqaılady Fedjın shákirtine ashýly kóz tastap. — Senderdiń bárińnen de ol joǵary turǵan joq pa edi? Senderdiń aralaryńda onymen boı teńestire alatyn, nemen bolsyn shendese alar bireýiń bar ma edi?

— Birimiz de joq, — dep jaýap qatty jasóspirim Beıts kúıinishten daýsy qarlyǵyp. — Bireýimiz de.

— Onda neni myjyp tursyń? — dep ashýlana surady Fedjın. — Nege qyńqyldap tursyń deımin?

— Munyń bári protokolǵa enbeıtindigine, — dedi Charlı ózegin órtep, órekpitken ókinish qurmetti dosyna qarsy sóıleýge túrtpektep, — munyń bári aıyptaý aktisinde kórsetilmeıtindigine, eshkim eshýaqytta onyń kim bolǵandyǵyn bilmeı ketetindigine ókinemin. Núget anyqtamasynan ol qandaı oryn almaq? Múmkin tipten onda kirmeı qalýy da. O, qudaıym-aı, qandaı aýyr soqqy!

— Ha-ha! — dep aıqaılady Fedjın, oń qolyn mıster Bolterge soza berip, qoıanshyq aýrýy bardaı óz kúlkisinen ózi qalsh-qalsh etip:— Bulardyń óz mamandyǵyna degen maqtanyshyn baıqaısyń ba, qymbattym. Keremet emes pe bul?

Mıster Bolter maquldap basyn ızedi, Charlı Beıtstiń muńdy kelbetine aıyzy qanǵanyn jasyrmastan birneshe sekýndttaı kóz aıyrmastan qaraǵan Fedjın jas jentlmenge jaqyndap kelip, ony ıyǵynan qaqty.

— Jeter, Charlı, — dep jubata sóıledi Fedjın, — bul belgili bolady, mindetti túrde belgili bolady. Onyń qandaı zerek jigit bolǵandyǵyn barlyǵy da biletin bolady, ony ózi-aq kórsetedi, óziniń eski dostary men ustazdaryn uıatqa qaldyrmaıdy. Onyń qandaı jas ekenin esińe al. Mundaı jasyńda tyǵyndalyp qalý qandaılyq qurmet deseńshi, Charlı!

— Shyndyǵynda, bul qurmet qoı, — dedi Charlı, az-kem kóńili ornyna túsip.

— Ol neni qalasa, sony alady, — dep sózin jalǵady evreı. — Ony tas qumyrada jentlmendershe ustaıdy, Charlı. Jentlmenshe. Kún saıyn syra, qumar oıynyna qaltasyna aqsha da salady.

— Rasymen-aq solaı ma? — dep daýystap jiberdi Charlı Beıts.

— Munyń bárin ol alady, — dep jaýap qatty Fedjın.

— Ony qorǵap shyǵý úshin til bezeýge aldyna jan salmaıtyn úlken parık bizde bolady. Eger qalasa Sýaıttyń ózi-aq sóz sóıleıdi, biz ony gazetten oqıtyn bolamyz: «Epti Sýaıt — qyran kúlki, sýdıalar qalshyldap-dirildeýde». Al qalaı, Charlı, á?

— Ha-ha, — dep qarq-qarq kúldi Charlı. — Mine, qyzyqtyń kókesi! Ras pa, Fedjın? Sýaıt olarǵa opyq jegizedi ǵoı, solaı ma?

— Ras, — dedi Fedjın. — Ol álden-aq opyq jegizýde.

— Aıtary joq, opyq jegizedi, — dep qaıtalady Charlı qolyn ýqalap.

— Ol meniń kóz aldymda turǵan tárizdi, — dedi evreı óz shákirtine qadala qarap.

— Men de, — dep aıqaılady Charlı Beıts. — Ha-ha-ha! Men de. Men de ony kórip turmyn, qudaı biledi, Fedjın. Mine qyzyq! Mynaý rasynda da qyzyq! Úlken parıkterdiń barlyǵy ózderinshe mańǵaz kóringisi keledi, al Djek Daýkıns sýdıanyń týǵan uly tárizdi, túski tamaqtan keıin quttyqtaý sóz sóılep turǵandaı olarǵa baısaldy jaýap qatady. Ha-ha-ha!

Shyndyǵynda, mıster Fedjın jas dosynyń qubylmaly minezine asqan sheberlikpen áser etkeni sonsha, tutqynǵa alynǵan Sýaıtty qurbandyqqa sanaýǵa beıimdelgen Beıts endi oǵan teńdesi joq, keremet ázilqoılyǵymen erekshelenetin sahnadaǵy mańdaıaldy aktershe qarap, qart dosyna da óz talantyn osylaısha kórsetýine múmkindik týǵyzatyn saǵatty asyǵa kútti.

— Biz onyń isiniń qazir qalaı bolyp jatqanyn bilip alýymyz kerek, — dedi Fedjın. — Men oılanyp kóreıinshi.

— Men baryp kelsem qaıtedi? — dep surady Charlı.

— Ataı kórme! — dep jaýap qatty Fedjın. — Esińnen adastyń ba, qymbattym, eger onda barǵyń kelse esińnen múldem adasqan ekensiń. Joq, Charlı, joq. Bireýden artyq joǵaltýǵa bolmaıdy.

— Meniń oıymsha, ózińiz ol jaqqa barmaıtyn shyǵarsyz? — dedi Charlı ázildeı kózin qysyp.

— Munyń jaıy kele qoımas endi, — dep basyn shaıqap, til qatty Fedjın.

— Al myna jańa jigitti nege jibermeske? — dep surady jasóspirim Beıts, qolyn Noeniń ıyǵyna salyp. — Muny eshkim de bilmeıdi ǵoı.

— Nesi bar, eger ózi qarsy bolmasa... — deı berip edi Fedjın.

— Qarsy deımisiń, — dep sózin bóldi Charlı. — Ol qalaı qarsy bolmaq?

— Qarsy bolar eshteńesi joq, qymbattym, — dedi Fedjın mıster Bolterge buryla berip. — Eshteńesi joq.

— O, olaı bola qoımas! — dep qarsylyq bildirdi Noe, esikke sheginshekteı bere, basyn shaıqap. — Joq, joq, qoıyńyzdar! Bul meniń mindetime kirmeıdi.

— Ol ózine qandaı mindetter júktep otyr, Fedjın? — dep surady jasóspirim Bents, Noeniń ap-aryq tulǵasyna jırene qarap. — Qıyn jaǵdaıǵa ushyrasaq basyn alyp qashyp, jaıshylyqta keńirdeginen kele toıyný úshin be? Ol osymen ǵana aınalyspaq pa?

— Báribir emes pe? dep qarsylasty mıster Bolter. — Sen, balaqaı, úlkendermen baıqap sóıles, áıtpese birdeńe kórip qalarsyń.

Mundaı dombytýǵa jaýap retinde jasóspirim Beıts jyndana qarqyldaǵany sonsha, osynyń ózi birshama ýaqyt aldy, sózge kılikken Fedjın mıster Bolterge polıseılik basqarmadan onyń qorqar eshteńesi joq ekendigin, ózi aralasqan kishkentaı is jaıly jáne onyń túr-kelbetin sýrettegen aqpar áli astanaǵa kelip jetken joq, tipti munyń ol jerden pana izdeıtini eshkimniń de oıyna da kirip-shyǵa qoımas, sondyqtan da eger kıimin muqıat ózgertip alsa, Londonnyń kez kelgen jeri sıaqty onda da eshnárseden qaýiptenbeı barýyna bolatynyn, eshkimniń de muny tap sol araǵa óz erkimen keler dep oılamaıtyndyǵyn uqtyrýǵa kiristi.

İshinara álgi dálelderden kóńili ornyqqan, biraq kóbinese Fedjınnen qoryqqanynan mıster Bolter aqyry qudaıdyń zorlyǵymen álgi jaqqa barýǵa kelisim berdi. Fedjınniń nusqaýy boıynsha ol dereý ústindegi kıimin arbakeshtiń kúrtesine, sholaq kenep shalbar men bylǵary getrge aıyrbastap aldy, — munyń bári Fedjınniń qorynan tabyldy. Ony sondaı-aq árqıly qaǵazdarmen álemishtelgen kıiz qalpaq jáne arbakeshtiń bıshigimen jabdyqtady. Osyndaı keıippen ol Kovent-Garden rynogynyń óz áýesqoılyǵyn qanaǵattandyrǵysy kelgen qandaı da bolmasyn derevnályq bir jigiti sıaqty sotqa kirip barýǵa tıis edi. Al Noe olpy-solpy, epteısiz, arbań-sarbań súıekti jigit bolǵandyqtan óz rólin tamasha alyp shyǵatynyna mıster Fedjın tıtteı de kúdik keltirgen joq.

Osy daıarlyqtar aıaqtalǵan soń oǵan Epti Sýaıtty taný úshin qajetti belgilerin eskertti, sóıtip jasóspirim Beıts ony qarańǵy, ıir-qıyr joldarmen Boý-stırtke tıip turǵan jerge bastap ákeldi. Polıseılik basqarmanyń naqty ornyn sýrettep shyǵyp, qysqa kósheni, aýlany qalaı kesip ótip, oń qol jaqtaǵy esikke deıin satymen kóterilip, bólmege kirgen boıda qalpaǵyn sheshýi kerektigi haqynda nusqaýlaryn túıindeı sóılegen Charlı Beıts oǵan qoshtasyp, ári qaraı kete berýge usynys jasady da, osy arada muny kútip alatynyna ýáde berdi.

Noe Kleıpol, eger oqyrmanǵa keregi sol bolsa, Morıs Bolter, óte dál bop shyqqan nusqaýdy basshylyqqa ala otyryp (jasóspirim Beıtske bul aralyq jaqsy tanys bop shyqty) eshqandaı saýal qoımastan, jolda eshqandaı kedergige urynbastan polıseılik basqarmaǵa kelip jetken. Ol yssy da, las bólmeniń ishinde syǵylysqan, kópshiligin áıel qaýymy quraıtyn toptyń arasynan kelip shyqty. Túkpirdegi sol jaqta qorshalǵan otyrǵysh qoıylǵan jeri sottalǵandarǵa, ortada kýálarǵa kafedra, oń jaqta sot stoly ornalasqan; bul sońǵy záreni alar oryn da qarapaıym pendelerdiń kóz aldynan qorshaý arqyly bólektelgen: jáne qara halyqqa (eger qoldarynan kelse) sotty bar qudyretimen elestetýge keńshilik beretin.

Klerk stolǵa eńkeıip turǵan eki polısmen men jaı kıimdi sheneýnikke áldeqandaı bir qaǵazdy oqyp bitkenshe sottalǵandar otyrǵyshyna jaıǵasqan eki áıel ózderiniń masattanǵan dostaryna bastaryn ızeýmen boldy. Sottalǵandar otyrǵyshynyń jaqtaýyna súıengen túrmeshi úlken kiltpen ózin-ózi murnynan urǵylap, erigip otyrǵandar orynsyz áńgime bastaýǵa nıettense tyıyp tastaý úshin aqyryn qalýǵa nemese saltanatty sot jumysyna sheshesiniń shálisi astynan shıqyldaǵan áldebir aryq sábıdiń álsiz shıqyly bóget bolǵanda qatal júzin buryp álgi áıelge — «Balańyzdy áketińiz» dep ámir berý úshin ǵana osy áreketinen jańylyp qalady. Bólmedegi aýa aýyr da tymyrsyq; kirden qabyrǵa boıaýy ózgerip, tóbe qaraıyp ketken. Tas sórede eski, ystalǵan músin tur, al sottalǵandar otyrǵyshynyń ústinde óz ornynda turǵan jalǵyz zat tárizdi shań basqan saǵat ilýli. Jamandyq, kedeılik jáne solarmen tyǵyz baılanysty bolyp jatqannyń bárine túıile qarap otyrǵan jandy beınelerge de jansyz zattardy basqan maıly ystan bir de kem emes kúıe qonyp qalǵan tárizdi edi.

Noe Sýaıtty izdestirip shydamsyzdana jaltaqtady, biraq osynda otyrǵan áıelderdiń kópshiligi-aq osy ataqty adamnyń sheshesi ne qaryndasy, al birneshe erkek ákesine úılese qalǵandarymen mıster Daýkınstiń syrtqy turpatyn Noege sýrettegen adamǵa eshqaısysy da kelińkiremeıdi. Álgi áıelderdiń isteri qylmys isterin qaraıtyn sotqa bórilip, ádepsiz qylyq kórsete shyǵyp ketkenshe Noe asa mazasyzdanyp, kúdiktene kútip otyrǵan, al sodan keıin basqa bir tutqynnyń paıda bolýy janyn tez jaı taptyrdy da, ol óziniń izdep kelgen adamy osy ekenin birden túsingen.

Bul rasynda da qashandaǵydaı súrtýginiń uzyn jeńderin túrip alǵan mıster Daýkıns bolatyn; sol qoly qaltasynda, oń qolyna shlápa ustaǵan, túrmeshiniń sońynan aıaǵyn súırete basyp, aıtyp jetkizgisiz júrispen teńsele bólmege kirdi de, aıypkerler oryndyǵyna jaıǵasqan soń daýsyn shyǵaryp ózin ne úshin mundaı kiriptar jaǵdaıǵa dýshar etkendigin suraǵan.

— Tilińizdi tartyńyz, — dedi túrmeshi.

— Men aǵylshynmyn, solaı emes pe? — dep qarsylasty Sýaıt. — Meniń artyqshylyǵym qaıda?

— Óz artyqshylyǵyńyzdy uzamaı alasyz, — dep kesip tastady túrmeshi. — Ústine buryshty da qosyp berer!

— Eger ala almasam kórermiz, mundaı kesirlikke ishki ister mınıstriniń ne deıtinin... — dep salǵylasty mıster Daýkıns. — Sóıtip munda nendeı is bar? Osy tıtteı istiń aqty-qarasyn aıyryp, "tekke gazet oqymaı, meni qoıa berse, sýdıalarǵa alǵys aıtar edim, óıtkeni, Sıtıde bir jentlmenmen kezdesýge ýáde baılasyp edim, al men óz sózime qashan da berik, ári tyndyrymdy bolǵandyqtan, eger ýaqytynda barmasam, onyń ketip qalýy múmkin. Eger bógep qalsa, shyǵynnyń ornyn toltyrýǵa meni izdenedi dep oılamaı ma eken bular? O, olaı bola qoımas!

Osy arada, Sýaıt sot prosesimen sheksiz áýestengen kisishe túrmeshiden «anaý sot kreslosynda otyrǵan eki jyl-postyń aty-jónderi kim» ekenin surady. Bul kórermenderdiń kóńilderin kótergeni sonshama, olar qarqyldap qoıa berdi, eger mundaı talanty estise, jasóspirim Beıts te osylaı qarqyldaǵan bolar edi.

— Eı, tynyshtalyńdar, — dep aıqaılady túrmeshi.

— Muny ne úshin aıyptaıdy — dep surady sýdıalardyń biri;

— Qalta urysy dep, qurmettim.

— Bul bala buryn-sońdy munda bolǵan ba?

— Munda bul talaı márte bolýǵa tıis edi, — dep jaýap qatty túrmeshi. — Ol talaı jerde bolyp úlgirgen. Men muny jaqsy bilem, qurmettim.

— O, siz meni bilesiz be, qaraı gór? — dedi bul málimdemege eleń etken Sýaıt. — Óte jaqsy! Qalaı desek te bul kisige jala jabýǵa jasalǵan áreket.

Osy arada taǵy da kúlki estilip, taǵy da tártipke shaqyryldy.

— Al kýálar qaıda? — dep surady klerk.

— Sony aıtam, — dep ilip áketti Sýaıt. — Qaıda olar? Meniń olardy kórgim-aq keler edi.

Bul tilek dereý qanaǵattandyryldy, aıypkerdiń top ishinde áldebir jentlmenniń qaltasyna túsip, tipti, odan qol oramalyn sýyryp alǵanyn, biraq ol sonshalyq eski bolǵandyqtan, aldymen murnyn súrtip, sonan keıin ananyń qaltasyna qaıtadan salyp qoıǵanyn kórgen polısmen ilgeri shyqty. Osyǵan baılanysty ol Sýaıtty tutqyndaǵan, tintkende aty atalǵan Sýaıttan qaqpaǵyna ıesiniń aty-jóni oıyl jazylǵan kúmis temeki saýyt shyqqan. «Sot anyqtamysynyń» kómegimen álgi jentlmen de izdep tabylǵan, qazirgi ýaqytta osy arada otyrǵan ol ant-sý iship, temeki saýyttyń óziniki ekendigin, ony álgi aıtylǵan toptan sytylyp shyqqan soń baryp izdegenin aıtyp berdi. Ol sondaı-aq top arasynan ózine batyl jol ashyp kele jatqan jas jentlmendi kórgenin, qazir aldynda otyrǵan qamaýǵa alynǵannyń sol jas jentlmenniń tap ózi ekendigin de aıtty.

— Bala, siz myna kýágerden birdeńe suraǵyńyz kele me? — dedi sýdıa.

— Meniń onymen áńgimelesip, qorlanar jaıym joq, — dep jaýap qatty Sýaıt.

— Siz eshteńe aıtqyńyz kelmeı me?

— Estımisiz, bul kisi sizden aıtatyn eshteńeń bar ma dep surap tur? — dep qaıtalady túrmeshi, únsiz turǵan Sýaıtty shyntaǵymen qaǵyp.

— Ǵafý etińiz! — dedi Sýaıt, ańǵal qalyppen qabaǵyn kóterip. — Muny siz maǵan aıtyp turmysyz, qurmettim?

— Eshqashan da mundaı qaǵynǵan jap-jas qańǵybasty kórmeppin, qurmettim, — dep myrs etti polısmen. — Sizdiń birdeńe aıtqyńyz kele me, jas jigit?

— Joq, — dep jaýap qatty Sýaıt, — bul arada emes, óıtkeni myna lashyq ádil zańnyń orny emes, onyń ústine búgin tańerteń meniń advokatym qaýym palatasynyń vıse-prezıdentimen as iship otyr. Biraq basqa jerde men birdeńeler aıtarmyn, sondaı-aq meniń tolyp jatqan qadirli dostarym sóılep berer, sonda myna sandalbaılar jaryq dúnıege nege kelgenderine opyq jep, maǵan osyndaı qysastyq qylýǵa tańerteń ózderin osynda jibergen malaılaryna shlápalarynyń ornyna shegege ózderin nege ilgizip qoımaǵandaryna ókiner áli-aq. Men...

— Jeter! Sotqa tartylýǵa úkim shyǵarylady! Áketińder ony! — dep sózin bóldi klerk.

— Kettik! — dedi túrmeshi.

— Ketelik, — dep jaýap qatty Sýaıt alaqanymen shlápasyn tazalap turyp. — Eı (sýdıalarǵa qarap), shoshynyp, tústeriń buzylmaı-aq qoısyn, men sizderge tıtteı de sharapat jasamaımyn! Sizder munyń qunyn óteısizder, áketaılarym! Men sizderdiń kepterińizdi kıýge eshqashanda kelispes edim. Eger sizder aıaǵymdy qusha qulap, jalynsańyzdar da, men endi erkindikke shyqpas edim. Eı, áketińder meni túrmelerińe, áketińder meni!

Osy sońǵy sózin aıta berip, Sýaıt ózin jaǵadan súırep ala jónelýge keńshilik etti de, aýlaǵa shyqqansha parlamentte is qozǵaımyn dep qoqanloqy kórsetýmen boldy, al sonan soń polısmenge qarap ózine-ózi rıza keıippen yrjıyp qoıdy.

Daýkınsti bir kisilik kameraǵa qamap qoıǵanyna kóz jetken soń, Noe tez-tez basyp, jasóspirim Beıtstiń qydyryp ketken jerine bet aldy. Osy arada ol kózge túskisi kelmeı, eleýsizdeý bir buryshtan tóńirekke qaraǵyshtap, jańa dosyn eshkimniń ańdyn kele jatpaǵanyna kámil sengen soń ǵana shyqqan-dy.

Ekeýi Fedjınge Sýaıt alǵan tárbıesin aqtap, ózine laıyqty bedel jıa bastaǵany týraly qýanyshty habardy jetkizýge asyǵyp bara jatty.

XLIV TARAÝ

Nensıge Roz Meılıge bergen ýádesin oryndaıtyn ýaqyt jetedi. Ol sátsizdikke ushyraıdy

Qýlyq pen ekijúzdilik ónerine qanshalyqty mashyq bolǵanymen Nensı óziniń istegen sońǵy qylyǵynan keıingi kóńiliniń astan-kesten kúıinen áli aryla almaǵan. Qyz zymıan evreı men qatygez Saıks ózgelerge qupıa josparlaryna muny ortaqtastyrǵanda, ózine senetinin, ázirge olardyń josparlarynyń qanshalyqty jeksuryndyǵyna, ózderiniń qanshalyqty shekten shyqqan ońbaǵań ekendikterine, ózin birte-birte qylmys shyńyraýynyń barsa kelmesine batyryp bara jatqan Fedjınge degen úlken ashý yzasyna qaramastan, qyzdyń tipti oǵan da jany jumsarǵan kezi boldy, óziniń áshkereleýi osy ýaqytqa deıin sytylyp ketip júrgen temir qursaýǵa túsirip — ondaıǵa tap bolýy zańdy bolsa da — onyń ólimine sebepshi bolam ba degendik edi.

Osyndaı tolqýlar eshteńege qaramaı, alańdamaı bir maqsatqa jumylýǵa qanshalyqty qabiletti bolǵanymen burynǵy dostary men sybaılastarynan birjolata at quıryǵyn kesisýge bóget boldy.

Onyń Saıks úshin qaýiptenýi ázir kesh bolmaı turǵanda bárinen bas tartýǵa eń mańyzdy sebep bolǵanmen, qyz bul qupıany ashpaýǵa kelisken-di, ony izdep tabýǵa da eshqandaı jiptiń ushyǵyn qaldyrmaǵan; anaý úshin qyz tipti ózin qorshaǵan barsha qylmys pen jeksuryndyqtan qutylýdan bas tartty, — budan artyq ne istemek endi? Qyz bir sheshimge kelgen.

İshki arpalysy osyndaı sheshimge tirelse de, qaıta-qaıta boı kóterip, iz-tuzsyz da joǵalǵan joq. Osy birneshe kúnniń ishinde Nensı óńi qup-qý bop, júdep ketti. Keıde ol tóńireginde ne bop jatqandyǵyna esh kóńil aýdarmaı, buryn jurttyń bárinen qattyraq aıqaılasa, endi eshbir áńgimege de aralaspaıdy. Al keıde sebepsizden-sebepsiz kóńilsiz keıippen kúlip, aıqaı-shý shyǵarady. Keıde álgiden birer mınýt ótisimen — qyz ún-túnsiz búrisip, basyn salbyratyp oıǵa berilip ketetin, buǵan qaraǵanda álgi ózin jaıdary, sózsheń etip kórsetpek bolǵan belgileri munyń óz-ózine kele almaı otyrǵanyn, joldastary áńgime qyp otyrǵan nársege qyz oıynyń eshbir qatynasy joqtyǵyn áıgileıtin edi.

Jeksenbi kúngi kesh edi, taıaýdaǵy shirkeýden qońyraý saǵat soǵa bastaǵan. Saıks evreı ekeýi áńgimelesip otyrǵan, endi úndemeı qulaqtaryn tige qalysty. Alasa otyrǵyshta búgilip otyrǵan qyz da basyn kóterip, tyńdady. On bir.

— Tún ortasyna deıin bir saǵat qaldy, — dedi kóshege kóz salý úshin tereze perdesin kótergen Saıks, óz ornyna qaıtyp kelip. — Onyń ústine qarańǵy, ári bultty. Jumys isteýge tamasha-aq tún.

— Ah, — dep kúrsindi Fedjın. — Bıll qymbattym, eshqandaı jumystyń ázir turmaǵany qandaı ókinishti.

— Bul joly sizdiki durys, — dep túnere sóıledi Saıks. — Ókinishti, óıtkeni tap qazir bul meniń oıyma keler edi.

Fedjın kúrsinip, basyn muńaıa shaıqady.

— İsimiz ońǵa basysymen, joǵaltqan ýaqytymyzdyń esesin qaıyrýymyz kerek, — dedi Saıks.

— Durys paıymdap tursyz, qymbattym, — dedi Fedjın ony ıyǵynan qaǵýǵa batyly baryp. — Sizdi tyńdaý maǵan jaǵady.

— Sizge jaǵa ma? — dep daýystady Saıks. — Solaı-aq bolsyn.

— Ha-ha-ha! — dep kúldi Fedjın, tap bir osy sóz kóńilin ornyna túsirgendeı. — Siz búgin tap baıaǵydaısyz, Bıll. Tap sondaısyz.

— Siz qýraǵan kári tuıaǵyńyzdy ıyǵyma salǵanda men ózimdi olaı sezine almaımyn. Demek, alyńyz qolyńyzdy, — dedi Saıks evreıdiń qolyn keri ysyryp.

— Bul sizdiń mazańyzdy ala ma, Bıll, ózińizdi ustap alǵandaı sezinesiz be? — dedi Fedjın, renjimeýdi durys dep taýyp.

— Meni tap saıtannyń ózi býyp alǵandaı sezinemin, — dep jaýap qatty Saıks. — Sizdikindeı syqpytty adam eshqashan bolǵan emes. Eger sizdiń ákeńizdiń júzi osyndaı bolmasa, shamasy, qazir onyń aq shalǵan sary saqalyn órtep te jatqan bolar. Álde, siz múmkin, eshqandaı ákesiz, shaıtannan jaratylǵan bolarsyz. Men buǵan tıtteı de tańdanbas edim.

Bul maqtaýǵa Fedjın lám-mım dep jaýap qatqan joq, biraq Saıkstiń jeńinen tartyp qalyp, órbigen áńgimeni paıdalanyp, shlápasyn kıip, bólmeden shyǵýǵa ázirlengen Nensıdi saýsaǵymen nusqap kórsetti.

— Eı, dep aıqaılady Saıks, — Nensı! Bul qyz jeti túnde qaıda barmaqshy?

— Alysqa emes.

— Bul ne jaýap taǵy? — dedi Saıks. — Sen qaıda barasyń?

— Aıtyp turmyn ǵoı — alys emes dep.

— Al men qaıda barasyń dep surap turmyn? — dep aıqaılady Saıks. — Sen estip turmysyń?

— Qaıda ekenin ózim de bilmeımin, — dep jaýap qatty qyz.

— Onda men bilemin, — dedi Saıks, qyz bir jaqqa barmaq bolsa, ony jibermeýge naqty sebebi bolǵandyqtan emes, qıqarlyǵyna basyp. — Eshqaıda barmaısyń!... Otyr!

— Meniń mazam bolmaı tur. Saǵan aıttym ǵoı, — dep qarsylyq bildirdi qyz. — Taza aýa jutyp kelsem dep em.

— Terezeden basyńdy shyǵar, — dedi Saıks.

— Ol maǵan az, — dedi qyz. — Maǵan kósheden taza aýa jutyp kelý kerek.

— Eshteńe etpes! —dep jaýap qatty Saıks.

Osy sózdermen ornynan turǵan ol esikti jaýyp, kiltin aldy da, qyzdyń basynan shlápasyn julyp alyp, eski shkafqa atyp urdy.

— Mine solaı, — dedi tonaýshy. — Endi óz ornyńnan qozǵalmaı otyr, uqtyń ba?

— Shlápa meni ustap qala almas, — dedi qatty surlanyp ketken qyz. — Saǵan ne boldy, Bıll? Sen ne istep turǵanyńdy óziń bilemisiń?

— Men bilem be... O! — dep aıqaı salǵan Saıks Fedjınge buryldy. — Qarańyzshy, mynanyń esi aýyssa kerek, áıtpese menimen bulaı tildese almas edi.

— Sen meni qandaı da bolmasyn qaterli qylyqqa uryndyrasyń, — dep mińgirledi qyz, tas-talqan bolyp turǵan ashý-yzadan ózin-ózi ustaǵannan qos qolyn kókiregine qysyp. — Jiber, estımisiń, tap qazir qoıa ber!

— Joq! — dedi Saıks.

— Fedjın, buǵan meni jiber dep aıtyńyzshy. Jaqsylyqpen jibersin. Sonda buǵan da jaqsy bolady. Sen estip turmysyń? — dep jer tebinip, aıqaılap jiberdi Nensı.

— Estip turmysyń deımisiń? — dep qaıtalady Saıks, oryndyǵymen qyzǵa buryla berip. — Eger endi bir mınýttan keıin de daýsyńdy estisem, ıt keńirdegińnen alyp, óńeshińnen baqyrǵan únińdi sýyryp alady. Saǵan neniń jeligi bitti, ońbaǵan neme? Neniń jeligi bitti saǵan?

— Jiber meni, — dep qadala sóıledi qyz, esik aldyna otyra ketip: — Bıll, jiber meni! Sen ne istep turǵanyńdy óziń bilemisiń. Bilmeısiń... Tek bir saǵatqa ǵana... Jiber!.. Jiber...

— Eger myna qyz esinen myqtap shatyspasa, — dep daýystady Saıks, dórekilikpen onyń ıyǵynan ala ketip, — meni tirideı keskilesin! Tur ornyńnan!

— Sen meni qoıa bergenshe turmaımyn... jibergenshe... eshýaqytta... eshýaqytta!.. — dep shyńǵyrdy qyz.

Saıks bir mınýttaı qolaıly sátti kútip qyzǵa qarap qaldy da, sonan soń onyń qolyn qaıyryp, qarsylasqanyna qaramastan japsarlas kishkentaı bólmege súırep apardy da, oryndyqqa atyp jiberip, qysyp ustaǵan boıy ózi janyna otyra ketti. Qyz saǵat on ekini soqqansha birese julqynyp, birese jalyndy, sodan keıin ábden silikpesi shyǵyp, óz degenine qasarysýyn qoıdy. Tolyp jatqan balaǵattaýlarmen endi búgin qaıtyp bólmeden shyǵýǵa árekettenbe degendi eskertken Saıks qyzdy ózine-ózi kelýi úshin ońasha qaldyryp, Fedjınge qaıtyp keldi.

— Myna qyzyqty qara! — dedi qulyp buzýshy betiniń terin súrtip. — Birtúrli oǵash qyz.

— Aıtary joq, Bıll, — dep oılana sóıledi Fedjın, — aıtary joq.

— Siz qalaı dep oılaısyz, onyń nege jeti túnde úıden ketkisi keldi? — dep surady Saıks. — Siz muny menen góri jaqsyraq bilesiz ǵoı. Bul ne bolǵany?

— Qıqarlyq. Menińshe bul áıeldiń qıqarlyǵy, qymbattym.

— Maǵan da solaı kórinedi, — dep gújildedi Saıks. — Men ony tártipke ábden úırettim be desem, ol sol burynǵysyndaı peri eken.

— Odan da jaman, — dedi oılana sóılegen Fedjın. — Túkke turmaıtyn nárseden onyń mundaı kúıge túskenin men buryn-sońdy kórmeppin.

— Men de, — Saıks. — Menińshe, qanynda bezgek áli júr-aý deımin, á?

— Soǵan uqsaıdy.

— Eger ol mundaıyn taǵy bastasa, dárigerdi mazalamaı-aq ózim odan biraz qan shyǵaram, — dedi Saıks.

Fedjın emdeýdiń mundaı ádisin maquldaǵan keıippen basyn ızedi.

— Men sulap jatqan kezde ol kúni men túni janymnan eki eli shyqqan joq, al siz, qasqyrdyń aǵaıyny, irgeńizdi aýlaq saldyńyz, — dedi Saıks. — Onyń ústine biz kóp ýaqyt muqtajdyqta boldyq, menińshe, sol ony azap shekkizip, janyna tıse kerek, al munda esik-terezeni bekitip uzaq otyrǵannan, shamasy, mazasyzdyq paıda bolǵan shyǵar.

— Tap solaı, qymbattym, — dep sybyrlaı jaýap qatty evreı. — Tynysh.

Osy sózdi aıtyp úlgirýi-aq muń eken, qyz bólmege kirip, óziniń burynǵy ornyna jaıǵasty. Kózi isip, qyzaryp ketipti. Qyz ilgeri keıin teńselip júrip, basyn shaıqap, kenet qarqyldap qoıa berdi.

— Mine, endi bul basqa jolmen ketti! — dep daýystap jiberdi Saıks asqan tańdanyspen evreıge qarap qoıyp.

Ol endi qyzǵa kóńil aýdarmasyn dep Fedjın basyn ızeı saldy, birneshe mınýttan keıin qyz da óz-ózine kelgen. Endi qaýiptener eshteńe joq dep Saıkske sybyr ete túsken Fedjın shlápasyn aldy da, oǵan qaıyrly tún tiledi. Esik aldyna ol toqtaı qaldy da, artyna burylyp, qarańǵy satyda bireý jaryq túsirmes pe eken dep ótindi.

— Jaryq aparshy oǵan, — dedi Saıks qorqoryn toltyryp jatyp. — Eger ol moınyn úzip alsa qıyn bolar. Shyraq alyp, shyǵaryp salshy.

Shyraq ustaǵan Nensı shaldyń sońynan satymen túse bastady. Olar dálizge shyqqan soń anaý saýsaǵyn ernine tıgizip, qyzǵa jaqyndaı túsip, sybyrlaı surady:

— Ne bop qaldy Nensı, qymbattym?

— Siz ne jaıynda aıtyp tursyz? — tap solaı aqyryn surady Nensı.

— Osynyń báriniń sebebi jaıynda, — dep jaýap qatty Fedjın. — Eger ol — súıekti saýsaǵymen joǵarǵy jaqty nusqady, — saǵan osylaı qatygez bolsa (ol aıýan ǵoı, Nens, dóreki aıýan) onda sen ony nege...

— Al, — dedi qyz, Fedjınniń erni qulaǵyna taıap, ózinen kózin aıyrmaı únsiz qalǵan soń.

— Qazir aıtpaı-aq qoıalyq. Biz bul týrasynda sońynan áńgimelesermiz. Men seniń dosyńmyn, Nens, senimdi dosyńmyn. Meniń qolymda senimdi de qaýipsiz ádisim bar. Eger sen ózińmen ıt ráýishti — joq ıtten de jaman, óıtkeni, keıde ony erkeletetini bar — qarym-qatynas jasaıtyn adamnan kek alǵyń kelse, maǵan kel. Estımisiń, ózime kel! Bul ońbaǵan saǵan bir kúndik, al sen meni talaıdan bilesiń, Nens.

— Men sizdi jaqsy bilemin, — dedi qyz syr bermesten. — Qaıyrly tún. Fedjın qolyn qyspaq bolǵanda sheginip ketti, sóıtip qaıtadan oǵan qaıyrly tún tiledi, onyń qoshtasar aldyndaǵy kózqarasyna maǵnaly pishinmen basyn ızep esikti jaýyp aldy.

Tereń oılarǵa berilgen Fedjın úıine qaıtyp kele jatty. Onyń kóńiline birtindep — tek búgingi oqıǵadan keıin emes, bul sol oıyn bekite túskendeı — qulyp buzýshynyń dórekiliginen azap shekken Nensı ózine jańa tamyr taýyp alǵaly júr-aý degen kúdik uıalaǵan-dy. Onyń qarym-qatynasyndaǵy ózgeris, úıden jıi-jıi joǵalyp ketýi, ózi burynyraq jan-tánimen berilgen shaıkanyń múddesine degen keıbir selqostyǵy, aqyr aıaǵy — búgingi keshtegi belgili saǵatta alasuryp ketkisi kelýi — osynyń bári munyń kúdigin shyndyqqa aınaldyryp, kózin jetkizip bara jatqandaı edi. Qyzdyń jańa mahabbatynyń sebepkeri munyń qolastyndaǵylardyń biri emesi anyq. Ol Nensı tárizdi kómekshimen birge baǵaly tabysqa aınalýy múmkin, ony (Fedjın osylaı paıymdady) bógelmeı qatarǵa tartý kerek.

Budan góri qylmystylaý ózge maqsatyn da nazardan tys qaldyrýǵa bolmaıdy. Saıkske tym kóp nárse belgili edi, al onyń dóreki kelemeji qanshalyqty jasyrǵanymen, Fedjınniń jynyna jaman tıetin. Eger ony tastaı qalsa, onyń ashý-keginen eshqashanda qorǵana almaıtynyn qyz jaqsy bilýge tıis, bul kekti onyń jańa mahabbatyna tónetinine sóz joq, ol kisini jarymjan etip, tipti ólimge de soqtyrýy múmkin. «Ony azǵyryp kórse, — dep oılady Fedjın, — qyzdyń anany ýlandyrýǵa kónýi ábden múmkin. Mundaı jaǵdaıda áıelder budan da zor soraqylyqqa barar. Men jek kóretin qaýipti ońbaǵan adam joǵalady da, ornyn ózge bireý basady, qylmysy maǵan belgili bolǵandyqtan qyzǵa degen yqpalym sheksiz artady».

Tonaýshynyń bólmesinde otyrǵan az ǵana ýaqytta osy oılar Fedjınniń basynda antalap turyp aldy da túgelimen soǵan berilgen ol, qoshtasar shaqta ekiushty emeýrinmen qyzdy synap kórýge jaǵdaıdy paıdalanyp qalmaq bolǵan. Qyz tańdanǵan da, nemese onyń sóziniń tórkinin túsinbegensip qylymsyǵan da joq. Qyz bárin de túsindi. Onyń qoshtasar aldyndaǵy kózqarasy osy týraly aıtyp turdy. Biraq, múmkin ol Saıkstiń kózin joıý týraly usynystan at tonyn ala qashar, munyń ózi este turar basty maqsattyń biri ǵoı. «Meniń oǵan degen yqpalymdy qalaı arttyrýym kerek? — dep oılady Fedjın úıine qaraı ilbip kele jatyp. — Úlkendeý bılikke qolymdy qalaı jetkizem? »

Mundaı adamdar amalyn tabýǵa usta keledi. Aıtalyq, qyzdyń moıyndaýyn kútpeı-aq, Fedjın ony ańdýǵa alady, onyń jańa baılanysyn ashady, eger qyz munyń josparynan bas tartsa, bárin de Saıkske aıtam dep qorqytady (qyzdyń odan júregi shaılyǵary haq), osynyń ózi-aq qyzdyń kelisimin alýǵa jetkilikti emes pe? «Men muny isteımin», dep sybyrlady Fedjın. Sonda onyń bas tartýǵa batyly barmaıdy. Eshýaqytta, eshýaqytta olaı ete almaıdy. Men bárin de oılastyrdym. Ádis qolda, áreketke ázir tur. Men áli saǵan quryq salarmyn.

Ol art jaǵyna túnere kóz tastap, ózinen góri jaýjúrekteý álgi ońbaǵan qalǵan jaqqa qaraı zárlene qımyl jasady da, qoly jeksuryn jaýdy qaýsatyp kele jatqandaı jyrtyq shekpeniniń tigisin julqylaı, súıekti saýsaǵymen jumarlaı óz jolymen tarta berdi.

XLV TARAÝ

Fedjın Noe Kleıpolǵa qupıa tapsyrma beredi

Kelesi kúni shal tańnan turdy da, jańa sybaılasynyń kelýin shydamsyzdana kútti; uzaq kesheýildeýden keıin aqyry kelip jetken ol tańǵy asqa ashkózdene umtyldy.

— Bolter, — dedi Fedjın, oryndyǵyn jyljytyp, Morıs Bolterdiń qarsysyna otyra berip.

— Al men osyndamyn, — dedi Noe. — Ne bop qaldy? Ac iship bolǵansha menen eshnárse suramańyzshy. Sizderdegi bir jamany jaıbaraqat tamaq ishýge eshqashan da ýaqyt jetpeıdi.

— Siz ári as iship, ári áńgimelese almaısyz ba? — dep surady Fedjın, qurmetti jas dosynyń ashqaraqtyǵyna ishteı qarǵys jaýdyryp.

— Nesi bar, áńgimelesýge bolady. Áńgimelesken kezimde isim qashanda ońǵa basady, — dedi Noe nannyń úlken kesegin kesip ala berip. — Sharlott qaıda?

— Ketip qaldy, — dep jaýap berdi Fedjın. — Men ony ózge bir áıelmen tańerteń qoıa bergem, sebebi sizben ońasha qalǵym keldi.

— O, — dedi Noe. — Siz oǵan aldymen nanǵa maı jaǵyp qoı dep buıyrmaǵanyńyz ókinishti bolǵan. Jaraıdy. Aıta berińiz. Siz maǵan bóget bolmaısyz.

Shyndyǵynda ol ústelge keremetteı bir eńbektenýge degen berik sheshimmen otyrǵandyqtan oǵan qandaı da bolmasyn kedergi keltirýdiń eshqandaı qaýpi tónip turmaǵan-dy.

— Siz keshe jaqsy jumys istedińiz, qymbattym, — dedi Fedjın. — Tamasha. Birinshi kúnniń ózinde alty shılıń toǵyz jarym pens. Siz balapandardy jer soqtyrýmen-aq ózińizge dáýlet jıyp alasyz.

— Buǵan úsh saptaıaq pen sút quıatyn qumyrany da qosýdy umytpańyz, — dedi mıster Bolter.

— Iá, ıá, qymbattym. Saptaıaqqa kelsek, bul da tamasha istelgen, al qumyra — kisi qyzyǵarlyq jumys.

— Menińshe, betashar esebinde jaman emes sıaqty, — dedi mıster Bolter ózine-ózi rıza keıippen. — Saptaıaqtardy men qorshaýdan sypyryp kettim, al qumyra bolsa traktırge kire beriste tur eken. Men jaýyn-shashynnan tat basyp qalar, áıtpese sýyq tıip qalar dep oıladym. Á? Ha- ha-ha!

Fedjın shyn yqylasymen kúlip turǵandaı keıip tanytty, al mıster Bolter jeterlikteı qarqyldap alyp, birneshe japyraq nandy birinen soń birin qylǵyp qoıyp, maı jaǵylǵan nannyń bir kesegin taýysyp, ekinshisine kiristi.

— Maǵan, Bolter, — dedi Fedjın ústelge eńkeıe bepip, — siz qymbattym, men úshin asa saqtyqpen jáne yjdaǵattylyqty kerek etetin bir jumysty atqarǵanyńyz qajet bolyp tur.

— Tyńdańyz, — dedi Bolter, — meni bir qaýipti iske ıtere salýdy nemese taǵy da ózińizdiń polıseılik basqarmańyzǵa jumsaýdy oıǵa almaı-aq qoıyńyz. Bul maǵan múldem qol emes, men sizge týrasyp aıtyp turmyn.

— Munda eshqandaı qaýip joq, tıtteı de, — dedi evreı, — tek bir áıeldiń izin ańdý kerek.

— Kempirdiń be? — dep surady mıster Bolter.

— Jas áıeldiń, — dep jaýap qatty evreı.

— Bul is meniń qolymnan ábden kep tur, — dedi Bolter. — Mektepte men epti sóz tasýshy bolǵam. Al ony nege ańdýym kerek? Ana ne úshin emes pe, álgi...

— Eshteńe isteýdiń qajeti joq, tek maǵan onyń qaıda barǵanyn, kimmen kezdeskenin, eger múmkin bolsa ne aıtqandaryn jetkizesiz; eger kóshe bolsa kósheni, úı bolsa úıdi esińizge saqtap, qandaı málimet ala alsańyz bárin de maǵan aıtyp kelesiz.

— Siz maǵan qansha tóleısiz? — dep surady Noe, kesesin qoıyp, qojaıynnyń júzine qomaǵaılana qarap.

— Eger osynyń bárin jaqsy atqara alsańyz, bir fýnt alasyz, qymbattym. Bútin bir fýnt, — dedi Fedjın anany ańdýǵa yntalandyrý maqsatymen. — Eshqandaı paıda kirmeıtin jumys úshin mundaı aqsha tólep kórgen emespin.

— Al onyń ózi kim, — dep áýestendi Noe.

— Bizdiń ishimizdegi bireý.

— Ah, qudaıym-aı! — dep daýystap jiberdi Noe, tanaýy tyrjıyp. — Siz ıaǵnı odan kúdiktenesiz ǵoı?

— Ol ózine jańadan dostar taýyp alypty, qymbattym, al men olardyń kim ekenin bilýge tıispin.

— Túsinemin, — dedi Noe. — Eger olar jóni túzý adamdar bolsa tanysý qurmetine ıe bolý úshin ǵoı, ıá? Ha-ha- ha!.. Qyzmetińizge ázirmin.

— Men sizdiń kelisetinińizdi bilip edim! — óz oıynyń júzege asqanyna qýanǵan Fedjınniń daýysy shyǵyp ketti.

— Árıne, árıne! — dep jaýap qatty Noe. — Onyń qaıda ózi? Qaı jerde ańdýǵa tıispin? Meniń qaıda barýym kerek?

— Munyń bárin siz menen bilesiz, qymbattym. Ýaqyty kelgende ony sizge ózim kórsetem, — dedi Fedjın. — Ózińiz ázir bolyńyz, al qalǵany meniń moınymda.

Osy keshte, kelesi eki kún boıy Noe aıaǵyna etik jáne arbakeshtiń kıimin kıip, Fedjınniń ámirimen úıden shyǵa jónelýge ázir otyrdy. Alty kesh ótti — taýsylyp bitpeı, sanany sarǵaıtqan alty birdeı kesh — kún saıyn Fedjın úıge ókinishti oralyp, qysqa ǵana ýaqyt áli jetken joq deıtin. Jetinshi kúni ol kóterińki kóńil kúıin zorǵa jasyryp ádettegiden erte oraldy. Kún jeksenbi edi.

— Búgin qyz úıden ketedi, — dedi Fedjın. — Jáne de men sol sharýaǵa ekenine senimim kámil... Kúni boıy ol úıde otyrdy, al qorqatyn adamy tań atpaı qaıtpaıdy. Kettik. Tezdetińiz.

Bir aýyz til qatpastan Noe ornynan atyp turdy, evreıdiń qatty ábigerlenýi buǵan da berile bastaǵan. Urlana basyn úıden shyqqan olar kósheniń jyqpyl-jyqpylyn kókteı ótip, aqyry bir traktırdiń aldyna toqtady, Noe onyń ózi Londonǵa kelgen boıda tún ótkizgen orny ekenin tanı ketti.

Saǵat on eki, esik jabyq turǵan. Fedjın jaıymen ysqyryp edi, esik dybyssyz ashylyp ketti. Olar dabyrlatpaı ishke kirdi, arttarynan esik te jabyldy.

Sybyr-kúbir sóıleýge ázer batyldyq etip, Fedjın men bulardy kirgizip alǵan jas evreı sózderin ymǵa aýystyryp Noege terezeni nusqap, kórshi bólmedegi kisini kórip alýǵa ısharat jasasty.

— Mynaý sol áıeldiń ózi me? — dep surady ol estiler-estilmes únmen.

Fedjın maquldap basyn ızedi.

— Men onyń júzin kóre almaı turmyn, — dep sybyrlady Noe. — Ol basyn salbyratyp jiberipti, al shyraq tý syrtynda tur.

— Tura turyńyz, — dep sybyr etti Fedjın.

Ol Barnıge belgi berip edi, anaý shyǵa jóneldi. Bir sekýndtan keıin jigit kórshi bólmege kirip, shyraqtyń janǵan piltesin alyp tastamaq keıippen, ony ornynan jyljytyp, qyzben til qatysyp, basyn kóterýge májbúr etti.

— Endi ony kórip turmyn, — dep sybyrlady jansyz.

— Anyq kórip turmysyz?

— Men ony myń adamnyń ishinen jazbaı tanyr edim.

Ol tez tómen tústi, óıtkeni, esik shalqasynan ashyldy da qyz kirip keldi. Fedjın jansyzdy bólmeniń perdemen bólingen buryshyna alyp ketti de, olar tym-tyrys bola qalǵan, qyz bular jasyrynǵan tustan nebári birneshe qadam jerden óte shyǵyp, bular kirgen esikten shyǵyp ketti.

— Tss, — dedi esikti ashqan jigit. — Ýaqyt jetti.

Fedjınmen kózqaras almasqan Noe traktırden júgirip shyqty.

— Solǵa qaraı, — dep sybyr etti jigit. — Solǵa tartyńyz da, kósheniń qarsy betimen júrińiz.

Osylaı istegen Noe fonardyń jaryǵynda ózinen áldeqaıda uzap bara jatqan qyzdyń sulbasyn kórdi. Kósheniń ekinshi jaǵyn betke ustaı otyryp, ony ańdýǵa qanshalyqty yńǵaıly bolsa, sonshalyqty jaqyndady. Eki-úsh márte qyz artyna ábigerlene jaltaqtap, bir márte sońynan kele jatqan eki kisini ótkizip jiberý úshin toqtaı qalǵan. Neǵurlym uzaǵan saıyn qyzdyń boıyna soǵurlym batyldyq uıalaı bastaǵan tárizdi, endi ol aıaǵyn batyl basyp senimmen aıaqtap keledi. Jansyz bolsa qyzben eki aradaǵy aralyqty saqtaı otyryp, odan kóz almaıdy.

XLVI TARAÝ

Kezdesý boldy

London kópiriniń ústinde eki tulǵa paıda bolǵanda shirkeý saǵaty on ekige on bes mınýt qalǵan edi.

Asyǵys tez-tez basyp, aldynda kele jatqan bireýi — áıel adam bireýdi kútip, izdep turǵandaı jan-jaǵyna shydamsyzdana jaltaqtaıdy; ekinshi sulba erkek, eń qarańǵy degen tusqa kirip ketip, alystan áıeldiń adymyna óz adymyn dáldestirip keledi, anaý toqtaı qalǵanda bul da toqtady, áıel ári qaraı júrse bul da qozǵalady, biraq ańdý ústinde odan ozyp taǵy ketpeıdi. Osylaısha olar Mıdlseksten Sarrıı jaǵyna qaraı kópirdi kesip ótti de, ótken-ketkenderdiń júzderine ábigerlene qaraǵyshtap kele jatqan áıel shamasy birdeńeden úmitin úzse kerek, kenetten keri buryldy. Qyz kútpegen jerden buryldy, biraq ony ańdyp kele jatqan da qany qalǵan joq, kópirdiń ústindegi qýystyń birine kirip alyp, jaqsyraq jasyryný úshin arqalyqqa asylyp alǵan ol qyz janama joldyń kelesi betine shyqqansha kútip turdy. Qyz munan baǵanaǵy aralyqtaı qashyqtaǵan kezde ol jaıymen shyǵyp, qaıtadan áıeldiń izine tústi. Kópirdiń tap orta shenine kelgende qyz toqtaı qaldy. Erkek te toqtaǵan.

Tún asa qarańǵy edi, aýa-raıy da óte jaman, mundaı saǵatta, mundaı jerde jurt óte az júretin. Jandarynan tez-tez basyp ótip jatqan aýyq-aýyq júrginshiler, shamasy áıeldi de, erkekti de baıqamaıtyn sıaqty, bul da qyzdan kózin aıyrmaǵanmen, árıne, bularǵa nazar aýdarǵan joq. Bulardyń syrt kelbetteri de osy keshte sýyq qýys pen esigi joq lashyq bolsa da áıteýir jantaıa keterlik oryn izdep, kópir ústimen kezdeısoq ótip jatqan London qaıyrshylarynyń yǵyr qylarlyq kózqarastaryn tarta qoıarlyqtaı emes-ti. Ekeýi de únsiz túr — eshkimmen tildespeıdi de, ótip jatqandardan da eshkim bularmen sóılesken joq.

Árqıly prıstandarǵa tumsyq tiregen kishkentaı kemelerdegi ottardyń sáýlesin qyzyl qoıýlandyra ózen ústinde tuman turyp aldy, tumanda kúńgirt qurylystar tym tún-jyraqqy da buldyrap kórinedi. Ózenniń eki jaǵasyndaǵy eski, ys basqan qoımalar tónip turǵanmen abajadaı kelbeti qap-qara sýǵa túse qoımaıdy. Qarańǵy túnekten Qutqarýshynyń eski shirkeýiniń munaralary men Sent-Magnýs shirkeýiniń tóbesindegi súıir qadasy, eski kópirdiń ejelgi dáý-qaraýyldary kórinedi, biraq tómendegi qaptaǵan keme dińgekteri men joǵarydaǵy tolyp jatqan shirkeýlerdiń súıir qadalary múldem kózge ilinbeıdi.

Qyz ábigerlenip, taǵy birneshe márte olaı-bulaı júrdi — al baqylaýshy onyń kózine túspesten qyraǵy qadaǵalaýda — aqyry áýlıe Pavel soboryndaǵy aýyr qońyraý taǵy bir kúnniń ólgenin jarıa etti. Saraıǵa da, túngi sharap urasyna da, túrmege de, jyndyhanaǵa da, týý men ólýdiń, aýrý men saýdyń uıalaryna, óliktiń qımylsyz júzi men balanyń beıbit uıqysyn — barlyǵyn da jarym tún alyp qushaǵyna orap aldy.

Saǵattyń soqqanyna eki mınýt ta etpeı-aq, kópirdiń janyna toqtaǵan jaldamaly kúımeden jas ledı men basyn qyraý shalǵan jentlmen shyǵyp, kólikti qoıa berdi de, ózderi tup-týra kópirge bettedi. Kenirge shyǵýlary-aq sol edi, qyz boıyn jıyp alyp analarǵa qarsy júrdi.

Qarsy aldarynan qyz kenetten paıda bolǵan kezde bular sáti túser-túspesin ózderi de bilmegen birdeńeni kútkendeı jan-jaqtaryna jaltaqtap ilgeri qaraı kele jatqan. Toqtaı qalysqan olardyń tańdanǵandyqtan daýystary shyǵyp ketse de dereý qoıa qoıysty, sebebi dál osy sátte tap qastarynan bulardy súıkeı-múıkeı derevnályqsha kıingen bireý óte bergen.

— Bul arada emes, — dep asyǵa sóıledi Nensı. — Bul arada sizdermen sóılesýge men qorqamyn. Ketelik... joldan alysyraq... myna baspaldaqtarmen tómen qaraı.

Qyz osy sózdi aıtyp, olardy bastap aparmaq jaǵyn nusqaǵan kezde derevnályq jigit buryldy da nemenege búkil jolǵa kes-kestep aldyńdar dep ári qaraı kete bardy.

Qutqarýshynyń shirkeýi turǵan jaǵadaǵy Sarıı jaqtaǵy qyz nusqaǵan baspaldaqtar ózen prıstanynyń qyzmetin atqaratyn. Eshkim baıqap qalmaǵan, derevná turǵynyna uqsas jigit bul tóńirekti kózimen bir sholyp ótip, solaı qaraı asyǵys túse bastady.

Bul baspaldaq kópirdiń bir bóligi edi, ol úsh proletten turatyn. Ekinshisiniń shetinen tómen ketetin tas qabyrǵa sol jaǵynan Temzaǵa qaraǵan bederli ustynmen shekteletin. Bul arada tómengi baspaldaq keń edi de, qabyrǵadan burysh aınalǵan adam ózinen bir saty joǵary turǵan kisiniń kózine shalyna qoımas edi. Osy araǵa jetken derevnályq jigit basqa jasyrynar burysh bolmaǵandyqtan tóńiregin jyldam sholyp shyqty, sý qaıtqandyqtan oryn jeterlikteı edi, ol urlana basyp, bir jaqqa qaraı buryldy da, ustynǵa arqasymen jabysyp, olardyń budan tómen túspeıtinin, eger tipti sóz tyńdaýdyń reti kelmese ol eshteńeden qaýiptenbesten sońdarynan ilesýge múmkindigi barlyǵyna kámil senip, tosyp turdy.

Osy bir ońasha qýysta ýaqyt ta ótpeı turyp alǵandaı, óz oılaǵanyna múlde uqsamaıtyn jolyǵysýdyń sebebin bilgenshe jansyzdyń da shydamy taýsylyp barady, ol istiń qıýy qashty-aý dep birneshe márte oılap ta qoıǵan, ;álde olar óte joǵaryda qaldy, áıtpese, qupıa áńgime úshin múlde basqa jaqqa ketken shyǵar. Ol jasyryn otyrǵan jerinen shyǵyp, joǵary kóterilýge yńǵaılana bergende, kenet aıaq dybysyn qulaǵy shalyp qaldy da, artynsha daýysty tap janynan estigendeı boldy.

Ol boıyn tiktep, qabyrǵaǵa jabysa, demin almastan muqıat tyńdaýǵa kiristi.

— Jeter! — dedi bir daýys, bul jentlmendiki ekendigi sózsiz. — Jas ledıdiń budan ári júrýine men qarsymyn. Sizben erip osynda kelýge ekiniń biri táýekel etpes edi, biraq ózińiz de kórip tursyz, men sizdiń degenińizge kóndim.

— Kóndim deısiz be? — munyń ańdyp júrgen qyzynyń daýsy estildi. — Siz asa sypaıy adamsyz, ser. Maǵan senim bildirý! Jaraıdy, áńgime munda emes.

— Biraq qandaı maqsatpen, — dedi jentlmen burynǵydan jumsaq únmen, — qandaı maqsatpen bizdi osyndaı oǵashtaý orynǵa ákeldińiz? Mynandaı qarańǵy da tunjyr qýysqa súıreýdiń ornyna nege menimen anaý joǵaryda, jaryqta, jurt júrip jatqan jerde sóılespeske?

— Men sizge aıttym ǵoı, — dep jaýap qatty Nensı, — ol arada sizdermen sóılesýge qorqamyn. Nege ekenin bilmeımin, — dedi qyz tula boıy túrshigip, — biraq búgin qaradaı úreıim ushyp, aıaǵymdy ázer basyp turmyn.

— Neden úreılenesiz?— dep surady jentlmen, shamasy qyzǵa aıaýshylyq bildire bastasa kerek.

— Ózim de bilmeımin, — dep jaýap qatty qyz. — Al meniń bilgim-aq keler edi. Kúni boıy ólim týraly, qanǵa boıalǵan kebin týrasyndaǵy úreıli oılar ókshelep, otqa túskendeı tula boıym órtenip turdy. Keshkilik ýaqytty tezdetý úshin qolyma kitap alyp em álgiler joldardyń arasynan kózime tosyldy.

— Elestegen ǵoı, — dedi jentlmen onyń kóńilin ornyqtyryp.

— Joq, bul eles emes, — dedi qyz qarlyqqan daýysmen. — Kitaptyń ár betinen úlken qara áriptermen jazylǵan «tabyt» degen sózdi kórgenime ant ishýge barmyn, — ıá, al búgin keshkilik meniń tap qasymnan tabyt alyp ótti.

— Munda turǵan eshteńe joq, — dedi jentlmen, — meniń qasymnan da tabytty talaı alyp ótken.

— Ol shynaıy tabyttar ǵoı, — dep qarsylyq bildirdi qyz. — Al mynaý ondaı emes.

Onyń daýsynan sondaılyq oǵash birdeńeniń sezilgeni sonshama, jasyrynyp turǵan baqylaýshyǵa qyzdyń álgi aıtqandaryn estigende arqasynan qumyrsqalar júgirip, qany toqtap qalǵandaı áser etti. Qyzǵa kóńilin ornyqtyryp, elesten paıda bolǵan qorqynyshqa berilmeýin ótingen jas ledıdiń názik daýysyn estigen kezdegideı boıynyń jeńildegenin ol eshqashanda sezinip kórmegen shyǵar.

— Onymen jyly sóılesińizshi, — dedi jas ledı óz serigine. — Beıshara-aı, menińshe, sol buǵan óte qajet sıaqty.

— Álgi sizderdiń tanystaryńyz tákappar da taqýa jandar meni tap qazir kórse muryndaryn kókke kóterip, tozaq pen zaýal haqynda ýaǵyz aıta bastar edi! — dep daýystap jiberdi qyz. — Ah, qymbatty ledı, ózderin qudaı sózi aýzymyzda dep sanaıtyndar biz sıaqty beıshara pendelerge nege siz sıaqty janashyrlyq pen qaıyrymdylyq jasamaıdy eken? Minekı, solar joǵaltqan qasıettiń bári bar jap-jas, áp-ádemi sizge azdap maqtan tutýǵa da bolar edi, biraq siz olarǵa qaraǵanda áldeqaıda qarapaıym jansyz.

— O, — dep qoıdy jentlmen de. — Dáret alǵan túrik namazǵa jyǵylar aldynda betin shyǵysqa burady, al júzderinen kúlki taby baıaǵyda-aq óshken álgi taqýalar qashanda dúnıeniń jabyrqaý jaǵyna bet túzeıdi. Eger musylmandar men farıseılerdiń birin tańda dese, men birinshisin qoldar em.

Shamasy, bul sóz jas ledıge baǵyshtalǵan shyǵar, múmkin Nensıdiń ózine-ózi kelýine ýaqyt berý úshin aıtylǵan bolar. Uzamaı jentlmen oǵan qaıtadan til qatty.

— Ótken jeksenbi kúni keshke siz munda bolmadyńyz ǵoı, — dedi ol.

— Men kele almadym, — dep jaýap qatty Nensı, — meni kúshpen bógep qaldy.

— Kim?

— Meniń jas ledıge aıtqan kisim.

— Ózińizdi búgin osynda keltirgen iske baılanysty áldekimmen kelis sóz júrgizip jatyr-aý dep eshkim de sizge kúdiktenbeıtin bolar dep úmittenemin, — dep surady qart jentlmen.

— Joq, — dedi qyz basyn shaıqap. — Qaıda ketip bara jatqanymdy bilmese, odan kete qoıý ońaı emes. Ótken joly oǵan apıyn tunbasyn bermegenimde meniń jas ledıdi kóre qoıýym ekitalaı edi.

— Ol siz qaıta oralǵansha oıana qoımap pa? — dep surady jentlmen.

— Joq, ol da, basqalar da menen ázir kúdiktene qoımaıdy.

— Jaqsy, — dedi jentlmen. — Endi meni tyńdańyz.

— Qulaǵym sizde, — dedi qyz, anaý bir sekýndtaı únsiz qalǵanda.

— Myna jas ledı, — dep sezin bastady jentlmen.— Sizdiń eki jumadaı ýaqyt buryn aıtqanyńyzdy maǵan jáne senim artýǵa turarlyq bir dosyna jetkizdi. Shyndyǵyn aıtaıyn, bastabynda sizge senýge bola ma degen kúdigim de joq emes edi, al qazir men buǵan kámil senemin.

— Senińiz, — dep qyzýlana qostady qyz.

— Qaıtalap aıtaıyn, senimim kámil. Senim artýymnyń dáleli retinde, ony-muny dep jaltarmastan sizge aıtarym, álgi Monksti qorqytý arqyly onyń qandaı da bolmasyn qupıa syryn ashqymyz keledi. Biraq, eger, eger... — dep sózin jalǵady jentlmen, — eger ony ustaı almasaq, eger ustaǵan kúnde de ony aıtqanymyzǵa kóndirýdiń sáti túspese, siz evreıdiń inine sý quıýyńyz kerek.

— Fedjındi me? — dep aıqaılap jibergen qyz, teńselip ketti.

— Sol adamdy siz ustap berýińiz kerek, — dedi jentlmen.

— Men olaı isteı almaımyn. Men eshýaqytta olaı ete almaımyn! — dedi qyz. — Ol shaıtan bolsyn, tipti men úshin shaıtannan da soraqy bolǵanmen, men olaı ete almaımyn.

— Olaı istemeımin deımisiz? — dep qaıtalap surady jentlmen, shamasy mundaı jaýapqa ábden ázir bolsa kerek.

— Eshýaqytta, — dep qaıtalady qyz.

— Maǵan nege ekenin túsindirińizshi.

— Bir ǵana sebepten, — dedi qyz nyq sóılep, — myna ledıge belgili bir sebepten, ledı de bul jóninde meniń jaǵymda bolýǵa tıis, óıtkeni men onyń ýádesin alǵam. Basqa da sebebi bar: onyń ómiri qanshalyqty las bolǵanmen, meniń ómirim de tap sondaı bylǵanyshty; bizdiń kópshiligimiz bir ǵana jolmen júrip keldik, olardyń kez kelgeni meni de ustap berýleri múmkin edi, biraq olaı etken joq, sondyqtan men de olardy satyp jibere almaımyn.

— Olaı bolsa, — dep tez-tez sóıledi jentlmen, óziniń de maqsat tutqany osy bolǵandaı. — Meniń qolyma Monksti tıgizip, sonymen istes bolýǵa múmkindik berińiz.

— Al eger ol basqalardy da ustap berse she?

— Eger biz odan shynaıy jaýap ala alsaq, is osymen tamam bolaryna sizge ýáde bereıin. Olıverdiń qyp-qysqa ǵumyrynyń ózinde jurtqa jaıýǵa bolmaıtyn jaǵdaıdyń bar ekeni sózsiz, eger bizdiń shyndyqqa kózimiz jetse, álgi adamdar eshqandaı jazaǵa ilikpeıdi.

— Al eger buǵan qolyńyz jetpese she? — dep surady qyz.

— Onda da, — dep sózin jalǵady jentlmen, — Fedjın sizdiń kelisimińizsiz sotqa tartylmaıdy. Ondaı jaǵdaıda siz kelisim beretindeı dálelderdi men keltire alarmyn dep oılaımyn.

— Ledı de osyǵan ýáde bere me? — dep surady qyz.

— Iá, — dep jaýap qatty Roz. — Sizge saltanatty ýádemdi berem.

— Monks te munyń sizderge qaıdan belgili ekendigin eshqashan da bilmeıdi ǵoı? — dep surady qyz, az-kem únsizdikten soń.

— Eshýaqytta da, — dep jaýap qatty jentlmen, — Bul málimet oǵan tıtteı de seziktenbesteı etip jetkiziledi.

— Men ózim de ótirikshi edim, bala shaǵymnan aldamshylardyń arasynda ómir súrdim, — dedi qyz az únsizdikten keıin, — biraq sizderdiń sózderińizge senemin.

Ekeýinen ózderine ábden senýge bolatyn ýádesin alǵan soń, qyz jaıymen, — tyńdap turǵan jansyz kóp rette tipti sózdiń tórkinin de uǵa almaı qaldy, — osy keshte ózine ańdý túsken traktırdiń aty men turǵan jerin atap, áńgimeleı bastady. Anda-sanda toqtaı qalǵanyna qaraǵanda jentlmen qyzdyń jetkizgen málimetterin asyǵa-úsige qaǵazǵa túsirip jatsa kerek. Monkstyń onda keletin kúni men saǵatyn, ózi kórinbeı ony ańdýǵa kóbirek qolaıly álgi traktırdiń bar belgisin muqıat kórsete otyryp, onyń bet-beınesi men júris-turysyn esine jaqsyraq túsirý úshin qyz birneshe sekýnd oılanyp qalǵan.

— Ol uzyn boıly, — dedi qyz, — myǵym kelgen, biraq jýan kisi emes; ketip bara jatqanda, mınýt saıyn jan-jaǵyna jaltaqtaıtyn ádeti bar. Kózi shúńireıip, ishine enip ketken, men mundaıdy buryn-sońdy eshkimnen kórgen joq edim, osynyń ózinen-aq ony taný qıyn emes. Júzi qońyrqaı, shashy men kózi qara, jasy jıyrma alty, jıyrma segizderde ǵana bolǵanymen túri ábden tıtyqtaǵan kisinikindeı túnerińki. Erni qup-qý, qyrshylǵan, sebebi: anda-sanda sheginen shyǵyp ketkende ol tipti oz qolyn da qanyn shyǵara tistep alady. Siz nege dir ete qaldyńyz?— den surady qyz, aıaq astynan múdirip.

Jentlmen buǵan solaı kóringen ǵoı dep jyldam jaýap qatty da, sózin jalǵastyrýyn ótindi.

— Bul málimettiń birazyn, — dedi qyz, — men ózim aıtqan úı turǵyndarynan surap bildim, sebebi ózim ony eki márte ǵana kórdim, ekeýinde de ol keń shekpenge oranyp alypty. Sizder ony taný úshin meniń bar bilerim osy ǵana-aý deımin. Degenmen, toqtaı turyńyz! — dep qosyp qoıdyńyz. — Onyń moınynda galstýgynyń astynda, siz ol basyn bura bergende kóresiz...

— Kúıgennen paıda bolǵandaı úlken qyzyl daq pa? — dep aıǵaılap jiberdi jentlmen.

— Qalaısha? — dedi qyz, — siz ony bilesiz be?

Tańdanǵannan jas ledıdiń daýsy shyǵyp ketti, birneshe sekýnd olar tym-tyrys qalǵan, jansyz olardyń tynys alǵandaryn anyq estip tur.

— Shamasy, solaı bolsa kerek, — dedi jentlmen únsizdikti buzyp. — Men ana sizdiń sýretińiz boıynsha tanyr edim. Kórermiz. Bir-birine ólerdeı uqsaıtyn adamdar kóp qoı. Múmkin, bul ol emes te shyǵar.

Ádeıi nemquraıly osylaı deı salǵan ol tyǵylyp turǵan jansyzǵa qaraı eki adym attady, muny anaý jentlmenniń: «Mynaý sonyń tap ózi!» dep mińgirlegeninen ańdaǵan.

— Siz, súıiktim, — dedi ol daýsyna qaraǵanda buryn turǵan óz ornyna qaıta baryp— bizge asa mańyzdy qyzmet kórsettińiz, sizge alǵys aıtqym keledi. Ózińizge qandaı kómegim tıer eken?

— Eshqandaı da, — dep jaýap qatty Nensı.

— Qarsylaspańyzshy, — dep qadala tústi, daýsynan múıizdeı qatigez júrekti de jibiterlikteı qaıyrymdylyq esken jentlmen. — Oılanyńyz da, aıtyńyz.

— Eshqandaı da, ser, — dep qaıtalady qyz jylap jiberip. — Siz maǵan eshqandaı járdem bere almaısyz. Meniń endi eshqandaı da úmitim joq.

— Siz odan ózińizdi ózińiz maqurym etip tursyz, — dedi jentlmen. — Buǵan deıin siz jastyq ómirińizdi, jasaǵan bir márte ǵana syılap, qaıta jaratpaıtyn baǵa jetpes qazynańyzdy bekerge shashyp keldińiz. Biraq keleshekti oılasaq, sizge úmittenýge múmkindik jeterlik. Árıne, men sizdiń júregińiz ben janyńyzǵa shapaǵat berý bizdiń bıligimizde deı almaımyn, sebebi jan tynyshtyǵy ózińiz izdeseńiz ǵana keledi, biraq sizdi tynysh meken-jaımen Anglıadan, al eger munda qalýdan qoryqsańyz, basqa jerden qamtamasyz etý, bul tek bizdiń bıligimizde ǵana emes, tipti bizdiń qushtar tilegimiz de solaı. Tań atqansha, myna ózen jańa kúnniń alǵashqy sáýlesinen oıanǵansha, siz burynǵy sybaılastyryńyz úshin múldem qol jetkizgisiz jerde bolasyz, ári qasqaqqansha jer betinen joǵalyp ketkendeı, sońymyzǵa eshqandaı iz de qaldyrmaı ketesiz. Júrelik! Siz onda qaıta oralyp, burynǵy joldastaryńyzdyń bireýimen bir aýyz til qatysyp, eski orynǵa qaıta kózińiz túsip, sizdi qurdymǵa jiberip, ajal ǵana ákeletin sol aýamen tynystaǵanyńyzdy men qalamaı turmyn. Ázir ýaqyt pen múmkindik barda bárin de adyra qaldyryńyz!

— Endi ony kóndirýge bolatyn shyǵar, — dep daýystap jiberdi jas ledı. — Onyń tolqı bastaǵanyna meniń shúbám joq.

— Olaı emes-aý dep qorqamyn, qymbattym, — dedi jentlmen.

— Iá, ser, men qobaljyp turǵam joq, — dedi qyz az-kem ishki arpalystan soń. — Men sol burynǵy turmysyma shynjyrmen buǵaýlanyppyn. Maǵan qazir ol qanshama júrek aınytar, jekkórinishti bolǵanymen, biraq ony tastap kete almaımyn. Múmkin men qaıta oralý úshin tym ári ketip qaldym ba, degenmen bilmeımin, eger buryn osy týrasynda maǵan aıtsańyzdar, men jaýap ornyna qarqyldap kúler edim. Biraq meni qorqynysh taǵy da býyp barady, — dep qosyp qoıdy qyz jan-jaǵyna jaltaqtap. — Men úıge qaıtaıyn.

— Úıge deımisiz? — dep qaıtalady jas ledı, álgi sózge qatty ekpin túsirip.

— Úıge, ledı, — dedi qyz. — Búkil ómir boıy eńbegimmen turǵyzǵan óz úıime. Qoshtasalyq. Meniń izimdi ańdyp, kórip te qalýy múmkin. Baryńyzdar! Bara berińizder! Eger men sizderge qandaı da bolmasyn bir qyzmet kórsetsem, sizderden suraıtynym — maǵan tıispeńizder, óz jolymmen kete berýime bóget bolmańyzdar.

— Munyń bári paıdasyz boldy, — dep kúrsine sóıledi jentlmen. — Múmkin, osy arada tura berý arqyly biz buǵan qaýip tóndirermiz. Biz ony shamadan tys, uzaǵyraq ustap qaldyq-aý deımin.

— Iá-ıá, — dep ilip áketti qyz. — Sizder meni bógep qaldyńyzdar.

— Bul beısharanyń tirligi nemen tynar eken! — dep aıqaılap jiberdi jas ledı.

— Nemen tynady deısiz be? — dep qaıtalady qyz. — Týra aldyńyzǵa kóz salyńyzshy, ledı. Myna qaraýytqan sýǵa qarańyz. Sońynan ózin joqtaıtyn, jylaıtyn tiri pende qaldyrmaı ózenge sekirip ketken men sıaqtylardyń talaıy jaıynda oqyǵan bolarsyz. Múmkin jyldar óter, múmkin aılar óter, aqyr aıaǵy men de solardyń aıaǵyn qusharyma daý joq.

— Ótinemin sizden, olaı demeńizshi, — dep óksı sóıledi jas ledı.

— Siz bul jaıynda eshqashan da estimeısiz, qymbatty ledı, mundaı sumdyqty estýden sizdi qudaı saqtasyn! — dep jaýap qatty qyz. — Qosh bolyńyzdar, qosh bolyńyzdar.

Jentlmen teris buryldy.

— Minekı, ámıan! — dep jas ledı. — Muqtajdyq pen qaıǵyly saǵatyńyzda azdap qarjyńyz bolý úshin osyny ala kórińizshi.

— Joq, — dedi qyz. — Men muny aqshaǵa bola istegem joq. Bul esterińizde bolsyn. Degenmen... maǵan ózińiz ustap júrgen birdeńeńizdi berińizshi... Joq, joq, júzik emes, bıalaıyńyzdy, nemese qol oramalyńyzdy... áıteýir qaıyrymdy ledı, sizden eskertkish bolarlyqtaı bir nárse... Iá, osyny! Baqytty bolyńyz! Qudaı sizge jar bolsyn! Qosh bolyńyzdar! Qosh bolyńyzdar!

Ózin kóre qalsa aıaýsyz taıaqtaıdy-aý degen qyzdyń qatty abyrjýy jentlmenge ózi ótingendeı qyzdy qoıa berýine túrtki boldy.

Uzaı bergen aıaq dybysy estilip, daýystar tyndy.

Uzamaı kópir ústinde eki tulǵa — jas ledı men onyń serigi paıda boldy. Olar baspaldaqtyń joǵarǵy alańqaıyna toqtady.

— Tura turyńyzshy! — dep daýystap jiberdi jas ledı, qulaǵyn tige qalyp. — Ol bizge aıqaılaǵandaı boldy. Men onyń daýsyn estigen sıaqtymyn.

— Joq, qymbattym, — dep jaýap berdi mıster Braýnloý muńaıa qarap. — Qyz sol jerde áli tur jáne biz ketkenshe ornynan da qozǵalmaıdy.

Roz Meılı bógele berip edi; biraq qart jentlmen qyzdyń qolyn óz qoltyǵynan ótkizip, jaımen alyp ketti. Olar kózden tasa bolǵan soń, qyz tas baspaldaqqa qulaı ketip, jan azabynan kóz jasyna erik berdi.

Biraz ýaqyt ótken soń qyz turyp, teńsele basyp kóshege bettedi. Aıran-asyr qalǵan jansyz óz ornynan qozǵalmastan, taǵy birneshe mınýt tyń tyńdady da, sonan soń tóńiregine áldeneshe ret saqtana qaraǵyshtap, taǵy jalǵyz qalǵanyna kózi jetken soń jaımen óz qýysynan shyǵyp, manaǵy túskendegisi tárizdi qabyrǵamen urlana joǵary kóterile bastady.

Joǵarǵy baspaldaqqa shyǵyp, ózin eshkimniń ańdyp júrmegenine kóz jetkizý úshin úreılene jan-jaǵyna qaraǵyshtaǵan Noe Klenpol evreıdiń úıine qaraı bar pármenimen quıyndata jóneldi.

XLVII TARAÝ

Qaterli saldar

Tań atarǵa eki saǵattaı qalǵan — kósheler ıesiz de tym-tyrys, tipti dybystyń ózi uıqyǵa shomǵandaı, al júgensizdik pen buzaqylyq teńsele basyp, dem alýǵa úıine kele jatatyn kúzdiń bir qarańǵy túni edi. Osy bir typ-tymyq, meńireý saǵatta óziniń eski úńgirinde uıyqtamaı otyrǵan óńi sup-sur, túsi buzylyp, qanǵa tolǵan kózderi qyp-qyzyl Fedjın adamnan góri syzdy kórden turǵan, zulym rýh azapqa salǵan qorqynyshty elesten aýmaıtyn edi.

Ol búgilip, sóngen oshaqtyń aldynda, jyrtyq eski kórpege oranyp, janyndaǵy stolda mazdap turǵan shyraqqa betin berip otyr. Oıǵa batyp otyrǵan onyń oń qoly aýzynda da, soraıǵan qap-qara tyrnaǵyn kemirýde, al tissiz qyzyl ıeginen ıt pen egeýquıryqtiki sıaqty birneshe azý tis aqsıyp tur.

Edende tósenish ústinde shalqasynan túsip Noe qatty uıyqtap jatyr. Shal kózin álsin-álsin soǵan toqtatyp, sodan soń shyraqqa aýdarady, janǵan biltesi ekige búgilip qalǵan odan stolǵa shaldyń oıy áldebir qıanda júrgendigin kýálandyrǵandaı tyrs-tyrs etip maı tamshylap tur.

Shyndyǵynda da osylaı edi. Óziniń keremet josparynyń kúıreýine degen ókinish, jat adamdarmen baılanysýǵa batyldyq etken qyzǵa degen jekkórinish, ózin ustap bermeımin degen qyzdyń sóziniń rastyǵyna múldem senbeýshilik, Saıksten kek alýdyń múmkindigi bolmaǵandyǵyna degen qyjyl, áshkerelenýden, quryp ketýden, ólimnen qorqynysh, jyrtqyshtyq jyndaný — osynyń bári Fedjınniń mıynan quıyndaı júıtkip ótip, sumdyq oılar men eń qara nıetter onyń júregin kemirip jatty.

Ol qozǵalmastan, qashan saq qulaǵy kóshedegi aıaq dybysyn estigenshe óziniń uzaq otyrǵanyn baıqamaǵan adamsha, sileıip qalypty.

— Aqyry keldi-aý— dep mińgirledi ol isingen qurǵaq kózin ýqalap— Aqyry jetti-aý!

Ol osy sózdi aıtqan kezde jaımen qońyraý qaǵyldy. Fedjın shý shyǵarmastan satymen esikke kóterildi de, uzamaı ıegine deıin oranyp-shymqanyp, qoltyǵyna túıinshek qysqan kisini ertip qaıta oraldy. Paltosyn sheshken bul adam — Saıks eken.

— Mine, — dedi ol túıinshegin stolǵa qoıa berip. — Osymen aınalysyńyz jáne bul úshin molyraq berýge tyrysyńyz. Muny qolǵa túsirýge az álektengem joq: men budan úsh saǵattaı buryn kelem dep oılaǵam.

Fedjın túıinshekti alyp, shkafqa jasyrdy da, lám-mım demesten taǵy otyra ketken. Osy ýaqyttyń ishinde ol tonaýshydan bir sekýnd te kózin shyrmaǵan, al endi bir-birine qarama-qarsy, betpe-bet qalǵan kezde, ol taǵy qadala qarady, qobaljyǵannan erni dir-dir etip, túsi buzylyp ketkeni sonsha tonaýshy eriksiz otyrǵyshyn keri ysyryp, anaǵan shoshyna kóz tikti.

— Ne bop qaldy? — dep aıqaılady Saıks. — Nege maǵan sonshama qadaldyńyz?

Fedjın oń qolyn kóterip, dirildegen suq saýsaǵyn bezep qoıyp edi, qobaljýynyń shekten shyqqandyǵy sonsha ol bir sekýndtaı tilden aırylyp qaldy.

— Qarǵys atqyr, — dep aıqaılap jiberdi Saıks, ábigerlengen pishinmen qoınyndaǵy áldeneni sıpalaı berip. — Bul esinen adasypty. Maǵan saqtaný kerek.

— Joq — dep qarsylyq bildirdi Fedjın, tili shyǵyp. — Bul ol emes... Ondaı adam siz emes, Bıll. Men eshqandaı... sizde eshqandaı kiná baryn bilmeımin.

— Bilmeımisiz? Solaı ma? — dedi Saıks, oǵan kektene qarap, ári sonyń kózinshe tapanshasyn ońaıyraq qaltasyna sala berip. — Bul bireýimiz úshin jaqsy de. Bireýimizdiń qaısysymyz ekeni mańyzdy emes.

— Bıll, men sizge birdeńe aıtýǵa tıispin, — dep sózin bastady Fedjın otyrǵyshyn jyljyta berip. — Sonda siz ózińizdi menen de nashar sezinesiz.

— Qoıyńyzshy, — dedi tonaýshy senimsizdeý únmen. — Aıtyńyz! Tek tezirek, áıtpese Nensı meni quryp ketti dep oılar.

— Quryp ketti! — dep daýystady Fedjın. — Bul ol úshin sheshilgen másele.

Evreıge asa tańdana qaraǵan Saıks bul jumbaqtyń qanaǵattanarlyq jaýabyn ala almaı, ony dobaldaı qolymen jaǵasynan ustaı alyp, aıaýsyz silkiledi.

— Al, sóıleńiz, káne! — dep aıqalady ol. — Eger aýzyńyzdy ashpasańyz, uzamaı tynysyńyz da bitedi. Aýzyńyzdy ashyńyz da, qarapaıym tilmen anyq sóıleńiz. Sóıle deımin, qarǵys atqyr kári ıt, aıt bárin!

— Aıtalyq, myna jatqan jigit... — dep sózin bastady Fedjın.

Saıks tap bir osyǵan deıin baıqaǵanyndaı Noe uıyqtap jatqan jaqqa kilt buryldy.

— Al, — dedi ol qaıtadan burynǵy qalpyna kelip.

— Aıtalyq, osy jigit, — dep sózin jalǵady Fedjın, — bizdiń bárimizdi ustap bergisi kelip, aldymen sol maqsatqa qolaıly adamdar taýyp ap, al sodan soń bizdiń syrt túrimizdi, bizdi taýyp alý úshin barlyq belgimizdi, qolǵa túsirýge ońaı oryndy sýrettep berýge kóshede olarǵa kezdesý belgiledi delik. Aıtalyq, ol osynyń bárin jasaǵysy, jáne onyń ústine bizdiń bárimizdiń az ba, kóp pe qatynasymyz bar taǵy bir isti oılastyrdy delik, osynyń bárin ol sváshennık azǵyryp, nan men sýǵa otyrǵyzyp qoıǵandyqtan emes, oz qalaýymen, óz rahaty úshin jasasa; tún ishinde, bildirmeı shyǵyp ketip, bizge qarsylardy izdestirip taýyp olarǵa jetkizedi. Siz meni tyńdap tursyz ba— dep aıqaılady evreı kózinen ashý ushqyndap— Aıtalyq, sonyń bárin istegen mynaý. Sonda ne bolmaq?

— Ne bolmaq deısiz be? — dep qaıtalady Saıks, sumdyq qarǵys jaýdyryp. — Eger ol men kelgenshe aman bolsa, etigimniń temir ókshesimen bas-súıegin byt-shyt qylar edim.

— Eger osyny men istesem she? — dedi Fedjın ókirýge az-aq qalyp. — Sonshama nárseni biletin men, ózimdi eseptemegende, qanshama adamdy darǵa tartqyza alatyn men!

— Bilmeımin, — dedi Saıks, tisin shyqyrlatyp, osy boljaýdyń ózinen-aq óńi qup-qý bop. — Ózime túrmede buǵaý salý úshin bir shataq shyǵarar edim de, eger sizben birge sottaı qalsa sot aldynda álgi buǵaýmen bir qoıyp, jurttyń kóz aldynda qanyńyzdy aǵyzyp túsirer edim. Sizdiń basyńyzdy, — dep mińgirledi tonaýshy bulshyq eti bileý-bileý qolyn kóterip, — júk artqan arba basyp ketkendeı byt-shyt qylýǵa meniń kúshim ábden jeter edi.

— Siz osyny isteı alar ma edińiz?

— İsteı alasyz ba deımisiz? — dep qaıyra surady tonaýshy. — Meni synap kórińiz.

— Al eger ol Charlı, nemese Sýaıt, nemese Bet, nemese...

— Maǵan báribir, — dep shydamsyzdana jaýap qatty Saıks, — kim bolsa da meıli, men onyń jazasyn tap osylaı berer edim.

Fedjın tonaýshyǵa qadala qarap, úndeme degendeı belgi berdi de, edende jatqan tósenishke eńkeıe berip, uıyqtap jatqan kisini oıatý úshin silkileı bastady. Saıks qoldaryn tizesine salyp, álgi suraýlar men ázirliktiń nege qajet-igin uǵyna almaı ilgeri qaraı eńkeıe bergen.

— Bolter! Bolter! Beıshara-aı! — dedi Fedjın, oqıǵa sheshiminiń aldynda kózi shattandap janyp, sózin jaımen, tolyp jatqan ekpin túsire sozyp.

— Ol sharshap qalypty, qyzdy uzaq ýaqyt ańdyǵannan ábden tıtyqtapty, Bıll!

— Bul ne degenińiz? — dep surady Saıke shalqalaı berip.

Fedjın lám-mım demeı uıyqtap jatqanǵa eńkeıip, ony ornynan turǵyzyp, otyrǵyzyp qoıdy. Ózi qabyldaǵan esimi birneshe márte qaıtalanǵan soń, Noe kózin ýqalap, uzaq esinen, uıqyly kózimen jan-jaǵyna jaltaq-jaltaq qarady.

— Maǵan taǵy bir márte anaý týraly aıtyńyzshy, mynaý da tyńdasyn, — dedi evreı Saıksti nusqap.

— Ne jaıynda aıtýym kerek? — den surady Noe uıqyly-oıaý jaqtyrmaı titirkenip.

— Nensı... turasynda aıtyńyz, — dedi Fedjın, anaý áńgimeni aıaǵyna deıin tyńdamaı úıden shyǵa jóneler dep, Saıksti saýsaǵynan qysyp ustap. — Siz onyń sońynan erip otyrdyńyz ǵoı?

— Iá.

— London óńirine deıin be?

— Iá.

— Sol arada ol ekeýge Iaholyqty ǵoı.

— Dál solaı...

— Óz erkimen jentlmen men ledıge jolyqty, analar oǵan bar joldastaryn, aldymen Monksti ustap berýin surady ǵoı, qyz solaı istedi de, qaı jerde jınalatynymyzdy, baratyn úıimizdi de kórsetti; bárimizdi ańdýǵa eń qolaıly oryndy da kórsetti, jınalar saǵatyn da aıtty. Bárin de istedi. Ony qorqytyp-úrkitpeı-aq bárin óz erkimen janyn saldy. Qyz osyny istedi me, joq pa? — dep aıqaı saldy Fedjın, qatty ashýdan aqylynan adasqannan.

— Ras, — dep jaýap qatty Noe, jelkesin qasyp qoıyp. — Tap solaı boldy.

— Ótken jeksenbi týraly olar ne dedi?

— Ótken jeksenbi týraly ma? — dedi Noe sál oılanyp. — Men sizge ony aıttym ǵoı.

— Taǵy da. Taǵy da aıtyńyz! — dep aıqaılaǵan Fedjın bir qolymen Saıkske burynǵydan da qattyraq jarmasyp, ekinshi qolyn silkilep, aýzy kóbiktenip ketti.

— Olar odan surady... — dedi Noe, uıqysy serpilgen saıyn Saıkstiń kim ekenin shamalaǵandaı, — olar qyzdan ótken jeksenbide ýáde boıynsha nege kelmegendigin surady. Anaý shyǵa almadym dedi.

— Nege, nege? Aıtyńyz buǵan.

— Óıtkeni, ózin úıde buryn da aıtqan Bıll degen kisi kúshpen ustap qaldy dedi, — dep jaýap qatty Noe.

— Ol týraly taǵy ne dedi? — dep aıqaılady Fedjın, — buryn aıtqan sol kisi týraly ol taǵy ne dedi? Aıtyńyz buǵan, aıtyńyz!

— Eger ol qyzdyń qaıda bara jatqanyn bilmese úıden kete qoıý óte qıyn dedi, — dedi Noe, — sol sebepti ol alǵash ret ledıge bararynda — osyny aıtqanda kúlkim qatty kelgeni! — álgi kisige apıyn tunbasyn beripti.

— Saıtan alsyn! — dep baqyrdy Saıks evreıdiń qolynan jantalasa julqynyp. — Jiberińiz meni!

Shaldy ushyryp jiberip, bólmeden shyǵa jónelgen ol jyndanǵannan ózin-ózi bilmesten satymen tura júgirdi.

— Bıll, Bıll! — dep bajyldady Fedjın onyń sońynan. — Bir sózim bar! Tek qana bir sózim bar!

Eger tonaýshy esikti asha alsa, bul sózdi estimes te edi, evreı eki ıyǵynan dem alyp, ony qýyp jetkenshe kúshi men balaǵatyn tekke ysyrap etip jatqan.

— Shyǵaryńyz meni, — dep aıqaılady Saıks. — Menimen sóılespeńiz, bul qaýipti. Aıtyp turmyn ǵoı, jiberińiz dep!

— Bir ǵana sózimdi tyńdańyzshy, — dep qarsylyq etti Fedjın qolymen esik qulpyn ustap. — Siz olaı etpeısiz...

— Al, — dedi anaý.

— Siz tym... qataldyqqa barmaısyz, Bıll!

Kún shyqqan, bir-biriniń júzin kórýge jaryq jetkilikti edi. Olar bir-birine qarasty; ekeýiniń de kózderi eshqandaı kúdik keltirmeıtindeı ot bop janyp turdy.

— Meniń aıtaıyn degenim, — dep sózin jalǵady Fedjın, endi eshqandaı qylymsýdyń jóni joq ekendigin jasyrmaı, — tym qataldyqqa barý qaýipti. Aılaker bolyńyz, Bıll, tym qatal bolmańyz.

Saıks lám-mım demesten Fedjın ashqan esikten ıen kóshege atyp shyqty.

Sodan ez esiginiń aldyna jetkenshe tonaýshy birde-bir ret toqtamastan, bir sekýnd te oılanbastan, basyn ońǵa da, solǵa da burmastan, kózin kókke de, jerge de salmastan, tek aıaýsyz bir sheshimmen alǵa qaraǵan boıy, tisin shyqyrlatqany sonshama bultıǵan jaq etteri terisin jyrtyp jibererdeı bir sóz de aıtpastan, bir bulshyq eti bosań tartpastan ilgeri qaraı úkideı ushyp kele jatty. Ol esikti kiltpen ý-shýsyz ashyp, satymen jeńil ǵana kóterildi de, bólmege engen soń, esik kiltin eki burap jaýyp, esikke aýyr stoldy tirep tastap, kereýet shymyldyǵyn tartyp qaldy.

Qyz kereýette jartylaı kıimsheń jatqan. Mynanyń kelýi ony oıatyp jiberdi, qyz shoshynǵan keıippen ornynan asyǵa kóterildi.

— Tur! — dedi erkek.

— Ah, bul senbisiń, Bıll! —dedi qyz onyń oralǵanyna qýanǵandaı.

— Bul men, — boldy jaýap. — Tur.

Shyraq janyp turǵan, biraq ony erkek shamdaldan julyp aldy da kamın sharbaǵynyń astyna qaraı atyp jiberdi. Shyǵyp kele jatqan kúnniń álsiz sáýlesin baıqaǵan qyz perdeni ysyrý úshin ornynan turdy.

— Qajeti joq, — dedi Saıks, onyń jolyn qolymen bógeı berip. — Meniń istegeli turǵanyma jaryq molynan jetedi.

— Bıll, — dedi qyz aqyryn, shoshynǵan daýyspen, — sen nege maǵan bulaı qaraısyń?

Tonaýshy birneshe sekýnd tanaýy jelbirep, keýdesi kórikshe kóterilip, qyzdan kóz aıyrmaı turdy, sodan soń ony basy men keńirdeginen shap berip ustaı aldy da, bólmeniń ortasyna súırep ákelin, esikke qarap, shombaldaı qolymen aýzyn basa qoıdy.

— Bıll, Bıll, — dep qyryldady qyz, ólim aldyndaǵy qorqynyshtan jantalasa qarsylasyp. — Men... men oıbaılamaıyn da, aıqaılamaıyn... bir ret shyńǵyrmaıyn da... Tyńdashy meni... menimen sóılesshi... meniń ne jazyǵym baryn aıtshy óziń?

— Óziń bilesiń, shaıtannyń qyzy! — dedi qaraqshy demin zorǵa alyp. — Búgin túnde seni ańdyǵan. Aıtqan ár-bir sózińdi estigen.

— Men seni qalaı aıasam, meniń janymdy da qudaı úshin qıa gór! — dep aıqaılady qyz, oǵan jabysyp alyp. — Bıll, qymbatty Bıll, meni óltirýge seniń batylyń barmaıdy. O, tek osy kúnniń ózinde sen úshin neden bas tartqanymdy bilseń! Osyny oıla da, ózińdi qylmystan aýlaq usta! Men jibermeımin, sen meni laqtyryp tastaı almaısyń. Bıll, Bıll, qudaı úshin, óziń úshin, men úshin, meniń qanymdy tókpes buryn, aqylǵa kel! Men saǵan shynaıy berilgem, kúnahar janymmen ant eteıin, men saǵan berilgenmin!

Erkek qolyn bosatyp alý úshin jantalasa arpalysty, biraq qyzdyń qoly ózin jylansha orap alǵandyqtan qanshama tyrysqanmen ony laqtyryp tastaı almady.

— Bıll! — dep daýystady qyz basyn ananyń keýdesine salýǵa tyrysyp. — Jentlmen men álgi meıirimdi ledı búgin maǵan qalǵan ǵumyrymdy tynyshtyq pen ońashada ótkizý úshin qandaı bolmasyn bóten elge ket dep úgittedi. Maǵan olardy taǵy bir kórip, sondaı qaıyrymdylyǵyn saǵan da jasaýyn ótinip, aıaqtaryna jyǵylýǵa ruqsat et, sonda ekeýimiz de osy sumdyq ortany tastap, bir-birimizden aýlaqta jaqsy ómir bastaımyz, burynǵy turmysymyzdy duǵa oqyǵanda ǵana eske alyp, umytamyz da, qaıtyp kezdespeımiz. Táýbaǵa kelýge eshqashan da kesh emes. Olar maǵan solaı dedi... Men ózim de solaı sezinem... biraq bizge ýaqyt kerek... az bolsa da ýaqyt...

Qulyp buzýshy bir qolyn bosatyp ap, tapanshasyna jarmasty. Ashýdan tas-talqan bolǵanyna qaramastan, onyń basynda eger atsam dereý qolǵa túsermin degen oı quıǵytyp ótti. Kúshin jınap alyp, óz betine tıýge az-aq turǵan qyzdyń betine eki márte qoıyp-qoıyp jiberdi.

Qyz teńselip ketti de mańdaıyndaǵy tereń jaradan qap saýlaǵan kúıi kózi jartylaı jumylyp, qulaı bergen, sonsoń ázer tizerlep otyryp, qoıynynan appaq qol oramaldy — Roz Meılıdiń oramaly — sýyryp alyp, ony álsiz qoly jetkenshe joǵary kóterip, jaratqannan jalbarynysh tilep, duǵasyn kúbirleı bastady.

Oǵan qaraýdyń ózi qorqynyshty edi. Qanisher qabyrǵaǵa qaraı teńselip ketti de, kózin qolymen kólegeılep, aýyr taıaqty julyp aldy da, bir urǵannan qyzdy jerge jalp etkizdi.

XLVIII TARAÝ

Saıkstyń qashýy

Tún jamylyp talaı jerge sozylyp jatqan Londonǵa osy tún kelgeli jasalǵan barlyq jaýyzdyqtyń eń sumdyǵy osy jaýyzdyq boldy. Tańǵy aýany jamap ıisimen ýlaǵan surqıa qylmys ataýlynyń da eń jeksuryny, eń meıirimsizi de osy qylmys edi.

Kún — adamǵa tek jaryq qana emes, sonymen qatar jańa ómir, úmit pen sergektik te ala keletin jaryq kún jaınap, tóńirekke nur seýip, halqy kóp qala ústine kóterildi. Qymbatty túrli-tústi shyny men qaǵaz japsyrylǵan terezeden, sobor kúmbezi men shirigen qabyrǵanyń sańylaýynan da birdeı sáýlesin tokti. Ol elgen áıel jatqan bólmeni de shuǵylasyna bóledi. Máıittiń de betine tústi. Saıks onyń jolyn bógeýge tyrysqanymen, biraq sáýle báribir quıylyp turdy. Onyń beınesi tań aldyndaǵy alakeýimde de qorqynyshty bolatyn, endi kóz qaryqtyrar jaryqta qandaı boldy deseńizshi!

Saıks qozǵalǵan joq: qybyr etýge qoryqty. Yńyrsyǵan daýys estildi, qoly dir etip ashý aralasqan qorqynyshpen anany taǵy soqty, taǵy soqty. Ol qyzdyń ústine kórpe tastaı saldy, biraq onyń kózin kóz aldyna elestetip, onyń joǵaryǵa ózine qarap jatqanyn, qanǵa túsken kún sáýlesiniń tóbege shaǵylysa dir-dir etkenin oılaý oǵan sonshalyqty aýyr boldy. Ol kórpeni qaıtadan julyp aldy. Bul arada adam denesi ǵana jatqan — máıit pen qan ǵana, — biraq qandaı máıit, qandaı kóp qan!

Ol sirińke shaǵyp, oshaqty tutatty da taıaqty otqa suqty. Ushyna shash jabysyp qalypty, olar lap etti de, jep-jeńil kúl bop, búrisip, aınala berdi de joǵaryǵa, tútintartqyshqa ketti. Qanshalyqty batyldyǵyna qaramastan, osynyń ózi muny shoshytty, ol bir jaǵy synyp túskenshe qarýyn qolynan tastaǵan joq, sonan soń ony kúl bop ketý úshin kómirge tastaı saldy. Ol jýynyp, kıimin tazartty, birneshe qan daǵy ketpeı qoıyp edi, ol kesip alyp, órtep jiberdi. Bólmede mundaı daqtar qanshama! Tipti ıttiń tabanyna da qan juǵypty.

Osy ýaqytta ol birde-bir ret ólikke arqasyn bergen joq — ıá, bir sekýnd ta. Daıarlanyp bolǵan ol, sheginshektep, ıt tabanyna taǵy qan juqtyryp, kóshege qylmystyń izin ala shyqpasy dep ony súıreı-múıreı esikke jyljydy. Jaımen esikti ashty da, qaıta jaýyp, kiltin alyp, júrip ketti.

Ol kósheni kesip ótip, kósheden eshteńe kórinbegendigine kóz jetkizý úshin terezege kóz tikti. Ózi kóre almaı ketken kún sáýlesin túsirý úshin qyz ashpaq bolǵan perde áli jabyq turǵan. Ol terezeniń dál túbinde jatyr. Bul ony biledi. Qudaıym-aı, tup-týra sol araǵa kún sáýlesiniń quıylýyn qarashy!

Ol bir sátke ǵana kóz tastaǵan. Bólmeden shyǵyp ketken soń ózin jeńil sezindi. Itke ysqyryp qoıyp, tez-tez basyp óri ketti.

Ol Izlıngtonnan ótip, Haıgettegi Vıttıngtonynyń qurmetine tas qoıylǵan jotaǵa kóterilip, odan Haıget-Hıllge qaraı túse bastady. Ol eshqandaı maqsatsyz, qaıda bararyn ózi de bilmesten kele jatty, jotadan túse bere ol qaıtadan ońǵa burylyp, soqpaqpen alańdy kesip ótip, Sıın-Výdten ótti de, osylaısha Hemsted-Hıtke shyqty. Veıl-Hıttegi jyradan ótken soń ol qarsy bettegi úıilgen topyraqqa shyqty, Hemsted pen Heıget derevnálaryn jalǵastyratyn joldan ótti, taqyrdy kezip otyryp, Hop — Endtegi dalaǵa shyǵyp, kókke sulaı ketip, uıyqtap aldy.

Uzamaı ol qaıta turyp, keri — qalaǵa qaraı, jolymen, sonan soń qaıta aınalyp taqyrdy basqa jaǵynan kesip ótti, dala kezip biraz júrdi, shuńqyr jıegine dem alýǵa jata ketti, sodan soń qandaı da bolmasyn ózge oryn taýyp alý úshin atyp turdy, keri qaıtyp, basy aýǵan jaǵyna kezip ketti.

Birdeńeler iship-jeý úshin jaqyn mańda adamy azdaý qandaı jer bar? Hendon. Bul jaqyn jerdegi tamasha oryn edi, jurt ta az bas suǵatyn. Birese júgirip, birese tasbaqadaı shabandap, keıde tipti toqtaı qalyp, butalardyń basyn taıaǵymen erine soqqylaǵan ol solaı qaraı bettedi. Biraq munda kelgende kezdeskenderdiń bári — tipti esikke jabysqan balalarǵa deıin — buǵan kúdiktene qaraǵandaı kórindi. Birneshe saǵattar boıy nár tatpaǵanyna qaramastan, birdeńe satyp alyp iship-jeýge batpaǵan ol qaıtadan keri buryldy, ol taǵy da taqyrmen qaıda bararyn bilmesten ilbip kele jatty.

Ol bir mılden soń ekinshi mıl júrip, qaıtadan eski ornyna keldi. Tań atyp, tús aýdy, kún de batýǵa taıaldy, al bul bolsa burynǵysynsha birese ana jaqqa, birese myna jaqqa, birese jotaǵa shyǵyp, birese tómen túsip, burynǵysynsha keri oralyp, álgi bir araǵa bógele berdi. Aqyry ol Hetfıld jaqqa qaraı bet alyp kete bardy.

Ábden silesi quryǵan erkek aıaǵyn súırete basyp, kóndikpegen uzaq júristen syltı basqan ıt shirkeý janyndaǵy tóbeden typ-tynysh derevnáǵa túsip, kishkentaı kósheden ótken soń kómeski oty ózderin bastap alyp kelgen shaǵyn traktırge kire bergenderinde saǵat keshki toǵyz bolyp edi. Bólmege kamın jaǵylypty, onyń aldynda selo turǵyndary iship otyr. Olar beıtanysqa oryn bosatty, ol eń túkpirdegi buryshqa jaıǵasyp, jalǵyz ózi iship-jep, anda-sanda ıtine de birdeńeler tastap qoıady.

Munda jınalǵandardyń áńgimeleri kórshiles eginjaılar men fermerler jaıynda, ol taqyryptar taýsyla bergende — ótken jeksenbide jerlengen bir shaldyń jasy týraly boldy; jastar ony tym kári dese, al shaldar áli tym jas edi deıdi — menen kári emes edi dedi bir aqbas ataı, eger ol ózin-ózi kútkende áli on-on bes jyl jasaıtyn edi... eger ózin kútkende ǵoı!

Bul áńgimeler eshkimniń nazaryn aýdaryp, mazasyn almaǵandaı eken. Qanisher esep aıyrysyp, ún-túnsiz kózge túspeı óz buryshynda otyryp, qalǵyp ketken-di, kenet paıda bola ketken bireýdiń aıǵaı-uıǵaıy oıatyp jiberdi.

Bul derevnálardy jaıaý kezip, arqasyndaǵy tańyp alǵan jáshigindegi qaıraq tastar, ustara qaıraıtyn beldik, ustara, dóńgelek sabyn, noqta júgen maıy, ıt pen jylqy dárileri, arzan átir, opa-dalap, taǵy da tolyp jatqan usaq-túıektermen saýda jasaıtyn saıqymazaq, dúmshe, qydyrympaz saýdager edi. Onyń kelýi poselka turǵyndary úshin ol qashan keshki asyn iship, jáshigin ashqansha tolas-tamaıtyn árqıly ázil-qaljyńnyń týy bolatyn edi, budan keıin ol jaǵymdy kóńil-kúıdi paıdaly kásibine jalǵastyrýǵa sheber bolatyn.

— Al mynaýyń qandaı buıymdar? Qolaıǵa qalaı bolar eken, Garrı? — dep surady yrjıǵan bir turǵyn jáshiktiń buryshyndaǵy tórt buryshty jalpaq zatty nusqap.

— Mine, mynaý, — dedi jigit álginiń birin alyp jatyp, — bul barlyq daqty, tatty, kirdi, sekpildi atlastan, kolotnodan, batsaıydan, maýytydan, júnnen, kilemnen, merınos júninen, pomazıdan, basqa da jún matalardan ketirýge taptyrmaıtyn, baǵasy joq zat. Osy teńdesi joq baǵaly zatpen bir súrtseńiz boldy — sharaptyń da, jemistiń de, syranyń da, sýdyń da, syrdyń da daǵy — kez kelgen daq qalmaıdy. Eger ledı óz atyna daq túsirip alsa — osydan bireýin qylǵyp qoısa bitti — ol birden kúnádan tazarady, sebebi bul ý. Eger jentlmen baıqap kórgisi kelse, kishkentaı bireýin ishse de jetkilikti — eshqandaı shúbá bolýy múmkin emes, óıtkeni bul oqtan kem áser etpeıdi, ári dámi de sondaı kelisimsiz, ıaǵnı buny ishkenniń ózinen-aq qurmeti arta túspek... Bir danasy — bir pennı turady. Sondaılyq paıdasy bar, al baǵasy bar bolǵany bir pennı:!

Birden eki birdeı alýshy tabyldy, kóptegen tyńdaýshylar da ılana bastaǵan tárizdi. Osyny baıqaǵan saýdager de tilin bezeı túsken.

— Shyǵaryp úlgirmeı, talap áketedi! — dep sózin jalǵady jigit. — On tórt sý dıirmeni, alty bý mashınasy men galvanıkalyq batareıa tynym almastan istep jatady, jurt óle jumys istegenmen báribir úlgirmeıdi, al jesirlerge pensıa bóledi, árbir balaǵa jylyna jıyrma fýnt, al egizderge — elý... Bireýi bir pennı! Eki jarty pennı de jaraıdy, tórt fortıng qýana qabyldanady. Bireýi bir pennıden! Sharaptyń, jemistiń, syranyń, sýdyń, boıaýdyń, balshyqtyń, qannyń daǵyna!.. Minekı, myna jentlmenniń shlápasyndaǵy daqty ol maǵan bir pıpta syra áperip úlgermeı-aq ketirip berem.

— Eı, — dep selk ete qalyp, aıqaılap jiberdi Saıks. — Ákelińiz!

— Men muny, — dep qarsylyq bildirdi saýdager, kópshilikke kózin qysyp qoıyp— siz bólmeniń apa basynan maǵan jetkenshe kótiremin, ser. Osynda otyrǵan jentlmender, myna jentlmenniń shlápasyndaǵy úlkendigi shılıńten artyq emes, biraq qalyńdyǵy jarty krondaı qara dańqa nazar aýdaryńyzdarshy. Eger bul daq sharaptan, jemisten, syradan, sýdan, boıaýdan, balshyqtan nemese qannan...

Saýdager sózin aıaqtap úlgirmedi, sebebi Saıks aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp, stoldy aýdaryp tastap, shlápasyn julyp aldy da, úıden atyp shyqty.

Kúni boıy boıyn bılep alǵan beımazalyq pen kóńiliniń aýmaly-tókpeliginen qanisher ózin eshkimniń qýa shyqpaǵanyn shamasy muny tomaǵa-tuıyq, mas jigit qana dep oılaǵandaryna kózi jetken soń, qalaǵa buryldy da, kishkentaı pochta kontorynyń aldynda turǵan kúımeniń fonarynan bir jaǵyna yǵysyp, ótip ketken edi, biraq Londonnan kelgen pochta kúımesin tanı ketti. Ol budan keıin ne bolaryn shamalasa da, joldy kesip ótip qulaǵyn tikti.

Esik aldynda pochta sómkesin kútip kondýktor turǵan. Tap osy mınýtta oǵan ormanshy formasyn kıgen kisi keldi de, anaý jerden kótergen sebetti soǵan usyndy.

— Mynaý sizdiń semáńyzǵa, — dedi kondýktor. — Eı, sender, qımyldasańdarshy! Bul sómkeni qarǵys atsyn, keshe daıar bolmady. Bilesiz be, bulaı bolmaıdy!

— Qalada qandaı jańalyq bar, Ben? — dep surady ormanshy attardy tamashalaý úshin qaqpaqqa qaraı sheginip.

— Eshteńe estimegen sıaqtymyn, — dep Iachaýap qatty anaý bıalaıyn kıip jatyp. — Nan birshama qymbattady. Spıtel-Fpldste kisi ólimi týraly aıtyp jatqandaryn qulaǵym shalǵan, biraq buǵan ózim pálendeı nana qoımaımyn.

— Joq, bul shyndyq, — dedi kúımede terezeden syǵalap otyrǵan jentlmen. — Onyń ústine aıýandyqpen óltirilgen.

— Solaı ma, ser? — dedi kondýktor shlápasyp túrip qoıyp. — Kimdi óltiripti, ser, erkekti me, áıeldi me?

— Áıeldi, — dep jaýap qatty jentlmen. — Aıtqandaryna qaraǵanda...

— Eı, Bep! — dep shydamsyzdana aıńaılady kóshir.

— Bul sómkeni qarǵys atsyn! — dedi kondýktor. — Sender uıyqtap qaldyńdar ma, nemene?

— Kele jatyrmyn, — dep aıqaılady kontordyń meńgerýshisi júgirip shyǵa berip.

— Kele jatyrmyn, — dep mińgirledi kondýktor. — Meni súıip qalǵan, biraq tap qashan ekenin ózim de bilmeımin, ýyzdaı, baıbatsha áıel dersiń muny. Al kánekı! Daıyn ba?

Kerneıdiń kóńildi úni estilip, kúıme júrip ketti.

Saıks kóshede turyp qaldy, qaıda bararyn bilmegendigi bolmasa, ony jańa ǵana estigen habar abyrjytyp, sezimin selt etkizbegendeı. Aqyry ol qaıtadan keri burylyp, Hetfıldten Sent-Elbansqa aparatyn jolǵa tústi.

Ol ilgeri qaraı enteleı basyp keledi. Biraq qalany artqa tastap, ıen, qarańǵy jolǵa shyqqan soń qorqynysh pen qaradaı alaǵyzý boıyn jaılap, ózin ıektep alǵandyǵyn sezdi. Aldynan kóringenniń barlyǵy — naqty zat pen kóleńke bolsyn, qozǵalmaıtyny ma, qozǵalatyny ma — qubyjyqqa aınalǵan; biraq bul qorqynysh tańerteń ózi kórgen elestiń sońynan ilesip kele jatqanyn sezgendiginiń qasynda túk emes edi. Ol qarańǵyda kóleńkeni qadaǵalap, kelbetin týra kóz aldyna keltirip, qyzdyń qaıyspaı, saltanatty júrispen kele jatqanyn anyq kórer edi. Oǵan qyzdyń kıiminiń japyraqqa tıgen sybdyryn, onyń jaıymen sońǵy yńyrsyǵan únin jel jetkizip turdy. Eger bul toqtasa anaý da toqtaıdy. Eger bul júrse, anaý da sońynan ilesti — júgirgen joq, munysy sál jeńilirek tıer edi, biraq áldebir mehanıkalyq kúsh bitkendeı birqalypty, zarly jelmen ne jedeldetpeı, ne baıaýlatpaı jyljyp keledi.

Keıde bul elesti qýyp jiberý úshin artyna burylady, biraq munymen birge ol da burylyp taǵy da tý syrtynda qalǵanynan tóbe shashy tik turyp, boıynan qany júrmeı qalǵandaı kúı keshti. Tańerteń ol árqashan aldynda ustaýǵa tyryssa, endi ár ýaqyt art jaǵynan shyqpady. Ol úıilgen topyraqqa súıene berip, túngi salqyn aspap aıasynda álginiń uzaryp bara jatqanyn sezindi. Ol jolǵa arqasymen sulap jata ketti. Al anaý bolsa ún-túnsiz, tip-tik, qozǵalmastan — qam jep qaıǵyly óleń jazylǵan tiri eskertkishteı bas jaǵynda turyp aldy.

Eshkim de jazadan qashyp ketken qanisherler jaıynda aıtyp, qudiretti kúsh, shamasy, uıyqtap qalar demeı-aq qoısyn. Osy bir jan qınaǵan qorqynyshtyń taýsylyp bitpes bir mınýty ǵana ondaǵan ólim jazasyna tatyr edi.

Ol júrip kele jatqan aıdalada túnegi shyǵýǵa bolarlyqtaı qora tur edi. Tap esiktiń aldynda úsh terek ósip tur da, sol sebepti ishi kózge túrtkisiz qarańǵy, ári jel butaqtardy jula ulıdy. Ol endi tań atqansha júre almady da, osy arada jańa azapqa dýshar bolý úshin qabyrǵanyń túbine jata ketken.

Óıtkeni álgi eles sońynan qalmaı, álgi janushyryp qashqannan góri qorqynyshtyraq bola túsken. Kúńgirt, shynylanyp ketken baqyraıǵan kózder, olardy oılaǵannan góri kórgen jeńilirek edi, qarańǵyda paıda bola ketti, olarda jaryq bar, biraq eshnárseni jaryqtandyrmaıdy. Tek eki kóz, biraq olar barlyq jerde tur. Kózin jumsa, ózine jaqsy tanys zattarymen kóz aldyna bólme tosylady, árbir zat óziniń úırenshikti ornynda tur. Ólik te óz ornynda jatyr, shý shyǵarmaı kete barǵanda kórgendegisindeı kózder de óz ornynda.

Ol ornynan atyp turyp, dalaǵa tura júgirdi. Eles art jaǵynda keledi. Ol qoraǵa qaıtyp oralyp, qaıtadan búrisip jata ketti. Ol jatyp úlgirgenshe kózde paıda bola ketken.

Sóıtip ol eshkimniń basynda bolyp kórmegen sumdyqqa kıligip, tula boıy qalshyldaı, sýyq terge shomylyp, kenet túngi jel alystan aıqaı-uıqaı men qoryqqan, úreılengen daýystardy qulaǵyna jetkizgenshe osynda qala bergen. Osy bir ońasha jerge estilgen adam úni, tipti qandaı baqytsyzdyqty habarlap jatpasyn buǵan jeńildik ákeldi. Tóngen qaýipti seziný Saıkstiń boıyna jańa qýat jınaýyna múmkindik berdi de, ol sekirip turyp, qoradan shyǵyp tura júgirdi.

Shalqyǵan aspap astyn túgel ot alǵandaı. Ushqynnan jańbyr shashyrata, birinen birine aýǵan jalyn tili kóptegen mılge deıingi tóńirekti jarqyrata, bul turǵan jaqqa tútin bultyn qýa shalyqtady. Aıqaı-uıqaıdy kóptegen daýystar ilip áketkendikten gýil údep barady, qaǵylǵan dabyl men qandaı da bolmasyn jańa kedergige tirelgen kezde jalyn tili orap ap, joǵaryǵa atylǵandaǵy ottyń satyrymen birge shyqqan «Órt!» degen aıqaıdy anyq esitti. Ol qarap turǵanda ý-shý da údeı túsken. Ol jaqta adamdar: erkekter men áıelder, ábigershilik bar edi. Bul úshin ol jańa ómir sıaqty bolatyn. Ol ilgeri qaraı tura umtyldy — basa-kóktep, butalardy buzyp-jaryp, qorshaýlar men dýaldardan óziniń aldynda shabalana úrip quıyndatyp bara jatqan ıti tárizdi sekirip ótedi.

Ol júgirip jetti. Shala-sharpy kıingen sulbalar alasuryp júr, bireýler atqoradan shoshynǵan jylqylardy alyp shyǵýǵa tyryssa, bireýleri maldy aýladan,aýla aldyndaǵy qora jaılardan qýyp, belaǵashtary ábden qyzyp, ushqyń shashyrata janyp jatqan úıden ony-munyny syrtqa shyǵarysyp júr. Bir saǵat buryn esik pen tereze orny bolǵan qýystan ot aıdyny shalqyp tur; qabyrǵalar teńselip, laýlaǵan qudyqqa qulady, erigen qorǵasyn men temir jerge tasqyndap quıyldy. Áıelder men balalar shyńǵyryp, al erkekter bir-birine qatty aıqaımen dem bepip qoıady. Órt nasostarynyń saldyry, sýdyń ysyldap, ysqyra janǵan aǵashqa atylýy qulaq tundyrǵan aıǵaıǵa aralasty.

Bul da tamaǵy qarlyqqansha aıqaılady, ózinen de, estelikten de qashyp, toptyń ortasyna súńgip ketken. Birese nasosqa turyp, birese tútin men jalyn arasyn sharlap osy túnde ol ana jaqtan myna jaqqa sendelýmen boldy, biraq árýaqytta da neǵurlym adam men ý-shýdyń kóbirek tusynda júrýdi kózdegen. Qoıylǵan satylarda, joǵary men tómende, qurylys shatyrynda, munyń aýyrlyǵynan syqyrlan, teńselin turǵan eden taqtaıynyń ústinde, burshaqsha jaýǵan kirpish pen tastardyń astynda, qaı jerde ot doldana shalyqtasa sol jerde júrdi, biraq onyń janyn dýalap tastaǵandaı, bárinen de aman qalǵan: birde bir jerin birdeńe tyrnap ketpegen, jyǵylǵan da joq, qaıtadan jaryq túsip, tek tútin men qaraıǵan órttiń orny qalǵansha ol sharshaý - degenniń ne ekendigin, oı degendi de bilmegen.

Osy jyndandyrǵan elirmelik ótken soń ózi jasaǵan sumdyq. qylmysy oıyna ondaǵan ese aýyryraq tústi. Ol jan-jaǵyna kúdiktene qaraǵyshtady, jurt top-topqa bólinip, áńgimege kirisken, bul áńgimeniń taqyryby men jaıynda emes ne eken den qaýiptengen. Iti munyń saýsaǵymen jasaǵan belgisine baǵynyp, bular urlana basyp kete barǵan. Ol qasynda birneshe adam otyrǵan órt nasosynyń janynan ótip bara jatyr edi, analar birge tamaqtanýǵa daýystap shaqyrdy. Ol nan men etten aýyz tıip, endi syrany qolǵa ala bergende Londonnan kelgen órt sóndirýshilerdiń kisi ólimi jaıynda aıtyp jatqandyǵyn qulaǵy shaldy.

— Ol Bırmıngemge ketti desedi, — dedi bireýi, — biraq ony ustaıdy, óıtkeni tyńshy ataýly aıaqtarynan tik turdy, al erteń keshkisin bul týraly búkil el biletin bolady.

Ol ketýge asyqty da, aıaǵy júrýge kelmeı qalǵansha tarta bergen, — sonan soń soqpaq jolǵa jata ketti de, uzaq uıyqtady, biraq uıqysy asa mazasyz boldy. Sanasy san saqqa ketip, senimsiz keıippen ol taǵy ilbip júrip ketti, túndi jalǵyzdyqta ótkizýge qatty qorqyp keledi. Kenet ol Londonǵa qaıta oralýǵa batyl sheshim qabyldady.

«Tym quryǵanda onda sóılesetin adamdar bar, — dep oılady ol, — jáne jasyrynatyn senimdi jer de tabylady. Meni osy mańda júr degen sybys taraǵan eken, astanadan izdeý olardyń bastaryna kele qoımas. Hege maǵan bir jumadaı tyǵyla turyp, sodan keıin Fedjınnen aqsha alyp, Fransıaǵa ketip qalmasqa? Saıtan alsyn, táýekel!»

Osy oı túrtki bolǵan ol bógelmesten eń adam baspaıtyn joldardy tańdap, keri qaraı tartty, astapanyń mańyndaǵy qandaı da bolmasyn bir jerge tyǵyla turyp, ymyrt úıirilgen soń qıyr-shıyr joldarmen óz saparyna nysana tutqan kvartalǵa barmaq.

Al ıt she? Eger munyń belgileri týraly málimetter jer-jerge jóneltilse, onda ıttiń de joǵalǵanyn, shamasy munymen birge ketkendigin umyta qoımas. Kesheden ótkende bul tutqynǵa túsýge ákep soǵýy múmkin. Ol ıtin sýǵa batyryp jibermek boldy da, qandaı da bolmasyn bir toǵan izdep ilgeri qaraı tartty; joldan bir aýyr tasty kóterip, qol oramalyna baılap aldy.

Osy ázirlikter jasalynyp jatqanda ıt óz qojaıynynan kózin alǵan joq, onyń maqsatyn ıtke túısigi bildirdi me, álde qaraqshynyń kóz qıyǵymen qaraǵany ádettegiden zárli boldy ma, áıteýir ıt budan ádettegideı aýlaǵyraq júrdi, bul júrisin baıaýlatýy muń eken, quıryǵyn da qysyp ala qoıǵan. Qojaıyny shaǵyp toǵannyń qasyna aıaldap, ıtin shaqyrý úshin artyna qaraǵanda anaý ornynan da qozǵalǵan joq.

— Estımisiń! Munda kel! — dep aıqaılady Saıks.

It úırenshikti ádetimen jetip kelse de, biraq Saıks eńkeıip moınyna oramal baılamaq bolǵanda, yryldap, keri qaraı ytqyp ketti.

— Keıin qaıt, — dep aıqaılady tonaýshy.

It quıryǵyn bulańdatqanmen, sol ornynda qala bergen. Saıks jibin tuzaqtap, anany taǵy shaqyrdy.

It sál jaqyndap, sheginshektep, bir sekýndtaı turdy da, burylyp alyp, bet aldyna qasha jónelgen.

Saıks birneshe márte ysqyryp, otyra ketip, ıt qaıta oralar dep kútti. Biraq ıt keri oralmady da, aqyry bul da qaıtadan jolǵa shyqty.

XLIX TARAÝ

Monks pen mıster Braýnloý aqyry kezdesedi. Olardyń áńgimelesýi men ony úzip jibergen habar

Mıster Braýnloý esiginiń aldynda jaldamaly kúımeden shyǵyp, jaıymen esik qaqqan kezde ymyrt úıirilip qalǵan-dy. Esik ashylǵanda kúımeden alpamsadaı bireý shyǵyp, kúıme qaqpaǵy tepkishiniń bir jaǵyna, al at aıdaýshynyń janynda otyrǵan bireý tómenge túsip, ekinshi jaǵyna turdy. Mıster Braýıloýdyń belgisimen kúımeden úshinshi bireýdiń shyǵýyna járdemdesken olar álginiń eki qolynan alyp, jyldam úıge kirgizip áketti. Bul kisi Monks bolatyn.

Osylaısha satymen ún-túnsiz kóterile berdi, aldarynda kele jatqan mıster Braýnloý olardy art jaqtaǵy bólmege bastady. Zorǵa kóterilip kele jatqan Monks osy esik aldyna kelgende toqtaı qalǵan.

— Munyń ózi tańdasyn, — dedi mıster Braýnloý. — Eger bul bógele berse nemese sizderge qarsylyq kórsetip saýsaǵynyń ushyn qımyldatsa, kóshege alyp shyǵyp, polısıa shaqyryńyzdar da, meniń atymnan qylmys jasady degen aıyp taǵyńyzdar.

— Men týraly bulaı deýge qalaı batylyńyz barady? — dep surady Monks.

— Al siz meni nege solaı isteýge májbúr etesiz, jas jigit, — dedi mıster Braýnloý ananyń júzine tesile qarap. — Bul úıden bezetindeı álde siz esińizden adastyńyz ba? Qoıa berińizder ony... Bylaı, ser: siz kete berýge eriktisiz, al biz sizdiń sońyńyzdan ilesemiz. Biraq sizge eskertemin — barsha qasıet tutqandarymmen ant etemin! —siz kóshege shyqqan mınýtta men sizdi alaıaqtyǵy men qaraqshylyǵy úshin degen aıyppen qamaýǵa alam. Aıtqanymnan qaıtqan. Eger siz ózińizdi solaı ustaǵyńyz kelse, maǵan ókpelemeńiz.

— Kimniń nusqaýymen meni kóshede tarpa bas salyp, myna ıtter osynda alyp keldi, — dep surady Monks kózin janynda turǵan kisilerge alma-kezek aýdaryp.

— Meniń nusqaýymmen, — dep jaýap qatty mıster Braýnloý, — bul adamdar úshin men jaýap berem. Eger siz ózińizdi bostandyqtan aıyrdy dep shaǵymdanar bolsańyz — munda kele jatqanda azattyǵyńyzdy qaıtyp alýǵa hanyńyz ben múmkindigińiz boldy ǵoı, degenmen shý kótermeýdi durys kórdińiz, — qaıtalaımyn onda zań qanatynyń astyna kirińiz. Men de óz kezegimde zańǵa júginemin. Biraq is tym ushyǵar bolsa, maǵan jalbarynbaı-aq qoıyńyz, óıtkeni onda is ózge qolǵa kóshedi, siz shyńyraýǵa ózińiz sekirgeli turyp, men ıterip jiberdi demeńiz.

Monks kádimgideı qysylyp, ári ábigerlenip qalǵan. Tolqyp tur.

— Siz bir sheshimge tezirek kelýińiz kerek, — dedi mıster Braýnloý batyl keıippen syr bermesten. — Eger qajet bolsa sizdi jurt aldynda aıyptap, jazaǵa dýshar etsem, ony oılasam ózimniń de denem túrshigedi, biraq eshteńe isteı almaımyn, ári qaraıǵysy belgili. Eger munyń qajeti bolmasa, ózińizge men ısharat bildirsin deseńiz, jáne ózińiz jamandyq jasaǵan jandar aıaýshylyq etsin deseńiz, áńgimeni ári qaraı sozbaı myna oryndyqqa otyryńyz. Ol sizdi kútkeli minekı, eki kún.

Monks túsiniksiz birdeńeni mińgirledi, áli de tolqyp turǵan.

— Tezdetińiz, — dedi mıster Braýnloý. — Meniń bir ǵana sózim — sonan soń tańdaý bolmaı qalady.

Monks áli de ári-sári kúıde.

— Men kelissózge yńǵaı bildirin otyrǵan joqpyn, — dep sózin jalǵady mıster Braýnloý. — Onyń ústine, men ózge bireýlerdiń joǵyn joqtap otyrǵandyqtan buǵan haqym da joq.

— Álgi, — dep tutyǵa surady Monks, — mámlege kelý joq pa?

— Eshqandaı da.

Qart jentlmenge abyrjı qaraǵan Monks onyń júzinen qataldyq pen birbetkeılikten ózge eshnárse kóre almady da, bólmege kirin, ıyǵyn qıqań etkizip otyra ketti.

— Esikti syrtynan bekitińizder, — dedi mıster Braýnloý qyzmetshilerge, — men qońyraý qaqqan kezde kelersizder.

Analar shyǵyn ketip, ekeýi ǵana qalǵan.

— Ákemniń eski dosy tarapynan, — dedi Monks, shlápasy men shekpenin sheship jatyp, — jaman qarym-qatynas emes.

— Sizdiń ákeńizdiń eski dosy bolǵandyqtan da solaı isteımin, jas jigit! — dep jaýap qatty mıster Braýnloý. — Jastyq ta baqytty jyldarym sonymen baılanysty bolǵandyqtan, qandaı tamasha jannyń jaǵalaýǵa serpilip ketip, meni munda japadan-jalǵyz qaıǵy-muńmen qaldyrǵany úshin de, óıtkeni, ol bala shaǵynda ólim aýzynda jatqan jalǵyz ápkesiniń janynda, tap sol tańda — oǵan qudaı qospady — ol meniń jas áıelim bolýǵa tıis tańda menimen qatar turǵany úshin de, meniń jar aly júregim barsha syn saǵattary men jaza basqan kúnderde de óle-ólgenshe sonymen birge boldy, meniń júregim ótken estelikterge toly, tipti sizdi kórgenniń ózinde de burynǵy ol týraly oılar kókiregimnen antalap túregeledi, mine, tek qana sol sebepti, men qazir sizge jumsaqtaý bop turmyn... Iá, Edýard Lıford, tipti qazir dep osy esimdi alyn júrýge ashyq bola almaǵan siz úshin qyzaramyn men!

— Al bul arada meniń atymnyń qandaı qatysy bar? — dedi osy ýaqytqa deıin qarttyń tolqýynan eshteńe uǵa almaı ún-túnsiz túıile baqylap otyrǵan anaý.— Men úshin at degen ne?

— Túk te emes, — dep jaýap qatty mıster Braýnloý, — siz úshin túk te emes. — Biraq ol esim soniki edi ǵoı, tipti qazir de, talaı jyldar ótkennen soń da osy atty estisem boldy, tula boıym kúıip-janyp, bir diril paıda bolady. Men asa qýanyshtymyn, esimińizdi ózgertkenińizge asa qýanyshtymyn!

— Munyń bári tamasha ǵoı, — dedi Monks (qalap alǵan atynda qala bersin) betin qolymen kólegeılegen mıster Braýnloýǵa túnere ári kektene qarap, otyrǵyshynda teńselip otyrǵan uzaq únsizdikten soń. — Menen sizge ne kerek?

— Sizdiń inińiz bar, — dedi mıster Braýnloý oıanyp ketkendeı. — İnińiz... Sizdi sońymnan túkke túsinbeı, ábigerlene erip kelýge májbúr etý úshin, kóshede sońyńyzdan kele jatyp, qulaǵyńyzǵa sybyrlap bir esimdi aıtýdyń ózi jetkilikti boldy ǵoı.

— Mende ini joq, — dep qarsylyq bildirdi Monks. — Meniń jalǵyz ekendigim sizge belgili ǵoı. İni týraly nesin aıtyp tursyz? Siz muny menen de jaqsy bilesiz.

— Siz bilmeıtin, al maǵan aıan nárseni tyńdańyz endeshe, — dedi Braýnloý.— Qazir men sizdi qyzyqtyrarmyn dep oılaımyn. Jap-jas shaǵynda semályq tákapparlyq pen paıdakúnemdik, qatygez ataqqumarlyq sizdiń ákeńizdi eriksiz májbúr etken baqytsyz nekeniń jalǵyz da qubylyq jemisi siz bolǵanyn men bilemin.

— Mundaı oqys sózderge men salqynqandymyn, — dep kekete kúlip, sózdi bóldi Monks. — Bul sizge málim eken, maǵan sol da jetedi.

— Degenmen meniń taǵy biletinim, — dep sózin jalǵady qart jentlmen, — osy sátsiz nekeniń ákelgen aýyr azaby. Ómiri ýlanǵan ekeýdiń moıyndaryna túsken aýyr qamyttyryn eshbir mán-maqsatsyz, qajı kótergenderi de maǵan málim. Salqyn, nemquraıly qatynastyń ashyq, túrde kelemejge, nemquraılylyqtyń jekkórýshilikke, jekkórýshiliktiń óshpendilikke, óshpendiliktiń úırenýshilikke soqtyrǵanyn, aqyry olar álgi shynjyrdy úzgenin de bilemin. Sóıtip, ekeýi eki jaqqa ketkende árqaısysy ólimnen basqa eshteńe syndyra almaıtyn álgi shynjyrdyń úzilip ózimen birge ala ketken-di, sizdiń ata-anańyz qoldarynan kelgenshe jańa ortada jeke basynyń áýreshilikterimen osyny jasyrýǵa tyrysty. Sizdiń anańyzǵa munyń sáti de tústi, ol tez umytyp ketti, biraq álgi shynjyr jyldar boıy ákeńizdiń janyn jep, júregin kemirýmen boldy.

— Iá, olar aıyrylysyp ketti ǵoı, — dedi Monks. — Al onda ne tur?

— Olar aıyrylysqannan keıin arada birqatar ýaqyt ótken soń,— dep jaýap qatty mıster Braýnloý, — sizdiń anańyz qurlyqtaǵy tirshiliktiń ábigerine bútindeı berilip, óz otanynda bolashaǵynan eshbir úmitsiz qalǵan óziniń jas kúıeýin múldem umytty, — al munyń jańa dostary paıda boldy. Qalaı bolǵanda da osy jaǵdaı sizge málim bolar dep oılaımyn.

— Joq, málim emes, — dedi Monks kózin alyp qashyp, barlyǵyn joqqa shyǵarǵysy kelgendeı, aıaǵymen edendi tarsyldatyp. — Málim emes.

— Sizdiń túrińiz ben qylyqtaryńyz, sizdiń muny eshýaqytta da umytpaı, árýaqytta qınala oılaıtynyńyzǵa kózimdi jetkizedi, — dep qarsylyq, etti mıster Braýnloý. — Men budan on bes jyl burynǵy oqıǵany aıtyn turmyn, onda siz on birden asqan joq edińiz, al ákeńiz ne bári otyz birde ǵana bolatyn, sebebi qaıtalap aıtaıyn, ákesi úılenýge buıyrǵanda ol tipten ýyljyǵan jas edi. Sizdiń ata-anańyzǵa kóleńke túsiretin jaıtqa qaıta aınalyp soǵaıyn ba, nemese siz meni budan qutqaryp, shyndyqty ózińiz ashasyz ba?

— Meniń aıtar eshteńem joq, —dep qıtyqty Monks. — Ózińiz qalasańyz aıta berińiz.

— Nesi bar, — dep sózin jalǵady mıster Braýnloý. — Sóıtip onyń jańa dostarynyń biri otstavkaǵa shyqqan teńiz ofıseri edi, áıeli jarty jyl buryn qaıtys bolyp, artynda eki balasy qalǵan, — balalary kóp te edi, biraq baqytyna qaraı ekeýi ǵana tiri qalypty. Qyz balalar: bireýi — ádemi on toǵyz jasar boıjetken de, ekinshisi eki-úshterdegi sábı edi.

— Onda meniń sharýam qansha? — dep surady Monks.

— Olar, — dedi mıster Braýnloý, bul saýalǵa nazar aýdarmastan, — eldiń sizdiń ákeńiz sharlap kep «qonystanǵan» jaǵynan oryn tepti. Tanystyq, jaqyndasý, dostyq birin-biri jyldam almastyryp jatty. Sizdiń ákeńizde ekiniń birinde bola bermeıtin daryn bar edi. Jany men minez-qulqy ápkesinikindeı bolatyn. Qart ofıser ony jaqynyraq tanyǵan saıyn soǵurlym jaqsy kórdi. Eger is osymen tynsa jaqsy ǵoı. Biraq qyzy da unatyp qapty.

Qart jentlmen az-kem tynys aldy. Monks ernin tictep, edennen kóz almaı otyr. Osyny baıqaǵan jentlmen dereý sózin jalǵady:

— Jyldyń aıaǵynda qyzdyń aldynda ol ózine mindet, qasıetti mindet aldy,— beıkúná jannyń alǵashqy jalyndy mahabbatyna qoly jetti.

— Áńgimeńiz taýsylar emes qoı, — dedi Monks otyrǵyshynda teńselýin qoımastan.

— Bul azap, syn-synaq, qaıǵy-muń jaıyndaǵy shynaıy áńgime, jas jigit,— dep qarsylyq bildirdi mıster Braýnloý,— al mundaı áńgimeler ylǵı da uzaq bolady; eger osy áńgime bult shalmaǵan baqyt pen qýanysh jaıyn shertse qyp-qysqa bolar edi. Aqyry baı aǵaıyndarynyń biri ólip, ádettegi is sıaqty sonyń joqshysy bolyp, sizdiń ákeńiz qurbandyqqa bardy, ózi qarsy bolǵan Jamandyqty túzetý úshin anaý sizdiń ákeńizge bar páleden qutqarar saýyttaı ańsha qaldyryp ketipti. Óziniń bar sharýashylyǵyn asty-ústine shyǵaryp, emdelý úshin baryp, sonda ólgen álgi adamǵa barý úshin dereý Rımge attanyp ketý qajet boldy. Sizdiń ákeńiz sonda júrip ketti de aıyqpas dertke dýshar boldy. Osy habar Parıjge jetisimen sizdi alyp, shesheńiz sonda asyqty. Ol kelisimen kelesi kúni eshqandaı ósıet qaldyrmastan — eshqandaı ósıet qaldyrmastan ákeńiz ólip ketti de — bar dúnıe-múlki shesheńiz ben sizge qaldy.

Endi Monks demin shyǵarmaı áńgimeshige kóz salmasa da muqıat tyńdap qalǵan. Mıster Braýnloý úzilis jasaǵanda, ol boıyn oıda joqta jeńil sezingendeı keıpin ózgertip, beti-qolyn súrtti.

— Shetelge keter aldynda, London arqyly júrgen ol,— dep sózin sabaqtady mıster Braýnloý odan kózin almastan,— maǵan keldi.

— Men bul týraly eshqashan da estimegen edim,— dep sózdi bólip jiberdi Monks senimsizdik bildirgen daýyspen, biraq onysy jaǵymsyz tańdanysty bildirip turǵandaı edi.

— Ol maǵan keldi de, ózge zattarmen qosa ózi salǵan álgi beıshara qyzdyń sýretin tastap ketti. Onyń qaldyrǵysy da kelmep edi, biraq asyǵys saparǵa attanyp bara jatyp, ony alyp ta júre almady. Ábigershilik pen mazasyn alǵan ar-uıattan ol óz kóleńkesine kóbirek uqsaıtyn edi; jańyla sóılep, ólim men ózderi urynǵan uıat is týraly aıtty, eshqandaı shyǵynǵa qaramastan bar dúnıemúlkin aqshaǵa aınaldyrǵysy keletinin, qolǵa tıgen muranyń bir bólegin áıeli men sizge berip, elden qashqysy baryn — men onyń jalǵyz qashqysy jaǵyn jaqsy túsindim, — sóıtip, munda eshýaqytta qaıtyp oralmaıtynyn bildirgen edi. Tipti ekeýimizge ortań qymbatty adamnyń ajaly baılanystyrǵan mendeı eski dosyna, tipti maǵan tolyq moıyndamaı, bárin jazyp, aıtpaq boldy, al sonan soń menimen sońǵy ret júzdesem degen. Biraq qaıda! Osynyń ózi aqyrǵy ret eken. Eshqandaı hat ta alǵan joqpyn, eshýaqytta ony qaıtyp kórgem joq... Barlyǵy bitken kezde, — az-kem únsiz qap mıster Braýnloý sózin jalǵady, — men sol jaqqa, — jurt aıtatyn sózben sóıleıin, óıtkeni adamdardyń qatigezdiginiń de, sharapatynyń da oǵan endi eshqandaı mańyzy joq, — onyń qylmysty mahabbaty oıanǵan jaqqa tarttym. Eger meniń qaýpim rasqa shyqsa, adasqan sábı ózine jyly uıa men qorǵanysh bolar meken jaı tapsyn dep sheshkem. Meniń kelýimnen bir apta buryn semá bul ólkeni tastap ketipti; olar barlyq usaq-túıek qaryzdaryn ótep, tún ishinde ketip qalypty. Qaıda, ne úshin — muny maǵan eshkim aıtyp bere almady.

Monks boıyn jıa kúrsinip, mereıi ústem jymıyspen bólmeni kózimen sholyp ótti.

— Sizdiń inińiz, — dedi mıster Braýnloý oǵan jaqyndaı túsip, — júdep-jadaǵan, ústi-basy alba-julba inińiz, jurttyń bári bezingen bala kezdeısoqtyqtan góri qudirettileý kúshpen meniń jolyma laqtyryp tastalyn, ońbaǵandyq pen arsyz ómirden ózim arqyly qutylǵan kezde...

— Ne dedińiz? — dep aıqaılap jiberdi Monks.

— Men qutqardym deımin! —dep qaıtalady mıster Braýnloý. — Sizdi qyzyqtyram dep aıttym ǵoı. Iá, menmin. Baıqap turmyn, sumyraı sybaılasyńyz sizden meniń atymdy jasyrǵan kórinedi, shamasy, sizge tanys emes dep oılaǵan bolý kerek. Men qutqarǵan inińiz aýrýynan aıyǵyp, úıimde jatqan kezde ózim álginde aıtqan portretpen egiz qozydaı uqsastyǵy meni sheksiz tań qaldyrdy. Tipti adam aıarlyq kir-kir kúıde alǵash kóringenniń ózinde onyń júzinen áldebir eski dosymnyń beınesi kórgen túsimde qylań bergendeı tań qaldyrǵan-dy. Men onyń tarıhyn bilip úlgirgenshe ony urlap ketkenin sizge aıtyp jatýymnyń qajettigi bolmas.

— Nege, ne úshin? — dep jyldam surady Monks.

— Óıtkeni, ol sizge ábden belgili.

— Maǵan ba?

— Joqqa shyǵarýdyń esh paıdasy joq, — dep jaýap qatty mıster Braýnloý, — men sizge budan da kóbirek biletindigimdi dáleldep alam.

— Siz... Siz... maǵan qarsy eshteńe de dáleldeı almaısyz,— dep tutyǵa sóıledi Monks. — Baıqap kórińiz.

— Kórermiz, — dedi qart jentlmen oǵan synaı kóz tastap. — Men balany joǵaltyp aldym, qanshama tyrysqanyma qaramastan taba almadym. Sizdiń shesheńiz bul ýaqytta tiri emesti, sizden basqa eshkimniń bul qupıany asha almasyn men bildim, sondyqtan da, men sońǵy ret siz týraly Vest-Indıadaǵy meken-jaıynda dep estip — ol jaqqa ózińiz jaqsy bilesiz, shesheńiz ólgen soń soraqy qylyqtaryńyzdyń saldarynan qorqyp qashqansyz — solaı qaraı jolǵa shyqtym. Birneshe aı buryn siz ol jaqtan ketip qalypsyz, shamasy, Londonda boldyńyz, biraq eshkim de tap qaıda ekendigińizdi aıtyp bere almady. Men qaıta oraldym. Sizdiń agentterińiz qaıda júrgenińizden habarsyz bop shyqty. Olardyń aıtysyna qaraǵanda, siz qashandaǵydaı, paıda bola ketip, artynsha qupıa joǵalyp ketetin kórinesiz: keıde kún saıyn bolyp, al keıde aılar boıy qarańyzdy batyrady ekensiz, shamasy arsyz da quryq saldyrmas jas shaǵyńyzda sizge joldas bolǵan ońbaǵan adamdarmen qarym-qatynas jasap, solardyń meken-jaılaryna baryp tursańyz kerek. Men agentterińizdi de jańa saýaldarymmen mezi qyldym. Kúni-túni kóshe kezdim, biraq osydan eki saǵattaı burynǵyǵa deıin barlyq áreketim jemissiz bolyp, sizdi bir sátke de ushyrastyrýdyń sáti túspedi.

— Al endi siz meni kórip tursyz, — dedi Monks, ornynan batyl tura berip. — Endi ne bolmaq? Sizdiń paıymdaýyńyzsha, qaıdaǵy bir saıtannyń balasynyń ólgeli jatqan kisi shımaılaı salǵan túkke turǵysyz sýretke uqsas dep qıaldanýdy aqtaý úshin alaıaq pen tonaý degen qur aıqaı ǵoı. İniń deýin! Siz tipti, álgi sezimtal jurtyń balasy boldy ma, joq pa ony da bilmeısiz ǵoı. Siz tipti sony da bilmeısiz.

— Men bilmep em, — dep jaýap qatty Braýnloý da ornynan turyp jatyp, — biraq sońǵy aptada men bárin de bildim. Sizdiń baýyryńyz bar! Siz muny bilesiz, ony tanısyz da, ósıet te bolǵan, ony sizdiń shesheńiz qurtyp jibergen, kózin jumarda sizge sol qupıany ashyp, saǵan baılanysty paıdasyn da eskertken. Ósıette qaıǵyly baılanystyń jemisi bolyp qalýy múmkin bala dep aıtylǵan; bala týdy, siz ony kezdeısoq ushyrastyrǵanda ákeńizben onyń aına-qatesiz uqsastyǵy sizdiń kúdigińizdi alǵash pet oıatty. Siz onyń týǵan jerine bardyńyz. Onda derekter, uzaq ýaqyt jasyryp bop kelgen onyń týýy men tegi týraly derekter boldy. Bul derekterdi siz qurttyńyz, endi sizdiń áriptesińiz evreıge aıtqan óz sózińizben sóılegende, «balanyń kim ekendigin anyqtaıtyn jalǵyz derek ózen túbinen oryn tepti, al ony balanyń sheshesinen alǵan kári qaqpas óz tabytynda shirip jatyr». Ákege laıyqsyz ul, ońbaǵan ótirikshi! Siz túni boıy qarańǵy bólmede ury-qary, qanisherlermen keńes qurasyz! Siz ózińizdeılerdiń mıllıonyna tatıtyn jandy ajalǵa dýshar ettińiz! Siz, besikte jatqan kezińizden bastap ákeńizdiń júregin ashshy sher men keıistikke ýlap, keýdeńizde ylǵı da jaman qylyq saıqaldyqtar jetile kelip, bet-júzińiz janyńyzdyń aınasyndaı ońbaǵandyq dertke dýshar bolýmen aıaqtalǵan! Siz, Edýard Lıford, maǵan áli qarsylyq bildirgińiz kele me?

— Joq, joq, joq... — dep sybyrlady myna aıyptardan esi shyqqan ońbaǵan.

— Álgi meker zulymmen sóılesken árbir sózińiz, árbir sezińiz maǵan belgili! — dep aıqaılady qart jentlmen. — Sizderdiń sybyrlaryńyzdy qabyrǵadaǵy kóleńkeler estin, meniń qulaǵyma tıgizdi, ábden shoshynǵan balanyń bet-álpeti tipti buzylǵan janǵa da áserin tıgizip, onyń keýdesinen batyldyǵyn, tipti adamgershiligin oıatty. Qolyńyzben bolmasa da, moraldyq jaǵynan kisi óltirýge aralasyp...

— Joq, joq, — dep sezin bóldi Monks. — Men... Men... bul týraly eshteńe de bilmeımin. Sizder meni ustaǵan kezde men osy oqıǵanyń jaı-japsaryn bilmek bolǵam. Men sebebin bilgem joq. Men ádettegi janjaldyń biri bolar dep oılaǵam.

— Sebebi sizdiń qupıańyzdyń jartylaı áshkerelenýi boldy. — Siz bárin de aıtasyz ba?

— Iá, aıtaıyn.

— Siz bar shyndyqty jazyp, sony kýálerdiń kózinshe rastaısyz ba?

— Buǵan da ýáde bereıin.

— Osy dokýment jasalyp bolǵansha osynda qalasyz da, men qaı jerde muny kýálandyrý qajet dep tapsam, menimen birge sonda barasyz.

— Eger siz bulaı deseńiz, oǵan da kónem,— dep jaýap qatty Monks.

— Siz budan da zorǵysyn isteýge tıistisiz,— dedi mıster Braýploý. — Beıkúná, jazyqsyz balaǵa dúnıe-múlkin qaıtarýyńyz kerek, qylmysty da baqytsyz mahabbattyń jemisi bolǵanymen, solaı bolary haq. Siz ósıettiń shartyn umytqan joqsyz ba? Ol sizdiń inińizge qatysty bolǵandyqtan, oryndańyz ony, sodan soń betińiz aýǵan jaqqa kete berińiz! Bul pánıde senderdiń endi kezdesýlerińniń túkke qajeti joq!

Monks osy usynys týrasynda túnergen, kekti pishinmen oılana, sytylyp ketýdiń de múmkindigin qarastyryp, bir jaǵynan qaýippen, bir jaǵynan jekkórinishpen azapqa túsip ilgeri-keıip kezip júrgende, esik asyǵys ashylyp, bólmege qatty ábigerlengen bir jentlmen kirip keldi mıster Losbern.

— Álgi kisi ustalady, — dep aıqaılap jiberdi ol. — Ol búgin keshke qolǵa túsedi.

— Qanisher me? — dep surady Braýnloý.

— Iá, dedi anaý. — Onyń ıtiniń eski mekenderdiń birinde kezip júrgenin kóripti, shamasy, qojasynyń álde sol jerde, nemese qarańǵy túse sonda kelerine kúmán joq. Onda tyńshylar da órip júr. Men ony qolǵa túsirý tapsyrylǵan adamdarmen sóılestim, bári de endi sytylyp ketýi múmkin emes dep otyr. Búgin keshke úkimet júz fýnt syılyq jarıalady.

— Men taǵy elý fýnt qosam, — dedi mıster Braýnloý, — eger ol jerge jete alsam, sol arada ózim habarlaımyn. Mıster Meılı qaıda?

— Garrı me? Myna tanysyńyz ekeýińizdiń oıdaǵydaı kúımege mingenderińizdi kórgen soń, myna habardy estı sala qala shetinde ýádelesken jerdegi birinshi otrádqa qosylý úshin salt atpen solaı qaraı shaýyp ketti.

— Al Fedjın she? — dep surady Braýnloý. — Ol týraly qandaı habar bar?

— Men ol týraly aqyrǵy ret estigende áli tutqynǵa alynǵan joq bolatyn, biraq ol ustalady, múmkin ustalǵan da shyǵar. Bul jaıynda olardyń senimderi kámil.

— Siz bir sheshimge keldińiz be? — dep aqyryn ǵana surady Monksten mıster Braýnloý.

— Iá, — dep jaýap qatty anaý. — Siz... siz... meniń qupıamdy saqtaısyz ba?

— Saqtaımyn. Men qapta oralǵansha osynda qalyńyz. Bul sizge qaýipten aman qalýdyń jalǵyz ǵana joly.

Jentlmender bólmeden shyǵyp ketti de, esik qaıtadan kiltpen jabyldy.

— Qandaı jetistigińiz bar? — dep sybyrlap surady doktor.

— Neden úmittensem, soǵan qol jetti, tipti odan da artyqqa deýge bolady. Beıshara qyzdan alǵan málimetpen meniń burynǵy biletinderim jáne qaıyrymdy dosymyzdyń oqıǵa ornynda Júrgizgen tekserýiniń nátıjesin aldyna tarta otyryp, men ol shyǵyp keter birde-bir qýys qaldyrmadym, osyndaılyq kúndizgideı jaryqta onyń búkil ońbaǵandyǵyn taıǵa tańba basqandaı dáleldedim. Jazyńyz da, kezdesýdi búrsúgini keshki saǵat jetige belgileńiz. Biz odan birer saǵat buryn baramyz, biraq bizge, ásirese, jas ledıge demalý kerek, oǵan siz ben bizdiń qazir oılaǵanymyzdan góri rýhynyń beriktigi áldeqaıda kóbirek kerek sıaqty. Biraq álgi kisi qolynan ólgen beıshara áıel úshin ósh alsam dep qanym qaınap tur. Olar qaı jaqqa bet aldy?

— Tup-týra polıseılik basqarmaǵa tartsańyz, siz dál ýaqytynda úlgiresiz, — dep jaýap qatty mıster Losbern. — Men osynda qalamyn.

Jentlmender asyǵys qoshtasty — ekeýi de boılaryn bıleı almaı ábden eligip alǵan.

L TARAÝ

Qýý men qashý

Temzaǵa taıaý, Roterhızdegi shirkeý turǵan jerde, jaǵadaǵy qurylystary eń las, barjalardaǵy kómir tozańy men alasa úılerdiń tútininen ystalǵan ózen kemeleri qap-qara osy arada bul qalanyń kóptegen turǵyndaryna málim emes Londonnyń eń turpaıy, eń tańqalarlyq aýdandarynyń biri ornalasqan.

Jolaýshy bul jerge qajetti buıymdardy saýdalaǵan eń dóreki, eń kedeı jaǵanyń turǵyndar ornalasqan tar da las shym-shytyryq kóshelerdi kesip ótip kele alady. Dúken sórelerinde eń arzan, eń tatymsyz azyq-túlikter úıilip jatady, saýdagerlerdiń esikteri men tereze jaqtaýlarynda qajetsiz, dóreki matadan tigilgen kıimder ilýli turady. Tolyp jatqan mamandyǵy joq beınetqorlarǵa, júkshilerge, kómirshilerge, buzylǵan áıelderge, alba-julba balalarǵa prıstannan kelgen qaıdaǵy bir tobyrlarǵa soqtyǵysa otyryp, jolaýshy burysh saıyn ushyrasatyn qoımalar úıilip jatqan buıymdardy tasyp júrgen aýyr arbalardyń saldyr-gúldirinen qulaq tunatyn, kórinisi men ıisi júrek aınytar tuıyq tar kóshelermen ótedi. Aqyry, neǵurlym alysyraq, adamy da azdaý kóshege shyǵyp, ol trotýarlarǵa tónip turǵan ornyqsyz fasadtardyń janynan ótedi, ótip bara jatqanda teńselgendeı áser qaldyratyn shirigen qabyrǵalardyń janynan, mine-mine qulaǵaly turǵandaı jartylaı buzylǵan murjalardyń, ýaqyttyń tatynan jelingen temir qursaýly terezelerdiń, kóz aldyna elestete almaıtyn qaıyrshylyq pen búlinýdiń kýásindeı dúnıelerdiń tusynan ótetin.

Mine osy arada, Dokhedtiń art jaǵynda, Saýtýorkte tereńdigi aǵys kezinde alty-segiz, eni on bes jıyrma fýnt jyramen qorshalǵan, zamanynda Mıll-Rond dep, bizdiń hıkaıamyz baıandalatyn kúnderde Follı-Dıch degen atpen belgili Djekob araly ornalasqan edi. Bul ózen symaq, nemese Temzanyń qoltyǵy aǵys kezinde Lıd-Mıllstegi shlúzdi ashsa ylǵı da sýǵa tolyp shyǵa keletin. Mundaı jaǵdaılarda júrginshi Mıll-Leın jyrasyna kóldeneń tastalǵan aǵash kópirlerdiń birinen úı turǵyndarynyń artqy esikter men terezelerden sý alý úshin kúbishe, shelek jáne basqa da ydystardy toǵytyp jatqandaryn kórer edi. Eger onyń nazary bul áreketten bir sátke ajyrap, úılerdiń ózine aýsa, kóz aldyna tosylǵan kórinis ony aıran-asyr qaldyrar edi. Edendegi tesikterinen sýdaǵy saz kórinetin bes-alty úıge ortaq artqy qabyrǵalaryna tartylǵan aǵash galereıa: synǵan, jelimdelgen, terezelerden ish kıimder keptirýge soraıtyp qoıǵan qazyqtar; sondaı-aq kishkentaı, sondaılyq adam aıarlyq, sonshalyqty tar bólmeler; batpaqtyń ústine tóne, qulap ketkeli turǵandaı — keıde solaı da bolady, aǵash qurylystar, ystalǵan qabyrǵalar men irı bastaǵan irgetastar; qaıyrshylyqtyń júrek aınytar belgileri, barlyq ylas, irip-shirý, qoqys qaldyqtar — Follı-Dıchtiń jaǵasyn kóriktendirip turǵan mine osylar.

Djekob aralynda qoımalar shatyrsyz, bos, qabyrǵalary úgilip jatady, terezeleri tereze bolýdan qalǵan, esikteri kóshege qaraı qısaıǵan, murjalary qaraıyp ketken, biraq olardan tútin de shyqpaıdy. Otyz-qyryq jyl buryn bul aranyń basyna mundaı keri ketýshilik aýyrtpalyǵy túse qoımaǵan, tasy órge domalap tur edi, al qazir shynynda da ıt baılasa turǵysyz aral. Úıler ıesiz, esikteri synǵan. Kimniń batyldyǵy jetse, sol munda kiredi, osynda turyp, osy arada óledi. Kimde-kim Djekob aralynan ózine uıa izdese, bul qupıa mekenge kelý úshin naqty sebebi bolýǵa tıis, óıtkeni olar sińiri shyqqan qaıyrshylyqtyń shegine jetti degen sóz.

Jartylaı qulaǵan, biraq esik-terezeleri áli myqty, artqy qabyrǵasy joǵaryda aıtqandaı jyraǵa tirelgen, ózge úılerge jalǵaspaǵan úlken úıdiń joǵarǵy bólmesinde ábigerlengen, áldeneni kútken jabyrqaý keıippen bir-birine qaraǵyshtap, tis jarmastan úsh kisi otyr. Olardyń biri — Tobı Krekıt, ekinshisi mıster Chıtlıng, al úshinshisi — tumsyǵy áldebir tóbeleste buzylǵan, betinde ol da sol kezde paıda bolǵandaı qorqynyshty tyrtyǵy bar elýlerdegi qaraqshy. Bul kisi qashqyn katorjnık, esimi Kegs edi.

— Qymbattym, siz ózińizge, — dedi Tobı mıser Chıtlıpgke, — basqa bir apan qarastyryp taýyp alsańyz der edim.

— Siz nege solaı istemedińiz, májnún, — dep surady Kegs.

— Sizder meni kórip qýanyp qalatyn shyǵarsyzdar dep oılap em, — dep jaýap qatty Chıtlıng, kúırek daýyspen.

— Baıqaısyz ba, jas jigit, — dedi Tobı, — eger kisi men sıaqty ózimen ózi tursa, jaıly úıi bolsa, tóńireginde eshkim de timiskilenbeı, arsalańdap júgirip júrmese, onda oǵan tap myna sizdiń jaǵdaıyńyzdaǵydaı jas jentlmenniń (ýaqyt barda karta tartyp jiberetin tártipti de, tartymdy jan bolǵannyń ózinde) at basyn tirep turǵany tym jaǵymdy kórinbeıdi eken.

— Onyń ústine osy ózimen ózi bolǵan jas jigittiń úıine alys elden ózin kútkendegiden erte qaıtqan tanysy toqtasa, jáne orala salysymen sot aldyn kórýge tym qushtar bola qoımasa,— degendi qosyp qoıdy mıster Kegs.

Az-kem únsizdik ornaǵan, budan soń óziniń ádettegideı eshteńeden shyqpaıtyn maqtanshaqtaý keıipin saqtaýǵa tyrysýdyń eshbir jóni joqtyǵyn túsingen Tobı Krekıt Chıtlıngke buryldy da:

— Fedjındi qashan ustap áketti? — dep surady.

— Tap túski tamaq ýaqytynda — búgin saǵat ekide. Biz Charlı ekeýimiz kir jýatyn bólmedegi tútin tartqyshtan sytylyp kettik, al Bolter bos bóshkege basymen kirip ketip edi, soraıǵan aıaqtary bóshkeden syrtqa shyǵyp qalyp, ony da ustap áketti.

— Al Bet she?

— Beıshara Bet! Ol kimdi óltirip ketkenin kórýge barǵan, — dep jaýap qatqan Chıtlıpgtiń júzi júdep sala bergen, — sodan jyndanyp ketti, shyńǵyra-jyndanyp, basyn jarǵa soqty, ústine jýasytýshy kóılek kıgizip, aýrýhanaǵa jiberdi. Ol sonda qaldy.

— Jasóspirim Beıts qaıda? — dep surady Kegs.

— Bul aradan qarańǵy túskenshe kórinbeý úshin bir jerde júr ǵoı, biraq uzamaı keledi,— dep jaýap qatty Chıtlıng. — Endi bizdiń barar jerimiz joq, óıtkeni «Múgedekteginiń» bárin ustady, al býfette — men ótip bara jatyp óz kózimmen kórdim — tyńshylar tolyp otyr.

— Tas-talqan boldy degen osy, — dep ernin tisteı til qatty Tobı.— Kóbin ustaıdy.

— Qazir sesıa, — dedi Kegs. — Eger olar tergeýdi bitirip, Bolter qalǵandaryn ustap berse — onyń osyǵan deıin istegenine qaraǵanda, bulaı isterine tıtteı de kúmán joq, — olar Fedjpnniń qylmysyn dáleldeıdi de, sotty jumaǵa belgileıdi, al alty kúnnen keıin ony darǵa asady, barlyq saıtandarmen ant eteıin!

— Jurttyń qalaı shýlaǵanyn estiseńder ǵoı, — dedi Chıtlıng. — Polıseıler janyn sala arpalysty, áıtpese ony tútip jer edi. Bir ret ushyryp ta túsirdi, biraq polıseıler ony qorshaýǵa alyp, jol ashty. Ústi-basy balshyqqa bylǵanǵan, qanǵa boıalǵan onyń jan-jaqqa jaltaqtap, óziniń eń jaqyn dostarynan beter polıseılerge jarmasqanyn kórseńder! Men olardy tap qazirgideı kórip turmyn: quıylǵan jurt nópirine ázer shydap analar shaldy súırep barady, qazirgideı kórip turmyn — topta tóbelesip jatqandar da buǵan tisin qaırap, tura-tura umtylady. Qazirgideı kórip turmyn, shashy men saqalyna qan juqqan, áıelderdiń aıqaıyn da estip turmyn — olar buryshtaǵy toptyń eń ortasyna buzyp-jaryp ótip, onyń júregin sýyryp alýǵa ant-sý ishisti.

Bul sumdyqtan ábden shoshynǵan álgi sahnanyń kýágeri qulaǵyn basyp alyp, jumýly kózimen aqylynan adasqan adamdaı ilgeri-keıin jyldam kezip ketti.

Ol sandalýmen boldy, ana ekeýi edenge telmirip únsiz otyr, kenet olar esikti bireýdiń tyrnalap jatqanyn estidi de, bólmege Saıkstyń ıti júgirip kirdi. Olar terezege tura umtyldy, odan satymen kóshege júgirip shyqqan. It ashyq turǵan tereze jaqtaýyna sekirip shyqty; ol analardyń sońynan ilesken joq, qojaıyny da eshjerden kórinbeıdi.

— Bul ne bolǵany, — dedi Tobı bular qaıtyp kelgen soń, — onyń munda bet alýy múmkin emes. Kelmes dep úm... úmittenem.

— Eger ol munda kele jatsa, ıtpen birge kirer edi, — dedi Kegs eńkeıip, demin zorǵa alyp, edenge qulaı ketken ıtti qarap jatyp. — Ózine sý bereıikshi, uzaq júgirgennen jany murnynyń ushynda tur...

— Bir tamshy qaldyrmaı bárin iship aldy, — dedi ıtti únsiz baqylap turǵan Chıtlıng. — Ústi-basy balshyq, syltyp basady, kórýi de nashar sıaqty ǵoı, shamasy uzaq júgirgen bolar.

— Bul qaıdan kelýi múmkin, — dep daýystap jiberdi Tobı. — Árıne, bul basqa mekenderde de bolyp, bógde jurtty kórgen soń, buryp kelip júrgen munda jetken ǵoı. Degenmen bul aldymen ózi qaıdan tap boldy, ıesinsiz bul araǵa qalaı keldi eken?

— Ol ózin-ózi (birde bireý qanisherdiń atyn ataǵan joq) jazym etýi múmkin emes qoı? Sizder qalaı dep oılaısyzdar?— dep surady Chıtlıng.

Tobı basyn shaıqady.

— Eger ol ózin-ózi óltirse, — dedi Kegs, — ıt bizdi sol araǵa bastap barar edi. Menińshe, ol ıtin tastap, Anglıadan zytyp otyrǵan. Shamasy, buny birdeńe ǵyp adastyryp ketken, áıtpese bul tynysh jatpas edi.

Eń shyndyqqa jaqynyraq kóringen bul sheshim durys dep tanyldy, otyrǵyshtyń astyna kirip ketken ıt endi eshkimniń nazaryn aýdarmaı bir ýys bop búrisip, qalǵyp ketken.

Ábden qarańǵy túsken soń qaqpaqtar jabylyn, shyraqty jaqty da stolǵa qoıdy. Sońǵy eki kúnniń sumdyq oqıǵasy úsheýine de qatty áser etip, ózderine tóngen qaýip te ulǵaıa tústi. Árbir estilgen dybystan selk ete túsken olar otyrǵyshtaryn bir-birine jaqynyraq jyljytysqan. Tap bir kórshi bólmede óltirilgen áıeldiń denesi jatqandaı olar az ári sybyrlaı sóılesti, kebine ún-túnsiz shoshynǵan keıipte edi.

Osylaısha biraz ýaqyt otyrǵan, kenet tómennen shydamsyzdana esik qaǵyldy.

— Jasóspirim Beıts shyǵar? — dedi Kegs, boıyn jaılaǵan qorqynyshyn jeńý úshin ashýlana jaltaqtap.

Esik qaıta qaǵyldy. Joq, bul Beıts emes. Ol esh ýaqytta bulaısha tarsyldatqan emes.

Terezege kelgen Krekıt tula boıy dir etip, basyn suǵyp qarady. Kim kelgenin olarǵa aıtyp jatýdyń qajettigi bolmaı qaldy: muny onyń qýarǵan júzi-aq bildirip turdy. It te ornynan ushyp turyp, tisin aqsıta esikke júgirip keldi.

— Biz ony kirgizýge tıispiz, — dedi Krekıt shyraqty ala berip.

— Shynymen eshteńe isteýge bolmaǵany ma?— dep surady bireýi daýsy qyryldap.

— Eshteńe de. Ol kirýge tıis.

— Bizdi qarańǵyda qaldyrmańyz, — dedi Kegs, kamın sóresinen ózge shyraqty alyp jatyp, shyraq jaǵyp jatqan onyń qoly dir-dir etedi, ol jaryq jaǵyn bolǵansha esik taǵy eki ret qaǵyldy.

Esikke ketken Krekıt betiniń tómengi bóligi qol oramalmen oralǵan, shlápasynyń astynan basyna ózge oramal baılaǵan kisini ertip qaıta kirdi. Ol janymen solaryn sheshe bastady. Júzi qýaryp, kózi ishine kirip ketken, jary soraıǵan, úsh kúndeı qyrynbaı saqaly ósip ketken, ábden tıtyǵy quryǵan, qyryldaı jıi dem alǵan bul — Saıkstiń elesi sıaqty edi.

Ol bólme ortasynda turǵan oryndyqtyń arqalyǵyna qolyn saldy da, biraq oǵan otyra bere dir etip, ıyǵynan asyra kóz tastap, otyrǵyshty qabyrǵaǵa taqap qoıyp, sodan soń otyrdy.

Eshkim de tyrs etip úndemedi. Ol da úndemesten áýeli bireýine, sonan soń ekinshisine qarady. Eger urlana kóz tastaǵan bireýi onyń janarymen kezdese qalsa, dereý teris qarap ketedi. Onyń qoıý daýsy tynyshtyqty buzǵanda úsheýi de dir ete túsken. Tap mundaı daýysty olar esh ýaqytta estimegen tárizdi.

— It qalaı keldi?— dep surady ol.

— Jalǵyz. Úsh saǵat buryn.

— Keshkilik gazette Fedjıpdi ustap áketti dep jazypty ǵoı. Bul ras pa, álde sandyraq pa?

— Ras. Únsizdik taǵy ornady.

— Qarǵys atsyn senderdi! — dep aıqaılap jiberdi Saıks, qolymen mańdaıyn sıpap ótip. — Senderdiń maǵan aıtar eshteńeleriń joq pa?

Olar qysylyp-qymtyryla teńselgenimen, biraq eshkimi jumǵan aýzyn ashpady.

— Siz osy úıdiń qojaıynysyz, — dedi Saıks, Krekıttiń betine týra qarap. — Meni ustap beresiz be, álde myna súrgin aıaqtalǵansha osynda otyra turýyma ruqsat etesiz be?

— Eger qaýipsiz dep sanasańyz, osynda qala berińiz,— dedi shamaly tolqýdan keıin anaý.

Saıks sál ǵana basyp buryp, art jaǵyndaǵy qabyrǵaǵa kóz qıyǵyn saldy da:

— Al ana... álgi... denesin... kómip pe? — dep surady.

Olar bastaryn shaıqady.

— Nege joq, — dep daýystady anaý kózin taǵy art jaǵyna tastap. — Mundaı bylǵanyshty olar jer betinde nesin ustaıdy?... Esik qaǵyp jatqan kim andaǵy?

Bólmeden shyǵar aldynda Krekıt qaýiptener eshteńe joq degendeı belgi berdi de, sońynan eksheleı ilesken Charlı Beıtsti ertip kirdi. Saıks esikke qarsy otyrǵan, sol sebepti bala ony bólmege kirgen boıda-aq kózi shaldy.

— Tobı, — dedi ol, Saıks ózine qaraǵan kezde, shegine berip. — Siz maǵan bul týraly, anda tómende nege aıtpadyńyz?

Ana úsheýiniń qorqynyshynda jan túrshigerlik birdeńe bolatyn, qylmysker tipti myna qarapaıym balanyń aldynda jaǵympazdyqqa daıar edi. Mine ol basyn ızedi, endi qolyn qysýǵa daıarlanǵandaı.

— Meni qandaı da bolmasyn ózge bólmege aparyńyz, — dedi bala, qaıtadan shegine berip.

— Charlı, — dedi Sanks, alǵa qaraı bir attap. — Sen... sen meni tanymaı qaldyń ba?

— Jaqyndamańyz maǵan, — dedi qanisherdiń betine shoshyna qaraǵan bala taǵy da sheginip. — Qubyjyq!

Qanisher jarym joldan toqtap, olar bir-birine qaraǵan, Saıkstiń kózi jaıymen edenge tómendeı berdi.

— Úsheýińiz de kýá, bolyńyzdar! —dep aıqaılady bala, túıilgen judyryǵyn siltep, sóılegen saıyn tolqýy shekten asyp. — Úsheýińiz de kýá bolyńyzdar, men budan qoryqpaımyn. Eger olar bunyń sońynan qýa kelse, muny ustap berem, solaı isterim haq. Sizderge aldyn-ala eskertemin. Eger batyldyǵy jetse, ol meni óltire bersin, biraq eger men osynda bolsam: muny ustap berem. Eger muny tirideı otqa úıtse de ustap berer edim... Óltirgeli jatyr! Járdemdesińizder!... Eger úsheýińniń bir adamdy ustaýǵa batyldyqtaryńyz jetse, maǵan kómektesińizder... Óltirgeli jatyr!.. Járdemdesińizder! Ustańdar ony!..

Oıbaıyn sala qol-aıaǵyn sermep jantalasqan bala shyndyǵynda alpamsadaı adammen jalǵyz ózi arpalysyp, tutqıyldan tap berip ony edenge alyp urdy.

Ana úsheýi ábden esterinen tanǵandaı. Olar aralasýǵa áreket jasaǵan joq, bala men erkek edende domalap jatty: birinshisi burshaqsha jaýǵan sońǵylarǵa qaramastan, qanisherdiń kóılegine jarmasyp, bar daýsymen járdemge shaqyrady.

Degenmen, arpalys uzaqqa sozylýǵa kúsh teń emes edi. Saıks ony astyna basyp alyp, keńirdegin tizesimen eze berip edi, biraq Krekıt ony Beıtsten súırep alyp ketip, ábigerlene terezeni nusqady. Tómennen ottar jyltyldap, qatty daýystar, asyǵa basqan aıaq dybystary estildi,— shamasy, taıaý jerde kóp adam júrse kerek. Toptyń arasynda salt at mingen de bar bolýy, sebebi kedir-budyr kósheden at tuıaǵynyń da dybysy estildi. Ot jalyny jarqyraı tústi, aıaq dúbiri de kúsheıdi. Artynsha esikti qatty qaqqan dybys pen ý-shýdyń ulǵaıa túskeni sonsha, eń júrek jutqan adamnyń da tula boıy túrshiger edi.

— Járdemdesińder!.. — den aıqaılady bala, daýsy aýany jaryp ótip.— Ol osynda. Esikti syndyryńdar!

— Koróldiń atynan! — degen daýystar estildi syrttan, burynǵydan da qattyraq gýil qaıtadan kúńirenip ketti.

— Esikti syndyryńdar! —dep aıqaılady bala. — Aıtyp turmyn ǵoı: bular eshqashan da ashpaıdy. Jaryq janyp turǵan bólmege júgirińder! Syndyryńdar esikti!

Ol aıqaıyn qoıa qoıǵanda, jekelegen aýyr soqqylar esiktiń tómengi qabattyń qaqpaǵyna jaýyp ketti de alǵash ret bul toptyń qandaı úlken ekenin az-kem durys elestetýine múmkindik bergendeı toptan kún kúrkiregendeı «ýralaǵan» daýystar shyqty.

— Myna shyńǵyrǵan shaıtannyń balasyn tyǵyp qoıarlyqtaı qandaı da bolmasyn bir bólmeniń esigin ashyńdarshy, — dep qutyryna aıqaılady Saıks tap bos qapshyq kótergendeı balany súırep ilgeri-keıin júgirip júrip. — Mine, mynany! Tezirek! — Ol balany bólmege atyp jiberip, tıegin japty da, kiltin burady. — Tómengi esik Jabyq pa?

— Kiltpen eki buralyp jáne shynjyrmen shektelgen.

— Al esik jarmasy myqty ma?

— Qańyltyrmen qaptalǵan.

— Qaqpaqtar da ma?

— Iá, qaqpaqtar da.

— Qarǵys atsyn senderdi! — dep aıqaılady shekten shyqqan jeksuryn tereze jaqtaýyn kótere tobyrǵa zildenip. — Qoldaryńnan kelgenin isteńder! Men áli senderge kórsetemin!

Adam qulaǵy shalǵan úreı týdyratyn aıqaıdyń eshbiri jyndanǵan toptyń myna aqyrýynan qatty bolyp kórgen emes. Bireýler jaqyn turǵandarǵa úıdi órte dep aıqaılasa, bireýler polısmenderge anany atyńdar dep baqyryp jatty. Atynan qarǵyp túsip, topty jaryp ótip, dál terezeniń túbinen bar daýysty basa aıqaı salǵan kisiniń ashý-yzasy erekshe boldy.

— Kim saty ákelse, soǵan jıyrma peneı beriledi!

Jaqyn turǵandar bul aıqaıdy qaǵyp áketti de, júzdegen adam qaıtalap shyqty. Bireýler saty talap etse, ekinshileri balǵa qajet dedi, shyraq ustaǵan úshinshi bireýler ary-beri júgirip, qaıtadan aıqaılady, bireýlerdiń yshqyna qarǵap-silegen daýystary qarlyǵyp qalǵan; bireýler jyndylarsha alǵa qaraı entelep, jumys istep jatqandarǵa tekke bóget boldy: batyldary sý júretin qubyrmen, qabyrǵadaǵy oıyqtarmen kóterilýge áreket jasady. Qarańǵyda barlyǵy da jeligip alǵan, tap alaı-dúleı jeldegi daladaǵy bıdaı sabaqtary tárizdi teńseledi, álsin-álsin aıqaı-oıbaı birkelki shýǵa aınalyp ketedi.

— Sý tasydy! — dep aıqaılady bólmege atyla kirgen qanisher tereze jaqtaýyn túsire berip. — Men kelgende de sý tasyǵan. Maǵan arqan ákelińder, uzyn arqandy. Analar bári esik aldynda topyrlap tur. Men Follı-Dıchke túsem de, zytyp otyram. Arqan ákelińder, áıtpese men taǵy úsh kisini múrdem ketirem de ózimdi-ózim óltirem!

Ólerdeı shoshynǵan bólmedegiler arqannyń qaıda jatqandyǵyn kórsetti. Asyp-sasqan qanisher eń uzyn da myqty arqandy ala sala joǵaryǵa umtyldy.

Úıdiń artqy bóligindegi balany qamap tastaǵan kishkentaı jalǵyz terezeli bólmeden ózgeleriniń terezeleriniń barlyǵyna kirpish jınalǵan edi. Budan shyǵyp ketýge ol tym tar bolatyn. Biraq osy tesikten bala kóshede turǵandarǵa úıdiń art jaǵyn ańdyńdar dep únemi aıqaılaýmen boldy, qanisher aqyry shatyrdyń qaqpaǵynan tóbege shyqqan kezde, ashshy daýys osy týraly úı aldyna jınalǵandarǵa habarlady da, olar birin-biri basyp-janshyp, úıdi aınala tasqyndaı quıylǵan.

Saıks ózimen ala shyqqan taqtaımen qaqpaqty ishten asha almaıtyndaı myqtap bekitti de, shatyr ústinde jorǵalap, alasa jaqtaýdan tómenge kóz saldy.

Sý qaıtyp ketip, shuńqyr túbinde laıy kórinip qalǵan.

Onyń ne istemek oıy baryn bilmegen top birer sát ananyń qımylyn qadaǵalap, únsiz qalǵan edi, endi onyń oıyn uǵyp, sátsizdikke ushyraǵanyn kórgen soń aıyzdary qanyp, jyndana gýildegenderi sonsha, burynǵynyń bári buǵan qaraǵanda sybyrlaǵandaı ǵana edi. Aıqaı-shý qaıta-qaıta qaıtalandy. Munyń mánisin bilý úshin alysyraq turǵandar da bularǵa qosyldy, beıne bir myna kisige qarǵys jaýdyrý úshin qala bar turǵynyn osynda úımeletip jibergen tárizdi.

Úı aldynan jurt osylaı qaraı aǵylyp jatty, kekti júzderdiń ǵalamat, qatty tolqyny alaýlaǵan aldynda unnan bir, mynnan bir kórinip qalady. Úıge kanaldyń ar jaǵynan da adamdar keldi, ár terezeden kisi júzderi kórindi, ár shatyrǵa jabysqan jurt. Árbir kópir (bul jerden úsh kópir kórinedi) toptyń salmaǵynan maıysyp tur. Al jeksuryndy tym bolmasa bir sekýnd kórip, birdeńe dep qarǵys aıtýǵa qandaı da bolmasyn oryn izdegen adamdar top-tobymen aǵylyp kelip jatty.

— Endi bular ony ustaıdy! — dep aıqaılady bireý taıaý kópirden. — Ýra!

Topta bireýler bórikterin bulǵady. Aıqaı qaıtadan kóterilgen.

— Ony tirideı qolǵa túsirgen adamǵa elý fýnt beredi! —dedi osy kópir ústinde qaıda bolǵan qart jentlmen. — Ol adam aqsha alýǵa kelgenshe men osynda qalamyn.

Shý taǵy kóterildi. Osy mınýtta top ishinde aqyry esikti syndyrypty, satyny alǵash talan etken adam bólmege birinshi basyn kiripti degen sybys tarady. Osy habar aýyzdan aýyzǵa tarasymen, ton kilt keri qaraı japyryldy; al terezede turǵandar kópirdegi halyqtyń keri serpilgenin kórip, kóshege júgirip shyǵyp, burynǵy oryndaryna qaraı beı-bereket umtylǵan tobyrǵa qosylyp ketken. Birin-biri basyn-jansha ıterip, olar úıden polısmender alyp shyǵatyn qylmyskerlerdi kórý úshin shydamsyzdana esikke umtyldy. Arpalysta ushyp túsip, jurttyń aıaǵynyń astynda qalǵandardyń aıqaıy men oıbaıynan jan shoshyrlyq; júretin tar jerler qursaýlanyp qalǵan, bireýleri úı aldyna shyǵý úshin ilgeri umtylyp, bireýleri toptan shyǵý úshin tekke aramter bop jatqanda, eger múmkin bolsa ananyń ustalǵanyn kórsek degen bárine ortaq tilek óse túskenmen birazǵa deıin jurt nazary qanisherden aýyp ketken.

Jurttyń yza-kegi men qutylýdyń múlde múmkin emestiginen ábden eńsesi túsken qanisher búrisip otyra ketken edi, biraq osy kezdeısoq ózgeristi baıqaı qalǵan ol ornynan atyp turyp, ómir úshin kúreske sońǵy dármenin salyp, tunshyǵyp qalýǵa da táýekel ete shuńqyrǵa túsip, qarańǵy men ábigershilikte sýsyp ketpek bolǵan.

Boıyna tyń kúsh-qýat jınnap, úıdegi shýdan bólmege basyp kirgenin bilgen ol, aıaǵyn tútin murjasyna tirep, oǵan arqannyń bir ushyn orady da, bir sekýndtyń ishinde qoly men tisi qatar qımyldap bir ushynan tuzaq jasady. Óz boıyndaı ǵana bıiktik qalǵansha arqanmen túsip, sodan soń arqandy qıyn jiberip, sekirip ketý úshin qolyna pyshaǵyn daıar ustady.

Ol tuzaqty moınyna sap, ony qoltyǵynyń astynan ótkize berem degen ýaqytta atalǵan qart jentlmen (ózin tobyr qysyp tastamasyn dep kópir jaqtaýynan tas jyǵa ustap turǵan) janynda turǵandarǵa ábigerlene ananyń shuńqyrǵa túskeli turǵanyn eskerte berip edi, — tap osy sátte qanisher kózin artyna, shatyrǵa qadap, qolyn tóbesine kótere, janushyra aıqaılap jiberdi.

— Taǵy da sol kózder! —degen oıbaıy adamdikine uqsamaı shyqty.

Naızaǵaı soqqandaı teńselip ketken ol tepe-teńdigin joǵaltyp jıekten ushyp ketti. Tuzaq onyń moınynda bolatyn. Aýyrlyqtan arqan sadaq baýyndaı tartyldy, odan jebedeı úzilgen ol otyz bes fýttaı jer ushty. Denesi kilt julqynyp ketip, qol-aıaǵy qurysyp, sýynǵan qoly ashynǵan pyshaǵyn ustaǵan kúıi salbyrap qaldy.

Eski murja julqýdan dir ete túskenmen, ornynda tura berdi. Qanisher qabyrǵada jansyz salbyrap qalǵan, al bala terezeni kólegeılep teńselgen deneni ıtere berip, ózin shyǵaryp jiberińder dep jalyndy.

Osy ýaqytqa deıin bir jerde tyǵylyp qalǵan ıt tula boıdy shymyrlata ulyp, shatyr jıegimen ilgeri-keıin júgirip júrdi de, kenet óliktiń ıyǵyna sekirdi. Dál túse almaǵan ol shuńqyrǵa qulap kele jatyp, aýada aýnap tústi de tasqa soǵylyp, basynyń byt-shyty shyqty.

LI TARAÝ

Birqatar qupıaǵa túsinik beredi, áıeline dúnıe-múlik bekitý haqynda eshteńe delinbegen neke usynysy men «aına-taraqsha» bólingen aqsha jaıynda

Aldyńǵy taraýda baıandalǵan oqıǵadan nebári eki kúnnen keıin, tústen keıingi úsh shamasynda Olıver óz týǵan qalasyna qaraı zymyrap bara jatqan jol kúımesinde otyrdy. Onymen birge mıssıs Meılı, Roz, mıssıs Bedýıt jáne qaıyrymdy doktor, al pochta kúımesinde janynda esimi bizge belgisiz taǵy bir adam ertken mıster Braýıloý kele jatty.

Jolda olar az sóılesti, tolqý men belgisizdikten Olıver oıyn jınaqtaı almaı, tili baılanyp qalǵandaı, shamasy onyń serikteri de osyndaı kúı keship kele jatsa kerek. Mıster Braýnloý ony jáne eki ledıdi Monkstep bilgen jaıttardan habardar etken, degenmen olar bul saıahattarynyń túnki maqsaty sondaılyq sátti bastalǵan isti aıaqtaý ekendigin biletin, solaı bola tura ótip jatqan oqıǵalar qupıalyq tumanymen sonshalyq tumshalanǵandyqtan olar áldebir ábigershilik sezingen.

Sol qaıyrymdy dos, mıster Losbernniń kómegimen jýyrda bolǵan sumdyq oqıǵa bulardyń qulaǵyna tımeýiniń qamyn jasaǵan. «Álbette» — dedi ol, — uzamaı olarǵa muny bilýge týra keledi, biraq ázir ol jaıynda bilmeı-aq qoıǵandary jón, qalaı bolǵanda da budan kesel kelmeıdi».

Sóıtip, olar únsiz kele jatty. Árqaısysy ózin osylaısha birge júrýge tap qylǵan jaıtqa oı kózderin jiberse de, biraq eshqaısysy muny estirtip aıtqan joq.

Biraq ózi týǵan jerge eshqashan kórmegen jolmen kele jatqanda osy sezim qushaǵynda únsiz otyrǵan Olıverdiń keýdesinde, kúıme baıaǵyda, basyn súıer dosy joq, úısiz-kúısiz, qańǵybas bala kezinde jaıaý-jalpy jolǵa burylǵanda, qandaı sezimder oıanyp, ótken kúnder tasqyny ony qaıda alyp ketti deseńizshi.

— Kórip tursyzdar ma, áne, anda! Anda! —dep daýystap jiberdi Olıver Rozdyń qolynan shap berip, kúıme terezesin nusqap. — Áne anaý, men shyǵyp ketken jer sońymnan bireý qýyp jetip, qaıta alyp kete me dep qorqyp, artyna jasyryp turatyn qorshaý. Al anda kishkentaı kezimde men turǵan eski úıge dalamen baratyn soqpaq jatyr. Ah, Dık, Dık, meniń súıikti eski dosym, seni qandap kórgim keledi deseńshi.

— Sen kóp uzamaı kóresiń ony, — dedi Roz onyń jumylǵan judyryǵyn meıirlene qysyp qoıyp. — Sen oǵan qalaı baqytqa, baılyqqa jetkenińdi aıtasyń; sen ony da baqytty etý úshin osynda qaıta oralǵanymdaı esh shattanǵan emespin deısiń.

— O, ıá, — dep ilip áketti Olıver. — Biz ony... biz ony bul aradan alyp ketemiz, kıindiremiz, oqytamyz, ábden kúsh jınap, saýykqansha derevnádaǵy bir typ-tynysh jerge jiberemiz ǵoı, solaı ma?

Roz tek basyn ızep jaýap berdi, bala kóz jasy aralas qýana jymıǵany sonsha, qyz sóıleı almaǵan.

— Siz oǵan da meıirimdi, qaıyrymdy bolasyz, óıtkeni siz jurttyń bárimen de sondaısyz, — dedi Olıver. — Men bilemin, onyń áńgimesin tyńdaı otyryp, siz jylap ta alarsyz; biraq bul eshteńe emes, onyń ózgergenin kórip siz jymıyn oǵan da kúlesiz men muny da bilemin... Siz maǵan da sondaı qarym-qatynasta boldyńyz ǵoı... Men qashýǵa bel baılaǵanda ol maǵan: «Qudaı jolyńdy ońǵarsyn! — dedi ǵoı! — dep ishi-baýyry eljireı sóıledi bala.

— Al endi men oǵan «Qudaı saǵan jar bolsyn», deımin de, ony qalaı jaqsy kóretinimdi dáleldep shyǵam.

Bular aqyry qalaǵa ilinip, onyń tar kóshelerimen kele jatqanda, balany baısaldy ustap turýdyń múmkindigi bolmady. Bul arada tap baıaǵydaı tabytshy Saýerberıdiń úıi turǵan, biraq qazir munyń esinde qalǵandaı úlken de, sesti bop kórinbedi, munda ózine jaqsy tanys dúkender men úıler turǵan — ózin solardyń árqaısymen derlik qandaı da bolmasyn bir oqıǵa baılanystyratyn; osy arada Gembıldtiń arbasy da turǵan — sol burynǵy sıaqty ol eski traktırdiń aldynda tur; munda kúńgirt terezeleri kóshege qaraǵan balalyq shaǵynyń jabyrqaý túrmesi ispetti jumys úıi de kórinedi; osy arada sol baıaǵy qýdaı aryq qaqpashy da tur, ony kórgende Olıver jalt bergen, al artynsha óz aqymaqtyǵyna ózi kúldi, sodan soń jylap jiberip, sodan keıin qaıta kúldi. Esikter men terezelerden ol ondaǵan tanys jandardy kózi shaldy, munda barlyǵy da tap baıaǵydaı kúıinde qalǵan, beıne ol bul aradan keshe ǵana ketken sıaqty da, al sońǵy kezdegi ómiri tek qana tátti tús tárizdi. Degenmen bul shynaıy da, qýanyshty ómirdiń naq ózi edi.

Olar týra úlken qonaqúıdiń aldyna toqtady (buǵan Olıver qurmetpen kóz tastaǵan). Bulardy osy arada kútip alǵan mıster Grımýıg báriniń týǵan atalaryndaı analar kúımeden shyqqan soń jas ledıdi, sonan soń ledıdi, súıdi. Júzinen kúlki ketpegen mıster Grımýıg bul joly bir de bir ret, tipti osy jolmen bir-aq márte júrip ótip, onda da qatty uıyqtap jatqanyna qaramastan, qart at aıdaýshymen Londonǵa baratyn eń qysqa joldy jaqsy bilemin dep talasqanda da óz basyn ózi jeýge tilek bildirgen joq. Olardy tústik kútip turǵan: dem alatyn bólmeler de ázir edi, bári de ertegidegideı tamasha ornalasty.

Áıtse de, jarty saǵattan ýaqyt ótken soń ábigershilik basyldy da, búkil jol boıy ózderimen ere kelgen únsizdik ornady. Túski astan keıin mıster Braýnloý bularǵa qosylmaı, óz bólmesinde qaldy. Basqa eki jentlmen ábigerlengen keıippen birese kelip, birese ketip júrdi, olar bul arada az-kem aıaldaǵan ýaqytta birimen-biri ońashalanyp sóılesti.

Bir ret olar mıssıs Meılıdi shaqyryp áketip edi, bir saǵattan keıin ol kóp jylaǵannan kózi isip, qaıta oraldy. Osynyń bári osyndaı jańa qupıaǵa aralaspaǵan Roz ben Olıverdi tuıyqqa tiredi. Eshteńege túsinbegen olar únsiz otyrysty, al birdeńe deı qalsa, taǵy óz daýystarynan ózderi qorqatyndaı sybyrlaı sóılesti.

Aqyry saǵat toǵyzdy soǵyp, bular búgin keshke endi eshteńe de bile almaspyz degen oıǵa kelgende, bólmege mıster Losbern men mıster Grımýıgti jáne taǵy bir kisini ertken mıster Braýnloý júrdi. Beıtanysty kórgende Olıver tańdanǵannan shyńǵyryp jibere jazdady: oǵan aǵań keledi dep eskertken, al mynaý ózi bazary bar qalada kezdestirgen jáne kishkentaı bólmeniń terezesinen Fedjın ekeýi syǵalaǵannyń naq ózi. Monks esi shyqqan balaǵa jasyra almaǵan óshpendilikke toly kózimen bir qarady da, esik aldyna otyra ketti. Qolyna áldebir qaǵaz ustaǵan mıster Braýnloý Roz ben Olıver otyrǵan stolǵa jaqyndady.

— Bul aýyr mindet, — dedi ol, — biraq Londonda kóptegen jentlmenderdiń qatynasýymen qol qoıylǵan málimdeme negizinen bul arada qaıtalanýǵa tıis. Men sizdi qorlyqtan qutqarǵym-aq keledi, degenmen biz sizben aırylysar aldynda bárin de óz aýzyńyzdan estýge tıispiz. Sebebi sizge belgili.

— Aıta berińiz, — dedi bul sóz aıtylǵan adam teris burylyn. — Tezdetińiz. Men ne qajet bolsa, bárin de istedim ǵoı dep oılaımyn. Meni munda kóp bógemeńizder.

— Myna bala, — dedi mıster Braýnloý, Olıverdi ózine tarta, qolyn balanyń basyna salyp, — sizdiń qandas baýyryńyz; ony ómirge alyp kelip, ólip ketken jas qyz Agnes Flemıng pen sizdiń ákeńiz, meniń qymbatty dosym Edvın Lıfordtyń zańsyz balasy.

— Iá, — dedi Monks, júreginiń soǵysy buǵan da estilerdeı keýdesine sımaı tarsyldap, boıy qaltyrap turǵan balaǵa túnere qarap, — Bul solardyń zańsyz kúshigi.

— Áldeqashan o dúnıege, bizdiń alǵys-qarǵysymyzdyń esh qaýqary joq dúnıege ótip ketken adamdardy balaǵattaýdy doǵaryńyz— dedi mıster Braýnloý qatań. — Bul sózderińiz birde-bir tiri adamǵa kóleńke túsire almaıdy. Tek sony aıtyp otyrǵan ózińiz masqara bolasyz. Bul jóninde endi qajeti joq... Bala osy qalada týǵan.

— Osyndaǵy jumys úıinde, — degen jabyrqaý jaýap estildi. — Anda jazylǵan. — Osy sózderden keıin ol shydamsyzdana qaǵazdy nusqady.

— Siz qazir sony qaıtalaýǵa tıissiz, — dedi mıster Braýnloý, tyńdaýshylardy kózimen bir sholyp ótip.

— Al onda tyńdańyzdar! —dep aıqaılap jiberdi Monks. — Munyń ákesi Rımde naýqastanyp qalǵanda oǵan buryn aırylysyp ketken áıeli, meniń sheshem barǵan. Ol Parıjden shyqqanda meni ala ketti — menińshe, onyń dúnıe-múlkine bas-kóz bolǵysy keldi-aý deımin, al bylaısha, ekeýiniń bir-birine asyn bara jatqan mahabbaty bolǵan joq. Ol bizdi tanymady, óıtkeni, es-tússiz jatqan, sóıtip, kelesi kúni kóz jumǵansha ózine-ózi kele almady. Onyń ústelindegi qaǵazdardyń ishinen biz ol aýyrǵan kúngi keshkilik belgi salynǵan, sizdiń atyńyzǵa jazylǵan paket taýyp aldyq, — ol mıster Braýnloýǵa buryldy. — Konverttegi qysqa ǵana jazylǵan hatta ol sizden ózi ólgennen keıin myna paketti belgilengen jerine jiber degen ótinish jasapty. Onda eki qaǵaz Agnes atty qyzǵa hat jáne ósıet qaǵaz salynǵan eken.

— Siz hat jaıynda ne aıta alasyz? — dep surady mıster Braýnloý.

— Hat jaıynda ma?.. Kinásin moıyndap, qudaıdan qyzǵa járdem suraǵan bir paraq qaǵaz. Ol aqyr aıaǵy ashylýǵa tıis áldebir jumbaq qupıa olardyń tap qazir nekege otyrýyna kedergi keltiredi degen ertegimen qyzdy aqymaq qylyp júrgen. Qyz oǵan shydamdylyqpen senip júre bergen, senimniń asqqandyǵy sonsha, qyz aryn da, japyn da sonyń bıligine bergen. Bul ýaqytta qyzdyń bosanýyna birneshe aı ǵana qalypty. Eger tiri bolsa onyń masqaralyǵyn shaqyrý úshin ne istemek ekendiginiń jaı-japsaryn baıandaǵan, eger óle qalsa ózin qarǵamaýyn, kúnálarynyń aýyrtpalyǵy qyzǵa nemese sábıge túsedi dep oılamaýyn jalbaryna ótinip, bar kúnáni ózi arqalaıtyndyǵyn aıtqan. Ol oǵan kishkentaı medalón men qyzdyń aty oıylyp jazylǵan júzik syılaǵan kúndi eske alyp, ondaǵy ózi bermek bolǵan esimge de oryn qaldyrǵanyn jazypty; medalóndy saqtap, burynǵydaı júreginiń tusyna salyp júrýin suraǵan, al sonan soń esinen ajyraǵan adamdaı, álgi sózderin qaıtalaı beripti. Men de solaı bolǵan ǵoı dep oılaımyn.

— Al ósıet qaǵaz she? — dep saýal qoıdy mıster Braýnloý.

Olıver kóz jasyna býlyqty.

Monks únsiz qaldy.

— Ósıet qaǵaz da, — dep sóılep ketti mıster Braýnloý onyń ornyna, — hat sıaqty jazylǵan. Ol áıeli dýshar qylǵan baqytsyzdyq jóninde, asaý minezi, kesirliligi men kektiligi haqynda jazady, óziniń jalǵyz uly, sizdiń boıyńyzda bala shaǵyńyzdan paıda bolǵan jaman qylyqtardy, ózin jek kórýge tárbıelegenin aıta kelip, siz ben shesheńizdiń árqaısysyna segiz júz fýnt jyldyq kiris qaldyrady. Óziniń qalǵan dúnıemúlkin ol teń eki bólikke: birin Agnes Flemıngke, ekinshisin eger aman-esen týyp, el qataryna qosylsa dep balasyna ósıet etedi. Eger qyz týsa, ol bar aqshaǵa sózsiz birden murager bolýǵa tıis, eger erkek bala bolsa, kámletke kelgenshe óz atyna eshqandaı masqarashylyq, uıatsyzdyń, ońbaǵandyq jáne basqa jamandyq keltirmegen jaǵdaıda ıelenetin bolady. Óz sózine qaraǵanda ol muny sábıdiń anasyna senetindigin bildirý úshin jáne óz ajaly jaqyndaǵan saıyn bala sheshesiniń jumsaq júregi men qaıyrymdylyǵyna tartyp týar degen senimmen aıtqan. Eger onyń bul úmiti aldansa, onda aqsha sizge kóshýge tıis edi, tek sonda — tek sonda ǵana eki uly birdeı bolar edi de, óz ámıanyna bala keziniń ózinde sýyqtyǵymen, kekshildigimen ákesin ózinen bezdirgen sizdiń ıelik etýińizge ol kelisimin bergen bolatyn.

— Meniń sheshem, — dep daýsyn kótere sóıledi Monks, — kez kelgen áıeldiń isteıtin isin istedi. Ol ósıet qaǵazdy órtep jiberdi. Hat sóıtip belgilengen jerine jetpedi; biraq hatty jáne ózge de aıǵaq zattardy ol eger ana adamdar masqaralyq, tańbasyn jasyrmaq bolsa qajet bolar dep saqtady. Qyzdyń ákesi bar shyndyqty sheshemniń qatygez óshpendiligi týyndatqan tolyq jatqan qosymshalarymen estip bildi — sol úshin de sheshemdi qazir jaqsy kórem. Uıattan beti kúıip, ary tógilgen shal óz balalarymen birge Ýelstiń eń qıyr túkirine qashyp ketip, tyǵylǵan jerin óz dostary da taýyp almas úshin tipti aty-jónin de ózgertip jiberipti; sóıtip, talaı ýaqyttan keıin ony óz tóseginde ólip jatqan jerinen taýyp alypty. Budan birneshe apta buryn qyz úıinen qupıa túrde qashyp ketipti; ol qyzyn qala mańyndaǵy derevnálardan izdestiripti. Qyzy óz uıaty men masqarasyn jasyryp, ózin-ózi óltirgen ǵoı degen senimmen úıine oralǵan onyń, túnde júregi jarylyp ketken.

Az-kem únsizdikten soń mıster Braýnloý áńgimeni jalǵastyrdy:

— Kop jyldar ótken soń, — dedi ol, — myna adamnyń — Edýard Lıfordtyń — sheshesi maǵan keldi. Bul on segizge tolǵan soń sheshesin tastap ketipti, onyń asyl buıymdary men aqshasyn da urlaǵan; qumar oıyndaryna salynyp, aqshany shashyp, alaıaqtyqtan da bas tartpastan Londonǵa qashyp ketken de, eki jyl boıy qoǵamnyń eń ońbaǵan silimtikterimen baılanys jasaǵan. Áıel jazylmaıtyn, azapty naýqasqa shaldyqty da, óler aldynda muny taýyn almaq boldy. Ár jerden anyqtan, muqıat izdestirý bastaldy. Uzaq ýaqyt bul nátıje bermedi de, aqyraıaǵy tabylyp, bul anasymen birge Fransıaǵa qaıtyp oraldy.

— Sol jaqta ol uzaq naýqastan qaıtys boldy, — dep sózdi jalǵady Monks, — óler aldynda maǵan sol qupıalardy ashty, sondaı-aq qupıaǵa qatysy bar jurttyń bárine ólerdeı óshpendiligin ósıet etti. Muny ósıet etýdiń qajeti de joq edi, óıtkeni óshpendilik ataýlyny men áldeqaıda buryn ıemdengem. Sheshem álgi qyz ózin-ózi óltirdi degenge múlde sengisi kelmedi, bala týǵanyna da, ol balanyń tiri ekendigine de kúmán keltirgen joq. Men shesheme eger ol qashan da bolmasyn jolymdy keskestese múrdem ketiremin dep ant ishtim, bir mınýt ta tynym bermeı, qatygezdikpen sońyna túsýge; keýdemde qozdaǵan óshnendilik otyn shashyp, eger qolymnan kelse, ony dar aǵashyna súırep baryp, osylaısha ákemniń meni jábirlegen ósıetin mazaq etpek boldym. Sheshemdiki ras eken. Ol aqyry meniń aldymnan shyqty. Men jaqsy bastap edim, eger álgi myljyń saldaqylar bolmasa, men qalaı bastasam, solaı aıaqtaǵan bolar edim!

Zalym qolyn aıqastyryp, sharasyzdyqtan kektene ózin-ózi qarǵap-silep jatqanda, mıster Braýnloý qaıran qalǵan tyńdaýshylarǵa burylyp, Monkstiń senimdi kisisi, kári sybaplasy evreı Olıverdi torǵa túsirý úshin kóp syılyq alǵanyn, bul qarjynyń bir bóligi eger bala qutylyp ketse qaıtarylýǵa tıis ekendigin, bul týrasynda órbigen talas balany taný maqsatymen qala syrtyndaǵy úıge kelýge ákep soqqanyn málimdedi.

— Medalón men júzik she? — dedi mıster Braýnloý Monkske burylyp.

— Men olardy sizge aıtqan áıel men erkekten satyp alǵam, al olar ony ólikten sypyryp alǵan kempirden urlap alypty, — dep jaýap qatty Monks kózin jerden almaı. — Sodan keıin olarǵa ne bolǵanyn siz bilesiz.

Mıster Braýnloý mıster Grımýıgke ıegin qaǵyp edi, bólmeden júgirip shyqqan ólý zamaı mıssıs Bambldy aldyna salyp, sheginshektegen onyń jubaıyn súırelep qaıta oraldy.

— Eger meniń kózim aldamasa, mynaý shynymen-aq kishkentaı Olıver me? — dep daýystap jiberdi mıster Bambl jorta qýanǵan bolyp. — Ah, Olıver, seni oılan meniń qandaı kúıingenimdi bilseń ǵoı!..

— Tart tilińdi, malǵun! — den mińgirledi mıssıs Bambl.

— Bul tabıǵat daýysy, mıssıs Bambl, — dep qarsylyq bildirdi jumys úıiniń baqylaýshysy. — Nelikten meniń kóńilim bosamaýǵa tıis — ony prıhodta tárbıelegen meniń— júzi jyly ledı men jentlmenderdiń arasynda otyrǵanyn kórgende! Men árdaıym osy balany jaqsy kóretinmin, tap ol maǵan bir týǵan... týǵan atamdaı, — dep sózin jalǵady mıster Bambl, tutyǵyp, laıyqty teńeý izdestirip, — Olıver, qymbattym meniń, anaý aq, keýdesheli qurmetti jentlmen seniń esińde me? Ah, Olıver, ol ótken aptada kúmis tutqaly emen tabytqa túsip o dúnıege attandy ǵoı!

— Jeter, ser! —dep kese sóıledi mıster Grımýıg. — Óz sezimińizdi tejeı turyńyz.

— Shamam kelgenshe tyrysyp baǵarmyn, ser, — dep jaýap qatty mıster Bambl. — Halińiz qalaı, ser? Densaýlyǵyńyz oıdaǵydaı bolar dep úmittenem.

Bul sózder qadirmendi juptan eki qadamdaı jerge kelip toqtaǵan mıster Braýnloýǵa arnalǵan edi. Ol Monksty kórsetip:

— Siz myna kisini bilesiz be? — dep surady.

— Joq, — dep irkilmeı jaýap qatty mıssıs Bambl.

— Múmkin, siz de bilmeıtin shyǵarsyz? — dedi mıster Braýnloý onyń jubaıyna.

— Ómirimde bir ret te kórgen emespin, — dedi mıster Bambl.

— Múmkin, oǵan eshteńe satpaǵan da bolarsyz?

— Eshteńe de, — dedi mıssıs Bambl.

— Múmkin, sizde eshýaqytta altyn medalón men júzik te bolmaǵan shyǵar? — dedi mıster Braýnloý.

— Árıne, bolǵan joq, — dep jaýap qatty baqylaýshy áıel. — Nege bizdi munda ákelip, osyndaı aqymaqtyq, suraýlarǵa jaýap berýge májbúr etedi?

Mıster Braýnloý mıster Grımýıgke qaıtadan ıegin qaqty da, ana jentlmen syltı basyp, shyǵyp ketti. Bul joly oǵan ileskender alpamsadaı erkek pen áıel emes, dir-dir etip, shatqaıaqtap kele jatqan eki múgedek áıel eken.

— Kári Sallı ólgende siz esikti jaýyp aldyńyz, — dedi aldynda kele jatqany qurysyn qalǵan qolyn kótepip, — biraq dybysyn óshirip, tesikti biteı alǵan joqsyz.

— Mine, mine, — dedi ekinshisi, shap-shaǵyna jaltaqtap, bir tisi joq ıegin talmap. — Mine, mine...

— Óziniń ne istegenin Sallıdyń sizge aıtýǵa áreket tóngenin biz estidik, onyń qolynan bir qaǵazdy alǵanyńyzdy da kórdik, al kelesi kúni ósimqordyń dúkenine barǵanyńyzdy da ańdyp otyrǵanbyz, — dedi birinshisi.

— Mine, mine, — dep rastady ekinshisi. — Medalón men altyn júzik. Biz muny bilin aldyq, sizge qalaı bergenin de kórdik. Biz jaqyn júrgenbiz, ıá, jaqyn júrgenbiz!

— Biz budan da zoryn bilemiz, — dep sózin jalǵady birinshisi. — Budan kóp ýaqyt buryn biz kempirden jas áıeldiń balanyń ákesiniń molasyna baryp ólýge bet alǵanyn estigenbiz; sodan jaǵdaıy nasharlaǵanda ol osy arada kóz jumaryn ózi de sezipti.

— Ósimqordyń ózin de kórgilerińiz kele me? — dep surady mıster Grımýıg esikke betteı berip.

— Joq, — dep jaýap qatty mıssıs Bambl. — Eger ol, — áıel Monksti jonady, — qorqyp bárin de moıyndasa, — solaı bolǵannyn kórip te turmyn — al sizder laıyqty adam tappaı myna mystandardan bárin de surap alsańyzdar, meniń basqa aıtar sózim joq. Iá, men bul zattardy satqam, qazir jatqan jerinen eshkim de ony eshýaqytta ala almaıdy! Taǵy ne bar?

— Eshteńe, — dedi mıster Braýnloý. — Taǵy bir aıta keter nárse: endigi bizdiń mindetimiz ekeýińizdiń budan bylaı senim talap etiletin jumysty pelenbeýlerińizdiń qamyn jeý ǵana. Bara berińizder!

— Osy bir... — dedi Bambl, mıster Grımýıg eki kempirmen bólmeden shyǵyp ketken soń, qatty jabyrqaǵan keıippen jan-jaǵyna jaltaqtap, — osy bir túkke turǵysyz, keseldi kezdeısoqtyqqa bola prıhodtaǵy qyzmetimnen qýyla qoımaspyn dep úmittenem?

— Álbette, qýylasyz, — den jaýap qatty mıster Braýnloý. — Siz buǵan kónýińiz kerek jáne onyń ústine ózińizdi jeńil qutyldym dep sanańyz.

— Munyń bárine kináli mıssıs Bambl. Osylaı isteýge májbúr etken sol,— dedi mıster Bambl, — jan serigi bólmeden shyǵyp ketkendigine kózin jetkizý úshin aldymen sol jaqqa qarap alyp.

— Bul aqtalý emes, —dep qarsylyq etti mıster Braýnloý. — Álgi zattar sizdiń kóz aldyńyzda qurtylǵan, zań boıynsha sizdiń kúnáńiz kóbirek, sebebi, zańǵa júginsek, áıelińiz sizdiń nusqaýyńyzben áreket jasaǵan.

— Eger zań solaı dese, — dedi mıster Bambl, qos qolymen shlápasyn ýmajdal. — Onda zań esek... naqurys bolatany!.. Eger zań kózqarasy osylaı bolsa, ıaǵnı zań boıdaq bolǵany, oǵan tileıtin eń jaman qarǵysym, onyń kózi de men sıaqty óz tájirıbesimen ashylsyn... óz tárbıesimen!..

Sońǵy eki sózge ekpin túsire qaıtalaǵan mıster Bambl, shlápasyn basa kıip, qolyn qaltasyna suǵyn, ómirlik seriginiń sońynan tómen túsip ketti.

— Súıikti ledı, — dedi mıster Braýnloý, Rozǵa qarap — qolyńyzdy berińiz maǵan. Qaltyraýdyń qajeti joq. Biz aıtýǵa tıis sońǵy sózderdi siz shoshynbaı tyńdaýǵa tıissiz.

— Eger ol... men olaı den oılamaımyn, eger olardyń maǵan qatysy bolsa, — dedi Roz, — ótinemin sizden, men ony basqa bir ýaqytta estıin. Qazir oǵan kúsh-qýatym da, dármenim de jeter emes.

— Joq, — den qarsylyq etti qart jentlmen, onyń qolyn óz qoltyǵyna ótkize berip. — Sizdiń dármenińiz jeterine senimim kámil... Siz myna jas ledıdi bilesiz be, ser?

— Iá, — dedi Monks.

— Men sizdi eshýaqytta kórgen emespin, — dedi Roz álsiz daýyspen.

— Men sizdi ylǵı da kóretinmin, — dedi Monks.

— Baqytsyz Agnestiń ákesiniń eki qyzy bolǵan, — dedi mıster Braýnloý. — Ekinshisiniń — kishi qyzynyń taǵdyry ne boldy?

— Qyzdy, — dep jaýap qatty Monks, — onyń ákesi jat jerde, bóten famılıamen, dostary men týysqandaryn izdep tabýǵa múmkindik bererlikteı eshqandaı hat, bir japyraq qaǵaz da qaldyrmastan ólip ketken soń qyzdy kedeı sharýalar óz týǵandaryndaı asyrap alypty.

— Aıta berińiz, — dedi mıster Braýnloý. Mıssıs Meılıge maǵan jaqyndańyz degendeı ısharat jasap.— Aıta berińiz!

— Bul kisilerdiń panalaǵan jerin sizder eshqashan taba almas edińizder, — dedi Monks, — biraq dostyq sátsizdikke ushyraǵan tusqa óshpendilik árýaqytta jol salyp shyǵady. Shymshytyryq bir jyldaı izdestirýlerden keıin meniń sheshem qyzdy aqyry taýyp tyndy.

— Ol qyzdy ózine alyp ketti me?

— Joq. Asyrap alǵandar óte kedeı edi, adamǵa degen súıispenshilikteri olardy, ásirese, kúıeýin toıdyra bastaǵan edi, sol sebepti sheshem olarǵa azyn-aýlaq aqsha berdi, taǵy da jiberýge ýáde etti, biraq oryndaýdy oıyna da alǵan joq. Áıtse de sheshem kedeılik pen jarlylyq qyzdy baqytsyz eter degenge sengisi kelmeı, álgi adamdarǵa qyzdyń ápkesiniń masqarashylyǵyn ózi qajet degen ózgertýlermen áńgimelep berip, qyzǵa kóz qyrlaryn qatty salýyn, sebebi olardyń qany buzyq, qyz zańsyz týǵan, erte me, kesh pe bul da týra joldan taıady degendi qulaqtaryna quıa berdi. Munyń bári jaǵdaımen rastalǵan da, álgiler ımandaı senip qaldy. Sóıtip, budan bylaı sábı aıanyshty ǵumyr keshti, biraq sol ýaqytta Chesterde turatyn bir jesir ledı qyzdy kezdeısoq kózi ılanyp qalyp, ony aıap, ózine alyp ketti. Menińshe, bizge qarsy bir qarǵys atqyr sıqyrly kúsh áreket etti-aý deımin, óıtkeni qanshalyqty kúsh salsaq ta qyz álgi ledıde qalyp, baqytqa qoly jetti. Úsh-tórt jyldaı men odan kóz jazýǵa qalyp edim, birneshe aı buryn ony da kezdestirdim.

— Siz ony qazir kórip tursyz ba?

— Iá, ol sizge súıenip tur.

— Degenmen ol burynǵydaı meniń jıenim, — dep aıqaılap jiberdi mıssıs Meılı álsiregen qyzdy aımalap. — Ol burynǵydaı meniń qymbatty bóbegim! Jalǵandaǵy eshqandaı dáýlet úshin qazir de men budan ajyramas edim, bul imeniń súıikti týǵan qyzym!

— Jar degende jalǵyz dostym meniń! —dep daýystady Roz áıelge jabysyp — Eń qaıyrymdy, eń jaqyn dostym! Júregi jarylyp barady. Men buǵan shydaı alar emespin.

— Ózińdi biletinderdiń bárin baqytty etip, árqashanda eń súıikti de momaqan qalpyńda qalýyńmen sen budan da zorǵysyn kórdiń, — dedi qyzdy júregi eljireı aımalaǵan mıssıs Meılı. — Jeter, jeter, qymbattym meniń! Seni qushaǵyna qysýǵa shydamy taýsylyp bara jatqan jandy da oıla! Qarashy munda... qarashy, qarashy deımin, súıiktim!

— Joq, ol maǵan táteı emes! —dep aıqaılady Olıver qos qolymen qyzdy moınynan qushaqtap. — Men ony esh ýaqytta táteı deı almaımyn... Apam... meniń qymbatty apam... nege ekenin ózim de bilmeımin, men birden jaqsy kórip ketkem. Roz, súıikti, qymbatty Roz!

Bir-birimen uzaq, qatty qushaqtasqan jetimderdiń osy kóz jasy men baılanyssyz sózderi qasıetti bola bersin! Ákesi, apasy men sheshesi bir sátke tabylyp, bir sátte joq boldy. Qaıǵy men qýanysh bir kesege quıyldy, biraq bul ashshy kóz jasy emesti, óıtkeni, ońaıǵynyń ózi jumsaryp, osyndaı júrek eljireter eske alýlarǵa oralyp, jandy azaptamaı, saltanatty qýanyshqa ulasty.

Uzaq ýaqyt ekeýi ǵana qalǵan. Aqyry qaıyspen qaǵylǵan esik arjaǵynda bireý turǵanyn bildirdi. Esik ashqan Olıver ornyn Garrı Meılıge berip, bólmeden shyǵyn ketti.

— Men bárin de bilem, — dedi ol ádemi qyzdyń qasyna otyra berip.— Qymbatty Roz, men bárin de bilem!.. Men munda kezdeısoq tap bolǵam joq,— dep qosyn qoıdy ol uzaq únsizdikten soń.— Jáne men munyń bárin búgin emes, keshe estidim — tek keshe ǵana... Meniń bir ýádeńizdi esińizge salýǵa kelgenimdi sezip otyrǵan joqsyz ba?

— Tura turyńyzshy, — dedi Roz. — Siz bárin de bilesiz be?

— Bárin de... Siz maǵan jyldyń qaı kezinde bolmasyn sońǵy áńgimeńizge qaıta oralýǵa ruqsat etken bolatynsyz.

— Ruqsat etkem.

— Sizge óz sheshimińizdi ózgerttirý úshin emes, — dep sózin jalǵady jas jigit, — eger qalasańyz, siz ony qalaı qaıtalaıtynyńyzdy estý úshin. Men qoǵamdaǵy ornym men qolymda bar baılyǵymdy sizdiń aıaǵyńyzdyń astyna qoıǵan bolǵam, al eger siz sol alǵashqy sheshimińizden aınymaǵan bolsańyz, ony sózben de, ispen de ózgertýge árekettenbes úshin ózime mindetteme alǵam.

— Sonda maǵan yqpal jasaǵan sebepter qazir de maǵan yqpalyn jasaıdy, — dep kese sóıledi Roz. — Eger mende qaıyrymdylyǵy meni qaıyrshylyq pen azaptan qutqarǵan janǵa degen myzǵymas borysh sezimi bolsa. Ol qashan da bolmasyn búgingideı kúsheıe túser me edi?.. Bul kúres, — dep qosyp qoıdy Roz, — biraq men ony maqtanysh pen júrgizem. Bul jan azaby, biraq meniń júregim buǵan tótep berdi.

— Búgingi keshtegi anyqtaý... — dep bastaı berdi Garrı.

— Búgingi keshtegi anyqtaý, — dep jumsaq únmen qaıtalady Roz, — meniń jaǵdaıymdy ózgerte almaıdy.

— Siz óz júregińizde maǵan qarsylyq týǵyzasyz, Roz, — dep qarsylyq etti ǵashyq jigit.

— Ah, Garrı, Garrı! —dedi jas ledı kóz jasyna býlyǵyp. — Ózimniń de solaı istep, jan azabynan ózimdi de qutqarǵym keletinin bilseńiz!

— Jan azabynyń sizge keregi ne? — dedi Garrı qyzdyń qolynan ustap. — Oılanyńyz, Roz, búgin keshke neni estigenińizdi oılańyzshy.

— Al men ne estidim? Ne estidim? — dep aıqaılap jiberdi Roz. — Ary tógilgeninen qatty qysylǵan ákem jurttyń bárinen bas saýǵalapty. Mine, meniń estigenim! Jeterlikteı... jeterlikteı aıtyldy, Garrı, jeterlikteı aıtyldy!

— Joq áli, — dedi jas jigit, ornynan tura bergen qyzdy bógep. — Meniń úmitim, tilegim, bolashaqqa kózqarasyn, sezimim, árbir oılaryn, sizge degen mahabbatymnan ózgeniń bári ózgeriske ushyrady. Men endi sizge myna ábigershilikti dúnıede qurmetti oryn usynbaımyn, adal adamdy ózgeniń uıatsyzdyǵy men masqarashylyǵy úshin qyzarýǵa májbúr etetin jamandyq pen qorlyq jaılaǵan ómirmen baılanys jasaýǵa májbúr etpeımin... Men tek óz oshaǵymdy — júregim men óz úıimniń oshaǵyn usynamyn, — ıá, qymbatty Roz, tek osyny, tek osyny ǵana usynamyn sizge.

— Munymen ne degińiz keledi, — dep múdire sóıledi Roz.

— Meniń aıtpaǵym bireý ǵana: sizben sońǵy ret aıyrylysqan soń, men sizben aradaǵy kózge kórinbeıtin bóget ataýlyny jermen jeksen etýge berik sheshim qabyldadym. Eger meniń qaýymym seniki bolmasa, onda sizdiń qaýymdy ózimdiki etem, óziniń shyqqan tegine murnyn shúıiretinderdiń eshkimi sizge bótensip qaraýyna erik bermespin dedim; eger olaı bola qalsa, men de olarǵa teris qaraımyn dep sheshtim... Men solaı istedim de. Osy úshin menen irgesin aýlaq salǵandar, sizge de solaı etti, osymen sizdiń aıtqanyńyz durys ekendigin dáleldedi. Maǵan buryn kúle qaraıtyn qamqorshylarym, bıliktegiler, yqpaldy da belgili týystarym maǵan qazir sýyq qaraıdy. Biraq Anglıanyń órkendep kele jatqan bir graftyǵynda kóńildi dala jáne samalmen terbelgen toǵaı bar, al bir derevná shirkeýiniń janynda, meniń shirkeýimniń, Roz, meniń! —derevná koteji tur, buǵan meni ózim bas tartqandarymnan góri myń ese artyq maqtanýyma májbúr etýińizge bolady. Qazirgi meniń jaǵdaıym men ataǵym osyndaı, osylardy sizdiń aıaǵyńyzdyń astyna tastaımyn.

— Ǵashyqtardy keshki asqa kútkennen jaman nárse joq! — dedi oıanyp ketken mıster Grımýıg basynan qol oramalyn ala berip.

Shyndyǵynda da keshki astyń merzimi tym sozylyp ketken edi. Mıssıs Meılı de, Garrı de, Roz da (barlyǵy birge kirgen edi) aqtalyp eshteńe deı almady.

— Búgin keshke óz basymdy jeýge shynymen-aq oıym ketip edi, — dedi mıster Grımýıg, — óıtkeni basqa eshteńe jeı almaspyn degem. Sizderdiń ruqsattaryńyzben men qalyńdyqty súıýge batyldyq jasaımyn.

Ýaqytty tekke óltirmesten, osy sizderin iske asyrǵan mıster Grımýıg nendeı qyzarǵan boıjetkendi súıip aldy, al onyń adamdy eliktirgish boı shyqqan ónegesin doktor men mıster Braýnloý da qospaǵan. Bireýler alǵash úlgi kórsetken Garrı Meılıdiń ózi desti, biraq bedeldi kisiler bul jala, óıtkeni ol áli jap-jas, onyń ústine sváshenık qoı desken.

— Olıver, balam meniń, — dedi mıssıs Meılı, — sen qaıda boldyń jáne júziń qandaı muńdy edi? Mine qazir jylap tursyń? Ne bop qaldy?

Bizdiń álem — kóp nárseden túńildirer álem; aıalaǵan úmitimizden, bizdiń jaratylysymyzda zor qurmet tutatyn úmitimizden túńildirer kezder jıi bolady ǵoı.

Sorly Dık qaıtys bolypty!

LII TARAÝ

Fedjınniń sońǵy túni

Sot zaly tómennen joǵaryǵa deıin adamdarǵa lyq toly. Keńistiktiń árbir dúımin synaı qaraǵan, shydamsyzdana mazdap janǵan kózder toltyrǵan. Aıypkerler otyrǵyshynyń jaqtaýynan bastap, galereıadaǵy eń tar, tıtteı buryshqa deıingi bar adamnyń kózderi aldynan da, artynan da, joǵarydan da, tómennen de, ońnan da, soldan da bir adamǵa — Fedálınge baǵyttalǵan; ol tap bir jarqyraǵan kezderden túzilgen aspan áleminde turǵandaı.

Ol osy jandy jaryqtyń shuǵylasynda bir qolymen aldyndaǵy aǵash jaqtaýdan ustap, ekinshi qolyn qulaǵyna aparyp, sot múshelerine til qatyp jatqan sot tóraǵasynyń aýzynan shyqqan árbir sózin anyq estýge tyrysyp, moınyn sozyp túr. Keıde ol óz paıdasyna aıtylǵan qandaı da bolmasyn dármensiz, tipti eshbir salmaqsyz pikirdiń analarǵa qalaı áser etkenin ańdap qalý úshin kezin solarǵa qadaı qalady, al anyqtaý pýnktteri sumdyq aıqyndylyqpen aıtyla bastaǵanda ózin qorǵaý úshin tap qazir birdeńe demeı me degendeı tilsiz jalynyshpen advokatyna qaraıdy. Eger baıqalyp qalǵan osy mazasyzdyqty eseptemegende, ol qolyn da, aıaǵyn da qozǵaltqan joq. Sot májilisi bastalǵaly beri ol birde bir qımyl jasamaǵan shyǵar, al endi sot toraǵasy únsiz qalǵanda beıne áli tyńdap turǵandaı odan kózin aýdarmaı sol qalpynda tura berdi.

Zaldaǵy jeńil ábigerlik ony ózine-ózi kelýine májbúr etti. Burylyp qaraǵan ol sot músheleriniń úkimdi talqylamaq bop, bir-birine jaqyn otyrysa bastaǵanyn kórdi. Kózi galereıany kezip júrgende, jurttyń munyń júzine qaraýǵa tyrysyp, oryndarynan kóterilgenin baıqap qaǵan; bireýleri asyp-sasyp kózderine dúrbilerin aparyp, bireýleri jırenishti júzben kórshilerine birdeńe dep sybyrlap jatty. Buǵan nazar aýdarmaı, tek sot múshelerine qarap, olardyń qalaısha kibirtiktegenderin uǵyna almaı renjip otyrǵandar da boldy. Biraq birde bir kisiniń júzinen — tipti osynda tolyp otyrǵan áıelderdiń ózinen de muny qalaı sottaryn estýdi ǵana qumarta kútkennen ózge, ózine tıtteı de jany ashyǵandyqty baıqaı almady.

Tóńiregine abdyraı kez tastaǵan, osynyń bárin kórgen kezde, taǵy da áli tynyshtyq ornady, jalt qarap, ol sot músheleriniń tóraǵaǵa burylǵandaryn kórdi. Tynysh!

Biraq, olar tek shyǵyp ketýge ǵana ruqsat surady.

Kópshiliginiń nege yńǵaılanǵandaryn uǵynýǵa árekettenip, biriniń sońynan biri shyqqan olardyń júzine qadala qarap baqty, biraq munysy tekke ketti. Túrmeni ony ıyǵynan túrtti. Ol túrmeshiniń sońynan ilesip, taqtadan tústi de, oryndyqqa otyrdy. Oryndyqty oǵan túrmeshi kórsetti, áıtpese ony kórmes te edi.

Ol kezin taǵy da galereıaǵa keterdi. Top ishinde bireýler apyl-ǵupyl shaınańdap otyr, al endi bireýler aýzy-murnynan shyqqan zaldyń ishi tym ysyp ketkendikten qol oramaldarymen jelpinýde. Bir jas jigit kishkentaı jazý kitapshasyna munyń bet-beınesin syzyp otyr. Ol ózine anaý uqsata ala ma eken degen saýal qoıdy, sonan soń tap erikken kóptiń birindeı qaryndashyn syndyryp alyp, ony bákisimen ushtap jatqan sýretshige qarady.

Sotqa kózi túskende munyń basynda ananyń kıiminiń pishilýi, qansha turatyny, ony qalaı kıetini jaıyndaǵy oılar sapyrylysyp ketti. Sottyń bir kreslosynda jýantyq qart jentlmen otyr edi, sol jarty saǵat buryn shyǵyp ketip, qazir qaıta oralǵan. Ol bul kisi as ishýge ketti me eken, qaıdan tamaq ishti eken dep, qashan nazaryn ózge bireý aýdaryp áketip, jańa oılar týyndatqansha osyndaı kereksiz oılarmen otyra bergen.

Degenmen osy ýaqytta onyń mıy tap aıaǵynyń astynan kór qazylyp jatqandaı eńsesin ezip, eseńgiretken sezimnen bir sekýnd ta aryla almady; ol bul kúıden qashyp qutyla almaı, biraq, ol buldyr, kómeski kórinis edi de, oıyn jınaqtaı almaǵan. Biraq tipti qazirgi ajalynyń jaqyn qalǵanyn oılaǵanda bul boıy dirildep, denesi bir ysyp, bir sýyp turǵannyń ózinde ol kóz aldynda turǵan temir sharbaqtardy sanaýǵa kiristi de, bireýiniń ushy qalaı synyp ketti eken, ony ondaı ma, álde sol kúıinde qaldyra ma degen oıǵa ketken. Sonan soń dar aǵashy men jazalaý ornynyń búkil sumdyǵyn esine alyp, kenet, zaldy salqyndatý úshin edenge sý shashyp jatqan adamǵa qarap oıy bólinip ketti.

Aqyry tynyshtyq saqtaýdy ótingen daýys estilip, barlyǵy demderin ishterinen alyp, esikke qadaldy. Qaıta oralǵan sot músheleri munyń janynan ótip bara jatty. Ol analardyń júzinen eshteńe paıymdaı almady, beıne betteri tas bop qatyp qalǵandaı. Shybynnyń yzyńy estilerlikteı tynyshtyq ornady... tyrs etken dybys joq...

Zalda sumdyq, aıqaı-shý ornap, qaıta-qaıta qaıtalanyp, al sonan soń kúrkirep, kúsheıe kele kún kúrkiregendeı únge ulasty. Bul sot úıi aldyndaǵy halyqtyń, qaskúnem dúısenbi kúni óledi degen habardy estigen kezdegi qýanyshty aıqaı-shýy edi.

Shý basylyp, buǵan ózine shyǵarylǵan ólim jazasyna qarsy aıtar birdeńesi bar ma dep suraǵan. Ol sol burynǵy keıpine kirip, suraq qoıǵan kisige qadala qaraǵan; Fedjın estigenshe bul saýal eki márte qaıtalandy, ol sodan daýsy azar estile sybyrlap, ózin shalmyn, shalmyn, shalmyn dedi de, taǵy únsiz qaldy.

Sot arnaıy bas kıimin kıdi, al aıypker áli de sol keıpinde tura berdi. Osyndaı qorqynyshty da, saltanatty sátke baılanysty galereıadaǵy áıelderdiń daýystary eriksiz shyǵyn ketti. Osyǵan yzasy kelgendeı Fedjın jyldam joǵary qarady da, burynǵydan da úlken yntamen alǵa qaraı enteleı tústi. Oǵan qarata aıtylǵan sóz saltanatty da, susty da edi; úkimdi tyńdaý da qorqynyshty bolatyn. Biraq tas músin sıaqty betindegi bir eti jybyr etpedi. Iegi salbyraǵan beti men baqyraıǵan kózderi omsyraıyp, túrmeshi. ıyǵyna qolyn salyp, shyǵar aýyzǵa qaraı beıimdegenshe ol moınyn sozyp tura bergen. Ol tóńiregine jasqana qarap, anaǵan kóne berdi.

Ony sot zalynyń astyndaǵy tas eden tóselgen bólmemen alyp júrdi, onda qamaýǵa alynǵandar óz kezekterin kútip, al bireýleri ashyq aýlaǵa shyǵar tor aldynda topyrlasyp turǵan dostarymen áńgime-dúken qurysyp jatty. Biraq munymen tildesken eshkim bolǵan joq; ol jandarynan óte bergende, torǵa jabysyn turǵandardan muny qalqalamaý úshin qamaýdaǵylar ydyraı berdi de, al analar muny qarǵap-silep, aıqaılan, ysqyryn jatty. Ol judyryǵyn túıip, aıbat shegip, túkirip te jibermekshi edi, biraq janyna ergender ony kómeski birneshe sham jaǵylǵan túnergen dálizben túrmeniń túkpir jaǵyna qaraı áketti.

Osy arada muny úkim oryndalmas buryn ózin-ózi jazym etetin eshteńesi joq pa eken dep tintip shyqty, muny tyndyrǵan soń ony sottalǵandardyń bir kamerasyna ákelip, jalǵyz qaldyryp ketti.

Ol esikke qarama-qarsy oryndyq qyzmetin atqaratyn tas otyrǵyshqa otyra ketip, qan toly kózimen edenge úńilip, oıyn jınaqtaýǵa tyrysty. Biraz ýaqyt ótken soń ol sottyń aıtqanynan esinde qalǵan bir-birine baılanyssyz birneshe sózdi oıyna túsirdi. Birte-birte sóılemder oryn-ornyna kelgen. Uzamaı ol sottyń aıtqanyn túgel esine túsirdi. Jany shyqqansha asyp qoıý — úkim osyndaı bolatyn. Jany shyqqansha moınynan darǵa asyp qoıý.

Ábden qarańǵy túsken soń ol jaza ornynda óltirilgen ózine tanys adamdar týraly oılaı bastady, — keıbireýlerine óziniń de qatysy bolypty. Olar kóz aldynan zyrqyraı júrip ótkeni sonshalyq, ol ázer sanap úlgirgen. Bul olardyń keıbiriniń qalaı ólgenin kórip kúlgen-di, sebebi, olar aýyzdarynan duǵany tastamaı kóz jumǵan. Taqtaı qandaı tarsylmen qulap, olar myǵym da deni sap-saý jandardy qalaısha tez teńselip turǵan bir býma kıimge aınaldyryp jiberedi deseńshi!

Múmkin, solardyń bireýleri tan osy kamerada, tap osy jerde otyrǵan da bolar. Tym qarańǵy edi, nege jaryq ákelmeıdi? Bul kamera talaı jyl buryn turǵyzylǵan. Shamasy talaı ondaǵan adamdar osy arada sońǵy saǵattaryn ótkizgen bolar. Tap bir óli deneler tóselgen kórlaqatta otyrǵan sıaqtysyń — búrkengish, tuzaq, baılanǵan qol men bet-júzin bul tipti osy qarańǵylyq arasynan-aq tanyp otyr... Jaryq, jaryq ákelińder!

Aqyry bul aýyr esik pen qabyrǵany soqqylap, qolyn qanatyp alǵan kezde ekeý kirdi, shyraq ákele jatqan bireýi onysyn qabyrǵaǵa bekitilgen temir shyraǵdanǵa ornatty, ekinshisi tutqyndy endi jalǵyz qaldyrmaıtyn bolǵandyqtan, uıyqtaý úshin tósenish súırep kirgen.

Uzamaı qarańǵy da, tylsym, jan jabyrqatqan túp keldi. Jan-táni shıraq bireýlerge shirkeý saǵatynyń soqqanyn estý qýanysh edi, sebebi, ol kelesi kúngi ómirdiń habarshysyndaı. Buǵan tek toryǵý ǵana ákelgen. Mys qońyraýdyń «bým» degen árbir dybysy oǵan «anal» dep estilgendeı. Tipti munda otyrǵan buǵan da jetken qam-qareketsiz tańnyń ý-shýy men ábigerinen ne paıda? Bul kelemej ben saqtandyrý qosa aralasqan ajal habarshysy edi.

Kún ótti. Kún be? Eshqandaı kún bolǵan joq, ol kele sala tez óte shyqqandaı — qaıta tún keldi, sondaı uzaq, ári sondaı qysqa tún, záreni alar mylqaýlyǵymen uzaq, zymyraǵan saǵattarymen qysqa tún.

Ol birese jyndanyp, qudaıǵa til tıgizip, ókirip shashyn juldy. Onyń qurmetti dindesteri munymen birge duǵa oqýǵa kelip edi, biraq ol qarǵap-silep olardy qýyp tastady. Olar taqýalyq áreketterin iske asyrýǵa taǵy tyrysyp kórip edi, biraq bul qýyp shyqty.

Senbiden jeksenbige qaraǵan tún. Endi bir túndik ómiri ǵana qaldy. Ol osyǵan oı jiberip bolǵansha, jeksenbiniń kúni kelgen.

Tek osy sumdyq kúnniń sońǵy keshinde ǵana ol qandaı da bolmasyn keshirimge úmittengennen emes — ol osy ýaqytqa deıin jańyn qalǵan ajaldy buldyr ǵana elestetken. Ózin baqylap, birin biri aýystyryp turǵan eki kisimen de az sóılesti, analar da munyń kóńilin bólip jatpady. Ol qıaldanyn, oıaý otyrdy. Keıde ol aýzyn arandaı ashyp, ornynan atyp turyp, tula boıy kúıip-janyp, qorqynysh pen ashý-yzadan árli-berli zyr júgirgeni sonshalyq, mundaı quqaıdyń talaıyn kórgen ana ekeýiniń ózi budan shoshyna yrshyp túsetin. Aqyry taza emes óz ar-uıaty janyp jegen onyń qorqynyshty bolǵany sonshalyq, jalǵyz adam onymen júzbe-júz qalýǵa táýekel etpeı, ekeýlep kúzetetin boldy.

Ol tas tósegine bekinip, ótkenin oılap ketti. Tutqynǵa alynǵan kúni ol toptan laqtyrylǵan bir zatpen jaralanyp, basyn dákemen tańyp alǵan. Sary shashy qan-sol joq júzine salbyrap tur; ósken saqalynyń birneshe túbi julynǵan; kózi qorqynyshtan ottaı janyp tur, jýylmaǵan beti jarylyp ketken. Segiz... toǵyz... on... eger bul muny qorqytaıyn degen birdeńe emes, birin biri ókshelep kele jatqan saǵat bolsa, tili taǵy bir aınalyn shyqqansha bul qaıda bolar eken! On bir! Taǵy soqty. Segizde bul ajal saparynyń jalǵyz jylaýlary bolmaq. On birde...

Qanshama aıtyp-jetkizgisiz qaıǵy-muńdy tek jurt kózimen ǵana emes, sondaı-aq adamdardyń oıynan da óte jıi, óte uzaq ýaqyt jasyryp kelgen Núgettiń qorqynyshty qabyrǵalary eshqashanda budan sumdyq kórinisti bilmegen-aq shyǵar. Bul aradan óte berip, júrisin baıaýlata darǵa tartýǵa úkim shyǵarylǵan adam ne isteıdi eken dep ózine ózi suraq, qoıǵandar eger muny kórýge múmkindikteri bolsa bul túni uıqylary qashar edi.

Keshten bastap tún ortasyna deıin eki-úsh adamnan turatyn kishkentaı toptar qaqpa aldyna kelip, jurt ábigerlengen pishinmen ólim jazasy keıinge qaldyrylǵan joq pa dep surastyryp júrdi. Olaı emes degen jaýap alǵan olar bul habardy kóshede jınalǵan ózge toptarǵa bildirip, bir-birine onyń shyǵýǵa tıis jerin, jaza ornyn kórsetip, sonan soń bul kórinisti kóz aldaryna oısha elestetip, arttaryna jaltaqtap, zorǵa ketip bara jatty. Olar birte-birte tarap ketti de, bir saǵattyń ishinde kóshede tiri jan qalqan joq.

Túrme aldyndaǵy alańqaıdan adam arylyp, tobyrdyń kópirin bógeý maqsatymen qaraǵa boıalǵan birneshe myqty syrǵaýyl aldyn ala qoıylǵan kezde, esik aldyna mıster Braýnloý men Olıver kelip, bir sherıftiń qoly qoıylǵan qamaýdaǵy kisimen jolyǵysýǵa ruqsat qaǵazdaryn kórsetti. Olardy dereý qaqpashynyń bólmesine kirgizdi.

— Myna jas jentlmen de bara ma, ser? — dep surady bulardy ertip júrý tapsyrylǵan adam. — Ol balalardyń kóretin nársesi emes, ser?

— Durys aıtasyz, dostym, — dedi mıster Braýnloý, — biraq meni osyndaǵy adamǵa alyp kelgen iske balanyń tikeleı qatysy bar, bala ony dáýirlep, zulymdyǵyn iske asyryp turǵan kezinde kórgendikten, buǵan qorqynysh pen jan azabyn ákelse de qazir ony kórgeni paıdaly bolar dep esepteımin.

Birneshe sóz shetkerek shyǵaryp aıtylǵandyqtan — Olıver ony estı almady. Álgi kisi shlápasyna qolyn tıgizip, Olıverge áýesqoılyqpen qarap qoıdy da, ózderi kirgen qaqpaǵa qarama-qarsy ózge bir qaqpany ashyp, bulardy qarańǵy da jyqpyl-jyqpyl dálizdermen kameralarǵa bastaı jónelgen.

— Mine osy jerden, — dedi ol, eki jumysshy ún-túnsiz áldebir daıarlyqtarymen aınalysyp jatqan kúńgirt dálizge toqtap, — ol mine osy jerden ótedi. Al eger munda qarasańyzdar, ol shyǵatyn esikti kóresizder.

Ol bulardy túrme taǵamdaryn pisiretin mys qazandar qoıylǵan tas edendi as úıge ertip keldi de, esikti nusqady. Oǵan torlanǵan esik ornatypty, sol jaqtan balǵa tarsyly men saldyr-gúldir qulaǵan taqtaı únine qosa daýystar estildi. Osy arada jaza tuǵyryn ornatyp jatqan.

Ári qaraı olar ishki jaǵynan ózge túrmeshiler ashqan birneshe nán qaqpalardan, odan keıin ashyq aýlamen ótip, tar baspaldaqpen sol jaǵyna esikter ornalasqan dálizge kirdi. Olarǵa osy arada toqtaýǵa belgi berip, túrmeshi esiktiń birin kiltterimen qaǵa bastady. Eki kúzetshi sybyrlasa, az-kem boı jazatyndaryna qýanǵandaı dálizge shyǵyp, kelgenderge túrmeshiniń sońynan kameraǵa kirýge usynys jasady. Olar kirdi.

Sottalǵan kisi teńselip, otyrǵyshta otyrǵan; syqpyty adamdikinen góri qamaýdaǵy ańǵa uqsaıtyn edi. Shamasy, onyń oı-qıaly ótken shaqta júrse kerek, sebebi ol tynymsyz birdeńelerdi mińgirleýmen boldy, kelgenderdi de óz qıalynyń qatynasýshylary sanaǵandaı.

— Tamasha bala, Charlı, eppen istegen... — dep mińgirledi ol. — Olıver de ha-ha-ha... Olıver de... Ol qazir tipti jentlmen bon alǵan... múlde jentl... Myna balany uıyqtaýǵa áketińder!

Túrmeshi Olıverdi qolynan ustap, qoryqpa dep sybyr ete tústi de únsiz qarap turdy.

— Uıyqtaýǵa áketińder ony! — dep aıqaılady Fedjın. — Bireýiń estip turmysyńdar meni? Osy... osy... bárine sebep bolǵan. Eger ony úıretse, aqsha bermek... Bolterdiń keńirdegin... Bıll, qyzben álektenbeńiz... Bolterdiń keńirdegin qıyńyz. Onyń basyn kesińiz!

— Fedjın, — dep daýystady túrmeshi.

— Bul men, — dep daýystady evreı, sottaǵy kúıine qaıta kelip. — Shalmyn, mılord! Qaýsaǵan, qaýsaǵan shalmyn!

— Tyńdańyz, — dedi túrmeshi, ony turǵyzbaý úshin qolyn ananyń keýdesine salyp. — Sizdi kórip, birdeńe suramaqshy. Fedjın! Fedjın! Siz erkek emessiz be?

— Meniń olaı bolýyma kóp qalǵan joq, — dep jaýap berdi anaý jyndaný men qorqynyshtan ózge eshqandaı adamǵa tán sezim qalmaǵan júzin kótere berip. — Bárin de qurtyńdar! Meni óltirýge olardyń qandaı haqysy bar?

Osy arada ol Olıver men mıster Braýnloýdy baıqap qaldy. Otyrǵyshtyń eń shetine tyǵylyp alyp, olarǵa bul arada ne kerek dep surady.

— Tynysh otyryńyz, — dedi túrmeshi ony áli de ustap turyp. — Al endi, ser, aıtaryńyzdy aıtyńyz. Jáne jyldamyraq, sebebi saǵat saıyn hali nasharlap barady!

— Sizde bir qaǵazdar bar, — dedi oǵan jaqyndaǵan mıster Braýnloý, — olardy saqtaý úshin sizge Monks esimdi kisi bergen.

— Munyń bári jalǵan, — dep jaýap qatty Fedjın, — Mende bir de qaǵaz joq, bir de!

— Qudaı úshin, — dep saltanatpen sóıledi mıster Braýnloý, — ajal tabaldyryǵynda turyp olaı demeńiz! Qaıda ekenin maǵan aıtyńyz. Saıkstiń ólgenin, Monkstyń bárin moınyna alǵanyn siz bilesiz ǵoı, endi odan qandaı da bolmasyn paıda kórýge úmit etýdiń jóni joq qoı. Ol qaǵazdar qaıda?

— Olıver, — dep aıqaılady Fedjın balany ózine shaqyryp, — Munda kel, munda! Men sizdiń qulaǵyńyzǵa birdeńe aıtam.

— Men qoryqpaımyn, — dedi Olıver aqyryn ǵana, qolyn mıster Braýnloýdan bosatyp alyp.

— Qaǵazdar, — dedi Fedjın, Olıverdi ózine tarta bepip, — qaǵazdar joǵarǵy bólmede, kamın ústindegi tesiktegi kenep qapqa tyǵylǵan... Meniń senimen sóıleskim keledi, qymbattym. Men senimen sóıleskim keledi.

— Jaqsy, jaqsy, — dep jaýap qatty Olıver. — Maǵan duǵa oqýǵa ruqsat berińiz. Ótinemin sizden! Bir duǵa oqýyma ruqsat berińiz, tize búgip menimen birge bir duǵa oqyńyz, sonan soń biz tańǵa deıin áńgimelesemiz.

— Myna jaqqa, myna jaqqa, — dedi Fedjın, balany esikke qaraı ıtermeleı, sasqalaqtaı qaraǵyshtap. — Meni uıyqtaýǵa jatty dep aıt, olar saǵan senedi. Eger osylaı júre berseń, meni alyp shyǵasyń. Al, kánekı, al!

— O, qudaıym, myna sorlyny keshire gór! — dep aıqaılap jiberdi bala kóz jasyna býlyǵyp.

— Tamasha, tamasha, — dedi Fedjın. — Bul bizge járdem etedi. Aldymen myna esikke. Eger men biz dar aǵashynyń janynan óte bergende dirildep, qalshyldap ketsem, nazar aýdarmaı, júrisińdi jyldamdat. Káne, káne, káne!

— Siz endi odan eshteńe suramaısyz ba, ser? — dep surady túrmeshi.

— Basqa eshqandaı suraǵym joq, — dep jaýap qatty mıster Braýıloý. — Meniń bar úmittengenim, ol óz jaǵdaıyn túsinse dep em...

— Odan úmit joq, ser, — dedi anaý basyn shaıqap, — eń durysy muny jaıyna qaldyryńyzdar.

Kamera esigi ashyldy da, kúzetshiler qaıtyp oraldy.

— Jyldamdatyńyzdar, jyldamyraq! — dep aıqaılady Fedjın. — Ý-shýsyz, biraq bógelme! Tezirek, tezirek!

Adamdar ony bas salyp, Olıverdi qolynan aıyryp alyp, keri qaraı súırep ketti. Bir mınýttaı ol jantalasa qarsylyq kórsetti, sodan soń ógizdeı ókirgeni sonsha, daýsy tipti qalyń qabyrǵadan ótip, kelýshiler aýlaǵa shyqqansha qulaqtarynda turyp aldy.

Olar túrmeden birden ketip qalǵan joq. Álgi sumdyq kórinisten keıin esinen tanyp qala jazdaǵan Olıver ábden áli quryp, bir saǵattan astam ýaqyttaı júrýge shamasy kelmeı qaldy.

Olar keshege shyqqanda jaryq túsken edi. Úlken top jınalyp ta qalǵan; barlyq terezelerde yǵy-jyǵy, ýaqyt ótkizý úshin shylym tartyp, karta oınaǵan adamdar turdy, toptaǵylar birin-biri qaǵyp-soǵyp, talasyp, ázildesip jatty. Tap ortadaǵy sumdyq dúnıeler, qara taqtaı, kóldeneń aǵash arqaý, arqan jáne taǵy basqa ajaldyń tula boıdy túrshiktirer ózge de quraldarynan basqanyń bári qaınaǵan ómirden habar bergendeı edi.

LIII SOŃǴY TARAÝ

Osy hıkaıada kóringen adamdar taǵdyry týrasyndaǵy áńgime de bitýge jaqyn. Endi tarıhshy aıtýǵa tıis azdaǵan dúnıeni biz qysqa da qarapaıym ǵana baıay etemiz.

Úsh aıdaı ótpeı-aq Roz Flemıng pen Garrı Meılı, budan bylaı jas sváshennık qyzmet etýge tıis derevná shirkeýinde nekelerin qıdyrdy: tap sol kúnnen olar jańa baqytty shańyraqqa ıelik jasaı bastady.

Mıssıs Meılı óz uly men kelininiń qolyna kelip, qalǵan ǵumyryn qurmetti kárilikke tán rahatpen ótkizýge den qoıǵan.

Tyńǵylyqty aqı-taqı teksergennen keıin, eger Monkstyń qolyndaǵy shashylǵan qarjydan qalǵanyn (ol munyń qolynda da, sheshisiniń qolynda da bir tıynǵa óspegen eken) ony men Olıverge teń bólse, árqaısysyna tıetini úsh myń fýnttan sál ǵana asady eken. Ákesiniń ósıet qaǵazyna sáıkes Olıver bar dúnıe-múlikke ıelenýge haqyly edi; biraq mıster Braýnloý onyń úlken ulyn burynǵy jaman qylyqtaryn tastap, adaldyqpen ómir súrý múmkindiginen aıyrǵysy kelmeı, teń etip bólýge usynys jasap edi, buǵan qamqorlyǵyndaǵy bala da qýana kelisti.

Sol jalǵan esimimen qolyna tıgen murasyn alyp, Jańa Dúnıeniń eń qıyr bóligine ketip qalǵan Monks, aqshany tez qurtyp alyp, qaıtadan sol burynǵy jolǵa túsip, alaıaqtyǵy úshin túrmege tústi de, onda uzaq bolyp, burynǵy naýqasy ustap ólip ketti. Tap osylaısha Otandarynan alysta onyń Fedjın dosynyń shaıqasynyń aman qalǵan músheleri de kózderin jumdy.

Mıster Braýnloý Olıverdi bala ǵyp aldy. Óziniń qaıyrymdy dostary turatyn prıhod úıinen bir mıldeı aralyqta ol balamen jáne qartań ekonomıkamen ornalasyp, ózine berilgen jáne ólerdeı jaqsy kórsetip Olıverdiń áli de qanaǵattana qoımaǵan jalǵyz tilegin oryndady, sóıtip, kishkentaı qaýym birge jınalyp, myna qym-qýyt zamanda qanshalyqty múmkin bolǵanynsha baqytty turmys quryp jatty.

Jas jubaılardyń toıynan keıin kóp uzamaı Chertsıge oralǵan qurmetti doktor óziniń eski dostarynan aıyrylyp qalǵandyqtan eger ózi soǵan beıim bolǵanda saryýaıymǵa salynyp, ýaıymshyl janǵa aınalyp keter me edi. Eki-úsh aı boıy ol mundaǵy aýa raıy densaýlyǵyma kesirin tıgizbes pe eken degen emeýrinmen ǵapa shektelgen; al sonan soń bul ara ózi úshin burynǵydaı tartý kúshin joǵaltqandyǵyna kózi jetken soń jumysyn kómekshisine berip, ózi jas dosy pastor bolyp isteıtin derevná shetindegi boıdaqtar kotejine ornalasyp edi, zamatta jazylyp ketti. Bul arada ol baq ósirýmen, aǵash otyrǵyzýmen, balyq aýlaýmen, aǵash sheberiniń isimen jáne basqa da tolyp jatqan sharýalarǵa ózine tán qyzyǵýlyqpen kirisip ketti. Barlyq kásibimen ol búkil okrýgte úlken bedelge ıe boldy.

Munda qonystanbas buryn da mıster Grımýıgke degen dostyq sezimi erekshe edi, buǵan ana jentlmen de shyn nıetimen qulshynǵan. Sondyqtan da jyl boıy mıster Grımýıg oǵan óte jıi kelip turady. Jáne kelgen saıyn mıster Grımýıg aǵash otyrǵyzyp, balyq aýlaıdy jáne baryn salyp aǵash óńdeýmen aınalysady, munyń bárin ol óte turpaıy, ári birtúrli isteıdi; biraq óz tásili — eń durysy degen súıikti sózin de qaıtalaı júredi. Jeksenbi saıyn jas sváshenpıkpen áńgimeleskende ol mindetti túrde onyń ýaǵyzyn synaıdy da, artynsha mıster Losbernge óte qupıa túrde álgi ýaǵyzdardy óte keremet dep sanaıtynyn, biraq bulaı aıtýdy qajet dep eseptemeıtinin aıtyp otyrady. Mıster Braýnloýdyń únemi, jaqsy kórip, kóńil kóteretin nársesi — dosynyń Olıverge baılanysty paıǵambarlyǵyna kúlip, aldaryna saǵatty qoıyp, balanyń oralýyn kútken sol bir keshti ananyń esine túsirý. Biraq mıster Grımýıg negizinde meniki durys boldy ǵoı dep jeńistik bermeıdi de, dáleline Olıver degenmen de oralǵan joq qoı degendi keltiredi, bunysy árqashanda aldymen ózin kúldirip, janyn jaımashýaqtandyryp jiberedi.

Fedjınniń qylmystaryn kórsetýiniń arqasynda sottan keshirim alǵan mıster Noe Kleıpol kásibiniń ózi tilegenindeı tym qaýipsiz emestigine kózi jetken soń, alǵashynda shekten tys jumyspen ózin buǵaýlamaı tirshilik etýge qarjyny qalaı tabaryn bilmedi. Az-kem oılanǵannan keıin ol ózine málimdeýshiniń qamytyn kıip, ájeptáýir tabys kózin ashty. Onyń ádisi mynaǵan saıady: aptasyna bir márte, shirkeýde qudaıǵa qulshylyq etip jatqan kezde ájeptáýir kıinip, Sharlott ekeýi serýenge shyǵady. Ledı qandaı bolmasyn bir júregi jumsaq traktırshiniń esiginiń aldynda esinen tanyp qulap qalady da, jentlmen onyń esin jıǵyzý úshin úsh penske brendı alyp, kelesi kúni tıisti orynǵa jetkizedi, aıypqa alynǵan aqshanyń artyǵyn qaltaǵa basady. Keıde mıster Kleıpoldyń ózi esten tanatyny bar, biraq, nátıjesi bireý-aq.

Qyzmetterinen aırylǵan mıster men mıssıs Bambldar shekten shyqqan arly, aıanyshty jaǵdaıǵa jetip, aqyry kezinde ózderi ózgelerge qojalyq etken sol jumys úıine jarlylar esebinde ornalasqan. Mıster Bambl taǵdyrdyń munshama turaqsyzdyǵy men qorlyǵy tipti jubaıynan aıryla qalǵan kúnniń ózinde soǵan qýanýǵa bóget bop júr degendi aıtady eken desedi.

Mıster Djaıls pen Brıtlske kelsek, olar burynǵysynsha óz oryndarynda, tek birinshisiniń basy edáýir qasqalanyp, al aıtylmysh jigittiń shashy múlde aǵaryp ketti. Olar prıhod sváshennıginiń úıinde túneıdi, biraq óz nazarlaryn munyń turǵyndaryna da, Olıverge de, mıster Braýnloý men mıster Losbernge de birdeı aýdaratyn bolǵandyqtan, turǵylyqty jurt osy ýaqytqa deıin bular negizinde kimniń qyzmetinde ekendigin ajyrata almaı júr.

Saıkstiń qylmysynan záresi ketken Charlz Beıts osy adal ómir súrgen jaqsyraq emes pe eken degen oıǵa qalǵan. Aıtary joq, tap solaı degen qorytyndyǵa kelgen ol ótkenimen at quıryǵyn kesisip, qandaı bolmasyn bir qyzmetpen aınalysyp, onyń tigisin jatqyzbaq boldy. Bastabynda oǵan qıyn da tıgen, joqshylyqqa da tótep berdi, biraq jaıbaraqat minezimen erekshelenetin ol, tamasha maqsat qýa júrip, aqyry degenine jetti, fermada batyraq bolyp, arbakeshke kómekshi bop júrip, ol endi búkil Northemptopshırdegi eń kóńildi, jas mal ósirýshige aınaldy.

Jumystyń aıaqtalyp qalǵanyn sezingen saıyn osy joldardy jazyp otyrǵan qol dirildeı bastaıdy, jáne bul oqıǵalardyń jibin ol shyn yqylasymen ári qaraı soza da berer edi.

Men uzaq ýaqyt aralasqandardyń birazymen amalsyz aıyrylysam, ári qaraı sýretteýge talaptansam, olardyń baqytyn qýana-qýana bóliser em. Men Roz Meılıdiń qulpyryp turǵan der shaǵyn, jas áıel bolǵan kezin kórsetip, óz júrip kele jatqan typ-tynysh ómir jolyna jumsaq ta mereıli jaryq shashatynyn, onyń munymen birge júrgenderdiń bárine túsip, júrekterine sáýlesin sepkenin kórseter edim. Men ony qysta semályq ortada, oshaq basynda, jazda kóńildi topta ómir men qýanyshtyń qosyndysy esebinde sýretter edim, kúni shaqyraıǵan dalada tal túste sońynan qalmaı, aı sáýlesi tógilgen keshkiserýen kezinde onyń jaıly da jumsaq únine qulaq salar em, men onyń árqashanda meıirimdi, jumsaq júregin úıinen tys jerde, jáne jymıa kúlip, sharshap shaldyqpaı oshaǵynyń basynda óz mindetin oryndap jatqanyn da jalyqpaı baqylar edim, bir-birin ólerdeı jaqsy kóretin qyz ben onyń marqum ápkesiniń sábıi ekeýiniń talaı saǵattardy birge ótkizip, ózderi qaıǵyly jaǵdaıda kóz jazyp qalǵan dostarynyń kelbetin óz oılarynda beıneleıtinin jazar em; onyń tizesine basyn súıegen qýanyshty júzderdi taǵy kórip, aıtqandaryna qulaq salar edim: men syńǵyrlaǵan kúlkini, momyn kógildir kózindegi jarq-jurq etken meıirimniń kóz jasyn eske túsirer em. Osy bir myńdaǵan kózqarastar men jymıystardy, oılar men sózderdi — bárin de qaıtadan tirilter edim.

Mıster Braýnloý asyrap alǵan ulynyń oı-órisin kúndelikti biliminiń qazynasyna keneltip, oǵan qattyraq baýyr basqandyǵyn, balanyń ákesi qandaı bop ósýin qalasa, sondaı bop jetilip, ósip kele jatqandyǵy jaıynda baıandar edim. Onyń balanyń, boıynan jas shaǵynyń dosyna uqsastyqtar tapqanyn, bulardyń keýdesinen túre kelgen ótken kúnder elesi muń ákeletinin, biraq olardyń tátti ári kóńil ornyqtyrar ekendigin; taǵdyrdyń qubylmalylyǵyn bastarynan ótkizgen qos jetimniń odan tıisti sabaq alyp, jurtqa janashyrlyqty umytpaı, ózderin qorǵap-qorǵashtaǵandarǵa zor alǵys sezimi men ystyq mahabbattary jóninde aıtar edim. Degenmen munyń bárin aıtýdyń qajeti de joq. Men olar shynaıy baqytqa jetti dep aıttym ǵoı, al qaıyrymdylyq pen jurttyń bárine izgilikti tý etip ustaǵandarǵa tereń mahabbatsyz, keńpeıildilik pen zor alǵys seziminsiz shynaıy baqytqa jetýge bolmaıdy.

Eski derevná shirkeýiniń bólmesinde turǵan aq mármár taqtaǵa ázirge «Agnes» degen bir ǵana sóz oıylyp jazylǵan. Bul laqapta tabyt ta joq, munda taǵy bir ózge esim paıda bolǵansha kóp-kóp jyldar ótsin! Eger ólgenderdiń rýhy qashanda bolmasyn jerge oralyp, ózderi tiri kezderinde biletinderdiń ajalǵa da moıynsunbaǵan mahabbatymen sáýlelengen tusqa kelse, Agnestiń kóleńkesi anda-sanda osy qasıetti buryshty panalaıtyndyǵyna senem. Tiri kezinde álsiz, adasqan qyz bolsa da onyń osy kórlaqatqa keletinine senimim kámil.

Sońy.

---