InfoHub Logo

(hıkaıat)

Mańǵystaýǵa barý Prokofevtiń marshrýtyńda eń sońǵy orynda turǵan edi. Ol spırál boıymen shyǵanaq aınalasynda júrýdi bitirdi jáne Qarabuǵazben aıyrǵysyz bolyp baılanysqan aýdandardy zertteý isin aıaqtaǵan bolatyn.

Prokofevtiń sózine júginsek, tek sodan keıin ǵana meniń Qarabuǵazǵa barýǵa quqyǵym bar bolatyn.

Mańǵystaýǵa barýdy juldyzdar eline sapar shegý dep aıtýyma bolatyn edi.

Men Ýrıskıı fortyńda (burynǵy Aleksandr bekinisinde) partıa múshesi Vasılevpen tanystym. Davydov sıaqty ol da shól jónindegi qaty bezer ańyzdardy joqqa shyǵarýǵa, sóıtip ony sosıalısik ónerkásiptiń járdemshisine aınaldyrýǵa ázirlenip júrgen edi. Ol ekspedısıalar (Andrýsovtyń, Naskıı men Baıarýıastyń) materıaddaryn oqyp zerttep, osynaý geologtar ashqan baılyqtardy alǵash ret paıdalanýdyń qysqa da dálme-dál josparyn jasaǵan. Ol Qarataýǵa jańa joldar salý qamyn da oılastyrǵan edi, ol jaqta ottaı ystyq aýa keń qorǵanys beldigin jasap, antrasıttiń, munaı men fosforıttiń, mys pen marganestiń kenin aınala qorshap jatady.

Qoly bos ýaqytyńda ol "Álemtaný" jýrnalyn oqýdy jaqsy kóretin. Onda aıdan-aıǵa aspannyń orasan zor, biraq bizder baıqaı bermeıtin ómiri, jańa juldyzdardyń paıda bolýy, meteorıtterdiń qulaýy, jańa kún júıeleri týraly boljamdar jáne ǵarysh sáýlelerin zertteý jumysynyń barysy belgilenip otyrady.

Bul jumyspen aınalasýǵa Vasılevti ıtermelegen Mańǵystaý aspany ǵoı dep oılaımyn. Men basqa eshbir jerden juldyzdardyń tap osylaı aǵyndap jatqanyn, planetalardyń tap osylaı kóz qaryta jarqyldap jatqanyn kórgen emespin. Olardyń jarqylynyń kúshtiligi sondaı, túnemelikte planetalar ǵaryshtan bizge qaraı, jer sharynyń bir núktesi — óli Mańǵystaý túbegine qaraı, zymyrap ushyp kele jatqandaı bolyp kórinetin.

Árıne, planetalar baıaǵysha tym alysta bolatyn, biraq jan ushyra qulap kele jatqan aspan kóginiń meniń kóńilimde Mańǵystaýdan qalǵan áseri áli kúnge deıin saqtalyp keledi.

Jarty aralǵa barǵan saparymyz onsha uzaq bolmady. Ol ne bári alty kúnimizdi ǵana aldy. Men Vasılevpen birge barǵanmyn. Biz sonaý kókjıekte qyzǵylt jáne aq taýlar jaǵalaýymen tuıyqtalyp qalǵan qum teńizderin kórdik. Taýlar tutas bir tabaldyryq sıaqty órlep baryp toqtaǵan. Olardyń shyńdary da, baýraıyndaǵy shólder sıaqty, tep-tegis edi.

Biz jer betine shyǵyp jatqan tas kómir qatparlaryn kórdik. 1914 jylǵa deıin osynaý kómirdi "Kavkaz ben Merkýrıı" parohod kompanıasy óndirip turǵan, biraq keıin ony tastap ketken: kómirdi tasý tym qymbatqa túsedi, kómir kenderi jatqan alqapta tushshy sý kózderi kóp-aq. Tóbeshik degen jerden biz tas bolyp qatqan munaıǵa jabysyp qalǵan qumdy kórdik. Sol qumdardan óńdep-joóndelgen Máskeý kósheleri sekildi, gýdron ıisi shyǵatyn edi.

Men Vasılevke Prokofev teorıasynyń mazmunyn aıtyp berdim. Mańǵystaýdaǵy munaı, menińshe, sonyń keremetteı dáleli.

Vasılev lám dep jaýap qatpady. Chernyı Iardan shyqqan edil túlegi úndemeıtin, dálme-dál jaýaptyń adamy bolatyn, ol tyzylap, tez qorytyndy jasaýdan, mezgilinen buryn taldamaı pikir aıtýdan boı tartyp jolamaıtyn.

— Múmkin, — dedi ol kúmiljip. — Biraq meni tap qazir fosforıtter kóbirek oılantady.

Fosforıtter keni qyzǵylt bordan quralǵan taý baýraıynda bolatyn. Asa tereń jarlarmen aıǵyzdalǵan osy bir taýlar alystan qaraǵanda adamnyń ashylǵan mıyn eske túsiretin. Men Mańǵystaýdy zertteýshilerdiń bireýiniń aýzynan — eger taýdyń qatparlaryn jazyp jiberse, onyń kólemi eki júz ese ulǵaıar edi degen sózdi esittim.

Taýlar qyzǵylt kúmbezderimen asqaqtaı kóteriledi, tap bir usaq sańylaýly alapat úlken ysqyshtardan quralǵandaı jep-jeńil bolyp kórinedi. Olardyń baýyrynda, yspa qum ústinde tas jutqynshaqtar, sharlar, kómeshter shashylyp jatyr. Vasılev sondaı kómeshterdiń birin aıaǵymen túrtip qalyp:

— Fosforıtińiz osy! — dedi.

Keıbir sharlar dıametrinen alǵanda metrden de bıigirek eken, biz kúnnen qashyp, solardyń kóleńkesine jasyryndyq.

Aptap lapyldap kúsheıip, mı qaınatar deńgeıge deıin jetetin, kúnniń eń bir aýyr shaǵy, saǵat túski ekiden óte bergen kez bolatyn. Biz ystyqtan qutylý úshin, aldymyzdy boılaı sozylyp jatqan alqapqa kelip tústik. Vasılevtiń aıtýynsha, onda bir kógaldy jer bar kórinedi.

Men eki-úsh shelek sýy bar qudyqty, onyń aınalasyna birer túp sheńgel ósken jerdi kóz aldyma elestetip, myrs etip kúlip jiberdim. Dúnıeniń bárin kúıdirip, kúlge aınaldyryp turǵan myna aspan astyńda qandaı kógaldy jer bolmaq!

Biz fosforıtter at-kópir bolyp tutasyp jatqan jermen júrip kelemiz, taý ishindegi bir shatqaldan ótip, bıik qyratqa kóterilýimiz muń eken, astymyzdaǵy tereń quzdan tanap-tanap bolyp, bitik tary ósken alqap kózimizge shalyndy. Sol bir shaǵyn-shaǵyn egindikterdi kómkerip, jasyl shynarlar jaınap tur, shatqal túbinde tunyq sý móldirep aǵyp jatyr. Álgi shynarlar aıasynda samannan salynǵan tórt buryshty úı aǵaryp kórinedi.

Vasılev maǵan kóz qıyǵyn saldy. Attar jaqyn jerde sýat baryn sezip, salt kisilerdiń asyqpas salǵyrttyǵyna shydamaı, oqyranyp, shalys minez kórsete bastady. Qýań shól osy bir qunarly kókoraı jerdi qalt etpeı baǵyp jatqan sekildi. Osy aradan qaraǵanda, shól ólgen túıeniń aıdaı alyp terisi tárizdenip elesteıdi. Túp-túp shılerdiń túlep te úlgirmegen qabyqtary ýys-ýys bolyp jalbyrap tur. Jer ústindegi qalqyǵan aýa synap sıaqty móltildep saǵymdanyp kórinedi.

Yldıǵa túserde biz taǵy da fosforıtterdiń keń alqabyna kez boldyq.

— Qarabuǵazǵa qajet shıkizat mine, osy. — Vasılev eki bólegi birdeı bolyp, ortasynan qaq jarylǵan bir shardyń janyna baryp toqtady. Onyń ishinen krıstaldar kórinedi. Olar shardyń kindiginen syrtyna qaraı, myń-san sáýle syzyq bolyp tartylyp jatyr. — Qarabuǵaz kombınaty kúkirt qyshqylyn daıyndap shyǵarady. Eger fosforıtti osy qyshqylmen óńdese, onda keremetteı sýperfosfat alynady. Biz teńizge shyǵatyn jol salyp, fosforıtti tıep, Qarabuǵazǵa jóneltemiz. Bizdiń Orta Azıada maqtalyqty tyńaıtý úshin sýperfosfat pen maqta kúnjarasynyń qosyndysy paıdalanylady. Ony pahtanury dep ataıdy.

Men Vasılevten Táýir Qyr taýy jáne Qarynjaryq saılarynda jazǵyturym qýatty sý tasqyny bolatyny týraly biraz nárseni bildim. Táýir Qyr taýlary Qarabuǵazdyń shyǵys jaǵalaýyna jaqyn jerde, Qulan-Ǵurlan múıisiniń túskeı betinde jatyr. Ol taýlarda tek bir-aq adam — geolog Lýpov bolǵan. Sol jaqtan ol kólemi bir myń alty júz shaqyrymdyq aýmaqtan tas kómir kenin, shashyrandy fosforıtter qoryn jáne kóptegen jerden shaǵyn-shaǵyn tushshy sý kózderin tapqan.

Geolog Baýrnas Táýir Qyrǵa soltústik jaǵynan, Mańǵystaýdan barmaqshy bolǵan, biraq sol bir beıtanys úreıli taýǵa barýdan jumysshylar bas tartqan.

Táýir Qyrdaǵy kómir keni — Qarabuǵazdyń mırabılıtti kásipshiligine eń jaqyn jatqan jer, biraq ol áli baıypty túrde zerttelmegen.

Qarynjaryq — Qarataýdan Qarabuǵazǵa deıin sozylyp jatqan alyp arna-saı. Kóktem saıyn Qarataýdan aǵatyn sýdyń bári osy arnamen shyǵanaqqa baryp quıady, biraq sýdyń birsypyrasy oıpańdarda kólkip turyp qalady da tiri jan óte almaıtyn tuzdy sorlarǵa aınalady, al taǵy bir bólegin sansyz kóp oqpandar jutyp qoıady.

Kóktem sýy tasqynynyń kúsh-qýaty alapat mol bolady. Sol sýdyń jaıylǵan izderine qarap esep qursaq, olardyń eni júz elý metrge, tereńdigi eki metrge jetedi. Qoıyn-qonshysy qısapsyz qýystarǵa toly, yndyny keýip jatqan jer osynaý sarqyramany soryp, jutyp qoıady da, ony tuzdaıdy, ne sýǵa ish júrgizetin qasıet beredi de, ony ol jerden — bul jerden kishkene bulaqtar túrinde móldiretip aǵyzyp qoıady.

Biz samannan salynǵan úıge kelip, jas qazaqtyń zaıybymen — júris-turysy jyldam, aıaǵyna másisiniń syrtynan kúmis áshekeıli kebis kıgen aryq áıelmen, onyń ákesimen amandastyq. Shaldyń ıegin qýalaı ósken seldir saqaly kirpiniń túgindeı tikireıip tur.

— Habar bar, — dedi shal

Biz óte dámdi sýyq sýdy shálimiz qanǵansha ishtik, qonaq kádesin oryndap, qala jańalyqtaryn aıtyp berdik te sol qazaqtyń úıine qondyq.

Túni boıy shól-baıaban maǵan uıqy bermedi. Qara barqyn aspanda juldyzdar muz synyǵyńdaı bolyp erip jatty. Erigen qar sýy dymqyl tuman bolyp jer betine shashyrap, tabanda kúńgirt jaryqqa aınalyp barady. Qus jolynyń uly ózenderi Qaryn jaryqtyń túskeıge qaraı, sonaý Qarabuǵazǵa deıin sozylyp jatqan túngi qum shaǵyldaryna quıylyp jatqan tárizdi.

Aryqtaǵy sý uıqyly-oıaý sybyrlasyp, syrlasa ma qalaı? Búrgeden mazasy ketken Vasılev maǵan bizdiń Kúnimizden bizge eń jaqyn kún júıesiniń kúni — Álfa Sentavr juldyzyna — deıingi qashyqtyq, Jerden Kúnge deıingi qashyqtyqtan eki júz elý myń ese artyq degendi baıaýlap aıtyp berdi.

Men buǵan tańǵalyp, qalǵyp ketemin. Sosyn sırek te bolsa, áldeneden dir etip, qaıta oıanamyn. Túsimde men áýezdetip jatqan aryqtaǵy sý emes, Jerge qaraı trıllıon jyldar boıy zýlap kele jatqan juldyzdar jaryǵy eken ǵoı dep oılaımyn. Taǵy da meniń túsime Qus jolynyń aspannan Kaspıı teńizine qulap túskeni endi. Osynaý jolmen "Chıcherın" parohody júzip keledi eken, onyń áınek sekildi móldir tabanynan san myńdaǵan balyqtar men medýzalardyń teńiz túbine qattalyp qulap túsip jatqany kórinedi eken deımin. Prokofev maǵan birde qyrýar balyq qat-qabat bolyp tyǵyzdalyp, teńiz túbine jatyp qadady da, myń jyldan keıin munaıǵa aınalady degendi aıtqan bolatyn.

Men birjolata tań aldynda oıandym. Shyǵystan kógildir jaryq tógilip tur eken. Sarǵaıa túsken juldyzdar kúnniń jaqyndap kele jatqanynan semip, kebe bastaǵan ýaq jemis sıaqty bolyp kórinedi. Men dalaǵa shyǵysymen esik aldynda turyp, salqyn sýdy qalaı ishse, taza aýany da tap solaı qunyǵa jutyp-jutyp jiberdim.

Attar maǵan qarap, jaıymen bir oqyranyp qoıdy. Tegi, olar menimen amandasyp, júrýge asyqpańyz dep surap turǵandaı tárizdi.

Keıin qaıtyp kele jatqan jolymyzda, appaq qatty teńiz sıaqtanyp, bizdiń aldymyzdan, qaraǵanda kóz qarıtyn Údik atty borly qyrat keń jaıylyp jatty. Biz jaıymen boz topyraqty borpyldata basyp júrip kelemiz, avtomobıl aıdaýǵa qajet qara kózildirigimizdi kıip aldyq. Bul mańaıdyń kúni kóz ataýlyny qatal synnan ótkizetin.

Aýdarǵan Ábilmájin Jumabaev

---