InfoHub Logo

(hıkaıat)

Sen solyp ediń, endi qazir gúldenipsiń, Horezm!

Qazirgi zamandaǵy túrikmen óleńi.

Berıl qatty qınaldy. "Qarabuǵaz súlfattyń" soltústik kásipshilikterinde ana bir qyrsyq shal Bekmet seltıip júrgende jer qazýshy túrikmender arasynda mardymdy jumys júrgizýge bolady dep oılaýdyń ózi kúpirlik edi. Ol búgin taǵy da munyń dinge qarsy baǵyttalǵan suhbatyn ótkizbeı tastady.

Keshqurym kermek shań-tozań basqan túrikmender qarasha úıleriniń qasyna jınaldy. Ottar laýlap janyp tur. Jel shyǵanaq jaqqa qaraı soǵyp turdy. Otqa jaqqan jýsannyń aq tútini sý ústine qatparly bulttar sıaqty tóselip barady.

Býdaqtaǵan tútin arasynan sútteı appaq juldyzdar kúńgirttenip kórinedi. Surapyl jel jabysqaq aq kóbikti qumdaýyt jaǵaǵa laqtyra berýden sharshady ma, áıteýir, tolastaı bastady.

Kásipshilikterdegi jalǵyz tóbet — Hakım jaǵalaýmen biraz júgirgesin, ońtústikke qarap, daýsy qyryldaǵansha uzaq úrdi. Ol jaqtan týyp kele jatqan aı nury tunjyrap kómeski kórinedi. Tóbet eki nársege — aıǵa jáne býmen júretin qaterge ósh bolatyn, qater shyǵanaqtan qonys tepken tresen bul jaqqa jıi-jıi keletin. Hakım keme turaǵyndaǵy aǵash tósenishke jatyp alyp, tolqyn ústinde tartynshaqtaı yrǵalyp, aǵash tósenishti selkildete qozǵaǵannan-aq oǵan qarap, yryldaýyn bir qoıǵan emes.

Bul kúni jurttyń bári — tipti Gasan-Kýlı de, buryn poshtashy bolǵan Muratqa deıin jınaldy.

Murat shólde tym sırek kezdesetin aýrý — revmatızmmen aýyratyn. Onyń aty da osy aýrýmen shyqty, jumbaq dertke ushyraǵan kisilerdiń bárine eldiń erekshe qaraıtyn ádeti bar emes pe, bul da sonyń nuryna bóleńdi. Eýropa adamyna pendınka ıakı ireshta qalaı tótenshe dert bolsa, revmatızm de túrikmender úshin dál sondaı tótenshe dert bolatyn.

Áli esimde Krasnovodskidegi shańly bazar sańylaýynan men alyp túrikmenniń aıaǵynan attyń qyly sekildi jińishke de uzyn ireshta atty qurtty qalaı sýyryp alǵanyn tolyq bir saǵat boıy baqylaǵanym bar. Korchagın meniń qasymnan ketpeı, buǵan qaıran qalyp turyp aldy. Ol óziniń Kostromasynda mundaı aýrýdyń bolatynyn da bilmeıtin.

Qurtty abaılap ottyqqa oraı bastaıdy. Eger qurttyń shyǵýy qıyndap ketse, ottyqty qurtpen birge aıaǵyna orap, tanyp tastaıdy, operator naýqasty shańly arqasynan qaǵyp, ony bir kúnge serýendeýge bosatty. Búkil emdeý joly mynadaı edi: Qurttyń basyn ottyqpen ilip alyp, ony asqan saqtyqpen bir apta boıy sol shyrpyǵa orap, aqyryna deıin shyǵaryp alý. Eger qurt úzilip ketse, kúlli em zaıa bolady.

Shamamen, Murattyń aýrýy da túrikmenderge tap solaı áser etti. Olar ony qorshap júresinen otyryp alady da tizesin zorlap búktirip, jazdyra beredi. So mezette tizeniń urshyǵy astynan tars etken dybys estiledi, alda otyrǵan kórermender qoryqqandarynan erinderin sylp etkizip, keıin jyljyp, arttaǵylardyń ústine qulaıdy. Bekmet Muratqa tilińniń astynan bir kese qan alǵyz dep keńes berdi, eger Borıl buǵan ashýlanyp kirispegende, Bekmet óziniń ketik ustarasymen burynǵy poshtashynyń qanyn aǵyzatyn edi.

Murat aýrýynyń tarıhy Bárıldi qyzyqtyrǵany sondaı, ol "Týrkmenskaıa ıskra" gazetine ol týraly maqala jazdy. Ol budan bylaı mundaı jaıttar qaıtalanbaýy úshin, jedel sharalar qabyldaýyn talap etti.

Krasnovodskiden Qarabuǵazǵa baratyn joldy salyp bitirgennen keıin, Horobryh tresiń soltústik kásipshilikteriniń meńgerýshisi bolyp taǵaıyndalǵan edi, ol osy maqalany oqyǵannan keıin, oǵan:

— Gasan-Kýlı poshtashylaryn revmatızmnen qutqarý úshin, Gasan-Kýlıdegi jer qazý isiniń kelesi jylǵy josparyna birjarym mıllıon som aqsha bolý kerek, — deıdi. Gazettiń kishkene ǵana maqalasynan ne shyǵatynyn osydan baıqaýǵa bolady.

— Túh, osy ınjenerler qyzyq! — dep daýystap jiberdi Berıl

— Osy ınjenerler ózderinen basqa adamdardyń bárin aqymaq deı me eken!

Murattyń tarıhy naǵyz qarapaıym tarıh bolatyn. Ol Gasan-Kýlıde poshtashy bolyp isteıtin. Parohod Gasan-Kýlıdiń tusyna kelgende jaǵalaýdan jıyrma shaqyrym jerge toqtaıtyn. Sýy taıaz bolǵandyqtan odan ári jaqyndaýǵa bolmaıtyn. Parohodqa jetý úshin áýeli arbamen birjarym shaqyrym jer júrý kerek edi, sodan keıin túbi tegis qaıy-qulazǵa otyryp, parohodqa jetý kerek bolatyn.

Murat parohodtyń aldynan aıyna tórt ret shyǵatyn. Parohodtyń qashan keletinin, qansha ýaqytqa keshigetinin tiri jan bilmeıtin. Murat zákirin túsirip, teńiz ústinde turyp qalady da azǵana taǵamyn alyp, talshyq etetin.

Kesh batady, tún túsedi, biraq parohod kelmeıdi. Sodan keıin Murat qulazdyń túbine jata qalyp uıyqtaıdy, bir kezderi — ádette túnniń bir ýaǵynda parohod gýdoginiń ashshy daýsy ony oıatyp jiberedi.

Murat poshtany alysymen jaǵaǵa qaraı qaıyǵyn ese jóneledi, al jalqaý arbakesh ámanda parohodtyń kelýin kútpeı ketip qalady, Murat bolsa poshta salynǵan teri qapty arqalap alyp, bir jarym shaqyrym jerdegi jaǵalaýǵa tizesinen keletin sý keship, maltyǵady kelip.

Murat poshtasyn arqalap, túngi teńizben jıyrma jyldan beri jazda da, tastaı sý tamyry tartylǵanǵa deıin, aıaǵyn qaryp túsetin qysta bir de tynym kórmeı, sendelip júre beredi.

Bir ret ol qabyn túsirip alyp, hattardyń bir bólegi ylǵaldanyp qalady.

So bir kúni keshkilik dinge qarsy suhbatqa Prokofevtiń burynǵy serigi jas Guzar jáne aty múlde beımálim, Fırúzadan shyqqan pilláshi qart keldi. Pilláshi baıaǵy zamanda jibek pillásin ósiredi. Biraq bir kúni so bir ter tógip isteıtin óndiristiń negizgi shıkizaty — tut aǵashynyń japyraqtary jetpeı qalady, onyń kempir áıeli qaıtys bolady, sodan keıin pilláshi kart júrgen jerinde taqyr kedeıdiń ýaǵyzyn aıtyp, Túrikmenıany kezip ketedi.

Birinshi qatarda álbette Bekmet otyrady. Ol ornyna jaıǵasyp jatyp, sambyrlap sóılep, kórshilerin ıterip, Bárılge de jadyraı qarap, basyn ızep úlgiredi. Júzinen raqattanyp otyrǵany seziledi. Ol Bárıldiń ne aıtatynyn shydamsyzdana kútedi. "Qarıanyń kólgirsýin" dep oılady da Berıl sóıleı jóneldi.

Oǵan orys tilin jaqsy biletin Ǵuzar kómektesip otyrdy. Din máselesine baıqap janasý kerek. Berıl Alla joq degendi aıtady, biraq kúnniń kúrkireýi, naızaǵaı, avtomobılder men parohodtar sıaqty keremetterdiń shyn mánisin qarapaıym sózdermen qysqasha túsindirip shyqty. Túrikmender ony aýzyn ashyp, kózin jumyp tyńdady.

Berıl jymıyp kúlip turyp, bul jerqazýshy jumysshylardyń jınalysy emes, balalar baqshasy ǵoı dep oılady. Shynynda da shóldegi árbir iz ben árbir tóbeni biletin, kúnge kúıgen erjúrek erkekter buǵan rıza bolyp, bir-biriniń seńseń bórikterin alaqanymen soǵyp, kisi tynysyn býatyn shań-tozańdy burqyrata kóterip jatty.

Myltyqpen jarty shaqyrym qashyqtan nysanaǵa tıgizetin olar jip-jińishke qońyr qoldaryn jyrtyq shekpeniniń jeńine jasyra qoıady.

Berıl sózin aıaqtap úlgirmeı-aq, Bekmet aradan kıip ketip, asyǵys dabyrlaı jóneldi.

— Álgi avtomobıl deıtin shaıtan arbany adam oılap tapqan, onyń dańqy arta bersin, biraq ol áli "kasak" dep atalatyn, kisiniń kóńilin kóteretin aǵashty oılap tapqan joq. Ondaı aǵashty jasaý tek Allanyń ǵana qolynan keler edi.

Tyńdaýshylardyń kózderi jyltyrap, Bekmetke burylyp qaraı bastady.

— Bul oqıǵa Varýn-Kalada bolǵan edi, — dedi ol Bárıldiń narazylyǵyn kózine de ilmeı. — Sen de tyńda. Bul ómirde bolǵan jaıt, ony óz kózimmen kórgenmin. Men ol aýylǵa Mekkege bara jatqan saparymda toqtaǵanmyn. Meniń Mekkege bara jatqanymnyń sebebi, ózderiniń áýleligin paıǵambar tabytynyń shańyn jalap alý arqyly tapqan dárýishterden áste kem emespin. Ol kezde patsha sheneýnikteri áli de bolsa aýyl-aýyldy aralap júretin, al Hıýada shah Seııd — Asfendıar otyrǵan.

Orys sheneýnikteri aqsha jınap júretin. Kóne, jyl saıyn bes somnan aqsha berip otyr deıtin olar, sosyn jıyrma jyldan keıin sol aqshań úshin parohodpen Mádınaǵa deıin aparady, sol aradan musylmandar toptarymen birge Mekkege bet túzeısiń. Parohod esh jaqqa ketpeıdi, seni kútedi, árıne tıisti adamdar men tar qorshaýdaǵy qoılardy jınap bitirgenshe. Men de bes somdy berdim, óıtkeni qasıetti kisi — qajy atanyp, ózimniń aqymaq basyma jasyl sáldeni oraý úshin.

— Sóıtip men qajetti qaǵaz ben parohodqa bıletti de aldym, sosyn Ashhabadqa barar jolda Varýn-Kala aýylyna, jıren shashty Hýshet degen kisiniń úıine qondym. Men oǵan kúlli kesh boıy Mekke men Mádına týraly, kofe gúl-sheshegin jaryp, taýlarynda bıik pálmalar japyraqtaryn jaıqaltyp turatyn jerler týraly áńgimeni góıittim kelip. Din musylmannyń júregi mundaı qyzyqqa qalaı shydasyn. Búkil kesh boıy maǵan degen qyzǵanyshtan jarylyp kete jazdady. Sosyn qonalqyǵa jańa arbasyna jaqsy at jekken taǵy bir kisi keldi.

Uıqyǵa bas qoıar aldynda Hýshet: "Men oılanaıyn. Bálkim, paıǵambardyń qara tasy ústinen tónip turǵan keshki juldyzdy kórý úshin, Mekkege senimen birge men de bararmyn" — dedi.

"Sen qaıyrymdy bir isti tyndyrasyń" — dep jaýap berdim de uıyqtap kettim.

Men túnde uıqymnan oıanyp ketsem, tósegimniń janynda álde kim júr eken.

— Bul kim? — dedim men uıqyly kózben.

"Uıyqta, — dedi Hýshet. — Men nargıle tartaıyn dep, ottyqty izdep júrmin".

Erteńgisin ol meni qýana qarsy alyp, óziniń de Mekkege baratynyn, biraq maǵan Krasnovodskide qýyp jetetinin aıtty. Shynynda da ol meni Krasnovodskide qýyp jetti. Sóıtip biz ekeýmiz jolaı namazymyzdy oqyp, tamaqqa bolmashyny talshyq etip, uly joldy birge júrip bitirdik.

Sonda biz ne kórdik deseıshi! Biz barhandaǵy qum qansha bolsa, sonsha adamdary bar qalalardy kórdik, Stambuldy kórdik, kóptegen teńizderden kókteı óttik. Mekkede biz kerýen-saraılarda Belýjıstannan, Úndistan men Trıpolıden qajylyqqa kelgen kisilermen túnep júrdik. Men tún balasynda kóz ilmedim, qalyń tobyrdyń ý-shýyn, namaz oqyǵandar ánin, júzdegen túıelerdiń baqyrǵanyn tyńdadym.

Paıǵambardyń qara tasyn bes ret súıý baqytyna ıe boldym.

Úshinshi kúni túnde bizdiń kerýen-saraıǵa Omannan bir kisi keldi, ol kishkene-kishkene solyp qalǵan jemisteri bar, bir butaqty qapqa salyp ákelipti.

Ol, qajylyqqa kelgender rýhy Alla aldynda qýanyp turýy úshin, men kisiniń kóńilin kóteretin — kasak degen aǵashty satamyn dep aıqaılaı bastady.

Biz sol aǵashtyń jemisin satyp alyp, árqaısymyz onyń tórt dánegin juttyq. Biz orys araǵyn ishkendeı-aq, shat-shadyman kúıge túskenimizdi sezdik. Máz-meıram bolyp kúlip, bı bıledik, bir-birimizge qyzǵylyqty oqıǵalardy aıttyq. Tek tań aldynda ǵana qatty uıyqtap qalyppyz, sodan qaıdaǵy bir qańǵybas — onyń búkil ata-tegin qarǵys atsyn — meniń chýváktarymdy, Hýshettiń jastyǵy astynan qapqa salynǵan nan men záıtúnniń jemisin jymqyryp áketipti.

Biz úıge qaıtyp oraldyq. Qaıtar jolda men eń sońǵy aqshasyn paıǵambardyń tabytyn kórýge baratyn saparǵa bergisi kelmegen Hýshetke batamdy berdim.

Biraq biz Varýn-Kala aýlyna kelýimiz muń eken, polıseıler jetip keldi de, Hýshetti tutqynǵa alyp, Ashhabadqa aıdap áketti. Men, qajy atyn alyp, burynǵy kúnálaryn oraza tutyp, duǵa-namazyn oqý arqyly ótegen kisige múlde laıyqsyz dórekilik jasaǵanyna túsinbeı, qaıran qaldym.

Dál sol kúni men ne bildim? Biz ketip qalǵannan bir aı keıin, Hýshettiń áıeli, jýas ta kishipeıil áıel, ókimet oryndaryna baryp, Hýshettiń so kúni túnde úıine jaqsy, jaraý atqa minip kelgen qonaqty óltirip, máıitin aýyl syrtyna aparyp kómip, aty men arbasyn Ashhabadqa aparyp satyp, sodan túsken aqshamen qajylyqqa, paıǵambardyń tabytyna táýáp etip qaıtqanyn aıtady. Táýáp etý men dinniń adamdy qandaı kúıge túsiretini mine osyndaı!..

Bekmet sózin bitirdi, ol bul sózdi shynymen aıtyp tur ma, álde kúlip tur ma — ony túsinýge bolmaıtyn edi. Bárıldiń oılaǵanyndaı, ol jaı qarapaıym shal bolmady.

Ol ot basynan turyp, taqtaıdan salynǵan tar úıge, Horobryhtyń sol úıden keneppen qorshap bergen múıisine qaraı júrdi. Ǵuzar onymen birge kele jatyp, osy shal bále, qaıdaǵy joqty aıtady dep kúle berdi.

— Kóńildi shal, óte kóńildi shal! Saǵan myqtap kómektese alady, — dep qaıtalaı berdi bir sózdi.

"Kómekteskende qandaı! — dep kúıine oılady Berıl – Kómegimen qosa munyń ózin de shaıtan alsyn!"

Horobryh pen onyń kún qaqtaǵan kómekshisi Kazanskııdiń kúnge kúıip, qyzaryp ketkendigi sondaı, shashyn aıyryp qoıǵan jeri qandy tyrtyq sıaqtanyp kórinetin — ol ekeýi dalada uıyqtaǵandy jón kórdi. Úı ishinde búıiler men saryshaıandar bar-tuǵyn. Jaǵalaýda olar az bolatyn: sol báleketter súlfatty jaqtyrmaıtyn.

Horobryh pen Kazanskıı kebentaılaryn súlfattyń taqtatasyna tósedi de alańsyz uıyqtady, tek jaǵalaýdy zeńbirekpen atqylaǵandaı bolyp bastalǵan daýyl tolqyny tuz tozańyn burqyrata kóterip, olardy oıatyp jiberdi. Túıeler artyn jel ótine berip, baqyra jóneldi. Horobryh pen Qazanskıı jatqan jerinen atyp turyp, balaǵattap, tuzdy shańnan jylaǵandaı bolyp, úıge kirip jasyryndy.

Berıl de súlfat ústinde uıyqtap jatqan. Túnde súlfat kókshil otpen jyltyldaıdy. Súlfat tósegi bala kezde oqyp, umytyp qalǵan ertektegi hrýstal tósek tárizdi, shuǵyla shashyp jatady.

Horobryh shylymyn shegip, jýan daýsymen gújildep otyr. Muratty shyǵanaq sýyna on shaqty ret zorlap shomyldyrý kerek, sonda onyń revmatızminen kóshpeli el aýzynda tek áńgime-sóz ǵana qalady. Berıl joldas, siz osy máselemen shuǵyldansańyz qaıtedi, áıtpese jurt ony túrikmenniń áýlıesi dep ketedi de óte yńǵaısyz jaǵdaıda qalamyz.

— Sizderdiń taýsylmaıtyn ázil-qaljyńdaryńyz-aq meni jalyqtyryp jiberdi. Árıne men onyń dertin sizdermen eregiskende ádeıi jazyp jiberemin. Men buǵan baıaǵyda bel baılaǵanmyn, — dedi Borıl.

Horobryh kópke deıin uıyqtaı almady. Erteń taýdy tesip, jol salý jumysyn bastaý kerek edi. Jumysshylar az bolatyn, olardyń ózi súımenmen áktasty soǵýdan júreksinedi.

Horobryh, "Menelaı patsha" dep atap ketken qart túrikmen, sybyr-sybysty ushyqtyryp, oqtastyń zulym kıesi bar, kimde-kim kımelep taýdyń júregine jol salsa, sodan raqymsyz qatygezdikpen osh alady deýmen boldy.

Horobryh tań sáriden Ǵuzardy atqa mingizip, kórshidegi qarasha úılerge jurtty jumysqa shaqyrýǵa jibermek edi, árbir jumysqa tartylǵan úı úshin, ol Ǵuzarǵa on somnan aqsha tólemek boldy.

Tres, Mahachkalanyń tájirıbesine eliktep, soltústik kásipshilikterinde súlfat óndirýdi baseındendirý ádisin qoldanbaq edi.

Bul úshin keýip qalǵan bir kóldi iriktep alyp, nómir 6-shy qol dep atady (kúlli keńistik ataýlydaǵy ınjenerlerdiń bári túgeldeı dúnıeniń bárin nómirleýge aıryqsha qumar keledi).

Osynaý kólge shyǵanaqtan jarma (kanal) qazyp, joldaǵy shaǵyn taýdy úńgip, júz otyz metrlik týnnel salý kerek edi, sodan keıin kúzde osy jarma arqyly álgi kóne qarabuǵaz sýyn aǵyzyp, tereńdigi úsh metrlik deńgeıge jetkizý qajet boldy. Osynaý sý sodan keıin bir sharshy shaqyrymdyq kólemde elý santımetrlik jaýyn jaýdyrýy kerek edi. Ystyq jel men mı qaınatarlyq kún — kún saıyn — kóldiń betindegi mırabılıt qabatyn qalyńdyǵy úsh santımetrlik súlfat plenkasyna aınaldyrýy qajet bolatyn.

Kól betindegi súlfat birqalypty jatady, onyń beti ústeldeı tep-tegis, sol sebepti de ony mashınamen de jınaýǵa bolady. Tres jınaǵysh mashınalarǵa zakaz berip, jumysty tezirek aıaqtaý úshin, Horobryhty qyspaqqa ala bastady.

Keshegi kóshpelilerge kúrekti qalaı ustaýdy úıretemin dep, Qazanskıı áýelgi kezde kóp azaptansa da, kanal belgilengen ýaqytynan erte bitti. Olar onyń syrtyn udaıy ústine qaratyp, teris ustaýǵa tyrysty, osy shaıtan alǵyr mashınany ıgerý jolynda olardyń da shekken azaby az bolmady. Biraq sosyn jumys ońǵa basty.

Jarma taýǵa baryp tireldi. Erteńgilik "Menelaı patsha" Horobryhqa kelip, jumysshylar jaǵalaı dindar bolǵandyqtan da taýdy buzýdan bas tartady, áıtpese, Alla búkil dalany qara qabyqpen jabady da taýdyń kıeleri sýdy aǵytyp, kıiz úılerdi ishindegi adamdarymen, túıe-múıelerimen, bolmashy buıymdaryn qosa, tasqynǵa qaryq qylady, — dep qorqytty.

— Qarıa, — dedi Horobryh qulaq tundyratyn daýyspen, — qurmetti kisilerdi úıińe jına. Men de baraıyn, sosyn biz taýdyń kıesi jóninen sóz qozǵaıyq. Jurt seni alapesten saqtaıtyn duǵany biledi deıdi, al men taý kıesinen saqtaıtyn duǵany bilemin. Alla árkimge keregin beredi: — kesirtkege quıryq, esekke — qulaq, al aqyldyǵa — kúızelisten qutqaratyn sóz beredi.

"Menelaı" ketip qaldy. Berıl Horobryhtiń osy sıaqty "fokýstary" jaqsylyqqa aparmaıdy dep esepteıdi. Qazanskıı taýdy dınamıtpen jaryp, jumysshylarsyz-aq isti tyndyraıyq degendi usyndy. Horobryh kúlip jiberdi:

— Birinshi jarylystan keıin-aq barlyq kıiz úıler jıylyp, shólge qaraı zytyp beredi, sosyn siz narzan sýy tıelgen barjany ákelseńiz de, olar bul araǵa jolamaıdy. Bulardyń tilin tabý kerek. Men ortaazıalyqpyn, maǵan senińizder.

Bárinen buryn Horobryh "Menelaıdyń" úıine bir quty kók shaı aparyp berýge ámir etti. Osy bir dárihananyń ıisi shyǵatyn ashshy sýsynsyz eshbir kúrdeli jumys ornyna kelmeıtin. Shaı jurt kóńiliniń kirbeńin ketirip, qajetsiz qorqynyshtan aıyqtyratyn.

Biraq kúndiz búkil istiń shyrqyn buza jazdaǵan oqıǵa boldy. Murat Bárıldiń azǵyrýyna kónip, shyǵanaqqa baryp shomylady. Qazir ol qarasha úı ishinde jany ushyryp oıbaılap jatyr. Onyń shybyn-shirkeı talap, bórtip ketken denesin qarabuǵazdyń tuzdy jebir sýy ottan beter kúıdirip barady.

Túrikmender tolqı bastady. Bekmet dereý ólim aýzynda jatqan baıǵustyń haram qanyn aǵyzbaq bolyp, ketik ustarasyn alyp, jalaqtap jetip barady, biraq sol sátte Berıl de kelip úlgiredi:

Onyń — Joǵal! — dep aqyryp jibergeni sondaı, Bekmettiń ustarasy qolynan túsip, ury kózi oınaqshyp ketti. — Qurt qarańdy, sandalbaı! Tiri adamdy keskileý de sán be eken!

Ol Murattyń aqshyl sáldegúli sheshek atqan qyzǵylt ystandy aıaǵyn kóterip, birneshe ret onyń tizesin tez-tez búgip jazdy. Túrikmender keıin sheginisip, tynystaryn tartyp tura qaldy. Olar tizeniń qatty syrtyldaýyn kútken edi, biraq eshteńeni de esitpedi. Tym-tyrys múlgigen tynyshtyqta qarasha úıden júz qadamdaı jerde jatqan túıeniń kúıis qaıyrǵan únine deıin estildi.

Murat yńqyldaýyn qoıdy.

— Qalaısyń? — dedi Berıl saltanatty únmen. — Buǵan bir shelek tushshy sý ákelińdershi, shomylsyn.

Túrikmenderdiń úrpıisken túrinen shyndap shoshynǵany kórindi. Bularǵa tek bet-aýzyn, qoly men aıaǵyn ǵana jýýǵa ruqsat etetin shól zańyn myna murnyna áınek mashınasyn qondyryp alǵan áıel tabanymen taptaǵanyn qarashy.

Murattyń kempirinen basqa eshkim de selt etpedi. Ol bir shelek sý ákeldi. Bári de qarasha úıden jylystap shyǵyp, Murattyń paıǵambar atyn jónimen de, jónsiz de atap qoıyp, raqattana daýystap, shoıyn qazan ústinde shalpyldatyp jýynyp jatqan dybysyn ańtaryla tyńdap tura berdi.

Sosyn ol ǵumyryndaǵy tuńǵysh ret shomylýdan birtúrli tyńaıyp, júzi jaınap shyǵa keldi de, baıaý basyp Bárılge baryp, qolyn keýdesine basyp, oǵan ıilip taǵzym etti. Ol sol sátte ózin birinshi ret qyz alyp qashqan bozymdaı sezindi.

— Horobryh, — dedi Berıl aqsaqaldar keńesine barǵaly jatqan ınjenerge, — búgin bizdiń kásipshilikterde Qazan revolúsıasy bastaldy. Kóshpelilerdi bir ornynan qozǵasań boldy, sosyn ári qaraı jeldeı esip, júre beredi.

— Men ony sizge baıaǵydan aıtyp kelemin, — dep jaýap berdi Horobryh.

Berıl jadyn tintkilep, qansha oılansa da ınjenerdiń osy tárizdi bir sózdi ózine qashan aıtqanyn esine túsire almaı-aq qoıdy.

Aqsaqaldar keńesi eki saǵatqa sozyldy. Áýeli olar shaı iship otyryp, Adaı dalasyndaǵy shóptiń shyǵymy óte nashar ekenin, Qońyratqa baratyn kóne kerýen joldaryn qum basyp qalǵanyn sóz etti.

Horobryh áńgimege aralaspady, biraq ishteı alań bolyp, elgezek tyńdady. Syrttan bir túrli túsiniksiz dybystar estilip jatty. Túrikmender úılerin jyǵyp jatqan tárizdi.

Sosyn Horobryh sóılep, týnnel jaıyn sóz etti, ony taýdaǵy úırenshikti qudyqtarmen salystyrdy. Ol túrikmenderdiń ataǵy jer jarǵan batyr jurt ekenin esterine saldy. Súlfatty keremetteı móldir tas — áınek jasaýǵa jáne maqta egistigin tyńaıtatyn ún jasaýǵa bolatynyn sóz etti.

Túrikmen Taıbazar birinshi bolyp túregeldi:

— Men baramyn. Temir taıaǵyńdy ákel.

Ekinishi bolyp Nıazov degen qazaq kóterildi.

— Aý, duǵa oqymaımyz ba? — dedi Bekmet taýy shaǵylǵandaı qyshqyryp.

Ony tynyshtandyrý úshin Horobryh jadyna birden túse qoıǵan óleń joldaryn aıtty:

Aıtyńyzshy, maǵan, aǵaı Bermepti ǵoı fransýzǵa jaı Ort uıpaǵan Máskeýdi

Shaldar saqaldaryn sıpap, seńseń bórikterin ızep maquldady.

Horobryh syrtqa shyǵyp, bireýdi uzaq balaǵattady.

Berıl, Horobryh qosyreılenip, esýastyq jasady, — dep eseptedi. Horobryh ıyǵyn qýshıtty da qoıdy:

— Bos sóz! Siz nege kári aqymaqtardy kúnásiz ázilden qorǵaısyz? — dedi.

Qımyl-árekettiń tap osyndaı azıalyq ádisteri Bárıldiń ashýyn shaqyrady, biraq kóp uzamaı ol da ashýlanbaıtyn boldy: taý baýraıynan soǵylǵan súımender daýsy talyp estile bastaǵan edi.

— Biz shóldi, búıi sıaqtandyryp, janshyp tastaımyz, — dedi de Horobryh taýǵa qaraı júrip ketti.

Tamyz týdy. Ol kisi tózgisiz órtti lapyldatyp ala kelgendeı, ystyq, aspannan appaq tuz sıaqty keń óristi ózen bolyp quıylyp jatyr. Shań-tozań kisi terisiniń tynys sańylaýlaryn bitep tastady. Adamdar terleı almaıtyn boldy, sonyń kesirinen qapyryqty sezip-túısinýdiń aıaǵy bas aınalýyna aparyp soqty. Kisi qany qoıýlana tústi, Horobryh onyń aýyrtpalyǵyn óz tánimen-janymen sezdi. Adamnyń kúre tamyrlarynda aǵash jelimi qatyp qalǵan sıaqty kórinedi.

Túrikmender taqyldatyp taýdy tesip jatyr. Ystyq olardy óshiktire túsken tárizdi. Súımender soqqysy qaharly da qatygez. Qazir endi taýdyń kıesi eshkimniń de esine kirip shyqpaıdy. "Menelaı patshany" jurt syrtynan kúlki etip, qorqaq dep ataıdy.

Qarıalar ilbip áreń júrip týnnelge keldi, sosyn onyń kóleńkesine kelip otyrdy da shólde buryn bolyp kórmegen jumystyń qaınap jatqanyn baqylady. Olar týnneldi salyp bitirgennen keıin, qarasha úılerdi Bektashqa aparý kerek deıdi, óıtkeni "aǵash nárgıleli" adam (olar aýzynan trýbkasyn tastamaıtyn Horobryhty osylaı dep ataıtyn) soltústiktegi kásipshilikterden Bekdashqa deıin temirjol tartqysy keletin kórinedi. Taǵy da orystar jınalmaly úıler ákelip salady, olarda eshqashan da qarasha úıdegideı búrgeler bolmaıdy desedi, buǵan qosa, Máskeý kúlli túrikmen balalaryn saýattylyqqa oqytyp úıretedi jáne shól dalada zaýyttar men sulýlyǵy Hıýamen teń túsetin qala salatyn kórinedi.

Berıl durys aıtypty: kóshpeliler bir ornynan qozǵalyp, jyljyp júrip ketken edi.

Shól adamdaryna tán baı fantazıa Qarabuǵaz jaǵalaýynda bastalyp jatqan isterdiń bárin ańyzǵa aınaldyryp jiberetin edi.

"Menelaı patsha" býyn-býyny syqyrlap: endi birneshe onjyldyqtardan keıin shól-baıabanda baý-baqshalar gúldep, tushshy sý maqta egistikterinde jaltyrap jaıylyp jatady deıdi, — dep shaǵynatyndy shyǵardy.

Murnyna áınek mashına qondyryp alǵan áıel: adamdar qazir jańbyrdy qoldan jaýdyrýdy úırendi, endeshe shólde de jańbyr molynan jaýatyn bolady degendi aıtty. Alla qatelesip, buny, "Menelaıdy" tym erte týǵyzypty. Qaıteıin-aı, týǵan ólkesiniń, baqytty Meshedısserdiń jaǵalaýy tárizdi, gúldengen kezin kórmeı ólýge týra keletin boldy.

"Menelaı" jas shaǵynda parsynyń Meshedısseri jaǵalaýynda bolǵan edi, sondyqtan da ol, meıram kúnderinde balkondarda tańǵajaıyp kilemder qalaı jaıýly tursa, tap solaı, teńiz ústinen tónip, salbyrap turatyn apelsın toǵaılary men jańǵaq ormandary týraly áńgimeni ómir boıy aıtýdan jalyqqan emes.

Ol — Meshedısser! — dep daýystaıtyn, sosyn ál-dármennen aıyrylyp jylap jiberetin, sóıtip óziniń atamekeni — Sýıly qudyǵyn shynar toǵaıy qorshaǵan kókoraı shalǵyndy kúıinde kóz aldyna elestetýge tyrysatyn.

Kún ótken saıyn ómir ózgerip, túsiniksiz bolyp barady jáne biraz nárseni oıdan shyǵarýǵa, oılanyp-tolǵanýǵa asa baı múmkindikter jasalyp jatyr.

Shyǵanaqqa bir ǵajap mashına keldi. Ol sý túbin qazady. Budan keıin ekinshi mashına paıda boldy, ol shyǵanaq túbindegi qoımaljyń sýdy nasospen kanal arqyly kólge aǵyzyp turýy kerek. Hakım jańa mashınalarǵa qarap, eki kún boıy úrdi de qutyryp ketti, sosyn ony Ǵuzar atyp tastady.

Sodan keıin báıge jarıalandy. Báıge týraly jarqyn oı Horobryhtyń basyna uıqysyz ótkizgen túnderiniń birinde kelgen edi.

— Biz qum arasynda jarys ótkizemiz, — dep eskertti ol Bárıldi erteńgisin.

Berıl oǵan kúdiktene qarady: myna ınjener taǵy da qıalı birdeńeni bastaıdy bilem. Termometr alpys bes gradýsqa jetkende qaıdaǵy jarys týraly sóz qozǵaýǵa bolady!

Berıl sońǵy kezderi, ásirese áıeldermen kóp aınalysqan. Ol áıelderdi qolyn jýýǵa úıretti jáne ıt jemeı tastaǵan qatty qabyqtardy balalardyń aýzyna tyǵa salmańdar dep eskertti. Qoldy jýý týraly oı bir kúni keshke salym, aspaz túrikmen áıeli taqtaı úıdi mekendeýshilerge juqa nan ılep jatqanda aıdan anyq bolyp esine tústi.

— Siz qalaı oılaısyz, ana áıel juqa nandarǵa qansha qadaq kir-qońys qosty eken? — dep surady ol Qazanskııden.

— Báribir jep qoıamyz, — dep enjar jaýap bere saldy Qazanskıı.

— Ol shólde turý jaǵymdy da jeńil óıtkeni munda eshqashan "sózbuıdaǵa salý joq" dep, soǵan ımanyndaı senetin. "Sózbuıda" dep hat-qaǵazdardy, qarym-qatynasty jáne telefonogramlardy aıtatyn.

Juqa nandardyń bárin bir otyrǵanda jep qoıdy, biraq Berıl oǵan qol sozbady. Ol endi túrikmen áıelderimen shuǵyldana bastady. Báriniń de asqynyp ketken aýrýy bar, otyz jasynda túrikmen áıeli kempirge aınalady, bala tabý qabiletinen aıyrylady, sosyn aýyzdaryn jaýlyqtarymen jaýyp júredi.

Týnneldiń jumysy aıaqtalyp qaldy.

Taýdyń eki jaǵyndaǵy eki top adam bir-birine qarsy kele jatqan, endi birer kúnde kezdesýleri kerek. Tap sol kezde týnnelde Horobryh báıge jarıalady.

Báıge — tańdaýly shabandozdardyń jarysy. Sol shabandozdyń bireýiniń aldyna qoshqardy kóldeneń salady. Kimde-kim shaýyp kele jatyp, qoshqardy julyp alyp, jantalasa umtylǵan basqa da básekelesterine shaldyrmaı, tóreshiler otyrǵan shatyrǵa aparýy kerek.

Jarys sóziniń uǵymyn túrikmender arasyna sińirý úshin, ol oǵan teńeý jolyn qoldanýǵa bel baılady. Ekpindi jumysty ol báıge dep atady. Áktastyń eń sońǵy qabatyn opyra tesip, kezdesýge kele jatqan top adamyna kimde-kim qolyn birinshi bolyp sozsa, sol jer qazýshy búkil jer qazýshylar ishindegi tańdaýly jumysshy bolyp sanalady.

Eki jaqtan da alty-alty adamnan eriktiler qoıyldy da báıge bastalyp ketti. Shaldar aqyryndap týnnelge kirdi, óıtkeni sheshýshi sóz solarda bolatyn.

Jumys kezinde jurt ysqyryp, ýlap-shýlap, qarqyldap kúlip turdy. Áktastyń qabyrǵadan qoparylyp túsken árbir dóńbegine kópshilik máz bolyp, qýanysyp qalady.

Taý gýildep, dirildep turdy.

Berıl, adamdar aıqaılasyp, shýlasyp jatqan týnnel aýzyna balalardy jýytpaıdy, ondaǵy jurttyń yzyshýyt — qymǵýyt bolyp jatqany sondaı, olar jantalasa tóbelisip jatqan sıaqtanady. Berıl raqattana kúlip, balalardy shetkerirek ysyryp tastaımyn dep, qara terge tústi, aqyrynda aǵylǵan ter onyń kózáınegin murnyna qozǵaı bergende, ol jerge túsip, synyp qaldy. Balalar tus-tusqa tura qashty. Tap sol sátte týnnel ishinen kúrkirep shyqqan daýystyń kúshtiligi sondaı, Bárıldiń tula boıy titirkenip, synǵan áınegin de izdeýin toqtatty.

Eki top bir-birimen kezdese ketti. Birinshi sańylaýdy Ǵuzar uryp tesedi. Keshke taman týnnel jumysy da aıaqtalǵan edi.

Shaldar jumystan tolqyp, tebirenip qaıtty. Týnneldegi báıge ózderiniń jastyq shaǵyn, Mańǵystaýdyń borly toqal taýlaryndaǵy at jarystaryn esterine túsirdi. Búkil kesh boıy qarasha úılerde dabyr-dúbir áńgime basylmady. Jurttyń bári qabyrǵany birinshi bolyp, jer qazýshylardyń ishindegi eń qaırattysy dep esepteletin Nıazov emes, Ǵuzardyń teskenine tańǵalysty.

Berıl kózin syǵyraıtyp, uıala kúlimsireıdi. Búkil shyǵanaqty tuman kúrgeleıdi, sol tumanda joǵalǵan juldyzdar, alaýlaǵan ottar, Horobryh trýbkasynyń qyzǵylt shoǵy adasyp júrgendeı bolady, sý men kógildir súlfat jyltyldaıdy. Áıeldiń jaqynnan ǵana kóretin múkis kózi osynaý tanys jerlerdiń bárin kóńildi bir pesanyń sándi-sáýletti dekorańıasyna aınaldyrǵan tárizdi.

Ǵuzarǵa kásipshilikterdegi birinshi maqtaý qaǵazy berildi, onda Ǵýzardyń búkil jaǵalaýdaǵy jer qazýshylardyń ishindegi tańdaýly, ekpindi jer qazýshy ekeni jazylǵan edi.

Ǵuzar qaǵazdy bıpazdap qoınyna saldy da qarıalarmen birge kók shaı ishýge bardy, mundaı uly qurmetke ádette eń ozyq shabandozdar ǵana ıe bolatyn.

Horobryh shydaı almaı, sol keshte kóshpelilerge arnap úndeý jazdy. Ol muny jumysshylardy tartabandy temirjol salýǵa qatystyrý úshin, kershi qarasha úılerge taratqysy kelgen edi.

Uzyndyǵy otyz shaqyrymdyq joldy kásipshilikten Kaspıı teńizine deıin tartýy kerek edi, ondaǵy Bekdashta, baıaǵyda, shyǵanaqta "Daǵystan ottary" qojalyq etip turǵan kezde, kemejaıy salynǵan bolatyn. Súlfatty teńizge túrikmen qaıyqtarymen tasıtyn. Ol óte qymbatqa túsken. Qaıyqtar qatar-qatar bolyp, táýlikter boıy, teńizdiń tynyshtalýyn tosyp, qumdaýyt qaırańda tizilip jatatyn. Daýyldy kúnderi qaırańda turý óte qaýipti edi — shyǵanaqqa jaqyn jaǵalaýdyń bári qıratylǵan qaıyqtar men shhýnalardyń synyqtarynan qaraıyp ketken bolatyn.

"Kóshpeliler! — dep jazdy Horobryh. — Sovet ókimeti sizderdiń elińizdi gúldengen egistik pen baýǵa aınaldyrý týraly qaýly shyǵardy. Qarabuǵazdan biz tańǵalarlyq tuz óndire bastadyq; odan áınek jasaıdy jáne júzimdikterdiń, maqta men júgeriniń nár-qunaryn arttyratyn undy shyǵarady.

Kóshpeliler! Qarasha úılerińizdi kólikterińizge artyp, Ala Tepe kóline baryńyzdar, sol arada sizderge sý men aýqat beriledi. Óli shólderdi qýalap, sergeldeńge túsýlerińizdi qoıyńyzdar da jumysshy bolyńyzdar, óıtkeni jańa zaman keldi. Ólmeıtin jan joq, eski ómir de tap solaı óledi. Baqytsyz ómirden ashynyp, yzaqor bolyp ketken shaldardyń sýmańdaǵan sýyq tiline senbeńizder".

Erteńine tań sáriden Ǵuzar qarasha úılerdi taǵy da aralap, shapqylap júrdi, al kelesi kúni keshke salym mań-mań basqan túıelerine kıiz úıdiń jabdyǵyn, ýyq-keregelerin artyp, balalardy otyrǵyzǵan kósh saltanatty túrde qunarsyz jaǵalaýmen júrip, Ala Tepe jaǵyna qaraı bettedi.

Ǵuzardyń marapattalýyna baılanysty Berıl jumysshylardyń jınalysyn ótkizdi. Osy jınalysqa birinshi ret uıań áıelder keldi. Olar jurttyń artyńda jaıǵasty da tipti bir-birimen sybyrlasýǵa da júreksinip, seskene berdi.

Borıl shılanynan zapastaǵy kózáınegin uzaq izdep, taba almady da buǵan kádimgideı renjip, jınalystan keshigip qaldy. Ol "Menelaıdyń" qarasha úıine kelgende alqa-qotan otyrǵan túrikmender selt etpedi. Álgi sýdyr Bekmet birdeńeni aıtyp jatyr eken, shamasy óte tartymdy qyzyq nárse me, qalaı, áıteýir Ǵuzarǵa deıin, onyń maljańdaǵan aýzynan kózderin jazbaı otyr eken.

Berıl jaqyn kelip, qulaǵyn tosty. Ol áńgimeniń bas jaǵyn tyńdaýdan keshigip qalypty, ony orta tusynan tyńdaı bastady.

Berıl ańyzdy jaqsy kórmeıtin. Shyǵysta bolǵan árbir adam shyǵystyń atyshýly ańyzdaryna asqan saqtyqpen qaraıdy. Ańyzdardy sıpattaýǵa beıim turatyn qysyr sóz ıeleri Orta Azıanyń barlyq kólderi men ózenderiniń, qalalarynyń attaryn sol ańyzdarmen baılanystyrady.

Biraq Bekmettiń ańyzy aıryqsha eken. Ol ony teńsele aıtyp otyr:

— ...Ol Faıreddınge bylaı deıdi: "Osyndaǵy kisiler bitik bıdaıymen, tátti júzimimen, bylǵarylarymen, jumsaq júnderimen, záýlim ormandarymen, semiz balyǵymen maqtanyp jatyr. Al, seniń ólkeń nesimen baı?" Faıreddın úndemeıdi. Mine, jurttyń bári Máskeýge sezge kelip jatyr, sonda árkim óz nársesin aıtady, tek jalǵyz sen ǵana úndemeısiń. Káne, dosym, qoryqpa, aıtaryńdy aıt. Sizder óz ólkeńizde nemen kún kórip jatyrsyzdar, osy zamannan neni kútesizder?"

Faıreddın jylap qoıa beredi. "Joldas-aý, Abdalla atalyǵynan shyqqan kart túrikmen, myna, men, sizderdiń bárińizdiń aldynda ne aıta qoıaıyn? Qazirgi ýaqytta qudyqtarymyzdaǵy sýdyń sońǵy tamshysyn urlap jatsa, keshegi júzimdikti qum kómip jatsa, biz ýaqyttan ne kútýshi edik? Men Ústirt jáne taǵy Qaraqum dep atalatyn elden keldim. Biz qaıyrshylyqpen, shóldeýimizben, qummen jáne tuzben baımyz. Joldas, siz kedeılerdiń baqyty týraly oılaısyz, al biz sýdy oılaımyz. Biraq sý joq! Alla bizdiń jerimizdi on arshyn tereńdikke deıin, tandyryn keptirip qoıǵan, tipti janbyrdyń ózi jerge jetpeı qurǵap qalady. Ózender qum astymen aǵyp jatady, biraq olardyń da sýy, parsy apelsınderiniń qabyǵyndaı ashshy. Temirdiń zamanynan beri bizdiń elimiz solýmen keledi. Joldas, buǵan ne shara? Tómendegi jerdiń bári bos emes, joǵarydaǵy jer de bos emes, endi bizge jer betinen oryn bolmaı tur. Sen ulyqsyń, jáne sen qudyrettisiń. Sen úlken adamsyń, seniń qulaǵyń sergek, kóziń jiti, — biraq sen bizge, túrikmenderge, nemen kómek kórsete alasyń? Mine, sol sebepti de men uly quryltaıda úndemeı otyrmyn.

Sonda Lenın kúlip jiberedi de kart Faıretdınge: Alla jasaı almaǵan, Temir jasaı almaǵan isti bólshevıkter jasaı alady, Faıreddın", — deıdi.

Faıreddın basyn shaıqaıdy.

"Eger sen búkirmen birge júrseń, — boıyńdy onsha soza berme, onyń búkirligi jurt kózine túspes úshin. Eger sen Qaraqumnan kelgen kisimen sóılesedi ekensiń, sen oǵan kúlme, múmkin emes nársege ýáde berme", — dep jaýap beredi ol.

Osyny aıtady da Faıreddın shytynyp, ketip qalady.

Biraq sol keremet júzege asyrylady. Kúzge taman Faıreddınniń qarasha úıine, Horezmge kóptegen ınjenerler, temir túıege uqsaıtyn mashınalar kelipti, qaıyqtardan sementti túsirip jatyr deıdi, bólshevıkter myńdaǵan jyldar boıyna keýip jatqan Amýdarányń Uzboı dep atalatyn eski arnasyna sý jiberedi eken degen sybys jetedi.

Uzboı, ózennen bir búıirge, kerýender on kún boıy júretin, naǵyz sýsyz shólge qaraı, shyǵandap ketedi.

Faıreddın bólshevıkterdiń balalyq isine kúlgen de qoıǵan. Odar Uzboı túbiniń sazdan turatyn qatty jerleri de baryn, al úsh kún boıy sý kórmegen myń qodas sıaqty, sýdy soryp alatyn borpas qumdy jeri de bar ekenin bilmeıdi ǵoı. Árıne, Uzboıǵa tutas bir teńizdiń sýyn saryldatyp quıýǵa da bolady, biraq qum bir saǵat deńgeıinde ony obyp alady da arnada tek óli balyqtar men tuzdy kóbik qana qaldyrady. Shóldi jeńýge bolmaıdy, túıeler men sekseýil jaıdan-jaı jaratyla salǵan joq qoı.

Faıreddın kúlgen saıyn, bólshevıkter jarmany qazyp, bógetti ornata beredi. Uzboıdyń yspa qumdy túbi bar jerlerine olar asfált quıyp, bitep tastady.

Mine, sonymen uly saltanat kúni de keldi. Amýdyń tunyq sýy aǵyndap Uzboıǵa quıyldy, al shege qum onyń bir shelegin de urlaı almady.

Biraz jyldardan keıin qumǵa maqta egilip, júzim men injir, qaraǵash ósetin boldy. Shólirkep ólgen ıttiń keýip qalǵan tili sıaqty, kedeı el, jurttyń sharap ishkeni tárizdi, móldir sý ishedi.

Faıreddın qoı soıyp, eldiń bárine et asatty, egile jylap, kishkentaı balalarǵa ermek etsin dep bir kezde Mekkeden satyp alǵan jasyl shalmasyn syılady, ilgeride ol sol shahardaǵy paıǵambardyń qara tasyna kóz jasyn tókken edi. Endi qazir qart Faıreddın jańa jarmada sý bólýshi qyzmetin atqarady jáne ózi túıe sıaqtanyp, mańǵazdanyp júretin boldy.

Bekmet hıkaıasyn bitirgesin, túrikmenderdiń bári Bárılge burylyp qarasty. Olar kútip otyr.

— Joldastar! — dedi Berıl, onyń tamaǵy qurǵap sala berdi. — Joldastar, men sizderge Bekmetten artyq eshteńeni de aıta almaımyn.

Sol-aq eken, Bekmet ornynan tez túregeldi. Ol ázer degende taramys saýsaqtarynyń ushyn jerge tıgizip, Borılge taǵzym etti de:

— Sen maǵan beker renjısiń, qaraǵym. Aqyldy adamdar: "Gúldenip ósetin el aqyndar men batyrlardy týdyrady, al óshetin el — shań-tozań men ákimderdi órbitedi", — depti ǵoı. Sizder batyr bolý úshin týǵansyzdar, al men aqylsyz kári jyrshymyn, — dedi óziniń de qadirin túsirmeı.

Berıl qorshaýdyń ishinde otyryp, uzaq ýaqyt sińbirindi. Horobryh onyń qaıda júrip tumaýratqanyn surap, kólgirsip tańyrqaı berdi. Bunyń aıaǵy Bárıldiń yzalanyp, shymyldyqtan atyp shyǵyp:

— Ketińiz shaıtanǵa! Siz kárásin kespekterinen ekskavator jasadym dep maqtanasyz. Qandaı danyshpandyq deseńizshi! Sol úshin ınjenerlik oqýdy taýysýdyń kerek bolǵany ǵoı! Sizder bárińiz qosylyp, kári ótirikshi Bekmetke tatymaısyzdar, — dedi daýystap.

— Berıl joldas, — dedi Horobryh — siz meniń abyroı-bedelimdi túsiresiz. Men Bekmetti onbasy etip taǵaıyndadym. Retti jerinde aıtaıyn, onyń qańǵybas jyrshy bolǵanyn siz bilesiz be?

Keshqurym Berıl jaǵalaýdy qýalaı júrip, kóp jerge bardy. Buryn kózáınek arqyly ýaq dál sıaqty bolyp kórinetin juldyzdar, endi qazir shyǵanaq sýy ishinen buldyr qol sham tárizdi mazdap janyp turdy.

Berıl endi qazir búgingi kúndi túgeldeı esine túsirip, shyǵanaqqa qarap, jymıyp kúldi. Ol únsiz jatyr. Sýǵa shaǵylysqan juldyzdar jipteri shyǵanaq túbine baıaýlap shógip jatqan mırabılıt krıstaldarynyń jaryq bolyp tartylyp jatqan izderi tárizdenip kórinedi. Jýsan ıisi ańqyǵan júzdegen surǵylt kóbelekter Bárıldiń aınalasyna úıirile ushyp, bet-aýzyn qytyqtaıdy.

Aýdarǵan Ábilmájin Jumabaev

---