InfoHub Logo

(Iýrıı Olesha)

Men Iýrıı Karlovıch Oleshamen talaı ret kezdeskenmin. Árbir kezdesý jadymda uzaq ýaqyt saqtalyp júrdi. Men qazir sondaı kezdesýlerdiń biri jóninen aıtpaqshymyn.

Bul soǵys dál bastalar kezde, 1941 jyldyń shildesinde bolǵan edi. Men Odessaǵa soǵystan, Tıraspoldiń túbinen áskerı júk mashınasymen kelgen edim, vokzaldyń qasynan mashınadan sekirip tústim de "Londondyq qonaqjaıǵa" qaraı júrdim.

Men adam ataýlynyń qarasy kórinbeıtin Pýshkın kóshesimen kele jattym. Tań aǵaryp atyp keledi. Jaýyn quıyp turǵan.

Soǵystyń alǵashqy kúnderinde Odessanyń turǵyndary ońtústiktiń aq úılerin, sýǵa qoıý etip eritilgen kúıemen, boıap tastady. Áýeden qara úıler, aq úıler sıaqtanyp, anyq kórine bermeıdi dep esepteletin.

Úılerdi boıaý jónindegi, "kamýfláj" degen áýezdi sózben atalatyn kúrdeli shara, is júzinde múlde paıdasyz nárse bolyp shyqty. Jaz jaýyndy bolady. Alǵashqy jańbyrdan keıin-aq, úıler qaıta túlegendeı-aq, shetterinen kir-qojalaq bolyp, aıǵyzdalyp shyǵa keledi.

Men Pýshkın kóshesimen kele jatqanymda, kópten bergi tanys súıkimdi qalany tanymaı qaldym. Bul shynynda da Odessa edi, biraq sonymen birge tipti de oǵan uqsamaıdy. Men ony bir mezette ári óńimde de, ári túsimde de kórgen sıaqtymyn.

Sý aǵatyn qubyrlardan qaıdaǵy bir sumdyq katerli sý laqyldap aǵyp jatyr. Jańbyrdyń qańyltyr shatyrlardy asyǵa tysyrlatqanynan ózge eshbir dybys estilmeıdi. Jaıdarmalardyń jaýynǵa malshynǵan japyraqtarynyń ıisi ǵana jýyrda bolyp ótken shýaqty jaz kúnderin eske túsiredi.

Men ol kezderi, nege ekenin qaıdam, soǵys ózimen birge múlde jańa aýany ákeldi dep oılaıtynmyn. Ol jer ústinen burynǵy eski aýanyń jumsaq ta jyly, tumandy bolyp keletin qabatyn julyp tastady da, ony búkil óńirler men zattardyń syrtqy túr-tústerin ózgertip jibergen, qatal da bos qýyspen almastyrdy. Sony aýa suıyq nıtroglıserınge uqsas bolatyn. Onyń ıisi ashshy dárimen aralastyrylǵan kúıik ıisin eske túsiretin.

Osy bir bóten aýadan ba, áli kósheler men sylpyldaǵan jaýynnan ba, áıteýir men tiri jansyz qańyrap qalǵan qalaǵa kelgendeı bolyp, jalǵyzsyrap toryqqanymdy sezdim.

Sodan da shyǵar, "Londondyq qonaqjaıdyń" ala kóbeń vestıbúlinen men ústinde myjylǵan kóılegi bar, aqshyl kók aspa baýly, saqal-murty qyrylmaǵan qart adamdy kórgenimde, "úh" dep bir demaldym-aý.

Ol bıikteý ústelshe qasynda Aleksandr Dúmanyń "Koroleva Margosyn" oqyp otyr eken.

Onyń aldynda shyraqtyń sary tuqyly sozyla janyp tur. Onyń jalyny ústinen qıttaı aıdar tárizdenip, kókshil aýa úıiriledi.

— Siz kezekshisiz be? — dedim senimsizdeý únmen.

— Solaı deýge de bolady.

— Sizderde túnep shyǵýǵa bola ma?

— Túsiniksiz saýal! — dep shal shamdanyp qaldy. — Qonaqjaıda tiri jan joq. Kez kelgen nómirdi tańdap alyńyz. Alkovymen be, álde alkovsyz be (qabyrǵadan kereýet qoıýǵa arnalǵan shymyldyqty qýys). Eger siz keń peıil jaıdary jan bolsańyz, eki nómirde bir ózińizdiń turýyńyzǵa da bolady. Tipti úsh nómirde de. Jáne de aqy-pulsyz. Gratıs!

Kezekshi kópester men saparshy saýdagerlerdiń eski kádeli sózin aıtty — "gratıs" sózi bul taýar tegin beriledi degen uǵymdy bildiretin.

— Gratıs! Aqsha tóleı alatyn kisi atymen joq pa? — dedim men dálizderden synǵan áınekterdiń dyzyldaǵan únine qulaǵymdy túrip.

— Qaıdaǵy joq! — dep yzalana daýystap jiberdi shal Siz ne, Iýrıı Karlovıch Oleshany esepke qospaısyz ba?

— Ol osynda ma?

— Daýsyz osynda. Ózińiz aıtyńyzshy, ol Odessada bolmaǵanda qaıda bolady? Men Iýrıı Karlovıchti baıaǵydan beri bilemin. Odessa tutas táýlik boıy, karýsel sıaqty, shyr aınalyp jatatyn zamannan beri, ol osynda ósip, osynda turǵan. Bári de: parohodtar da, Ýtochkınderi de, ásem áıelder de, saýyqqoı seriler, kapıtandar, ury-qarylar, ıtalán prımadonnalary, áıgili doktorlar men skrıpkashylar — bári kóz aldymyzdan quldyrap ótti emes pe. Men taǵy kimder kelgenin bilemin! Endi Odessaǵa taýqymet tóndi. Olesha sol kezderi de osynda bolatyn, ol qazir de osynda. Ol — taza odessıt, siz uqtyńyz ba! Qazir ol nómirinde bir ózi otyr. Aýyryp turǵan. Árbir áýe dabyly soǵylysymen, ony azǵyryp, jertólege túsirý úshin, dereý jetip baramyn. Biraq áste tómenge túspeıdi de, birden ázildese bastaıdy. "Solomon Shaevıch, — frıster bombylaǵan kezderi men álgi "Úsh meshkeıde" sýretteıtin shamdardy syndyryp tastamasyn, soǵan abaı bolyńyzshy", — deıdi ol Men oǵan ne dep jaýap bereıin. Hal-qadarymsha men de ázil qashyramyn. Eger bári meniń erkimde bolsa ǵoı, Odessa sol kitapty umytpas úshin, men álgi shamdardyń bárin kúmispen kúptetip qoıar edim deımin.

Men Oleshanyń bólmesine kóterildim. Ol shashy dýdyrap, ústel basynda óziniń iri de emin-erkin qoltańbasymen birdeńe jazyp otyr eken.

Biz súıisip amandastyq. Ol qyrynbaǵaly kóp bolypty. Ábden aryqtaǵan — dızenterıadan — ish aýrýynan aıyqqany osy eken. Eki beti sap-sary bolyp, qýaryp ketipti. Biraq kózi burynǵysha, ishińdegini bilemin degendeı, kúlimsireı qaraıdy. Jáne ár kezdegideı, shabyt qanatyńda qaǵyp alynǵan sátti oı otynan, dál jáne oqys tabylǵan salystyrmalarmen áp-sátte jalt etip tutanyp, dúrildep janǵaly tur. Ol sóılegen sátten bastap, ómir-tirshilik bir túrli qyzyǵyraq bolyp, nurlanyp sala beretin. Sonda nesimen? Onyń ázil-ospaǵy men poezıasynyń otynan, adam júreginiń jaı-kúıin qas qaǵymda dál taýyp, túsine biletindiginen.

Maǵan, Iýrıı Karlovıch ómir boıy eshkimge estirtpeı, danyshpandarmen, balalarmen, kóńildi áıeldermen jáne qaıyrymdy ápendilermen áńgimelesip, syrlasyp júrgendeı bolyp kórinetin (bálkim, ol shynynda da solaı bolǵan shyǵar).

Ol aıtysqanda batyl da pármendi túrde aıtysatyn. Óziniń qarsylyǵyn áńgimelesip otyrǵan kisige aıaýsyz qataldyqpen shanshyp aıta, aıbattanyp shyǵa keler edi.

Oleshanyń tóńireginde, onyń ózi aınalasyndaǵy shynaıy tirlikten muqıat suryptap alyp, qanatty qıalymen bezendirgen, birde qalyńdap, kúsheıe tússe, endi birde seıilip, tolastaı túsetin aıryqsha bir ómir tirshilik ótip jatatyn. Osynaý ómir onyń aınalasynda, onyń "Kúnshildiginde" sıpattalǵan aǵashtyń jamyraǵan japyraqtary men gúlderine toly butaǵy sıaqty shýlap-zýyldap jatatyn.

Oleshada kúndeı kúrkiregen, qudiretti Bethovendik birdeńe bolatyn. Tipti onyń daýsynda da. Onyń jiti kózi tóńireginen kisiniń jany jubanarlyq jaqsy nárselerdi kóp kóretin. Ol solar týraly qysqa da nusqa etip jazatyn, óıtkeni ol "az sóz — altyn, kóp sóz — kómir" degen naqyl-zańdy jaqsy biletin.

Bólmeniń bir buryshynda qoldan jasalǵan taıaq súıeýli tur. Onyń baldaǵynda tor kózdi joldorba ilýli.

— Áne, — dedi Olesha taıaq pen joldorbany ıegimen nusqap, — eń sońǵy sát, eń sońǵy mınýt kelgen kezde, men, jaıaýlap Nıkolaevke, sosyn Hersonǵa qaraı ketemin. Dittegen jerińe jetý úshin, eshteńeni de oılamaı, adymdap júre berý kerek, júre berý kerek, qashan aıaǵyń talǵansha...Iini kelgesin aıtaıyn, maǵan bir karta taýyp berseńiz, mektep atlasynan bolsa da. Maǵan kartasyz júrý óte qıyn bolady.

Men ony tyńdaǵan kúıimde qalǵyp kete beremin. Meniń bir saǵat bolsa da, jatyp tynyǵýym kerek. Olesha eń tańdaýly bólmeni tabý úshin, qonaqjaıdyń qańyrap qalǵan dálizderi arqyly menimen birge júrdi.

Terezelerdiń bári derlik jarylys tolqynynan byt-shyt bolypty. Meımanhana ishin kúreń tústi perdeleriniń shańyn burqyrata jelbiretip, ótpe jel bılep alypty. Oǵan ilese pálmalardyń qurǵap qalǵan japyraqtary sytyrlaıdy.

Meniń uıqym da ashylyp ketken sıaqty. Biz bólmelerdi aradan, olardyń birinen soń birin jaratpaı, tálimen bastadyq: bireýinen jer sabynnyń ıisi shyǵady, ekinshisiniń aınasy synyq, úshinshisiniń álgidegi jarylystan áktiń shań-tozańy basqan "Boıarlar toıy" kartınasy unamady dep...

Aqyrynda biz eń bir aıadaı, kúńgirt bólmeni tańdap aldyq. Onyń terezesi ishki aýlaǵa qaraıdy eken. Onda júz jyl jasaǵan shynarlar tur.

— Blındaj! Qonaqjaıdaǵy eń qaýipsiz bólme, — dedi Olesha.

Men sheshinbesten birden uıyqtap qaldym. Qaıtyp bara jatqan bombardırovshıkterdiń alys gýilinen oıanyp kettim. Batar kúnniń jaryǵy ashyq qalǵan terezeniń kónelikten qabyrshaqtanyp ketken áınegine túsip tur.

Men ushyp turyp, Oleshaǵa bardym. Ol nómirinde bolmaı shyqty. Men ony meımanhana meıramhanasynyń kishkene ǵana kúńgirt zalynan kórdim.

Bul — tarıhı dýmanhana bolatyn. Gazetterdiń esepterinde "onyń qabyrǵalary kóptegen" ataqty adamdardy kórgen dep jazatyn. Tek jaqynda ǵana hrýstalmen, kúmispen, márlen jáne melhıorlarmen jarqyrap turýshy edi. Shaǵyn ústelderiniń kókshil dastarqandary pergament sıaqty sytyrlaıtyn. Júzim shoǵyry tárizdi lústralar onyń áshekeıli de bederli tóbesinde janyp turatyn. Kishkentaı kúmis shelekter toly syqyrlaǵan muz bolatyn, onyń bar máziri de syrly da symbatty edi.

Endi qazir zal bos, alakóbeń, sonaý soǵys ýaqytynyń birden-bir shamy syǵyraıyp janyp tur. Ústine myjǵylanyp qalǵan aq kúrtke kıgen, Odessanyń ózi sıaqty kóri, eki shal-daıashy, Oleshanyń kóńildesteri, zaldy kezip júrip, tym sırek keletin kisilerge qurǵaq shaı men qap-qara jylymshy vermısheldi úlestirip júr.

Olesha ústel basynda ún-túnsiz muńǵa batqan bir negrmen — Odessa kınostýdıasynyń akterimen birge otyr eken.

— Álgide ǵana ushaqtar shabýyly boldy. Siz onda uıyqtap jattyńyz. Siz endi "Odessa úshin" ne aıtasyz? — dedi Olesha maǵan.

— Soǵys bastalǵaly beri qala ózgeripti, tyna qalypty, jáne odessalyqtar ózderiniń dástúrli shıraqtyǵynan aıyrylyp qalǵan tárizdi.

— Be-ker! — dedi Olesha sózin býynǵa bólip, anyqtap. — Odessalyqtar berilmeıdi de ólmeıdi. Olardyń ótkirligi er júrektigimen qoıan-qoltyq birge. Olardyń batyrlyǵy ótkir sózden kúsheıe túsedi. Sizdiń odessalyqtar jónindegi pikirińiz ushqary. Máselen, Dıogen jónindegi oı-pikirińiz sıaqty.

Álbette, men bul arada qosaqqa bos tirkelgenimdi túsindim, Dıogen jónindegi pikirimdi men eshqashanda Oleshanyń kózinshe aıtqan emespin, óıtkeni ondaı pikir mende múlde joq bolatyn. Dıogen, tegi, taǵy bir ótkir nárseni oıdan shyǵarýdyń sebebi bolsa kerek.

— Áne, — dedi Olesha, — jurttyń bári, onyń ishinde siz de barsyz, Dıogendi arsyzdardyń basshysy dep esepteıdi. Ol qaıdaǵy arsyz! Ol jasqanshaq ta topas shal ǵoı. Bylaıynsha aıtsaq, bóshkede turǵan. Bul da sol topastyǵynan. Al bóshke, qansha aıtqanmen, turǵyn jaı. Oǵan aqsha tóleý qajet. Árıne, Dıogenniń eshqashan da tıyny da, drahmasy da bolmaǵan. Bóshkeniń qojaıyny, ótelmeıtin qaryzy úshin, shaldy bóshkeden kóshege laqtyryp tastaımyn dep qorqytady. Sodan keıin Dıogen dos-jarandaryna baryp, qyzaryp turyp: "Bóshke úshin" aqsha berińdershi, — dep kúbirleıdi. Qudaı saqtasyn, sodan keıin qandaı aıqaı-shý, shyńǵyrys bastaldy deısiń. "Bóshkege aqsha?", "Kórgensiz!", "Suǵanaq!", "Arsyz!"

Únsiz negr kenetten qarqyldap kúlip jiberdi. Olesha ony kózimen bir atty da:

— Odessalyqtar qazir, soǵys kezinde de, dál burynǵysyndaı, er júrek, kóńildi de kúlkishil Júrińiz, qalany biraz aralaıyq, bir jer bolmasa, bir jerden eshkimge de, eshteńege de berilmeıtin kári odessalyqty kóretinimizge kepildik etemin. Bul da ózindik bir qaharmandyq, — dedi Olesha.

Biz meımanhanadan shyqtyq. Móldir aýa batqan kún shapaǵynan nurlanyp turdy. Aǵashty alań shýlap jatyr.

Teńiz ústimen Ochakovoǵa qaraı fashıs ushaqtary shyrqap bara jatty. Olardy salmaqpen gúrsildetip, teńiz zenıtkalary ata bastady.

Biz grek bazaryna qaraı bettedik. Oleshanyń sózine qaraǵanda, ondaǵy naǵyz moldavan brynzasyn beretin shaıhana da sońǵy saǵattaryn sanap otyrǵan shyǵar.

Biraq biz grek bazaryna jete almadyq. Jolaı áýe dabylyn qaqty. Mılısıonerler jaǵalaı pıstoletterin tarsyldatyp, áýeni atqylaı bastady (ásilinde, radıodan áýe dabylyn estimeı qalǵandar úshin). Buǵan qosa, olar ótken-ketken kisilerdiń bárin aýlalarǵa aıdap kirgizdi.

Biz birinshi kezdesken aýlaǵa kirdik. Bul kádýelgi grek aýlasy eken. Bundaı aýlany sıpattaýdyń ózi qıyn, onyń búkil ásemdigin bilý úshin, ony kózben kórý kerek, ne onda birneshe kún bolsa da, turýyń kerek.

Bul — jan-jaǵynan eki qabatty eski úıler qorshaǵan, tik buryshty aýla bolatyn. Mundaı aýlalardan syrtqa shyǵatyn jalǵyz jol - kóshege shyǵatyn qaqpa. Grek úıleriniń kúlli qabattarynyń bólmeleri men páterleri syrtqy kóne aǵash aıvandar (terasa) men so aıvandar sıaqty, kónebasqyshtarǵa shyǵatyn.

Aıvandar úıdiń kúlli qabyrǵalaryn qýalap, syqyrlap, teńselip sozylyp jatady. Olar, búkil bólmeler men páterlerge qosymsha qyzmet etetin, jurttyń eń súıikti dıdarlasatyn jeri bolyp tabylady.

Aıvandarda keroeınkany jaǵyp, skýmbrıa men kambalany qýyrady, áıgili "kókshil" ýyldyryqty ázirleıdi, balalaryn shomyldyrady, kir jýady, shapyldasyp janjaldasady (qabat-qabatpen), patefon tyńdaıdy, tipti bıleıdi de.

Biz aýlaǵa kirdik. Ol qańyrap qalypty.

Nemistiń bombylaýshy ushaqtary mıdy shaǵyp qıqýlap, shúıligedi kelip. Bombalar gúrsildep, jarylyp jatyr. Áýe snarádtarynyń jaryqshaqtary aýla tastaryn osqylap jatyr.

Biz jaryqshaqtardan qorǵaný úshin, joǵarǵy aıvan qalqasynyń astyna baryp turdyq. Bizdiń dáp qasymyzda jáshik ústine jaıǵasyp alyp, ıyǵyna jyrtyq protıvogazyn ilgen, qart aýlashy uıyqtap otyr. Ol soǵystyń gúrsili men ysqyrýyna, shań-tozańyna qaramastan, oıanbaı qoıdy. Al so shań-tozańdy kóshe jaqtan býdaqtatyp aıdap kelip jatyr.

Biz qarsy aldymyzdan aýyr esigi bar bir basqyshty kórdik. Ol, sirá, jeke páterge aparsa kerek. Esik syrtyna "Tic dárigeri Vaıntraýb" dep bádizdelgen mys taqtaısha buralma shegelermen bekitilipti.

Famılıa sońyndaǵy qattylyq belgisine qaraǵanda, Vaıntraýb munda atamzamannan beri qonys teýip kele jatqan sıaqty.

— Tóńkeriske deıiı! — dedi Olesha. — Bul sóz qazir "Hrıstos týǵanǵa deıin" nemese "Kúlliálemdik tasqynǵa deıin" degen sıaqty bolyp estiledi.

Basqyshpen deńgeıles perdesi túsirýli venesıalyq tereze bar eken. Onyń ar jaǵynan qaraıyp fıkýstyń japyraqtary kórinedi.

Ushaqtyń gýildegen daýsy shyqty. Temir-jumyrlardyń sýyldaǵan dybysyn jarylys gúrsili úzip jiberdi, oǵan ilese zenıtkalardyń dúrkin-dúrkin atqan úni estildi.

Sol sátte biz eshkim nazar aýdarmaıtyn is-qımyldy kórdik. Shynymdy aıtaıyn, sodan keıin, biz Olesha ekeýmizdiń, sony eske túeirip, uzaq ýaqyt kúlgenimizdi osy ýaqytqa deıin túsinbeımin.

Áldekim venesıalyq tereze perdesin ashýmen serpip tastap, alaqanymen kásekti qoıyp qalǵanda, ol sart etip ashylyp ketti. Terezeniń eki jaqtaýy qabyrǵaǵa soǵyldy.

Terezeden ıyq baýy salbyrap túsip ketken, kóılegi myj-myj, ózi shala-pula qyrynǵan kart evreı suǵynyp syrtqa qarady. Onyń doktor Vaıntraýbtyń ózi ekeni anyq edi. Qolynda gazeti bar. Ol shybynnan qorynyp, so gazetti betine búrkep jatsa kerek. Jarylystar men ulyǵan ushaqtar ony oıatyp jibergen sıaqty.

Ol alaqanymen tereze aldyna súıenip, syrtqa suǵyna berdi. Yzaly qyzyl kózi dolyryp, sary saıtandaı ulyp, aýla ústimen tómendeı ushyp óte bergen jaý ushaǵyna qarap:

— Ne bolyp qaldy? Taǵyda ma? Jalańaıaqtar túge!! — dep aıqaılady.

Ol ushaqtyń artynan ashýlana bir túkirip, terezeni tars etkizip jaýyp, perdeni túsire saldy.

Sol-aq eken, tipti jarylystan oıanbaǵan aýla sypyrýshy, birden oıanyp ketti de, bir esinep:

— Bizdiń aýlanyń eń ójet turǵyny: Napoleon! — dedi qaıǵyly únmen.

Áýe shabýyly aıaqtaldy. Biz kóshege shyqtyq. Aınalany qarańǵylyq basypty.

— Kórdińiz be? Men durys aıtyppyn. Qadymnan kele jatqan, tiri janǵa berilmeıtin Odessańyz, mine, osy, — dedi Olesha.

— Sizdiń jolyńyz sátti boldy, — dedim men oǵan.

Biz "Londondyq qonaqjaıǵa" qaraı júrdik. Opera teatrynyń janynda tamyrymen qoparylǵan jaıdarma jatyr eken. Onyń tamyrlary kóne zaman úıiniń ekinshi qabatyndaǵy balkonǵa ilinip qalypty.

Kirer esik aldynda Jedel járdemniń karetasy tur eken. Ekinshi qabattaǵy tereze túbinen trotýarǵa qyp-qyzyl qan tamshylap jatty.

Teńiz ústinen taram-taram bolyp, tútin ushyp barady. Peresyp jaǵynda bir jer órtenip jatsa kerek. Múmkin, sonaý jaıylma jazyq ústinen aı týyp kele jatqan shyǵar.

"Úsh meshkeılerdiń" shamdaryna eshteńe tımepti áıteýir, men buǵan Oleshadan kem qýanbasam kerek.

Men Olesha týraly áli de kóp nárseni aıtar edim, biraq ázirshe tym aýyr bolyp tur. Ol jýyrda ǵana qaıtys boldy, al onyń aldymyzda oılanyp otyrǵan nurly júzin qalaı ǵana umytarsyń. Jáne onyń eski pıdjaginiń petlısasyndaǵy kishkentaı qyzyl raýshangúldi de umytpaıyq. Men onyń ústinen osy pıdjagin kóptegen jyldar boıy kórgen edim.

---