InfoHub Logo

poves

Qys bolsa búkil Shoqqaıyńnyń shoqynatyn jalǵyz ıkony Óteý. Búkil Shoqqaıynda jekemenshiktiń mańdaıyna bitken jalǵyz mashına da Óteýde. Mashına bolǵanda da sonaý Kóktastan súırep kelgen kóne zamanǵy "Vıllıstiń" qańqasy edi. Qańqa bolsa da alǵashqy kezde "mashınasy bar eken" degizip Óteý baıǵustyń ataǵyn áýdemge aparyp tastaǵan. Mashına dáýletke sanalǵan zamanda júrmese de esik kózinde teńkıip jatqany qanshalyq. Jata-jata qańqasynyń da syry kóshe bastaǵanda, kóligi bar degen Óteýdiń ataǵy óshe bastaǵanda:

— El-jurtqa kúlki bolmaı mynaýyńnyń ne kózin qurt, ne qatynyńdy satsań da munyń ishek-qarnyn tap! — dep Óteýdiń janyn jaǵasynan alǵan Myrza bolatyn.

— Men qashyp qutyla almaı júrgen qatyndy qaı aqymaq ala qoıar deısiń, osynyń ishek-qarnyn sen tapsań, qaıran qatynnyń silekeıin suramaı-aq saǵan bereıin, — dep Óteý ózine jarmasqan.

Eki úıdiń esik kózin satalap júrgen azǵantaı qaranyń bir-ekeýin Nurbıke men Qarańqaǵyrdy qan-qaqsatyp qańqanyń ishek-qarnyn tapqan Myrza edi, áıteýir Óteý qolynyń ismerligi sep bolyp bir jyldyń ishinde tórt aıaǵynan tik turǵyzdy. Sonan beri bul baıǵusta tynym joq. Munyń "bezdeqot" bolǵany da sor bop jabysty dep ótirik kúńkildep, jorta keıigenimen Óteý de aıaq artqysy kelgen aǵaıynnan aıaǵan emes: Shoqqaıyńnyń balasynan baqsysyna deıin mine jóneletin kók esegi de osy, tolǵatqan qatyndardy perzenthanaǵa tastap, shildehanadan jyrǵap qaıtsa, ish tastaǵan bıkeshterge deıin túsikhanaǵa jetkizip salyp subabyn alyp júr. Áıteýir, ár jortqan saıyn bir shıshany bardachógine qystyra kelip, Ótekeńniń ashózegin aýyz shaıqar ashshy sýsynnan úzgen emes. "Bezdekottyń" jalǵyz jaýy — Qarańqaǵyrdan basqa qarǵys estir kúndesi de joq. Qarǵasyn, qarǵamasyn, odan aryqtap qalǵan "bezdeqot" ta joq: qysyr qatyn kúshenbeı-aq butyn kóterse butasyn shyq qylatyn qarys jerdegi toǵaıdan shyrpy basyn syndyryp qaıtýǵa moıny jar bermeıtin Ótekeń kún saıyn kóliginiń myń boltyn júz tekserip, ótirik sharshap, ótirik qajyp, sodan ájeptáýir lázzat alyp, qaıyn jurtyna uryn túsip qaıtqandaı ájeptáýir daraja tutyp júrgeni. Myń bolttyń maıy men benzabaktyń qanaǵatsyz qulqyny Qarańqaǵyrdyń qabyrǵasyn aıazdaı qarıtynyn qaperine ilse ǵoı...

...Ekeýi esikten shyqpaı jatyp eregesken: mal ıesi rúlge óziń otyr dep Vettehnık, men tastap aldym ǵoı dep Altaıdyń ań baspaıtyn qýysynda MAI-dyń ázireıili kútip turǵandaı-aq Ótekeń de qısaıa qalǵany. Bir qısaısa ary jyǵylmasa beri búgilmeıtin Ótekeńdi jeńe almaǵan Myrzanyń eki qoly barankamen alysyp, mal ıesin ishinen "sypaıy" ǵana sybap keledi.

Qatqaq jol qabyrǵańdy qaýsatqandaı. Dym búrikken ózen boıynyń aırandaı appaq tumany mashınanyń shaqyraıǵan qos janaryn aspanǵa alyp qashyp, onsyz da kıreleńi men buralańy kóp shatqal túbindegi órkeshti joldyń oıly-shuńqyryn kóbeıtip jiberdi. Bul shoqyraqpen Kórbıkege jetkenshe kórde ǵana kóretin múńkir-nóńkirińdi tirińde tatatyn shyǵarsyń!..

— Áı, ıt, qolyńdy shyǵaryp otyr!..

Boqtyqpen nyǵarlap bos tastaǵan móshekteı basy bultaqtap, bóksesi yrǵaqtap, kópshik ústinde domalap kele jatqan Óteý kózin ashyp aldy da seni qaıdan kórip edim degendeı Vettehnıkke mólıe qarap, "bezdeqot" kelesi bir móńkigende bardachektiń aıyzyn qandyra súzip baryp eki qolyn qara tonnyń qaltasynan qınala sýyrdy.

— Basyńdy Buqtyrmanyń jaryǵyna tyǵyp keteıin be osy?!.

— Jetisersiń! — dedi.

Ejelden ekeýiniń eń jarasty áńgimesi ereges. Bir emshekten tete ósken balalar tóbeleskish keledi deýshi edi, emshekke talasty deıtuǵyn bir ananyń tóli de emes, ekeýi aǵaıyndas bir atanyn eninen. Ótekeń bir nársesin joǵaltqandaı jan-jaǵyn timiskı sıpanyp, aqyry adasyp júrip Vettehnıktiń qaltasyna tústi de sıgaretin sýyryp shyqty. "Saǵan endigi jetpegeni osy edi!.."

— Sen osy eki qolyńdy shaptyryp tastasań qaıtedi?..

— Jetisersiń! — dedi.

Aýyldy qoıyn aýdanǵa ańyz bolyp ketken bas barmaǵynan basqa qaıraty joq Ótekeń, eki qoldy shaptyryp tastasam nem qaldy degendi taǵy da sol suq saýsaqtyń jyqpylynan syǵalaǵan bas barmaqpen sezdirip edi...

...Dál osyndaı naýryzdyń múıiz qatqaǵynda bólim meńgerýshisi ólerdegi sózin aıtyp Óteýdi boıdaq qoı baǵyp otyrǵan Erǵalıǵa kómekshige jiberse kerek. Toǵyz aı boıy osynyń kelýin kútip otyrǵandaı-aq qoıshynyń kerbez qatyny tolǵatyp, aýdanǵa alyp ketkeni sol eken, tyshqaqqa túıme de qas degendeı alas-qapastyń ústine eldiń birinshi basshysy Zadnúkov kele qalypty. Ár saýlyqtyń jatyryna uryqty sanap salyp, bes aıdan soń sanap otyryp sýyryp alatyn ádet boıynsha naýqanshylap shyqqan beti eken, kelgen boıdan: osy ýaqytqa deıin qoı naǵyp tóldemeı jatyr dep qıǵylyqty salypty. Bular óńkeı sek degenge túsinbepti. Óndirshektep qoımaǵan soń qıtyǵa qalǵan Ótekeń:

— Bulardyń tóli butynda júr, — depti, — tóldese tóldeıtin shyǵar, aılanshyǵyn tigip tastaǵan eshkim joq, jelinin ustap kórseńshi, — dep bir toqty qoshqardy aldyna tosa qoısa kerek.

"Za oskorblenıe lıchnostı" dep aýdan basshysy erý bolyp otyryp bes saǵat boıy boqtaǵan eken, oǵan óti jaryla qoıatyn Óteý me, bes saǵat boıy miz baqpaı otyryp tyńdapty da keterinde ólgen toqty qoshqardyń umasyn kesip alyp, mashınanyń quıryǵyna qońyraý qylyp baılap jiberipti. Ánsheıinde de ájeptáýir ánińdi ápendiniń ázilinen asyryp, teris aınaldyryp jiberetin jurt, Zadnúkovty kórse boldy, kóttiginde nesi bar eken dep suraıtyndy shyǵarǵan. Óteý de sybaǵasyz qalǵan joq: bastyq bes saǵat boıy boqtaǵanda bes aýyz jaýap qaıtara almapsyń ǵoı degenderge, "men eki qolymdy qaltama salyp, bes saǵat boıy saýsaǵymdy shyǵaryp otyrǵan joqpyn ba!"-dep qutylǵan. Sodan beri Óteýmen ursysa qalǵan erkek-urǵashy odan: "áı, qolyńdy shyǵaryp otyr!" deıtin bolǵan, eki adamnyń basy qosylyp ósek aıta qalsa da kúdik týdyrmas úshin eki qoldy qaltanyń aýzynan aýlaq ustaýdy úırenisip edi...

Qyryq shaqyrymdyq osy bir qysqa jol at aryltar alty aılyq barsa-kelmesteı qajytyp boldy. Es bilgennen bergi tabany Buqtyrmanyń jaǵasy men sony saǵalap jortqan qısyq joldyń tasynda qalǵan sıaqty. Tabanyn jol tozdyrdy ma, joq, joldyń tasyn bul tozdyrdy ma, kim bilsin, áıteýir, mynaý tyrpyń tirlikten júıke de tozyp bitkendeı. Qudalyqqa ketip bara jatqandaı shirenip, sıgarettiń tuqylyn saýsaǵy kúıgenshe obyryp emgen Óteýge senimsizdeý qarap qoıdy.

— Eı, óleıin dep jatqany ras pa, álde seniń qyryq ótirigińniń biri me?

— Ótirik deseń, burylyp qaıta ber! Ólse seniń ákeń álet te, oǵan meniń nem ketti?!.

Báse, munyń nesi ketsin. Bóten túgili bólesi qımaıtyn sonshalyqty qymbat ta adam emes edi. Búgingi alpysyn qoıyp, atandaı jigit kezinde attyń ońy men terisin ajyratyp jatpaǵan, dúleı me deseń — basy ornynda, aqyldy deýge — qyryq jyl otasqan qoınyndaǵy qatynynyń atyn jattaı almaı jańylyp júrgen áshkúdiktiń Óteýge kádiri ótpegen soń bylaıǵy jurtqa onyń bary ne, joǵy ne!..

...Ekeýiniń de ákesi bir kúnde alyndy. Áskerge emes. Jaý bolyp alyndy. Halyqtyń jaýy. Myrzanyń ákesi Músiráli aýyn keńesiniń tóraǵasy edi. Óteýdiń ákesi Júsipáli jeke sharýa bolyp otyrypty da úı-kúıi, qora-qopsysyna eki ese salyq túsip, sony tóleı almaǵan soń jalǵyz qasqa sıyryn Músiráli aıdap ketipti. Artynan qýyp jetken Júsipáli aǵaıynyn uryp-soǵýǵa aıap:

— Atańnyń kóri!.. Endi saǵan meniń qara sıyrym da kerek bop qaldy ma? — dep tórde turǵan Stalınniń portretin qamshymen tartyp-tartyp jiberipti.

Aǵaıynyn ustap berýge Músiráli aıap, julym-julym Stalındi kómip tastasa, ol kezde jansyz sýret te joqtaýsyz qala ma, izinshe timiskip kelgen ińkibidi: "kósemdi tirideı kórge saldyń!" dep ekeýin birdeı tompyldatyp aıdap jónelgen. Sodan allaýakpar!..

Júsipáliden eki ini: Eleý, Tóleý, bir ul osy Óteý qalyp edi. Eleý men Tóleýdi soǵys jutty da, ekeýiniń óteýi bolyp myna Óteý óli júr. Óli portrettiń qyrsyǵyn kótere almaı baıǵus sheshe joǵalyp tynǵan. Músiráliden qalǵan jalǵyzǵa Júsipáliniń jetimin telip Aıkúmis kerjaqtardyń ortasyna ketip edi, dáp osy Buqtyrmanyń jaǵasynda, dóp osy kele jatqan Kórbıkeniń zaımkesinde kúni keshege deıin boıdaq sıyr baqty. Azaby kóp bolǵanymen, áıteýir, aırandyǵy bar, tizeńnen boq keshseń de, áıteýir, boqtaıtyn eshkim joq, malǵa ıkemsiz kerjaqtarǵa jaý baqsa da, jaýlyqty baqsa da báribir, áıteýir, túgel bolsa jandary tynysh, "páshes" degen qulaqjardy dabyradaı ataqtan bular da tynysh. Itshilep júrip, ıt mingendeı bolyp júrgende soǵys ta bitti-aý. Sóıtip bir "jaýdan" on toǵyz jasyńda qaly, ekinshi jaýdy jıyrma jeti jasynda jeńgen Aıkúmis tup-tura jıyrma toǵyz jasynda baıǵa tıemin degen óner shyǵardy da dáp búgin ólgeli jatqan Qyzylkóz aýzy-basyn jún, óneboıyn túk basyp úıge kirgen kúni Óteý býnt jasady. Óteýdiń Myrzadan úsh jas úlkendigi bar edi. Sharýaǵa burynyraq jarap qalǵan soń ba, álde tul jetim bolǵan soń músirkedi me, Aıkúmis Óteýdi óz balasynan kóri erekshe kútip, jyrtyq-tesigin mezgilinde bútindep, qylaıaǵy sıyr qaıyrýǵa shyqsa da Myrzaǵa kórsetpeı bir-eki qurtty qoınyna artyq tyǵyp jiberetin. Shermende kóńil qý jetim osyǵan da máz, Aıkúmistiń bir sózin eki etpeı búkil sharýasyn aıtqyzbaı isteıtin edi de, sonyń bárin ánsheıin kúni úshin emes, bar peıilimen tyndyryp, oǵan anasynan beter eljirep turatyn. Sóıtken kóńil bir kúnde sýyp, Aıkúmis baıǵa tıemin degende Óteý sorly esinen tanyp qala jazdaǵan. Sondaǵy bar tapqan aılasy FZO. Jurt odan qashyp júrse, bul ózi tilenip ketetin boldy...

...Aýdan ortalyǵynda nabyr bolyp jatyr degendi uzynqulaqtan estigeni bolmasa FZO -nyń ne ekenin, onyń qaıda ekenin ekeýi de bilmeıtin. Áıteýir, Kóktas degen qala.

— Bulardyń tóli butynda júr, — depti, — tóldese tóldeıtin shyǵar, aılanshyǵyn tigip tastaǵan eshkim joq, jelinin ustap kórseńshi, — dep bir toqty qoshqardy aldyna tosa qoısa kerek.

"Za oskorblenıe lıchnostı" dep aýdan basshysy erý bolyp otyryp bes saǵat boıy boqtaǵan eken, oǵan óti jaryla qoıatyn Óteý me, bes saǵat boıy miz baqpaı otyryp tyńdapty da keterinde ólgen toqty qoshqardyń umasyn kesip alyp, mashınanyń quıryǵyna qońyraý qylyp baılap jiberipti. Ánsheıinde de ájeptáýir ánińdi ápendiniń ázilinen asyryp, teris aınaldyryp jiberetin jurt, Zadnúkovty kórse boldy, kórttiginde nesi bar eken dep suraıtyndy shyǵarǵan. Óteý de sybaǵasyz qalǵan joq: bastyq bes saǵat boıy boqtaǵanda bes aýyz jaýap qaıtara almapsyń ǵoı degenderge, "men eki qolymdy qaltama salyp, bes saǵat boıy saýsaǵymdy shyǵaryp otyrǵan joqpyn ba!" — dep qutylǵan. Sodan beri Óteýmen ursysa qalǵan erkek-urǵashy odan: "áı, qolyńdy shyǵaryp otyr!" deıtin bolǵan, eki adamnyń basy qosylyp ósek aıta qalsa da kúdik týdyrmas úshin eki qoldy qaltanyń aýzynan aýlaq ustaýdy úırenisip edi...

Qyryq shaqyrymdyq osy bir qysqa jol at aryltar alty aılyq barsa-kelmesteı qajytyp boldy. Es bilgennen bergi tabany Buqtyrmanyń jaǵasy men sony saǵalap jortqan qısyq joldyń tasynda qalǵan sıaqty. Tabanyn jol tozdyrdy ma, joq, joldyń tasyn bul tozdyrdy ma, kim bilsin, áıteýir, mynaý tyrpyń tirlikten júıke de tozyp bitkendeı. Qudalyqqa ketip bara jatqandaı shirenip, sıgarettiń tuqylyn saýsaǵy kúıgenshe obyryp emgen Óteýge senimsizdeý qarap qoıdy.

— Eı, óleıin dep jatqany ras pa, álde seniń qyryq ótirigińniń biri me?

— Ótirik deseń, burylyp qaıta ber! Ólse seniń ákeń álet te, oǵan meniń nem ketti?!.

Báse, munyń nesi ketsin. Bóten túgili bólesi qımaıtyn sonshalyqty qymbat ta adam emes edi. Búgingi alpysyn qoıyp, atandaı jigit kezinde attyń ońy men terisin ajyratyp jatpaǵan, dúleı me deseń — basy ornynda, aqyldy deýge — qyryq jyl otasqan qoınyńdaǵy qatynynyń atyn jattaı almaı jańylyp júrgen áńgúdiktiń Óteýge kádiri ótpegen soń bylaıǵy jurtqa onyń bary ne, joǵy ne!..

...Ekeýiniń de ákesi bir kúnde alyndy. Áskerge emes. Jaý bolyp alyndy. Halyqtyń jaýy. Myrzanyń ákesi Músiráli aýyl keńesiniń toraǵasy edi. Óteýdiń ákesi Júsipáli jeke sharýa bolyp otyrypty da úı-kúıi, qora-qopsysyna eki ese salyq túsip, sony tóleı almaǵan soń jalǵyz qasqa sıyryn Músiráli aıdap ketti. Artynan qýyp jetken Júsipáli aǵaıynyn uryp-soǵýǵa aıap:

— Atańnyń kóri!.. Endi saǵan meniń qara sıyrym da kerek bop qaldy ma? — dep tórde turǵan Stalınniń portretin qamshymen tartyp-tartyp jiberipti.

Aǵaıynyn ustap berýge Músiráli aıap, julym-julym Stalındi kómip tastasa, ol kezde jansyz sýret te joqtaýsyz qala ma, izinshe timiskip kelgen ińkibidi: "kósemdi tirideı kórge saldyń!" dep ekeýin birdeı tompyldatyp aıdap jónelgen. Sodan allaýakpar!..

Júsipáliden eki ini: Eleý, Tóleý, bir ul osy Óteý qalyp edi. Eleý men Tóleýdi soǵys jutty da, ekeýiniń óteýi bolyp myna Óteý áli júr. Óli portrettiń qyrsyǵyn kótere almaı baıǵus sheshe joǵalyp tynǵan. Músiráliden qalǵan jalǵyzǵa Júsipáliniń jetimin telip Aıkúmis kerjaqtardyń ortasyna ketip edi, dáp osy Buqtyrmanyń jaǵasynda, dáp osy kele jatqan Kórbıkeniń zaımkesinde kúni keshege deıin boıdaq sıyr baqty. Azaby kóp bolǵanymen, áıteýir, aırandyǵy bar, tizeńnen boq keshseń de, áıteýir, boqtaıtyn eshkim joq, malǵa ıkemsiz kerjaqtarǵa jaý baqsa da, jaýlyqty baqsa da báribir, áıteýir, túgel bolsa jandary tynysh, "páshes" degen qulaq jardy dabyradaı ataqtan bular da tynysh. Itshilep júrip, ıt mingendeı bolyp júrgende soǵys ta bitti-aý. Sóıtip bir "jaýdan" on toǵyz jasynda qalyp, ekinshi jaýdy jıyrma jeti jasynda jeńgen Aıkúmis tup-tura jıyrma toǵyz jasynda baıǵa tıemin degen óner shyǵardy da dáp búgin ólgeli jatqan Qyzylkóz aýzy-basyn jún, óneboıyn túk basyp úıge kirgen kúni Óteý býnt jasady. Óteýdiń Myrzadan úsh jas úlkendigi bar edi. Sharýaǵa burynyraq jarap qalǵan soń ba, álde tul jetim bolǵan soń músirkedi me, Aıkúmis Óteýdi óz balasynan kóri erekshe kútip, jyrtyq-tesigin mezgilinde bútindep, qylaıaǵy sıyr qaıyrýǵa shyqsa da Myrzaǵa kórsetpeı bir-eki qurtty qoınyna artyq tyǵyp jiberetin. Shermende kóńil qý jetim osyǵan da máz, Aıkúmistiń bir sózin eki etpeı búkil sharýasyn aıtqyzbaı isteıtin edi de, sonyń bárin ánsheıin kúni úshin emes, bar peıilimen tyndyryp, oǵan anasynan beter eljirep turatyn. Sóıtken kóńil bir kúnde sýyp, Aıkúmis baıǵa tıemin degende Óteý sorly esinen tanyp qala jazdaǵan. Sondaǵy bar tapqan aılasy FZO. Jurt odan qashyp júrse, bul ózi tilenip ketetin boldy...

...Aýdan ortalyǵynda nabyr bolyp jatyr degendi uzynqulaqtan estigeni bolmasa FZO -nyń ne ekenin, onyń qaıda ekenin ekeýi de bilmeıtin. Áıteýir, Kóktas degen qala bar, onda shahta bar, shahtadan qorǵasyn shyǵarady deıtin laqap. Kıimi kók, tamaǵy toq bolady degen elirtpe sózge qaramastan FZO-nyń aýyl bas saıyn jylda túsetin bala salyǵynan el azar da bezer qashyp, ulyn qımaǵan keıbireýler qyzyn sadaqaǵa berip tynatyn edi. Áskerden zerezep bolyp qalǵan sekemshil momyn jurttyń onsyz da seldirep qalǵan otbasyna bul da bir soǵystan jaman qıanat sıaqty kórinetin. Rasyńda, ketkenderdiń qaıtyp oralǵany kemde-kem: qyz baıǵa tıip jat bolsa, ul qatyn alyp jat jurtta qalyp ketti de, baıǵa tıgenderdiń baqytty bolǵanyn, qatyn alyp qaryq bop baıyǵandardyń birde bireýin kórgen eshkim joq. Aýyldan shashaý shyqqandardy sanattan shyǵaryp tastaıtyn qaıran qyr qazaǵy olardan qaıtyp qaıyr kútken emes...

.. .Sarsha tamyzdyń sarala tonyn kıip alǵan Buqtyrmanyń ańǵary erteńi men keshkisin ańyratyp bir soǵatyn kók dolysy bolmasa semiz japyraq pen shańqaı túste ǵana býsanatyn sere shyqtan pysynap otyrǵan. Shybyn-shirkeı taýsylyp, sary masaǵa jaýdaı tıisetin ógizdeı kók ınelikter ǵana qalǵan, bulardyń da qý jany, uryǵyn seýip bolǵan soń aǵash bitkenniń butaǵyńda qumyrsqadaı qujynap myńyna mıllıony mińgesip jatyr. Kóleńke yz, kúngeıdiń qolamtasy óshe bastaǵan. Dúnıe mop-momaqan, boz aspannyń óńi qashyp, maýjyrap qalǵyp turǵan sıaqty edi. Tek Buqtyrma... Kók doly Buqtyrmanyń jartas kemirgen ysyly. Buqtyrma sarqyrap emes, ysqyryp aǵady. Birin-biri tyqsyǵan kók tolqyn men kóp tolqyn byldyr-syldyrǵa mursat bermeı birin-biri buqtyryp, týǵan ólkeniń ózeginen qashyp shyqqansha asyǵatyny bar. Buqtyrma sarynyn elde qaldyryp, súlderin ǵana shyǵanǵa alyp ketetin ádeti. Myń shaqyrym uzap ketseń de qulaǵyńda máńgi-baqı qalatyn el saryny.

Myrza Óteýdi jarty jolǵa, dáp osy Buqtyrma men Kúlmestiń quıǵanyna deıin shyǵaryp saldy. Aǵasynyń búıirin tesip túsken qap-qara Kúlmes kókshaǵyr órkeshti qaq jaryp, oqtaı zyrlaǵan asyǵys aǵynnyń jolyn bógegisi kelgendeı urshyqtaı shyr aınaldyryp arpalysyp jatyr eken. Qara jylan men súr jylannyń shıyrshyq atqan qandy tóbelesindeı kóringen. Tesilip uzaq qaraǵan soń ba, eki jylannyń tóbelesinen álden ýaqytta jer kóship jóneldi. Kóshken jerge ilesip Óteý de qalyń bytqyldy qaq jaryp qashyp bara jatqandaı edi. Sasqanynan aıǵaı saldy.

— Nemene, jyndandyń ba?! — dep Óteý qaıtyp keldi.

— Otyrǵannyń bári jyndy ma?!.

— Adamnyń záresin alyp!.. Bar, úıge qaıt!

— Qaıtsam qaıtam!.. Senen suraıdy deımisiń!..

— Qaıt!..

Sıyr qaıyra shyǵyp, jorǵasy bar synyq múıiz qońyr sholaq ógizge talasyp, tóbelesip tarqasqandaı ekeýi toń-torys ajyrasyp edi. Shyǵar aýyzda kerjaqtardyń "Sogornoe" deıtuǵyn selosy bary esine túskende tóbesinen toq tesip ótkendeı Myrza qalt toqtady. Aıdaladan bir orys kórinse on qazaqtyń tyraǵaılap qashatynyn ejelden el biledi, sol -aq eken, Óteýdi shyryldatyp álde kimderdiń sabap jatqany kóz aldyna elestep ketti de keıin qaraı jyn qaqqandaı bezip-uryp jóneldi...

...Ol da júgirip keledi eken. Ekeýi taǵy da quıǵannyń basynda kezdesti.

— Eı, nemenege júgirdiń?!.

— Sen she?..

— Men endi... Úıge qaıt! Tátem ursyp jatqan shyǵar...

— Qaıtsam qaıtam! Senen suraıdy deımisiń!..

Ekeýi taǵy da toń-torys ajyrasqan. Bylaı shyǵa berip Myrza taǵy da keri shapty. Ol da júgirip keledi eken. Taǵy da quıǵannyń basynan kezdesti.

— Eı, ketesiń be, joq pa?!.

— Ketsem ketem! Senen suraıdy deımisiń!..

Úshinshi joly ketisip aıyrylysqan sıaqty edi. Bylaı shyǵa bere Myrza taǵy da burylyp alyp keri júgirdi.

...Ezýinde qýraı, eki kózi jumýly, ıegi aspanda, bozdatyp otyr eken. Kózinde jas, bozdap otyrǵandaı kórindi... Eleý men Tóleý soǵysqa attanarda ekeýi qosylyp sybyzǵy tartqanda búkil Shoqqaıyńdy jylatyp edi. Baqsylyq qonbasa da sybyzǵy bulardyń tuqymynan bar dert. Jylqyshynyń jyny jantorsyǵynda deýshi edi, sıyr baǵyp júrip óner shyǵarǵan jalǵyz Óteý shyǵar. Bala kezinen quraı kórse ezýine bir qystyrmaı tastamaıtyn ádeti, kúı me, zar ma, mal ıesi kim, kimnen qalǵan saryn, ony ózi de ajyratyp jatpaıdy, áıteýir, basy án, aıaǵy muń men óksik sekildi taýsylmaıtyn bir áýendi birde "Aıraýyqtyń ashshy kúıi" dep, endi birde Saımaqtyń "Sary ózeni" dep, erteńinde "Qos jetim" dep suńqyldatyp otyrǵany. Tyńdaýǵa bar da, tańdaýǵa joq saýatsyz kýlak ony qaıdan bilsin, kókeıdegi sherdi qozǵasa boldy, basy salbyrap shulǵı beretinniń biri Myrza...

...Áýeli ezýinde qýraı, qońyr ógizge kóldeneń minip alyp uıqyly-oıaý Óteý teńselip otyrǵan sıaqty edi, endi birde ekeýin izdep Buqtyrmany boılaı zar eńirep júgirgen anasy elestedi, aqyry kórmegen ákeniń kómilmeı qalǵan súıegi kóz aldynda turyp alǵany... Boz aspan qorǵasyndaı saǵal-saǵal bop erip, Altaıdyń ala shyndarynyń tóbesine tógilip jatqandaı, dúnıe jybyr-jybyr kóship bara jatqandaı edi. Sóıtse, ózi de jylap otyr eken. Jybyrlaǵan da, qybyrlaǵan da janarǵa tolǵan ystyq jastyń ar jaǵynda qalǵan boz aspan meń jaryq dúnıe eken...

Ekeýi de bir-birinen jasyrǵan bop kózderin teris qarap otyryp súrtisti.

— Ákeń!.. Osydan pysýǵa túsip ketsem bar ǵoı!.. Ákeń!.. shaqtyda jumys istep... aldymen seni shyttaı kıindirem!.. Anaý Qyzylkózdi bar ǵoı... Ákeń!..

Jyly ornynan Qyzylkóz qýyp shyqqandaı-aq, aldymen óziniń aıaq-basyn bútindep alǵandaı-aq... Kerzi bátińkeniń urtynan baqaıyn jyltyńdatyp otyryp, murnynyń boǵyn etegimen bylǵap otyryp...

— Ákeń!.. Maǵan bar ǵoı, pyzý da jetedi. Seni oqytam!.. Sen úlken náshándik bolasyń. Ákeń!.. kórsetesiń!..

Bórki qısaıyp, etigi syımaı jatsa da bul eldiń ákeden túk qoımaıtyn aýrýy bar. Sodan ba, ákege jaryǵan bireýi joq, júz tútinniń toqsan toǵyzy jetim men jesirler de, qalǵan bireýiniń ózin qatyndar qorqytady. Sonda da bulardyń qalaı ósip-óngenine tańǵalatyn bir pende joq, sonda da etegin ósek kótergen urǵashy, jaman aty shyqqan ana joq, sonan sońda Qudaıbergen, Qudaıberdi, Jolbıke, Joldygúl degen attardan qur qalyp, Han men Bekterdiń, Myrzalardyń qaptap ketkeni de Shoqqaıyńǵa jarasymdy shyǵar. Sonan soń da sheshe qorqytyp syılatady, joq bolǵan soń ba, ákege degen saǵynysh árkimniń kókireginde bir sher...

...Soǵys bastalysymen-aq ympyrt Myńquldan mal aıdaı bastady. Qoıy, sıyry, sarylyǵy bar, kóktemniń laısańynan boqyraýdyń boranyna deıin Altaı óńirin qara topyraq qylyp ketetin edi. "Ympyrt, ympyrttykin jympyrt" degen de osy kezde shyqqan. Jetim-jesir neni jympyrtyn qıratty deısiń. Onyń esesine mal aıdaýǵa ár aýylǵa túsetin adam salyǵy balaǵa kelgen pále-FZO-dan kem emes-ti. Áýeli quryqqa ilinetin panasyz jesir, onyń ústine baıyń "páshes" bolsa bas tartyp kór. Sonaý shekaradan mal qabyldap, ony Semeıdiń et kombınatyna jetkizgenshe tý qatynnyń ózi elge týlaq bop súlderin zorǵa jetkizetin, eger qarly-jańbyrda adasyp, boran-shashynda úsip ólmese buǵan da shúkir. Túzde túnep, jel-quzdyń ótinde mal kótine ergen erkek qosqa urǵashynyń jany qaıdan shydasyn. Sol mal kótinde ketkenderdiń alǵashqysy Kúlpán edi. Aıdalada bireý aıtyssa aýyzǵa ilinip, tórkininde bireý tóbelesse tóbesi kórinip qalatyn baıǵus sodan qaıtyp qara tizimnen túskendi qoıdy. Sońǵy bir saparynda súıegin súıretip, bar tapqan paıdasy qursaǵyn tompaıtyp qaıtty da, tozaqtan beter tozdyryp jibergen mynaý jalǵan dúnıeden múldem qashqysy keldi me, eki keshtiń arasynda ıen monshada asylyp óleıin dep jatqan jerinen Aıkúmis arqannan ajyratyp alyp qalyp edi. Sonan keıin de el qatarynda kóp júrgen joq...

...Qarashanyń qaraǵaı basyn shulǵytqan qara daýylynan sońǵy qarly-jańbyrly bir kúninde kóttikti er-turmandy ala ógizin jetektep qabasaqaldy áldekim keldi de Kúlpándi áketpek boldy.

— Aıkúmis-aý, keteıin desem qý jalǵyzdy qımaımyn, ketpeıin desem quryp qalǵyr qursaqty qalaı bosatam? — dep Kúlpán zar eńirep jylaǵan.

— Abyroıymdy saqtaımyn deseń artymnan eresiń. Balaǵa zar bolǵanymmen basqanyń uryǵy meniń de boıyma syımaıdy, qatyn tastaǵanda da jetisip otyrǵanym shamaly! — dep qabasaqal teris qarap otyryp alǵan. Sondaǵy ekeýiniń arasyndaǵy bar daý syımaı otyrǵan basy artyq júk te Óteý eken.

Qarly-jańbyrly ala shubar ymyrtta ala ógizdi aldyna salyp tompyldata qýalap qabasaqal kete bardy. Ala ógizdi emes, ala ógizdiń ústinde selk-selk qopańdaǵan Kúlpándi sabap bara jatqandaı kórinip edi. Uzyn bıshik saýyrdan sart ete qalǵanda qaıqań qaǵatyn ala ógiz emes, qabyrǵasy sógilgendeı qulap baryp, maıysyp baryp basyn zorǵa kótergen Kúlpán sekildi. Ala ógizdi qýyp, qulyn da daýsy shyrqyrap Óteý ketti. Óteýdi qýyp Myrza ketti. Úsheýine de jete almaı Aıkúmis jurtta qalǵan. Ala shubar ymyrtty atymen qaq jaryp qaıta burylǵan qabasaqal:

— Áı, aqymaq, qaıt keıin! Shesheń sen túgil anaý ishindegi uıatyn asyrap alsyn! — dep aqyrǵan. Sosyn ala shubar dúnıege albastydaı sińip joq boldy.

Talyp jyǵylǵan Óteýdi Aıkúmis arqalap zorǵa jetkizip, sý búrkip tiriltip alyp edi... Óteýdiń qolyna sybyzǵy ustatqan qasiret pe, álde atadan qonǵan arqa ma, ony Myrza turmaq Óteýdiń ózi de biler me eken?.. Áıteýir, Óteý sybyzǵy tartsa Myrzanyń kóz aldyna qarashanyń ala shubar ymyrty qaıǵyp keledi de turady: pesh kómeıin kúńirente sýyryp, qara quryq terezeni qara jalaýdaı jalp-jalp sabalaǵan qara jel, sarnaǵan orman, zarlaǵan toqal tamnyń tórt buryshy, sol buryshta solyǵyn basa almaı óksýden sharshaǵan Óteý... Baıǵus ana zarlap bara ma, sarnap bara ma, óksip bara ma, ólip bara ma, ony eshkim bilgen joq. Óli me, tiri me, ony eshkim kórgen joq. Aǵaıyn turmaq artynda qalǵan jalǵyz uldy da izdep kelgen joq. Jalǵyz uldan uıat kúshti bolǵany da...

...Aıkúmiske baı bolamyn dep júndi aýyz Qyzylkóz kirip kelgende ala shubar ymyrtta anasyn alyp ketken qabasaqal qaıtyp oralǵandaı Óteýdiń aza boıy titirkenip, azar da bezer bolǵany osydan da shyǵar... Sybyzǵydan zar saýǵanda barsa-kelmesten qaıtyp oralmaıtyn ákeni oılady ma, joq álde qarly-jańbyrly qara kúzde ushty-kúıdi joǵalǵan shesheni oılady ma, kim bilsin...

— Tur eı, úıge qaıt!..

Jylaıyn dep tur eken. Bul da jylaıyn dep tur edi. Ekeýi de bir-birine kóz jasyn kórsetpes úshin qushaqtasyp qar talǵansha kóp turdy. Sonan biriniń ıyǵyn biri kóz jasymen sýaryp baryp ázer ajyrasqan edi.

— Sen anaý qyrǵa deıin úıge qaraı júgiresiń, — dep Óteý bir tóbeni saýsaǵymen ólshep berdi. — Men anaý qyrǵa deıin Qatynǵa qaraı júgiremin, — dep ekinshi tóbeni ózi ólshep aldy.

Birinen biri qashqandaı ekeýi eki jaqqa beze jónelgen. Bezip kele jatyp ta bezip bara jatqan Óteýdi kóz aldynan joǵaltqan joq edi, artyna burylyp qaraǵanda sarala ton kıip alǵan sarshatamyzdyń shatqalynan basqa, shatqal aýyzda shanshyylyp otyrǵan Saralqanyń shyńynan basqa dym joq eken. Sosyn Buqtyrmanyń jartasty tilgen ysyly. Boz aspan taǵy da saǵal-saǵal bop erip, Altaıdyń ala shyndarynyń tóbesine tógilip jatqandaı, dúnıe jybyr-jybyr kóship bara jatqandaı bolyp edi. Sóıtse, sógilgen de joq, tógilgen de joq, janarǵa tolǵan ystyq jastyń ar jaǵynda qalǵan boz aspan men jaryq dúnıe eken... Shyǵanǵa qashqan Buqtyrmanyń aǵynymen, kók tasty tilgen kók doly tolqynyń sarynymen jarysyp ókpesi óshkenshe, úıge jetkenshe júgirip edi. Biraq syńarynan aıyrylǵan jetim kóńil súıkener qara tappaı shyǵanǵa tartyp ulydy da turdy. Aqyry kórshi aýdandaǵy ınternattan bir-aq shyqty da, qys oqyp, jaz sonyń kóńinen kómirine deıin tasıtyn kók esegi bolyp júrip oqý bitirdi. Obaly káne, aıtqanynda turyp Óteý qarajatyn qaltasyna salyp berip Semeıge shyǵaryp saldy, Maldárigerlik ınstıtýtyn bitirgenshe bes jyl boıy úzip-julyp aqshasyn jiberip, jazǵy demalystyń kezinde aıaq-basyn bútindep qaıtaratyn edi. Súıip qosyldy ma, súıeý bolsyn dep kúni úshin qosyldy ma, bireýdiń bosaǵasynda kúshik-kúıeý bolyp júrip, menshikti baspanaǵa endi ǵana qoly jetip, kebek aralaspaǵan aq dámge endi ǵana erni tıgende selıkoz degen tepseń qutylmaıtyn temir baktyń arqasynda obrakovkaǵa shyqty da qaldy. Endi mynaý qyzyǵy men shyjyǵynan qıanaty kóp ómirdiń qyrsyǵyna egeskendeı bas barmaqty suq saýsaq pen ortan qoldyń jyqpylynan shyǵarmaıtyn bolǵan. Bar qaıraty da, bar aıbaty da osy...

Aıkúmis júndi aýyz Qyzylkózden tórt ul tapqan. Keshegi tektimin dep júrgen zıalynyń aqjaýlyǵy qańǵybasqa qatyn bop ketkenin ózine qor tutyp, otyz jyl boıy baqyr basty bireýdiń otbasyna otyryp, jurt kózine en-tańbaly bolsa da qaıtyp el betine kóringen emes. Taıganyń taǵysyndaı saıaq tirlik keshken Qyzylkóz bes úıli zaımkeden basqa otan bar degendi oıyna alsa naǵylsyn. Munyń da ózinshe qyzyq hıkaıasy, el aýzynda taýsylmaıtyn jyry bar.

Myrza men Óteý irgede otyrsa da kempir-shalǵa at-izin sala bermeıdi. Aýyl mańyndaǵy qý taqyrǵa ustap otyrý qıyn bolǵan soń ekeýi jıylyp onshaqty qarasyn Qyzylkózge qosyp qoıyp, jyl saıyn bir-eki soǵymnan alyp jegeni bolmasa baýyryn ezip bara jatqan juraǵatshylyǵy da shamaly. Sheshe bir bolǵanmen tórt ul Myrzaǵa bóten de, týmasa da týǵannan ystyq Aıkúmisti Óteý tórt ul men Qyzylkózden kúni búginge deıin qyzǵanady...

Órkeshti joldyń qatqaǵyn jyrtyp, ara-tura móńkip-móńkip qoıyp "Bezdeqot" Kórbıkege jetkende Óteý jeti uıyqtap, jeti oıanǵan. Jel kótergen syrmadaı shubatylǵan boz tumandy mashına fary tese almaı qoıdy da, áıteýir, qoı qora, sıyr qora, at qora, taýyq qora, shóp qora — óńsheń qoranyń ortasynda qonjıyp otyrǵan úırenshikti eski úıdi tanaýymen túrtip tapqan edi.

— Nege tursyń? — dep Óteý ejireıe qarady.

— Nemene, úıge de mashınamen kireıin dep pe ediń?!

Kelip qalǵanyna ókingendeı Óteý bet terisin bes syndyryp, qosh jerde sereıip muz bop qalǵan eki aıaǵyn baýyryna zorǵa tartyp aldy.

---