InfoHub Logo

poves

"Hannyń basyn han alar shaýyp turyp, qardyń basyn qar alar jaýyp turyp" deıtin dilmár qazaq hanzadasyn umytqany qaı zaman, aıtarǵa bolmasa, aıbaltaǵa túser hannyń basy jerde jatqan joq, han túgili qanyn júkteı qoıarlyq qasıeti qalmaǵan qaranyń basyna qamshy úıirip kórshi. Qaıyrshynyń qatyny ul tapsa da atyna "handy" qosaqtap jiberetin Shoqqaıyń aqsúıekterdiń aptarıhasyn áldeqashan qor qylyp bitirgen. "Sovet" degen boqmurynǵa "handy" tirkegen soń ne surarsyń. Al qar degen shirkindi qarashadan shildege deıin búkil qaraǵaı qulaǵymen keship júretinin jurt ejelden biledi.

Naýryzdyń ortasyna zoryǵyp jetken Shoqqaıyń torǵaı sý ishetin kún taıap qaldy dep otyrǵanda taǵy da basyp saldy. Apta boıy qapalaqtaǵan aq kóbelek alysty qoıyp aýyl -úıdiń arasyna at júrgizbeı tastaǵan. Aıaǵy boranǵa aınalyp, aǵash bitkenniń alty aı qys jınaǵan aq qalpaǵy men ton-tymaǵyn qosa burqyldatyp, aspan men jerdiń arasyn aırandaı sapyryp jiberdi. Kúresinge jetip aýyn sheshe almaı qalǵan kári-qurtań sońǵy qar, sońǵy boran shyǵar dep qýyǵyn jubatqan bolysty. It bitken úre almaı tunshyǵyp qalǵan, esesine ashyqqan ashatuıaq kúndiz-túni móńirep, aýyldy azan-qazan qyldy da jyly úıde otyrǵan erkek kindiktiń óńeshinen as ótkizbeı ıt boldy.

Bir Allaǵa tapsyryp, jylqy ataýlyny sonaý qarashada Maıa tekshesine keýletip qoıa berip, qar buzylǵansha tym-tyrs jatyp alatyn ádet mal bitpegen erinshek aýyldyń mańdaıyna jazylǵan qyrsyǵy. Jegende ǵoı, aldyna aýzy bar tiri maqulyq salmaıdy: tabaq túbin kózimen tesip, barjıǵan barmaqtar samardy tintkilep júrip qara etten qazy men qartany jyra qashqanda aýyz deıtuǵyn aýlanyń qaqpasynan sáride adasqan emes. Qys kelse boldy, ıtine deıin sanap úrip, erkegi esineýdiń ózinen-aq sharshap qalatyn Shońmuryndardyń qyryq kún shildede de aspannan qar dámetetini tegin bolmasa kerek. Osynyń ózin tákabbarlyq pen kisilikke sanap shirenetinin qaıtersiń. Osydan jetpis jyl burynǵy qazan tóńkerisine deıin atasyna mal bitip edi dep, kúni búginge deıin kekirip otyratyn kepken shaldardyń kepıetin at kóterse naǵylsyn. Sóıtip otyryp, qazan túbinde qalǵan shemirshekke ókpelep, shybyshtyń shyrp etpe ýyzynan qur qaldym dep aǵaıynnyń esigin ashpaı qoıatyn qylt etpesi esinde joq. Solaı! Qoımadan qor, qoradan túlik qashqan soń bul eldiń bar baılyǵy tilinde qalǵan. Aýyzben oraq oryp, artymen dıirmenniń tasyn aınaldyrǵanda, paı-paı, syrt kózge Altaıda Shońmurynnan basqa jurt joq sıaqty.

Torpaǵy tolǵatyp, qysyrynyń qumalaǵy qatsa da tura ózine júretin aǵaıyn tynyshtyq bermegen soń Vettehnık jylqyny adaqtap qaıtpaqqa tańǵy alaqanshyqta shyǵyp edi, shubar shymyldyqty atpen jyrtyp teksheniń keıkeńine ilikkenshe sáske de bolǵan.

Jer kóshkendeı bir gúril shatqal óńeshinen qulaqqa uryp, úreı bop jetip edi, qasqa mańdaıdan qar shapattaǵan qutyryq quıynǵa ilesip, Altaı qulap kele jatqandaı birte-birte jaqyndap qaldy.

Jyldyń bul mezgilinde kemer-kemerge jınalǵan kúrtik qar kóshki bop aǵyp, taýdan esetin "altyn qurektiń" lebi jetisimen taýdan da bıik aq kórpeniń qabat-qabat tekshesi bir kúnde astynan tozyp, bir túnde sarq-surq joq bolady. İńirde qar basyp uıqyǵa ketken ýáıimsiz el erteńgisin qara jerge shońqıyp otyryp qalady da shanadan túspeı jatyp arbasyna jete almaı, jiliginiń maıyn jaıaýlap úzip, malynyń týlaǵyn quıryǵynan sozyp turǵyzatyn ádeti.

Tań bozynda alaqanshyqtap sógile bastaǵan sekildi edi, sáskege qaraı tolastaıtyn shyǵar dep shyǵyp ketken Vettehnık qateleskenin endi sezdi. Kózkórim arqan boıynan asa almaı, ar jaǵyndaǵy aq tútektiń shymyldyǵyn tese almaı, qula jorǵany ırek joldyń sulbasyna salyp qoıyp mımyrtpen ǵana kele jatqan. Búldozermen jyryp jasaǵan ırektiń naýasy oppaǵa keptelip qalǵan eken, ánsheıinde aldyna tuıaqtyny túsirmeıtin qyzǵanshaq, eregespe minezdi qulasy artynda taqymdaıtyn eshkimniń joǵyn sezgendeı ombyny kókiregimen oryp asyǵar emes. Gúrili qulaǵy shalǵanmen tuspalyn ańǵara almaı, kóshki me dep qaýiptenip qalyń qaraǵaıdyń yǵyna buryla bergeni sol edi, quzdan aqqan qorymdaı dúrkirep, shurqyraı jóńkilgen qalyń jylqynyń aldy qasynan óte berdi. Boz kireýkeniń astynan seldeı aqqan topalańnyń selteńdegen qulaqtary taǵy da ala quıyn boz kireýkeni tilip joq bop ketip jatyr. Borannan yqty ma, bóriden úrikti me dep turǵanda topalańnyń sońy tumanǵa kirgen poezdiń aqyrǵy vagonyndaı sholtań etip joq boldy. Ejelden mal qarasyn kózben tanyp úırengen Vettehnık kóńiline kúdik alyp, nede bolsa tebinnen qaıtýdy uıǵardy da tuıaqpen taptalyp qalǵan ırekke qulany qaıta salǵan. Qıanyń qaǵyndy quıynyndaı emes, jan-jaǵyn orman qorshaǵan taz teksheniń tóbesi yqtaý eken. Kezeńge shyǵa kelgende qarsy aldyndaǵy jartastaı sereıip, tapjylmaı turǵan áldebir maqulyqqa tanaý tirep biraq toqtady.

Saýyry muz, baýyry solańdaǵan shashaq-shashaq súńgi, tanaýdan atqan aq býdan, mańdaıyn japqan muz kekilden jylqynyń nobaıyn ańǵaryp edi, oqyranyp jibergende ǵana Vettehnık jıren qasqa aıǵyrdy tanydy. Ábden súlesoq bop shamasy bitken baıǵus endi bolmaǵanda kúrs etip qulaıyn dep tur eken, "jettiń be" degendeı qyraýly kirpiktiń astynan keıisti qabaqpen alaryp bir qarady da kúrsinip saldy.

Tekshe tóbesindegi atshaptyrym alańqaı shıyr eken. Qısaıa soqqan burqasyn qalyń izdi endi ǵana búrkeı bastaǵan. Ortadaǵy taptaýryn qalyń jylqynyń tuıaǵy, qalyń shıyrdy shyr aınala, omby qardy opyryp, keýdesimen qasatty jyra shapqan qasqyrdyń izi. Bireý, ekeý... Vettehnık izge qarap jyrtqyshty da sanap aldy. Qanshyǵy men arlany. Jylqynyń tańǵy jýsaýynda kelip tıisse kerek. Ań túgili adamnyń da bóten-bóstegin úıirine kirgizbeıtin jıren qasqa jyrtqyshpen jarysa, jylqyny aınala jortyp arpalysqanyn da izden kórip tur. Saqa aıǵyrǵa serik bolar jaby men sáýirikterden ses bolmaǵan. Vettehnık ony da izden oqyp tur. Tońqaıyp jatqan, shońqaıyp qalǵan jabaǵy-jáýtik joq pa dep biraz jerdi sholyp edi, bytqylǵa túsken jyrtqyshtardyń izinen basqa eshteme taba almady. Kóterip áketetin toqty-torym emes, demek jylqy aman, úrdesin baspaǵan izge qaraǵanda qasqyrlar jıren qasqanyń jyǵylýyn kúzetip qalyń jylqynyń sońyna túspegen. Óshpendik pe, kezeptik pe, kim bilsin. Vettehnık ormanǵa baǵyttap eki dúrkin qosaýyzdyń óńeshin bosatty da keri qaıtty.

Tasbaqanyń múıiz saýytyńdaı shemirshek bop siresip qalǵan jıren qasqanyń qyr arqasyn qamshynyń sabymen tyrnalap áreń degende arshyǵan Vettehnık qulannyń ishpegi men qashanda qanjyǵadan túspeıtin óziniń brezent sýlyǵyn aıǵyrǵa jaýyp, aıylmen tas qyp tartyp tastady.

— Al, janýarym, endi tyrpyldap kór! — dedi.

Qazaqynyń jatyry, donchaktiń qasasynan jaralǵan túıedeı býdan nemeniń tula boıy shytynap, qozǵala bere shashpaýly kelinshekteı syldyrap qoıa bergen. Áýelde táltirektep qulaǵa súıenip edi, árberden soń býyn-býyny synyp, súmeńdep erip, salbyrap ketken qulaǵy móshekteı bastyń tóbesine qonǵan qos tyshqandaı kekil arasynan qyltyldap tirile bastady.

Irektiń jylandaı myń maıysqan bultarysynda quzǵa qulap ketpesin dep aıǵyrdy órge, qulany yldıǵa salyp edi, óńkıgen pildeı neme jolǵa sımaı qaıta-qaıta búıirimen qaǵyp, eki-úsh dúrkin qıadan ushyryp jibere jazdaǵan soń ekeýin qosar jetelep, ózi jaıaýlap tartty. Turqy aqyrǵa, arqasy qoraǵa batpaıtyn jıren qasqanyń qasynda qula jorǵasy qulyndaı-aq eken. Tanaýyna qatqan súńgisi morjdyń azýyndaı salbyrap, kóne zamannyń áldebir maqulyǵyndaı ersiligimen kúlki shaqyrǵan, uıaly qasqyrǵa taı bermeı kúni boıy arpalysqan "eńbegin", ózin qurbandyqqa shalyp, úıirin el betine qaıyrǵan "erligin" eskerip Vettehnık ezýin jıa qoıdy. Bótenmen qatar turyp aqyrdan jem jep, bótenniń qataryna ilesip kórmegen egoıst qula áýelde kirjińdep-tyrjyńdap kirpıazdyq jasaǵan bolyp edi, qasqyrdan jasqanbaǵan qas dúleı onysyn qaperine de almaǵan soń jónine kóshti.

Áldekimnen abaısyzda jel shyqsa da Altaıdyń basy kúńirenetin ádeti, aspan alaqanshyqtap tesile bastaǵanmen aǵash basy áli de ala quıyn, orman gúrildep, teksheniń tóbesinde myń samolet oınaǵandaı uly saryn tolastar emes.

Qysy-jazy mal tuıaǵynan bosamaıtyn babasy Maıanyń bir kezdegi, kúzdeýi shybynsyz jazy, yqtasyn qysymen bir aýyldy shyǵynsyz asyrap, ásirese jylqy jaryqtyqtyń órisine de, tebinine de jarap tur. Tanaýdyń astynan ozyp at qınap kórmegen, biraq tabaqtan taz qaryn shalsa da talasyp qalatyn Shoqqaıyń jal-quıryqtyny tańy aıyrylyp baǵyp ta, baptap ta jarytqan emes. Ara-tura as pen toıda báıgeden tıyn-teben taýyp dánikken birli-jarym qýlar bolmasa, aq malym deıtin jansebilder el ishinde de az. Áne bir Hrýshevtiń zamanynda mama bıe jetim torpaqtyń qunyna tatymaı qalyp edi, odan beri de toqty-torymnyń qadirinen ozǵany shamaly, áıteýir tuıaqty ǵoı dep, et qoı dep bar qasıetin pyshaqtyń júzi, qarynnyń qanaǵatymen ǵana tanyp otyr. Araq degen shirkinniń býy aspanǵa kóterilgen ýaqytta qymyz saltanattyń sáni turmaq qoıshynyń qurym múńkigen qarasha úıiniń bosaǵasynan attaı almaı, erteńgi-kesh qasqa sıyrdyń jelinin sozýǵa qulqy joq kelin-kepshiktiń jeli kórmegenine de ǵasyrǵa taıap qalǵan shyǵar. Jıyrma segizdiń tárkisi, otyzdyń káliktibinen soń Shońmurynda nıet te, peıil de joq, qolynda qozdap, qorasynan órip shyqpaǵan soń "kóptiki" dep ókiretin buqaǵa deıin jaýdyń malyndaı kórip, kermege typyrshytyp at baılaý, kerikti kerek-aý dep dáýlet sanaý dástúrden shyqqan. Tyrqyldatyp motosıkl, yryldatyp yńyrshaq mashına mingenge máz bolatyn keıingi býynnyń tańdaıynan dám, tanaýynan ıis ketkeli qashan. Ármenirekte ár tútin oshaqqa tas bolar azamatymen maqtanýshy edi, búginde sol azamattar kempir-shaldardyń esebinen baptanatyndy shyǵardy. Shúkir, qatyn qarynnyń quryshyna, baı qoranyń buryshyna qaramaıtyn bolǵan. Bir bólimsheniń yrymǵa dep ustap otyrǵan mynaý azdaǵan tuıaǵy da qasqa aıǵyrdan basqa tiri pándaǵa keregi joq sıaqty. Aq qar, kók muzda aq ter, kók ter bop bul baıǵus áýre. Átteń maqulyqta til joq, aıtar bolsa munyń da biraz muńy bar-aý...

...Muny mal bolady-aý dep eshkim oılaǵan joq-ty. Shoqqaıyńǵa bas dáriger bolyp kelgen jyly Myrza sonaý Degeres jylqy zaýytynan at-túıedeı qalap, jıyrma tórt myń somǵa aldyrǵan edi. Ádeıi baryp tańdaǵany aqylteke men araby tuqymnyń býdany bolatyn. Kóktastyń temirjol beketine kelgeni aqalteke turmaq saqalteke de emes, bulannyń buqasyndaı arbaıǵan bir aryq qunan bop shyqty. Degerestiń deldaldary aldap soqty ma, áıteýir túrine qarasań esektiń nobaıy, boıyna qarasań jıraftyń aǵaıyny, basy saban keptegen qanardaı, shoqtyǵy tomardaı birdemeni vagonnan zorǵa túsirip alǵan. Lopıǵan qý súıek shashylyp qalatyn bolǵan soń jaıdaq mashınaǵa artýǵa kelmeı, júz elý shaqyrymdaǵy Shoqqaıyńǵa jazǵasalymnyń qaraqat qaǵynda jarty aı súıemeldep zorǵa jetkizip edi, kekeshtiń sandyraǵyn, kedeıdiń jalbyraǵyn ańdyp otyratyn Shońmurynnyń jyrtań ezý kisimpazdarynyń artyn ashyp kúlmegeni qalsashy. Etke bolmasa erge tolmaıtyn jergilikti jabyny qorashsynyp, seleksıa arqyly tuıaqtydan tulpar shyǵaramyn degen Myrza úsh jyl boıy tapqan-taıanǵanyn jınap, jıyrma tórt myńdy sovhozǵa qaıtaryp berdi de jıren qasqa esektiń shylbyryn ustap qalǵan.

Obaly qane, eki jyl saıaqta júrip, azýyn tespeı jatyp bestisinde arqyraǵan aıǵyr bop shyǵa keldi. Úıirin baıtaldan jınap, tektini búıirinen ıiskep tanıtyn kirpıazdyǵynan Myrza jıren qasqanyń qazan at pen don tuqymynyń býdany ekenin biraq bildi... Saýyry taqaıdaı, omyraýy qaptaı, arqasyna erdiń qaptaly sımaıtyn dúleı neme sáýirik bitkendi shaınap, saqa aıǵyrlardyń ózin kári-qurtań bıelerimen qýyp tastady. Jıren qasqanyń daýysyn estise aqyrda turǵan attyń arqasy qyshıtyn edi, kerik ustaǵan shal bitken qyrǵyn bop shýlasyp, aıǵyr emes, aýylǵa aıý alyp keldiń dep qarǵysynyń aıaǵyn Vettehnıktiń adresine baǵyshtaıtyn bolǵan. Áıteýir, qudaı ondap, úıirin tuıyqtaǵan soń jıren qasqanyń jyny basyldy da járpildegen ketik shaldar jaman baıtaldaryn ózderi jetelep ákelip aldyna tosyp, tákabbar neme ıis almaı qoısa qyzdary baıdan qadirsiz qaıtqandaı jer sabaıtyndy shyǵardy. Sabasyn, sabamasyn, oǵan namystanǵan da, aryqtaǵan da jıren qasqa joq, jal-quıryqtynyń quty atanyp edi, biraq sovhoz Vettehnıktiń jıyrma tórt myńyn qaıtaryp bermeı sińirip-aq ketkeni. Mal esebinde joq, sidigi kóptiki, sińiri óziniń jekemenshik úıirdegi aıǵyrdy quryqtap minýge Myrza da qımaǵan.

Táıiri, bir aıǵyrdyń beli de bedel bolyp pa. Jıyrma tórt myńdy qaıtaryp bergende Myrzekeń ony jıyrma tórt kúnge jetkizer me edi, jetkizbes pe edi?.. Odan bergi júıkeni tozdyrǵan talaı taýqymettiń kámpensátsıasyn da daýlaǵan emes.

Tanaý shelekteı, jıyrmaǵa kúpti bop júrgen shaǵynda, sonaý kól jaǵasyndaǵy úlken sovhozdyń dárigeri Myrzany elge qaıt dep aǵaıyndar qoımaǵan soń erin arqalap kelgen. Han kóteredi degen eli bar bolǵyr aınaldyrǵan eki jyldyń ishinde qańǵytyp jibere jazdady. Áýeli bas dárigerlikten sypyrdy, odan túkpirdegi bir bólimshege qýdy, aqyry ishki jaqtaǵy kerjaqtardyń shoshqa fermasyna aparyp qamaǵan. Qashanda shyǵasyǵa ıesi basshy, kele-sala sovhozdyń malyn túgendep, jıyrma bes jylqy, onshaqty taıynsha -torpaqty áldekimderdiń moınyna mindirip, jyly orynǵa aıdatyp jiberip edi, aýdannyń bir basshysynyń quıryǵyn basyp ketkenin qaıdan bilsin. Shoshańdaımyn dep ystyq qolamtaǵa aýnaǵandaı shala kúıip, shoshymaly qotyrdaı qarap júrip qasynyp, qyrshańqy minezdi de qıanattan tapqan. Sovhozdyń jańa dırektory baıaǵy qyzmetine qaıta shaqyrǵanda da aýyl arasyndaǵy qatar jan bolar jaıym joq dep shalqasynan tústi de Vettehnıktiń tozbas kreslosyn qalap júrip aýylyn zorǵa tapqan. Sodan beri beıtarap memleket retinde el ishinde otyryp-aq jalǵyz úıli avtonomıa jarıalap edi, alystyń toıyna, jaqynnyń soǵymyna barmaıtyn sasaı bas irgesine Óteý kelip jarmaspaǵanda úı arasyndaǵy tar soqpaqty da shóp basqandaı eken. Onyń da úshti-kúıli joǵalǵanyna eki -úsh kún. Borandy kúni ıt pen bala qutyrady dep, qar jyrtylyp, qara jerdiń qaǵy kóringende qyzylsyraı qalyp zaımkege jiberip edi. Bar da qaıt degen. Shal osynda jatqanda bir malyn alyp soq degen. Shesheńe aıt, baıyp qatyn alatyn boldy, enshisin ber, jańa otaýǵa jasaý kerek, jıǵan-tergen tıyn-tebenin tekemettiń tuıyǵynan shyǵarsyń dep edi. Óteý senerin de, senbesin de bilmedi. Qysqa kúnde qyryq qyjyrtpamen saýdyń basyna saqına baılap jiberetin Vettehnıktiń qaı mazaǵy dep oılasa kerek. Kemıek bolǵansha bir kempirdi aldaı almasań nesine dambal kıip, yshqyr tozdyryp júrsiń degende baryp mıyna bir nárse kirgen sıaqty. Qarańqaǵyrdyń qazanynyń qansyp qalǵany esine túskende eki aıtqyzbaı-aq "bezdeqotyn" tepkilep jónelgen. Berermenge joq bolsa da alarmanǵa kelgende aldyna jan salmaıtyn kedeı baıǵusqa tyrnaǵyn bir jibitse de baılyq qoı. Bir sharýaǵa jumsasa artynan ózi qosa erip júretin Myrzekeńniń bireýdiń dármensizdiginen de lázzát alatyn ádeti edi, endi barsakelmeske jibergendeı: "Buqtyrmanyń muzy túse bastap edi.." dep ar jaǵyn oılaǵysy kelmedi. Ádeıi soǵan kóringendeı tamshydan torǵaı sý ishetin mezgilde qaǵynyp turǵan borany mynaý... Ózi óle almaı, sińirine ilingen kóksaý baıǵustyń óligin qaıdan tappaq?..

Alaqanshyqtyń arasynan aýyl úıleriniń shatyry erbeıgennen-aq Óteýdiń kártámish tamyn izdep edi, tym-tyrs jymyraıyp otyr eken. Qadaǵa kıgizgen qalpaqtaı moıny qylqıǵan bir shómele shópti julmalap senevaldyń tóbesinen áldekimniń qarasy kólbeńdegen, pil saýyryndaı qushaq jetpes mol dúnıeden Qarańqaǵyrdyń bóksesin tanydy da Óteýdiń áli kelmegenin sezdi. "Tórden oryn tımese de tósenishke jaryǵan baıǵus, qalbalaqtap qaıda júr eken?!". Boran turmaq bozqyraýda da kúresin basyna jete almaı baspaldaqtan irge sýaratyn Qarańqaǵyrdyń bóksesi dáp búgin senevalǵa shyǵyp ketkenine jyny kelgen Vettehnık búkil álemdi osy bókse búrkep turǵandaı ishteı jat ta kep ashýlansyn. "Qatynnyń aty qatyn! Qaperinde eshteńe joq! Qatyp ólse ǵoı, ókirip jylar ma ediń, ótirik jylar ma ediń?!".

Sirkesin sý kótermeı qaradaı qany tasyǵan Vettehnıktiń aldynan omyraıyp Tyryshtyń Erǵalıy shyǵa kelsin. Salaqulash tilin qyzyl ıeginen jyltyńdatyp, aýzyndaǵy alty tisin sanaýǵa shamasy kelmeı júrip bul da aqyldy bola qalypty. Áýelde tanymaı turǵandaı zamandasynyń eteginen ıegine deıin sáńireıip bir qarady da:

— Óı, zántalaq, zer qaraımaı zylqyny taýdan qýyp túshkeniń qalaı? — dep táltıe qalǵany. — Prabláúshı boǵyn pyshaqtyp jatyr!

— Jarylqapty! Pyshaq ushynan dám tatqan shyǵarsyń?.. Nemene, jylqy eginine túsip pe?

— Qylǵynyp óler qyltanaq shóp joq deıdi.

— Qyrqyp bersin. Mal ashyqsa júndi de jeı beredi.

Tiri pendege záredeı zıany joq, ash bolsa da tompaıyp toq júretin Vettehnıktiń zamandasy, qashanda aýzy qyshyǵan ázilqoıǵa meshen edi, bul joly da bireýiniń aryzyn jetkizem dep Myrzekeńniń aýzyna teris kep qalǵany.

— Mynaýyńdy sýǵa shomyldyryp shyqqannan saýmysyń? — dep jıren qasqanyń saýys-saýys muz jabýyna momaqan ǵana zil tastap tompaıyp kete bardy.

Beıkúná jannyń mıtyńdaǵan jorǵasyna, ombyǵa túsken ırek-ırek izine qarap óziniń de sodan artyp ketken áýselesiniń joq ekenin sezgendeı boldy. Aldynan úrip shyqqan ıt te joq, aq kebinge oranyp ólip qalǵan aýyl jel ótinde mal bar-aý, malǵa ketken jan bar-aý dep tyrp etse naǵylsyn. Álginde ǵana Qarańqaǵyrdyń qazandaı bóksesine jyly kelip edi, búkil Shońmurynnyń erkek-urshaǵysy búrisip boran astyna kirip ketkende bir qatynnyń saǵdar saýǵan qaıratyna da qanaǵat deý kerek eken-aý...

Qyzylkóz jardaı bop esik aldynda tur eken. Syńaıy, úıge kirýge Nurbıkeniń arıstokrat shaıynan qorqyp Myrzanyń kelýin kútse kerek. Qula men qasqa aıǵyrdy jabýlap, jabyq qoraǵa kirgizip, aqyrǵa jem salǵansha, ústi-basyn qaǵynyp bolǵansha tapjylmastan qaqshıyp turdy da qoıdy.

— Bátir-aý, ekeýiń esikti umytyp qalǵannan saýsyńdar ma? — degen Nurbıkeniń daýysyn estigende ǵana qorbańdap Vettehnıktiń sońyna erdi...

...Esik kúrs-kúrs etkende Nurbıke ushyp kete jazdady.

— Aıaǵyń syńǵyr, qoly turyp esikti etigimen tepken kim boldy eken?!

Uzyndy-qysqaly ekeýi tabaldyryqta ejireıip tur eken.

— Iá, senderdi kim shaqyrdy?

Aıkúmiste ún joq. Borqasy Vettehnıkti kórgennen-aq yrjıyp kúle bastap edi.

— Senderdi kim shaqyrdy deımin?

— Vetpýnktiń qaqpasynda turǵan joqsyń, kim de bolsa kirgizip sóılespeımisiń?! — dep Nurbıke renish bildirgen soń ǵana Myrza bosaǵany bosatqan.

Toqyrbas osy úıde týyp, osy úıde óskendeı – aq syp etip kirip, sheshiner-sheshinbesten tympıyp baryp balalarǵa sińip ketti. Aıkúmiste ún joq. Tórde otyrǵan Qyzylkózge ajyraıyp bir qarady, qoqaıma taqqa úırenbegen basy bóstek izdegendeı edendi tekserip biraz turdy da basqa oryn tappaǵandaı "ári otyrshy" dep Qyzylkózdiń qasyna zorǵa syıdy. Samardaı betin saqalyna tyǵyp, qalǵanyn jasyratyn jer tappaǵan Qyzylkóz aýsyl soqqandaı meńireıip qap edi, Myrza endi bir qaraǵanda judyryqtaı bop jıyrylyp, stol astyna joǵalyp bara jatqandaı kórindi.

Aıkúmis kelgen soń Nurbıke dastarhanyn qaıta jasaǵan.

— Ia, senderdi kim shaqyrdy?

Aıkúmiste ún joq. Túbit shálisin sheshpesten Nurbıkeniń arıstokrat shaıyn terlep-tepship soraptap, álgi bir saýaldy taǵy da aıtady-aý degendeı júzin ulynan alyp qasha berdi.

Tańnan beri úıge kire almaı sýyq soryp qalǵan Qyzylkóz de aǵyl-tegil. Aıkúmis esikten kirip kelgende ázireıil kórgendeı qý janyn qoıarǵa jyrtyq tappap edi, álde jan terin shyǵarǵan judyryqtaı kempirdiń yzǵary ma kim bilsin.

— Eı, Borka, senderdi kim shaqyrdy?

Toqyrbastyń bar jaýaby yrjıý. Sol yrjıystyń ar jaǵynda bir qupıa bar sekildi de, átteń aýyz ońasha emes. Dúnıeden beıhabar Nurbıke quıryǵyna qyl batqandaı qıpaqtap, myna pále taǵa neni buldirip edi degendeı suraýly keıpin kúıeýinen aıyrmaı, múlgip otyrǵan Qyzylkózdiń, melshıip sypyrǵan enesiniń músápir qalpynan kúdik izdegen. Ómiri juraǵat qýmaıtyn Qyzylkózdiń zaımkeden qıa baspaıtyn Aıkúmistiń bul úıge naǵyp úıirsek bola qalǵany da oǵan jumbaq. Shal, úıge qaıt, — dedi Aıkúmis. Shalyn qolyndaǵy keseniń ishinen izdegen.

— Nege qaıtady? — dedi Myrza. Qolyndaǵy keseden surap edi. — Mal bersin, aqsha bersin, enshisin qaıtarsyn demep pe edim. Tórt uldy artyndaǵy taıly-tuıaǵymen jekemenshikke saǵan qaldyrdyq, qalǵanyn bólip-jarsań da razymyz.

— Nemene, buǵan úshinshi qatyn ápereıin dep pe ediń?

Bul joly Aıkúmistiń daýsy tik shyqty. Mal ishinde otyryp ta qozynyń egizin, uıalastyń segizin telip kórmegen Nurbıkege Qyzylkózdiń qanshasyn alyp, qanshasynan qashqany báribir edi, tek enesiniń shańq etken tarǵyl daýysynan ókpesiniń qabynyp otyrǵanyn sezdi de stol basynyń endigi aýaraıyn Myrzadan ańdyǵan. Otaǵasy quddy quda túse kelgendeı kerilip:

— Úsheý bolmasa da bir kózi soqyr, bir aıaǵy aqsaq, bir qulaǵy shunaq jyrtyq jaýlyq tabylyp tur, — dedi.

— Bútini tabylmady ma?

— Bútini de qashpaıtyn edi, biraq, báribir sen onyń kózin shyǵaryp, aıaǵyn syndyryp, qulaǵyn julyp beresiń de. Búginniń janyn qınalmaı daıaryn alǵany durys qoı.

Dastarhan basynda orynsyz jyrqyldaýdy ábestik kóretin Nurbıkeniń ózi de shydaı almaı as úıge shyǵyp ketti de, álden soń ezýin jıyp qaıta kirgende kúıeýi áli kerilip otyr eken.

— Eki aıaq, eki qoly joq bolsa da jerde jatqan tesik monshaq bar ma, onyń ústine esik kórmegen perishte eken, qalyńyna buzaýly sıyr, bir bıe, bes qoı surap otyr.

Rasynda myna pátshaǵar bireýdi saýdalap júrgen shyǵar degendeı Qyzylkóz Vettehnıkke úrke qarady. Aıkúmistiń kózi sharasynan shyǵyp bara jatyr eken.

— Arzan, — dep Vettehnık temekisin tutatyp aldy, tútindi bir búrkip tastap-Alpystan asqan kártámishqa tym arzan! — dep Qyzylkózdiń bas-aıaǵyn, kıizdeı saqalyn kózimen sanap shyqty.

— Maly sadaqa! Aqsaǵyna da, toqsaǵyna da sıeıin!.. Úıge qaıt!..

Jylap otyr eken. İship otyrǵan tamaǵyn tastaı berip, Borkasy kempirdiń qoltyǵyna tyǵyldy da Vettehnıkke jaman kózimen qarady. Vettehnıktiń de sheshesiniń qartaıyp, shógip bara jatqanyn birinshi kórgeni edi. Týasynan sútke jarymaı, omyraýdyń ıisin alyp kórmegen beıbaq, áıteýir shesheniń bar ekenin sezgenimen, meni de osy kempir tapty -aý degendi oıyna da almaǵan. Sharasynan burshaqtap túsken jastyń sorasynan keshegi zárdeı ashy kúnderdiń qasireti sarqylmaǵanyn ańǵardy ma, Vettehnık anasynyń kir-qoń men boqtan basqany myjyp kórmegen qýraǵan saýsaqtaryn kúrekteı alaqanymen basyp otyryp tula boıynyń erip bara jatqanyn jasyryp:

— Oıpyraı, aljyǵan shaldy da aqsaqqa qımaıtyndar bar eken-aý! — dep jurttyń jibýge aınalǵan ájeptáýir kóńilin ázilge jyǵa saldy.

— Shal, keshir! — dedi Aıkúmis.

Qyzylkózdiń ózi joq, súlderi ǵana otyr edi. Áý basta quldyqqa jaralǵan jetim neme "keshir" degen iltıpattyń tegin túsindi me, joq pa, kim bilsin. Esesine jalǵan dúnıede pendege bir aldanyshtyń qajet ekenin Vettehnık túsingen. Syńardyń aqsaq ekenin bile tura, aqsaqtyń da syńar izdeýge qaqysy baryn eskermepti-aý...

— Úıge qaıt, — dedi Aıkúmis. — Anaýyńnyń aıaǵy aýyrlap qapty, obal bolady, — dedi. — Eki qatyn bir aqsaqtyń tegeýrinine tatıtyn shyǵarmyz. — Aıkúmis sońǵy sózin ulyna qaraı atyp edi.

— Sen osynda qalasyń, — dedi Myrza.

— Nemene?.. Kózi soqyr, aıaǵy aqsaq shunaq shalǵa bereıin dep pe ediń?!

Borqasyn baýyryna basyp, basynan sıpaǵanynan-aq Aıkúmistiń baılasań toqtamaıtynyn Vettehnık te uqty. Nurbıkeniń ishin ilgen joq, aldyn kesip ótpese de kózden jyraq, kóńilden oryn teppegen bir kempir, áıteýir ene degen aty bolmasa oǵan báribir bóten edi. "Osynda qalasyn" degende Qyzylkóz baǵjań ete qalǵan. Óz aldyna ottaýdy bilmeıtin, ottamasa da qaradan qalmaıtyn kári azbandaı jeteksiz súmeńdep, bir qatynnyń bıliginen ómiri pysyn ozdyrmaǵan baıǵus Aıkúmisten basqa da aldynda bir azaptyń kútip turǵanyn qaperine de almasa kerek. Básire báıbishesinen keshirim suratyp, Vettehnık dúnıede Qyzylkóz degenniń baryn Qyzylkózdiń esine salyp edi, ony da moıyndamaǵan sıaqty...

---