InfoHub Logo

poves

Bes bıeni mise tutpaı oıdan qyrǵa, qyrdan oıǵa qýalap tynym bermegen soń jıren qasqanyń tanaýyn tars bitep, bes qulyndy jelige baılap tastap edi, sonda da kúndiz-túni arqyrap jalǵyz ózi jaılaýdyń aıýyna deıin úrkitti. Eki kózi elde, álginde ǵana Taskúrkeniń jón-arqasyn kúrsildetip Taldybulaqqa qaraı túsip ketken jyndy neme aq ter, kók ter bop qaıtyp kelgen eken, tópelep tastaǵan óz tezegin ózi ıiskep, urshyqqa shyr aınalyp júr.

— Oı, jalap-óı, bes bıeni azsynasyń, bes qoıdy maldanyp men de otyrǵan joqpyn ba!..

Sol bes qoıdyń en-tańbasy da joq, tusaǵy men toktysy aralas ala-ula bir qora usaq maldyń kóleńkede jýsap jatqanyna da jarty kún, ony da úrkite salatyn peıil qaıda. Sıyr sáskeden qotanǵa kep tyǵylyp edi, oty qanbaǵan soń kún qaıta órip, túnimen daryldap toqtamaıtyn boldy. Jeli basynda dyrıyp uıyqtaǵan bes qulyndy jıren qasqa tanaýymen túrtip oıatqan. Bes bıeni búıirinen ıiskep taǵy bir túgendep shyqty da "mynalardy bosatsańshy" degendeı Vettehnıkti taýyp alyp jalynyshpen oqyranyp, ızendep ıek qaqty. Myrzekeń bes qulyndy aǵytyp, bes bıege saldy da qaıta baılady. Egespen ótip jatqan tirlik osy. Bosatsań qasqa aıǵyr "qosh bol" deıdi. Bosatpasań saǵat saıyn saýyp otyratyn qol joq, bıelerdiń jelini jarylatyn boldy. Úıdegi ydys ataýly qymyz, saýmalǵa tolyp bitken, ony ishetin aýyz da joq, jerge tógýge obal, áıteýir bes qulynǵa qudaı berip tur.

Jylqy ekesh jylqy da jalǵyzdyqtan jyndanady eken. Myrzekeń jıren qasqanyń saıtanyn qaǵa almaı-aq qoıdy. Qýa bermesin dep qasqa mańdaıyna qaıyń toqpaq baılap edi, soǵa-soǵa keńsirigin jara qylǵan soń jany ashyp sheship tastaǵan. Jaılaýǵa kelisimen elegzigen janýar Nurbıke ketisimen tipten asqynyp aldy. Nurbıke Vettehnıkke ǵana emes, malǵa da kerek eken. Saýyn ıigendi qoıdy, aq jaýlyqty izdep qasqa sıyr kúıisinen jańylǵan sıaqty. Qylaıaǵy Syrttan da tań atsa boldy, sonaý kóz ushyndaǵy tóbeniń basyna shyǵyp, jol toryp jatqany. Báriniń kútkeni Nurbıke. Nurbıkesiz Vettehnıktiń eshkimge keregi joq sekildi. Sonda Vettehnıktiń jalǵyzdyǵyn kim kótermek? Qasqa aıǵyrdan soń Vettehnık jyndansa muny kim toqtatpaq? Qasqanyń da jetiskeni shamaly, bes bıeniń jatyryn bitep tastaǵan soń izdegeni úıir, túnde kisende, kúndiz jeli basynda shala jýsap, baıǵus tóstabanyn qaǵa-qaǵa jaýyr qylýǵa aınaldy. Mal deıtin mal da emes, Shońmurynnyń shal-shaýqandary aldyna salyp bergen aryq-turaǵy ińirdegi shyq pen erteńgi bozqyraýdan saryp bop, erbıgen ár shópke eńkeńdep sálem berýmen ne óriske jete almaı, jetse qotanǵa qaıta almaı, Myrzekeń tezek tergen qatyndaı ár butanyń túbinen túrtkilep jınaýmen sharshady. Qara sýyq kúrt synyp, shildeniń shilińgirinde de boraı salatyn qarly jańbyr tolastaǵan soń maldyń kóbeń tarta bastaǵany da endi ǵana. Bulardyń babyna kóne berseń jıyrma tórt saǵat ta jetpeıtin shyǵar. Kún baıymaı jatyp-aq qoıdy qoralap, jıren qasqaǵa kisen salǵan, tusamysqa shorqaq neme endi tań atqansha osy mańnan uzaı qoımas.

Samyrsyn aralas jas qaraǵaıdan qıyp salǵan jalǵyz bólme shaıyrdan tunshyǵyp tur eken. Edenge shyrshanyń búrin tósep, kıizben búrkep tastap edi, oǵan ashyǵan sút pen ashýly sabanyń ıisi qosylǵan soń adamdy qaradaı mas qylmaǵanda qaıtsyn. Bóreneni keptirip kóterýge mursat ta bolǵan joq. Qardyń etegin qýalap kelip edi, pesh soǵyp, qazandyq qurǵansha ultaraq ezilip, ton sozylyp, tize shor bolýǵa aınalǵan. Jarylqap tastaımyn degen aǵaıyn osy toqal tamnyń ózin zorǵa shoshaıtyp, tóbesin tolyǵymen qymtap, shymmen tepkiledi de taıyp turysty...

...Qazandyq qaqpaǵynyń eki ezýinen jalpyldaǵan jyndy sáýle bólme qabyrǵasyn shımaılap bitirdi. Úsik alyp bara jatqandaı otqa ıtinip, meńireıip otyrǵan Vettehnık balaǵy kúńirsip bara jatqanda ǵana keıin shegindi. Kúńirsigen balaǵy emes, kók sháýgimniń bóksesi eken, sýsaǵannan emes, áıteýir aýyz jylysý kerek qoı degen ýaıymmen qoıa salyp edi, ishinde sýynyń bar-joǵyn ańǵarmapty. "Iapyraı, shydaı berse adam ashtyqqa da úırenedi eken-aý". Úsh mezgil úsh saptaıaq qymyz ben úsh tal qurttan basqa nár tatpaǵan Myrza qashan tamaq jegenin de umytyp qapty. Shyq pen syzdan jasyp ketpesin dep óredegi qurtty shıimen kóterip kirgize salǵan, áıteýir qol jetetin jerde, buǵan da qanaǵat. Adam ıtjandy deýshi edi, beker shyǵar, adam shydaǵanǵa ıt shydaı bermeıtin kórindi. Osy úıde qazan kóterilmegennen beri Syrttan da sybaǵasynan qur qalyp, irigen sút, ashyǵan aıranmen aýyz shaıqap júrgen. Búgindik ıtaıaq ıiskemegeni esine túsip, Myrza badeıka toly bojyǵan qoımaljyńdy dalaǵa súıreı shyqty.

Shaqyraıǵan juldyzdar jerge jaqyndap, taý-taýdyń tóbesine qonaqtap alǵan eken. Qalǵan usaq túıegi elektiń jyrtyǵynan saýlaǵan topandaı kók kúmbezinen tógilip, jamyrap keledi. İrgede týlaǵan ózen saryny aspanǵa shalqyp, sol topannyń sarnaǵan úreıli shýylyndaı bop estildi. Tas qarańǵy. Sharbaqtaǵy eki júz qoıdyń jap-jasyl tórt júz kózinen basqa jylt joq. Syrttan da joq. Syrttan turmaq saıtan da joq. It adamǵa es deýshi edi. Bul da ótirik bop shyqty. Durysy — ıt toıǵan jerine. Bıtke ókpelep tonyn otqa laqtyratyn qazaq ıtke nege ókpelemesin!..

Orman jıeginen qońyraýdyń syldyry qumyǵyp jetti. Tabylsa qulyn moınyna dachık te baılap jiberetin edi. Jıren qasqa uzaı qoımaǵan eken. Zorlyq qoı. Adamnan ótken zulym bar ma. Zorlyqtyń da neshe alýanyn oılap tabady. "Qap, qashyp ketetinin bilgende tóbetti de tas qyp baılap tastaıtyn edim-aý!". Sharbaq ishindegi jap-jasyl tórt júz kóz óshigip qaraıdy. Qaqpany ashyp jiberse dúr etip beze jóneletindeı. Shetinen kókjótel. Biri qaqalyp, biri ókirip jóteledi. "Ókpesi aýzynan atyp keter me eken?.." Mal da adamsha jóteledi eken-aý... Qamaı-qamaı qotan da qoımaljyń bolǵan. Belden saz. Sharbaqty sonyǵa aýystyryp qaǵýǵa da shama joq. "Jatasyń! Jótelmek túgili qoımaljyńǵa shógip ketseń de jatasyń!.."

Keshe ǵana aqsaq toqtynyń baqaıy qurttasa qoıshy baıǵustyń tórt aıaǵyn bir kebiske tyǵyp jiberetin edi, sol azap búgin óziniń basyna túskende bir atym kúkirt, bir shókim kúıdirgen totıaıynǵa zar bolyp, býynyp ólýge jip tappaı otyrǵan joq pa. Alty aı qys aıdalada qystaýǵa aıdap tastap, jaz boıy ıt arqasy qıandaǵy jaılaýǵa mashınamen aparyp tógip tastap, qaıtyp at izin salmaıtyn malshy deıtuǵyn juraǵattyń ıtke bergisiz ómirin kim oılapty?! Zorlyq qoı. Qaraqan basy emes, qatyndy kópten, balany mektepten qaldyryp, búkil bir áýletti kóktemniń kóbik qarynan boqyraýdyń boranyna deıin kóshpeli túrmege jipsiz baılaý zorlyq bolmaǵanda ne? Qý tamaqtyń qamy ma?.. Onda da qazannyń betin qaraǵa, tósegin tórege, qurt-maıyn órege saqtap otyratyn shopan jomarttyǵa qımastyqtan emes, qaraıǵanǵa zar bolǵan ishqusta jalǵyzdyqtyń muńy eken-aý...

Jaýyryny búrip tur eken. Túngi yzǵyryqtaý jyqpylynan uryp tur eken. Kók jota qurttaǵan kirsheń qarmen bóksesin búrkep alyp, kókpeńbek bop shirenip otyr eken. Qyrqyp tastaǵan tyrnaqtyń qyltyryǵyndaı shilpıgen aıdyń synyǵyn ıyǵyna ilip alypty. Tákabbar bolmasań Altaı bolamysyń. Altaı bolǵan soń da aıǵa ıyq tireısiń de. Kúndiz kórkimen yzdıyp, túnde yzǵyryǵymen úreı tebetin ádeti. Etegindegi kóksaý qoı men qoıdan qońyr bir qazaq oǵan pishtý!.. Álde qaıdan qasqyr ulydy. Kókjóta kúńirendi. Vettehnıktiń tula boıy titirkendi. "Qap, jıren qasqany beker tusaǵan ekenmin-aý.."

Myrza qalyń shyqty belýardan keship jylqyǵa tartty. Býsanǵan syzdan qońyraý da saqaý bolyp qalypty. Tas qarańǵyda taıaq ustaǵan soqyrdaı túrtinip júrip jıren qasqanyń oqyranǵan dybysynan zorǵa tapty. Otqa bas qoımaı elegizip tur eken, kisenniń kiltin ashqansha "tezdet" degendeı ıesin ıegimen qaǵyp mazasyzdana berdi. "Ketseń ketip qalarsyń, ketpeseń taǵy óziń bil, tek tusamysta qor bol maı ajalyńmen alysyp ólseń de men razymyn!.."

Jap-jasyl kózder tyrp etpeı jatyr eken. Qotan toryǵan qyzyl kózder joq pa dep bir aınalyp shyqqansha etek jaqtan bir top salt attynyń dúbiri estilgen. Jerdi kúrs-kúrs urǵan jıren qasqany tuıaǵynan tanydy. "E, baıǵusym-aı, saǵan da es kireıin degen eken!.." Itten saq, adamnan aqyldy tentek aıǵyryna razy bolǵan Vettehnık sonda ǵana jyly tósek pen uıqyny ańsaǵan...

Qaıdaǵy uıqy. Nurbıke ketkeli qol tımegen júkti qozǵaýǵa erinip, óship qalǵan qazandyqty qaıta tutatty. Bul neme de otynǵa shóldep otyr eken, qolattan qorym kóshkendeı kómeıi gúrildep jóneldi.

Oshaqqa ıtinip otyram dep oılap pa. Es bilgeli taqymy keppegen baıǵus at ústinde óletin shyǵarmyn deýshi edi. Kóńildi kónshitip bir toǵaıtpaǵan jaıdaq tirliktiń bir sátte-aq jaıaý tastap ketýi boqtan ońaı eken...

...Sovet ókimeti qulady dep kim oılaǵan. Qulaýysh qulady-aý, biraq sony joqtaǵan da, boqtaǵan da eshkim joq. Ózimizshe el bolatyn, erkin kóship-qonatyn boldyq degenge de sengen eshkim joq. Tańǵy tamaq táńirden dep qarynnyń bir kúndik býazdyǵynan arǵyny oılamaıtyn beıǵam qazaq eldiń erteńgisin ýaıymdap qaıtsyn. Áıteýir, sovet qýlady degendi ókimet joq dep túsinse kerek. Jetpis jyl boıy qalaı shydap kelgenin kim bilsin, aıaq astynan hantalapaı bastalsyn. Sondaǵysy kóz aldyndaǵy bir kúndik qanaǵattan aspaıtyn shaılyqtyń usaq-túıegi. Jetpis jyl boıy kúrekten basqa qural, boqtan basqa baılyq kórmegen shyrysh qol, shytynaq erindi orys juraǵatynyń ókili basqaratyn zań edi, sol "kósemder" bir aıdyń ishinde búkil Qarataıdyń baryn sypyryp alyp zym-zıa joq boldy. Jaý ketken soń jaraq izdeıtin baıǵustar bálenim qaıda, túgenim qaıda dep saýsaǵyn sanaǵanmen joǵalǵan dáýlet qaıtyp kelmedi: alpys myń qoıdy aýyz ashqansha jer jutty, jylqy ataýly jelge ushty, kólik ataýly kelimsekterdiń kótinde ketti, oıbaılaǵandar kúlin sabap otyryp qalǵan. Qap túbin qaǵyp silkigende bireýge bes qoı, bireýge bos qalǵan qora-qopsy, bireýge shup-shunaq shaǵylǵan tráktir — sonyń ózin aqshaǵa shaǵyn alǵan, sonyń ózine qarq bolǵandar da bar. Aqsaq qoı túsken keıin mańyraıdy dep, balyq úles bitkende "men qaıda qaldym" dep barǵan Vettehnık eń bolmasa saqalyna qolyn jetkize almaı qor boldy. Klıentten bosamaıtyn vetpýnkt sovet qurysa da "obshaıa nedvıjımost deıtuǵyn statýsyn joǵaltpapty, qapteserden basqa ıe tabylmasa da esh pendege baǵynbaı qalqaıyp áli turǵan shyǵar-aý. Tek tursa de. Dál osy kezde baıaǵy jıyrma tórt myń Vettehnıktiń esine túsken edi. Áıteýir qalmaq daýyndaı qyzyl keńirdek aıtystan soń qasqa aıǵyr qasasymen jer syzyp jalǵyz basy Myrzekeńniń shańyraǵyna qaıtyp kelgen. Uıaldy ma, bólis basyndaǵylar bes qoıdy qosa ertip jibergen eken. Elge eńbegi sińbedi dep qur aýyz qalǵan Óteýge qaraǵanda bul da baılyq. Ómirbaqı qoı baǵyp, qoı torydan qoǵanaıaq bolǵandardyń da taı turmaq taıaq buıyrmaı jetim qystaýdan el shetine jete almaǵandary qanshama. Alpys myń qoıdy atalas bop jaǵalaǵan óńsheń tasmańdaılarǵa da ıe tabylmady: jarlyqpen jazmyshqa jattyǵyp alǵan kómpisterge kóseý de kerek eken, "kósem" de kerek eken, kıerge noqta izdep, kúrekke boq izdep dal bolysqan.

Ráıs shaqyryp jatyr degenge jelpinip bara qalǵan, ókimetti óltirip alyp ókingen jetim shaldar, partıasynan aıyrylyp aza tutqan kámonester syqyrlap keńsege syımaı otyr eken. Tórlet dep Qumarhan qudasyn kórgendeı syılaı qalǵany. Baıqasa, bir atanyń Baıy men Jan kóbekteri eki jarylyp, ortasyndaǵy el kóshkendeı jyrtyqtan at jaldap amandasyp jatypty. Myrza sol shekarany qaq jaryp maıdan shebiniń tylyna qaraı umtylǵan.

— Áı, Jankóbekov... toıys Baıkóbekov, sen byrzıdýmǵa shyq, — dep taǵy jabysty.

— O neniń qurmeti?.. Otan soǵysyna qatysqam joq, kómpeskege eńbegim sińgen emes, partıaǵa da múshe bolǵanym joq.

— Ne deıt?! — Baǵjań etkende ráıs tóraǵasynyń ala kózi uıasynan atyn kete jazdady.

— Ol kezde men halyq jaýynyń tuqymy edim ǵoı.

— Áı, jazǵan – aý, ákeńniń aqtalǵanyna da qyryq jyl, sodan beri qaıda júrsiń?!

— Sonyń aktalmaǵany jaqsy edi. Búginde kózge shuqıtyn da eshkim qalmady... Qadirimniń ketkeni de.

— Iapyraı, úkimet saǵan qyzmetti qalaı bergen?!

— Vetpýnkttiń boǵyn tazalap, qoı qashyrǵan da partıa ma edi?.. Álde marqum bolǵan partıany joqtaýǵa jınalyp otyrsyńdar ma?..

Baıkóbek pen Jankóbektiń kepken shaldary, kebisi búgin keshegi áktipter endi ǵana buryshqa bókes batyrǵan Vettehnıkti oqty kózderimen jalmap juta jazdady. Partıa úshin otyz eki tisin sanap bergendeı úńireıgen qyzyl ıegin selkeý murtymen jasyryp otyrǵan kereń shal shar ete qaldy:

— Áı, kárágim, jeti atańnan aýzy teris bitken jýannyń tuqymy ediń, aýyz meniki dep bartıama til tıgizbe!..

Sol-aq eken, sharqaıyn sirisinen basyp júrgen pushyq pen kereńder, ompyraıǵan aýyzdar jetpis jeti atasynan beri partıany mıras qyp kele jatqandaı járpildesip shyǵa kelsin. Túrlerine qaraǵanda sovet ókimetin qaıta ornatatyn sekildi edi. Joǵarynyń jar Qudaıdyń Quranyndaı syılaıtyn ráıs toraǵasy sasqanynan shyr-pyr bolyp zorǵa basty da:

— Sen júrgen jerge shóp shyqpaıdy! — dep bar páleni Vettehnıkke jaýyp tyndy.

Kereńi bar, ker aýyzy bar, keri ketkeni bar, Shońmurynnyń búkil ótelserıasyn jıyp alǵan ráıs tóraǵasy kúrdeli bir ókimetti másele sheshpek eken, kóp máseleniń ishinen Vettehnıktiń uqqany — jer máselesi, sharýa máselesi, qonys máselesi, qudaı-aý, taǵy ne edi?.. Qoıyn aldyryp, qorasyn bekitken óńsheń mundar bólisetin qara tappaı, Altaıdyń taý-tasyna talasyp, álginde ǵana bartıam dep baqyryp, ókimetim dep ókirip mańdaıyn toqpaqtaǵandar Baıkóbek bolyp, Jankóbek bolyp bir-biriniń jaǵasyna al kep jarmassyn. Qyz alyspaıtyn bir aýyl aǵaıyn qyzdy-qyzdymen Shońmurynǵa toqtamaı Qarataıdyń jelkesine mine bastaǵanda basý aıta ma, osy jurttyń kári ıti ǵoı dep kereń shalǵa sóz berip edi, ol shirkin Shoqqaıyńdy tastap Eýropadan biraq shyqty.

— Álgi, men keroı bolatyn soǵysta...

— Áı, búgin jeńis kúni emes qoı, aýylǵa qaıtsańshy, aýylǵa!..

Osy aýyldyń kárıti ekeni ras, geroı ekeni de ras. Túzge otyra shyqsa da omyraýynan altyn juldyzyn tastamaıtyn baıǵus shaldy aýdan basshylary ıttiń arty tyrq etse ala jóneletin, bóz bermese de saltanatta sóz beretin ádetten as pen toıda kósem bolyp, eki kisiniń basy qosylsa sheshen bolyp sóılep úırengen aýyzdyń elirme derti bar ekeni de ras. Áskerge attanǵanda da qulaqqa onsha jarymaǵan eken, onyń útine bombanyń astynda qalyp, kontýzıadan soń tars japty. Qara tanymaıtyn qazaq túgili qarataıaqty aıamaǵan soǵys onyń qulaǵyn tekserip qaıtsyn. Kezekti bir shabýylda batalón jaý dzoshnan burshaqtaı boraǵan oqtyń astynda jatyp qalsa kerek. Tas kereń baıǵus buıryqty estimeı: "Otan úshin! Stalın úshin!" dep dalaqtap beze beripti de kombat amalsyz batalóndy qaıta kóterýge májbúr bolǵan eken. Áıteýir, tas kereńniń baqytyna qaraı nemistiń birinshi transheıasyn basyp alǵan batalónǵa polk komandıri kelip: "jaýǵa jalǵyz shapqan batyr kim?" dep surasa, Baıkóbekov dep muny ustap bergen desedi. Alla abyroı berem dese keıde kemistik te pándasyna baq bop qonatyn kórindi ǵoı. Kereńdiktiń arqasynda geroı bop, oq túgili týda boıyn bıtke de testirmeı juldyz taǵyp aman-esen oralǵan Baıkóbekov sol altynnyń býymen qulaqsyz-aq aýyzdan túspep edi. El ishinde pashotnyı ǵyrajdan bop kóringenniń kóligine jarmasam dep júrip jurt sekildi sholaq baıtal da buıyrmaı búginde jaıaý qalǵan. Eýropany jaıaý sharlap Shoqqaıyńǵa oralǵansha kepken shaldar men kebisti kámónester jekeshelendirý saıasatyn bir qyrdan asyryp tastap, qaljasy jaqqan qatyndarsha qamaý terdi syǵyp ta alǵan. Ánsheıinde tektimiz dep kúpinetin edi, bir biriniń ıne batpaıtyn uńǵyl-shuńǵylyn túgel qazǵanda bir atanyń ishinde qalmaqtan týǵandar da bar eken, toqaldan týǵandar da bar eken, erip kelgender de, esirip kelteńder de bar kórindi, tek atadan týyp erlikpen kelgender de bar dep eshkim aıtqan joq, ortadaǵy jalǵyz juldyz da ataýsyz qaldy. Tórt jyl múńkir-náńkirdi kózimen kórse de qulaqpen estimegen beıbaq jarpyldaǵan ot aýyzdardyń ne ottap jatqanyn qaıdan bilsin. Kórpesin kókiregine tartqanda bısmıllahı deýdi bilmeıtin keıbiri arýaq syılaı qalypty. Ary ótip, beri ótkende bir aıat quranyn qımaǵan babasynyń molasyna deıin talasyp, ata jurtqa enshilespin degendi moıyndatý úshin: anaý jerde pálenshemniń súıegi jatyr, mynaý jerde túgenshemniń múrdesi bar dep biri kózine jas aldy, biri saqalyn juldy. Órtke sý seppek bolǵan ráıstiń tóraǵasyna: "sen pámıláń Baıkóbekov bolǵan soń tuqymyńa tartyp otyrsyń"! dep kepken shaldar, aǵaıyn aǵa basý aıtqysy kelgende: "sen pomıláń Baıkóbekov ekenin umytyp, Jankóbekovterge ishiń burady!" dep kebisti kámónester janyn jaǵasynan alǵanda Qumarhannyń kózi atyzdaı bolyp eki ottyń ortasynda tabaǵy túsken shabaqtaı shorshydy. Aqyry shaqyrǵanda barmaǵan byrzıdýmyna Vettehnıktiń ózi shyqty.

— Sen ǵoı, Baıkóbeksiń?

— Baıkóbekpiz.

— Sen ǵoı, Jankóbeksiń?

— Jankóbekpiz.

— Biriń báıbisheden, biriń toqaldansyń, qalmaq qatynnan týǵandaryń da bar.

— Bar.

— Aralaryń neshe ataǵa jetti?

— Oıbaı-aý, jeti ataǵa da jetkemiz joq qoı.

— Jetpegenderiń qandaı jaqsy bolǵan. Jetkende dúnıe júzilik úshinshi soǵys bastalyp ketkendeı eken-aý!..

— Áı, mynaý qaı soǵysty aıtyp tur? — dep kereń shal Vettehnık qorasyna kirip ketkendeı atyp turdy.

— Oıbaı, sen geroı bolǵan soǵysty aıtyp tur! — dep bireý zorǵa toqtatqanda ǵana, "e, báse!" dep kereń shal qaıta shońqıdy.

— Áı, osynyń sańylaýy bar!

— E, sańylaýy bolmasa sary kempirdi alpys bir múshelisinde býaz qyla ma?!

Ol da ras. Alpystyń birindegi báıbishesi: "osy ishi qurǵyr búlkildeı beredi" dep dárigerge barsa: "oıbaı, apa, quryp qapsyń!" — dep perzenthanaǵa qamap tastapty. On bir uldyń bes kılo toǵyz júz gram kenjesin tapqanda juldyzyn taǵyp, shirenip barǵan shalyna terezeden aıqaılap:

— Áı, aýzyńa sıeıin kári ıt, joǵal árman, joǵal! — dep sodan qaıtyp qasyna jolatpaı qoıǵany da ras bolsa kerek.

Árıne, bul da eńbek. Áldeqashan súıegine qyna shyǵyp ketken babasynyń ataǵyn maldanǵansha jaryq dúnıede bas kóbeıtken de erlik qoı. "Tegin adam taz bolmaıdy" degen osy da.

— Sonymen, soǵys bastalyp ketpeı turǵanda bitimge kelelik, — dep Myrzekeń bıligin tartyp alǵanyna keshirim suraǵandaı ráıstiń tóraǵasyna eńkeıe kóz tastap edi, munyń da tóbesi qoı jep qoıǵan jaılaýdyń sary jurtyndaı tóbel tazǵa aınalypty. "Jep qoıdy ǵoı, jep qoıdy" degendeı Qumarhan Vettehnıkten músirkeý dámetip, quıqasyn kekilimen jabýlaǵan, biraq onysy taıǵanaqtap qonys tappady. Ekeýi ómiri túzý sóılesip kórgen joq-ty. Tuzy jaraspaǵandyqtan emes, aralarynda úsh-tórt jas aıyrmashylyq bola tursa da aǵasynyń ańqaýlyǵy men esiksiz jerden tesip kiretin týralyǵy Vettehnıktiń tiline azyq, ráıstiń tóraǵasy Vettehnıktiń osy minezin týasynan bitken qyrsyqtyǵy dep qabyldaıtyn.

— Sonymen, bitimge kelsek mámle bylaı: arýaqtardyń endigi jerde bólip berer enshisi joq. Aqyry bastaryń qosylmaıdy eken, Baıkóbegiń bir bólek, Jankóbegiń bir bólek, eki sharýa qojalyǵyn quryńdar.

— Áı, ol taǵy ne pále?

— Kezinde TOZ boldyń ba? Boldyń. Tozyp bara jatqan soń qalqoz boldyń ba? Boldyń. Qojalyqta sonyń ary jaq — beri jaǵy. Aıyrmashylyǵy — ishken-jegenin ózińdiki. İshiń keýip ólseń — óz obalyń ózińe... Tapqan-taıanǵanyńdy bólisesiń, bólispeseń — ólisesiń.

— Aý, sonda úkimet qaıda?

— Úkimettiń qamyn jep qaıtesiń, qaryn ashsa, qursaǵyńdaǵyny da qustyryp alady. Sen ólmes kúnińdi kór.

— Oıpyraı osynsha basty buǵan kim bergen?! — Keketkeni belgisiz, kelistirgeni belgisiz, shaldardyń biri kereksiz saban kópshigin laqtyra saldy.

— Sonda ol qojalyqty kim basqarady?

— Soqasyz qalǵan agronom, soqyr taılaǵy joq zootehnık az ba, solardyń birine bar bel kerek te. Taǵy bir aıtarym — Baıkóbekterdi Jankóbektiń tuqymy, Jankóbekterdi Baıkóbekterdiń urqy basqarsyn.

— Sonda qalaı?

— Sonda qyzǵanysh ta, qyrǵyn da bolmaıdy, basyń aman, janyń tynysh, malyń túgel.

— Sen óziń nege basqarmaısyń?

— Meniń qatynym qalmaq qoı. Bılik berseńder bar baılyǵyńdy Oımanǵa kóshirip ketip júrmeıin.

Nurbıkeniń qalmaqqa eshqandaı qatysy joq edi. Kámpeskede oımanǵa qashyp ketip, keıin qańǵyp oralǵan biraz tútindi jergilikti "aqsúıekter" qalmaq atandyryp, araq pen aıǵaıǵa jaqyndyǵymen "bandıtter" kóshesine bólip tastaǵan. Tegin aqylyn tegin laqtyryp tastaǵan Vettehnık búkil Qarataıdyń daýyn óshirgendeı taıyp otyrdy.

Qalmaqqa qany túgili sorpasy qosylmaıtyn, Núra, Núrka bop ketken Nurbıkeni orystan zorǵa qaıtaryp alyp edi, qatyn degen qasıetti tuıtylǵa ıe bolǵannan beri de qadirin tanyp, qas-qabaǵyna qarap kórmepti. Zaman qubylysynyń bir sátinde qatynnan basqaǵa kereksiz bolyp qalǵan Vettehnık endigi kúnim soǵan túsetin shyǵar dep aqyl qosyp edi, bul shirkin óziń bilesińnen artpady. Bar aıtqany — basyndy kút, balalar er jetti, mal kerek bolsa ózderi baqsyn, dáýlet kerek bolsa ózderi tapsyn. Rasynda solaı eken-aý... Qyz baıǵa tıip balaly boldy, uldyń úlkeni qatyn alyp qalaǵa ketti, kenjesi kelin túsirip qara shańyraqta otyr. Budan artyq Alla saǵan ne beredi. Myrzekeń túnimen uıyqtamaı, erteńgisin Shońmurynnyń "ıgi-jaqsylaryn" jınap alyp: Bas-basyńa bı bolma, bas-basyńa barǵa ıe bolma, kólik ataýlyny túgel jınańdar, biriń tráktrge, biriń mashına, biriń kombaınǵa minsin, biriń soǵan janarmaı tap, shal-shaýqan qalasa atarbaǵa otyrsyn, qalǵandary egin salsyn, dıirmen tartsyn, shóp shapsyn, qala men aýylǵa deldalǵa bireý júrsin, tapqan talqanyna kóz izdesin, biriń otyn jaq, biriń mal baq. Bárine kóngen jurt mal baǵýǵa kelgende taıaq ustaýǵa tiri pende shyqpady. Taıdyń tiseýin, qulynnyń saqaýyn óziń bilesiń ǵoı degendeı Vettehnıkke telmirgen. Soryna kórindi me, Nurbıke de elp ete qalyp edi. Alpys myńnyń silekeıi — ár tútinniń bes qoıynan bir otar jınap aldyna salǵan. Eń qıyny qasqa aıǵyr boldy: úıirdegi neme kúndiz-túni arqyrap aýzyn otqa salmaı, eki kózi qaraıǵan ıen dalada, óristen mal kórse tura shaýyp, esik kózinen quıryqty kórse qýyp ketip, Shoqqaıyńnyń tórdegi shańyn etekke qosqan soń qamap ustap otyr edi. Piship tastaýǵa aıady, sat dep kelgenderge qımady, jalǵyz-jarym shıpyń baıtal shaldardyń taqymynan artylmady. Aqyry saýynǵa joq, baǵýǵa júk bes bıeni el bolyp jıren qasqaǵa toqaldyqqa zorǵa taýyp bergen. El bolyp "uly kóshti" baptaǵan, Vettehnık jaıaý júristi úsh kúndik Taskúrkege kep toqtaǵan...

...Qalǵyp ketipti. Endi bolmaǵanda tanaýyn qazandyqtyń qyp-qyzyl búıirine basyp alǵandaı eken. Toqtap qalǵan qol saǵatyn juldyzǵa qarap túzeı salyp edi, shamasy tún ortasy bop qalǵan sıaqty. Jylý qashady dedi me, jarymaǵyrlar esikti de jyrtıtyp jip-jińishke ári tapal tesken eken, alpamsadaı Vettehnık eki búktetilip, kásekke keptelip zorǵa shyqty. Ańdyǵany Kókjota edi. Soqyr tuman seıilip, Kókjota basyna sálde kıip alypty. Kókshaǵyr munartqa da ylpa kerek eken-aý. Kókjota sálde kıse taý da jumsarady. Shaqyraıyp tursa — kún qapyryq, túni tastaı. Betińdi otqa qaqtap, jaýyrynyńdy muzǵa tósegendeısiń. Baıaǵydan osyndaı. Seńgir – seńgir taýlardyń túıe taıy jaıdary, qoınaýy men quzary úreı, jelsiz kúni de kúńirenedi de turady, uly tarıhty baýyryna basyp alǵan uly taý ótkenniń zaryn yńyranyp kep jatqany. Altaı alystap ketseń saǵyntady, qoınyna kirseń qorqytady. Qanshama taý kórse de Vettehnık dál osyndaı susty basqa jerden baıqaǵan emes. Altaıda júıke túrshiktirer zırat pen beıishtiń úni bar.

Jasyl kózder jylt-jylt ushqyndap, kól betindegi kúnge shaǵylysqan maıda tolqyndaı jybyrlap jatyr. Qazyqtaǵy buzaýyn ıegine jastanyp, bylsh-bylsh kúısegen qasqa sıyr birdeme dámetti me, sozylyp turdy, kerilip arqasyn jazdy, kúrsinip alyp sarydy da satyrlap japalap, "al endi qaıt deısiń" degendeı ıesine náýmez qarady. Jalǵyz úıdegi ýáıimsiz jalǵyz maqulyq osy. Munyń da ashy kórmegeni kóp boldy. Súti ý japyraq tatyp, Syrttan da syrt bergen soń úsh mezgil buzaýyn jamyratyp edi, onyń ishi buzylyp uıatty bop júr.

Jıren qasqa dybys bergen joq. Qulyn moınyndaǵy qońyraý jaıbaraqat. Aıý kelse aldymen qulyndy ursa kerek-ti. Anda-sanda qosaýyzdy kúmpildetip, ormannyń kóleńkesin úrkitetin. Nurbıkeni jaraqattap alǵan soń ony da qolǵa ustaýdy qoıǵan. Vettehnık tún tynyshtyǵyn qozǵamaı kúrkesine qaıta kirdi.

"Bir kún qoı baqqannan myń kún aqyl surama" deýshi edi. "Osy men mal baǵýǵa mindetti me edim". Bul da mańdaıǵa jazǵan taǵdyrdyń toqpaǵy shyǵar. Biraq mal ekesh jıren qasqa da toqpaqqa kónbegende adam maldan kómpis bolǵany ma?.. Jatyr ǵoı japandaǵy jalǵyz úıde kúńirenip. Kónbegeni osy ma?..

Ómiri otbasyna baılanyp kórmegen Myrza shańyraǵynda kim bar, kim joq dep izdemeýshi edi, otyz jyl otasqan jaryn da dáp búgin joqtaǵandaı. Kórpeniń jylýy, jastyqtyń ıisi de qaıta-qaıta Nurbıkeni esine salyp, mynaý qońsyz tirlik, qońyltaq kóńilge sodan basqa jubanysh tappaı, bótenniń bosaǵasynda ketken shesheni, Magadannyń topyraǵynda qalǵan ákeni de onyń qasyna aparyp qoıa almady. Bul da qartaıady-aý, alda qaıyrymsyz ýaqyt, qareketsiz kún bar-aý dep oılamapty. Qyryqtyń ishinde de qylshyǵynan qylaý túspep edi, sońǵy ret Kóktasqa baryp qaıtqanda aýrýhananyń tutam kerýetine turqy jetpeı bir ýys bop shógip ketken músápirden burynǵy týyrylǵan dónen qatyndy tanymaı da qaldy. Bir aıaqty aspanǵa kerip tastap, aq dákeniń astynda ońǵan shúberekteı bozaryp jatqan jarynyń muńdy janary kóz aldynan ketpeı-aq qoıdy. Ortan jilikti burǵylap tesip, temirmen qursaýlap jalǵaǵan eken, ózin-ózi zorlap ótirik kúlgen boldy da:

— Aǵash aıaqty kórdiń be, kórmediń be, esesine temir aıaqty qushaqtap jatatyn boldyń, — dedi, botalaǵan kózi jylaǵysy kelgenin jasyra almady.

— Sóz be eken, bizdiń tuqymnyń ár býynynda bir-birden aqsaq qatyn ejelden bolǵan.

Aıta salǵany da, áıtpese záý-zatynda qansha aqsaqtyń bolǵanyn Vettehnık kórgen de, estigen de emes, erkek kindiktiniń arasyna naǵashy-jıendi bop ázil júgirtkeni bolmasa, ózin-ózi syılaǵan jurt bul tuqymnyń áıel juraǵatyna jip taǵyp kórmegen. Allanyń jazǵany shyǵar, abysyn ajarymen, kelinder kelbetimen súıkimdi bolǵan.

— Shynyńdy aıtshy, sen osy baıaǵyda maǵan nege qyzyqtyń? — dep zaman ótip ketkende baıǵa tıgenine endi ókingendeı Myrzaǵa ótine qarady.

— Óı, ánáý bir qortıǵan mástegin ústińe shyǵa almaı qor qyla ma dep...

Ara-tura qasynda otyryp kóńilin aýlasa da úlken uldyń qalada turǵany da jaqsy boldy-aý dep oılaǵan. Biraq Nurbıke ere kelgen Qadyrjandy onsha jaqtyrǵan joq. Kelin bet -aýzyn áli kórsetpepti. "Malyı bıznes" deıtuǵyn mardymsyz kesip shyqqan eken, ekeýi birdeı kúndiz-túni sonyń sońynda kórinedi. Úıin de kórsetpeı avtobýstyń beketinen qarsy alǵan. Ulynyń qaljadaı dásterlep kóterip kelgen túshparasynan da dám tatpaı qaıtaryp tastap, ol az bolǵandaı:

— Osydan óle qalsam, ákeńe bir aýyz til tıgizseń, men kórde de tynysh jata almaspyn! — dep saldy. Sóz syńaıyna qaraǵanda sheshe men uldyń arasynda áke týraly bir gáp bolsa kerek.

Qadyrjan úrgen tulyptaı eki ıyǵy qompaıyp únsiz ketti. Ákesine júre ǵoı demedi. Bul ere qoıaıyn demedi. Ómiri bireýdiń dastarhanyna kóz satyp, bótenniń bóstegine qısaıyp kórmegen Vettehnık qalaǵa erý bop barǵanda Nurbıkeniń qasyna bir túnep, ulynyń esigin ashpastan qaıtyp ketken. Dúrde arazdyqtyń kiltıpanyn da Nurbıkeniń qabaǵynan túsingen.

— Tergeýshini ertip kepti, — dedi. — Ádirem qalǵyr bir suraǵyn myń qaıtalap... Men esinen adasyp jatyr dedi me!..

— Alaqanymen munyń qolynan sıpap edi, qyzýy áli basylmapty, bul da ádetińde joq qylyq-ty, sıpap otyryp:

— Úıge qaıt, jurttyń ósegin qystyrma, meniń týystarymdy mańaıyńa jolatpa, — dedi. — Bir aıaǵyńnan ekinshisi qysqa bolady desip edi, aqsańdap bolsa da artyńnan jetermin. Qulaǵym búgin, kózim soqyr emes, toqal izdegen shaldarǵa óte qoımaspyn.

Jarly tynysh, jan túgelde jaman yrymdy bastaǵan Vettehnık Qyzylkózge toqal áperem dep sheshesin qorqytyp, aqyry aqsaq qosardy Alladan ózi surap alǵandaı boldy. Qotyr qoıǵa qortyq qoshqar, birde jetip, birde ketip jatatyn aqsaq dúnıege ketik ǵumyr jup shyǵar. Áıtse de bárine ózi kináli...

Ózimdi jarylqaımyn demegen. Ózgeni jarytamyn demegen. Erteńdi-kesh aýla turmaq aýylǵa sımaı, jalaq izdegen buǵydaı elegizip, Altaıdyń basyna qarap keshegi at ústindegi arqansyz jeligin, alańsyz kúnin ańsady da turdy. Nurbıke túsindi. Túsindi de: "Jaz shyǵa qoıshyny kóshiremin dep, jaz boıy qoı qashyramyn dep úıde qatyn baryn da umytyp ediń, boshalaýyń áli taýsylmaǵan eken, erik sende, eretin men" degen soń tór jaılaýdan biraq shyqqan. Adasypty. Malshynyń tólin sanaý men malǵa jalshy bolý tórkini bólek "baqyt" eken. Ony bir-aq túnde sezdi.

Mal quryp, jaılaý týsyrap, jyrtqysh adam ıisin jatyrqap qalǵan soń ba, ashyqsa da tiri janǵa tıispeıtin Altaıdyń aqtós qońyr aıýy sol túni qotanǵa shashy. Dúleıge úrkitkennen basqa qaırat joq, apalań-topalańnyń ústinde Myrza myltyqqa júgirgen, Nurbıke qos aýyzdyń uńǵysyn ózine qaratyp qundaǵyn usynǵan eken, shúrippeni áldene ilip ketkende gúrs etken myltyq daýsy men Nurbıkeniń shar etken jan aıqaıy jarysa shyqty. Aıýǵa arnalǵan jaqan ortan jilikti qaq bólse kerek, oıda joqta atsha jelip júrgen báıbishesi shoıyryldy da qaldy. Qas pen kózdiń arasynda otbasyna qasiret kirdi, qas qaqqansha Vettehnık jannyń da, jardyń da tátti ekenin sezdi. Sol sátte Nurbıke ólse kórge birge ketkendeı bolyp edi, joq, kete almaıdy eken. Odan bergi azaby da az emes, tek sharshaǵanyn búgin ǵana bildi. Aldymen sharshatqan — urpaǵy. Qyz — jatta, ul — bóten. Kimnen týǵandaryn umytqan tárizdi. Onan soń — ósek. Jurttyń bári pende eken: "oıbaı, Vettehnık qatynyn qyzǵanyp atyp tastapty" dep shý ete qalysty. Aıdalada aıýdan qyzǵanbasa, qarap júrip qaǵynyp albasty basyp pa?! Baıaǵyda qyzymyzdy alyp qashyp zorlady, qorlady dep týysqandary ekeýi tuńǵyshyn kórgenshe qyr sońdarynan qalmap edi, mynaý oqıǵadan soń taǵy da óre tura keldi. Mılısıasyn bir ákeldi, tergeýshisin san ákeldi, kran asyp ketetindeı eshqaıda tapjylmaısyń dep tusaý salyp taǵy ketti. Bárinen de janǵa batqany osy. Kezinde óz týystarymen ózi sottasyp, arashalap qalǵan Nurbıke edi, qazirgi onyń ǵarip bop jatqany anaý. Súıeý bolǵan jalǵyz sózi: "Meniń týystarymdy mańaıyńa jolatpa" degeni. "Aqsaq bolsam da artyńnan qýyp jetermin" degeni. Baı úshin baladan da bezip jatyr. Jeme-jemge kelgende ol shirkin baıdan myqty bop shyqty. Áýelde Myrzekeń: "Osy men ne istep júrmin, kim úshin júrmin, men kimge kerekpin, jurt neme kerek" dep ishteı tas-talqan bolyp edi, toqtaı kele, ótken-ketkendi joqtaı kele jar úshin ómir súrýge bolady eken-aý degen oıǵa qaldy...

.. .Malshy degen el tor jaılaýǵa qardy qýalap jetip, tamyz týa qardan qashyp oıǵa jyljıtyn ádeti. Endi kósheıin dep otyrǵanda úsh-tórt saıaq úshti-kúıdi joǵaldy. Nede bolsa arǵy jaq áketti dep jylqyshy baıǵus shyr qaqqan soń zootehnık aǵasy Qalıbek ekeýi Qatynsýdan ótip Oımanǵa tartqan. Oıman, Naıman deıtuǵyn eki rýdan turatyn taýly ólkeniń altaılyq jurtyn bergi jaǵyn qazaqtary Oıman dep ataıtyn. Úsh ǵasyr ımperıanyń araǵymen aldaýynan azyp bara jatqan ol da bir sorly halyq. Mal urlamaq túgili malyn urlatpaı otyrsa olarǵa ol da olja. Urlyq kimnen kelse de shyǵaryp bergen qatynnyń arǵy betin jıektep jaılaıtyn qazaǵymyz, túbin qýsaq-bir Qarataı.

Qalıbek aǵasy qyrǵa shyqsa da Myrzany qasynan tastamaıtyn. İshse de, jese de zootehnıktiń vetvrachsyz kúni joq, onyń ústine ekeýi birdeı jambasy jerge tımegen palýan, egizdiń syńaryndaı serik edi. Júgen-noqta tımegen nebir asaýlardy quryqsyz qulaǵyn tuqyrtyp, shalmaǵa túsken taǵyny taqymmen-aq súırep kete beretin. Ásili bul jolǵy saıaqtar urlyq emes, qarymǵa bolsa kerek. Óıtkeni Qalıbektiń tek júrmeıtinin Myrza biledi, qanshama qolyn qaqqanmen qoıdyra almaǵan soń jigittiń bul da bir ermegi shyǵar dep qoldy biraq sermegen. Shemirshek munyń da qazanyna túsip ketip júrgen soń inisi atalas aǵasyn kóz túrtki qylmaǵan.

Jumaǵa sozylǵan jaýynnan soń qatyn qutyryp jatyr eken.

— Sátin salǵan shyǵar, — dedi Qalıbek.

Qatynnyń qutyrmaıtyn kezi bar ma, onyń ne sáti boýshy edi degen tańdanysyna aǵasy ańǵaldyǵy beıǵamdyǵy dep túsindi de:

— Artyńnan qýǵynshy túspeıdi, — dep táptishtedi. — Qatynnan júreginiń túgi bar ǵana at jaldatady.

— Biz she?

— Bizge báribir emes pe, ólmeseń — ótesiń, ólseń — ketesiń!..

Aǵasynyń sózinen berseń qolyńnan, bermeseń jolyńnan degendi syńaıyn tanyǵan Myrza dáp búgin bir topalańnyń bolaryn sezdi de kúni buryn ózin shataqqa ázirledi.

Keshki apaq-sapaqta ekeýi Qatyndy jaryp ótti. Júrek jutty degen osy eken. Asaý ózendi talaı-talaı sharlap júrip dál osyndaı aıǵa shapshyǵanyn kórgen joq-ty. Áıteýir attardyń myqtylyǵy, ólispeımin degen ólermendik arǵy betten aǵyzyp biraq shyǵarǵan. Jaıylymdaǵy jylqylardy urlana ymyrttap, óz malynyń en-tańbasyn tanymaǵan Qalıbek:

— Urlyqtyń malyn jarqyratyp ustamaıdy, biraq jymysqy qol osylarda, endigisine tún jamylsyn, — dep bir top qysyrdyń saıaǵyn ózen boıynyń toǵaıyna qaraı bettetip jiberdi.

Qaltasynda bola turyp jolaı kezikken bir-ekeýden temeki alyp qaldy, aǵaıyn bop jón surasty. Toıǵa baramyz desti. Qyz uzatamyz desti. Qyzdyń aýyly anaý kóringen desti. Qyzǵa tonyn, toıǵa torpaǵyn qospaǵan ekeýiniń bótenniń qyzyǵynda nesi bar. Túndi kútti de tas qarańǵyda bir top jylqyny bergi betke aıdap tastap:

— Al endi toıǵa baramyz, — dep Qalıbek atyn keri burdy.

— Toıy nesi?

— Toıdyń aty toı... Aqshań bar ma ózi?

— Bar.

— Ákel de qaq bol. Barǵan kezde kóde dep toı ıesine laqtyryp tastaımyz.

— Ol neniń aqysy?

— Ádeıi keldi desin. Malyn izdeı qalsa bizden kórmeıdi. Eleń-alanda táspıdánıa dep jaıbaraqat attanyp kete beremiz. Seniń túbi tesik qaltańnyń tıyn-tebeni bes bıeniń qýana tatıtyn shyǵar...

...Bulardyń toılary da qyzyq eken, domalanǵan qý basqa deıin ishetin záhárin qoıyndaryna tyǵyp keledi eken, toıǵa degen yrymyn da bótelkemen esepteıdi eken. Qyz ákesi túıe kótenniń ólip pisken tomalaǵyndaı narttaı qyzyl shal aldyna aqsha tastaǵanda tanymaıtyn eı jatqa áýeli tandana qarady da, artynsha qudalary kelgendeı mańaıyn ábigerge saldy. Sol-aq eken, bylaıǵy jurt ta qýdalar jaǵynyń keshikken nókeri dese kerek, qol-aıaqtaryn jerge tıgizbeı han kóterip áketti. Qalıbek sarkidikterdiń sapynda qalǵan, Myrza kúıeý joldastardyń ortasynan bir-aq shyǵypty. Biraq jambas ta joq, quıryq-baýyr da joq, árkimniń qolynda bir-bir súıektiń mújýiri erbeıip júr, as jaýlyqsyz, samyrsyn taqtaıdan qýraı salǵan uzyn stoldan shaıyrdyń ıisi tanaý qabady, ústindegi "zokúske" deıtuǵyn orystyń shóp-shalamy, qaımaqqa shylaǵan kartop pen qyzylshanyń qoıyrtpaǵy túngi salqyn jelemekten synysyp qatyp qalǵan sıaqty. Oryndyqtary tomarǵa shegeleı salǵan uzyn taqtaı eken, Myrza kújireıip kelip otyra bergende aýnap ketip, stoldyń bir qanatyńdaǵylar japyryla tońqaıyp tústi. Túregep qalǵan Myrza men qalyndyq edi, ekeýi tuńǵysh ret bir-birine emine qarasty. Myrzanyń kózine urǵashynyń álemdegi sulýy bop elestegen. Ákesinen qaryzǵa alǵany — qyzyl shyraıy, sheshesiniń qandaı ekenin kim bilsin, áıteýir qysyr baıtaldyń quıryǵyndaı short kesip tastaıtyn bul óńirdiń shash ataýlysynan tuńǵysh kórgen burymy. Aıyby — kózi kókshildeý eken, osy bette anaý qyldyryqtaı belden bas salyp qushaqtaı alǵysy kelgen. Áldekim "gorka" dep baqyrǵanda umtylyp baryp toqtady. Esesine tońqaıyp jatqan kúıeý jigit tura salyp qyp-qyzyl eringe al kep jarmassyn. Aıaq astynan Myrza qyzǵanyshtan jarylyp kete jazdaǵany. Sonan-aq baıǵus kúıeýdi ıt etinen jek kórip, atarǵa oǵy joq Myrza beıkúná jandy qorlaýǵa kiristi. Boıy sharǵy eken, onysy da jaqpady. Túbit murt, piste muryn, qoıan kóz, ájeptáýir beti bar edi, onysy da jaqpady. Shaǵyn basqa qalqan qulaq jaraspaıdy eken, sol qulaqty kótere almaǵandaı qylqıǵan moıyn bylqyldap, qaıta-qaıta shulǵyǵanyn kórgende stol basynan kóterip alyp laqtyryp jibergisi kelgen. Amal joq, aýyl bóten, bar tapqan amaly — qot-qottap, ótirik maqtap, araqty eselep quısyn. Ózi de ólshemdi bilmeıtin sorly eken, árberden soń silekeıi shubyryp qyljıa bastady. Qazaq: "toıǵa barsań toıyp bar" deıtin, bular toıǵa deıin bótekesin araqqa keptep kele me, Myrza deni saý eshkimdi kóre almady, tek qalyndyq qana melshıgen qalpy budan kóz almaı, janary jaltyldap qadaldy da otyrdy.

Urǵashysy bar, erkegi bar orystyń chastýshkasyna shetinen mástir eken, áýelde sharyldap, daryldap bastaǵan dastarhan áldeqaıdan jetim garmoshka yryldap shyǵa kelip edi, búkil toı topyrlap sekeńdedi de ketti. Kúıeý jigit bir tabaq vınegretke tanaýyn tyǵyp qorylǵa basqan, árkim bıge shaqyrǵanda barmaı stol basynda jalǵyz qalǵan qalyńdyqtyń alaqanynan ustaýy muń eken, lyp etip sońynan ere jónelgeni.

Ekeýi jylystap ońasha shyqty.

- Atyń kim?

— Núra... Núrka deı sal.

— Shatyń she?

— Nurbıke.

— Jasyń neshede?

— On jetide.

— Meniń jasym otyzda.

— Men seniń jasyndy suradym ba?

— Aıta salǵanym ǵoı... Sen nege maǵan qaraı berdiń?

— Jaqsy kórip qaldym...

— Onda anaǵan nege tıesiń?

— Áke-sheshem bergen soń tıemin de.

— Tanysqandaryńa kóp boldy ma?

— Quda túskende bir kórgem, sodan keıin kezdesip otyrǵanym osy.

— Eger men de ǵashyq bop qalsam qaıter ediń?

— Saǵan erip keter edim...

— Áıediń bar ma dep nege suramaısyń?

— Sony suraýǵa qorqyp turmyn.

— Onda qoryqpaı-aq qoı.

— Endi qaıttik?

— Qashasyń.

— İshim sezip edi... solaı bolaryn... Men seni túsimde kórgem...

— Dál osy qalpymda ma?

— Joq, adamsha sóıleıtin bir qasqyr meni arqalap qashqan.

— Onda ne turys.

— Sen meni nege súımeısiń.

— Anaý qortyǵyń erinińdi bylǵap tastaǵan joq pa?

— Erinim bylǵansa da etegim taza...

Myrza alǵash ret qyz erininiń tátti ekenin bilgen. Qyz qushaqtap turyp jylady. Erinniń táttiliginen jylaǵan shyǵar...

...Sol túni ekeýi qashty. Qalıbek aǵasy jylqyny aıdap bólek ketti. Keterinde aqyl aıtyp:

— Eldi-mekenge soqpańdar, oqysqa ushyrap qalmańdar dedi. Arttaryńnan qýǵynshy bolmaıdy, men Qosaǵashtanbyz dep betterin teris-qaǵys buryp kettim, aýylǵa buryn jetsem, aǵaıyndardan súıinshi surap dúrliktire berem, — dep qatyny ul tapqandaı qýanyp ketti.

Shyǵys kókjıek syzat bergen. Sabalaq ormannyń ushpasy tań mezgilin qamap tur eken. Qatyn áli qutyryp jatty. Qutyrsa da kútetin ýaqyt joq edi. Altaı shymyldyǵyn túre bastaǵan, asyqtyra bastaǵan.

— Bir at ekeýmizdi sý ishińde kótere almaıdy, — dedi jigit.

— Endi qaıttik?-dedi qyz.

— Bir amalyn tabarmyz, — dedi jigit.

— Ekeýmiz eki úzeńgiden ustap maltımyz, — dedi qyz.

— Úzeńgi temir, sýǵa batyp ketedi,-dedi jigit, — sen atqa minesiń, men quıryqtan ustaımyn. Quıryq sý betinde qalqyp jatady.

— Joq, men de quıryqtan ustaımyn.

— Meıliń, tek meni Qatyn juǵyp qoısa úıińe qalaı qaıtasyń?

— Qaıtpaımyn, men de quıryqty qoıa berem...

Osyndaı da bolady eken. Búgin soǵan ózi de senbeı jatyr.

Búginde erinniń táttiligin sezetinder bar ma eken?.. Álde ómirdiń táttiligi qojyraǵan soń erinnen de táttilik qasha ma eken...

... Qyz — jatta, ul — bóten. Eki qyzdyń biri de sheshesin izdep kelgen joq. Uldyń túri anaý, ákeniń qadirin, shesheniń qasıetin bilip pe?.. Múmkin qatynnyń táttiligi jeńip ketken shyǵar... Úzeńgige aıaǵy jetpegen soń ár nárseniń quıryǵyna jarmasyp júrgen shyǵar. Áıteýir qolynan shyǵyp ketpese jarady da.

Keýilin áldebir saǵynysh kernedi. Saǵynysh mynaý shaıyr múńkigen jalǵyz tamǵa sımaı jatyr edi, saǵynysh qymyzǵa tunshyqqan sabadan esip tur eken, sabada Nurbıkeniń qoly men óńiriniń ıisi qalǵany da... Shydaı almaı turyp ketti. Shydaı almaı dalaǵa shyqty.

Altaıdyń shyńy uzaryp ketipti. Altaıdyń kókshaǵyr mýzartyn uzartyp turǵan tańǵy shapaq eken, taýdyń qylyshtaı qıasynan aspanǵa tik shanshylǵan kúmis saǵym kók kúmbezin jyrym-jyrym tesip tur eken. Muztaýdan kepeshin ozdyra almaǵan Kókjota montıyp ókpelep otyrdy. Muztaý tákábbarlyq kórsetken joq, Shirený — alasanyń ádeti, Kókjota degen aty bolmasa, basqanyń quzarynan mysy bıik. Alasasyn ardaqtap, bıigin alasartpaıtyn eliniń kórkine qarap qoıa salǵan aty da.

Qoradaǵy kók-jasyl kózder óship qapty. Erteńgi shyqqan astynda qıadan aǵyp túsken tas qorymdaı syǵylysyp shógip jatyr. Mynalaryńdy baıla degendeı qasqa aıǵyr bes bıeni qulynymen túgendep jeli basyna aıdap kelgen. Tún qatyp uıyqtamaı, kúndiz jeli basynda turyp qalǵıtyn janýar ol da kóz shyrymyn saǵynan bolar. Aı boıy ala shapqyn bolǵan Vettehnık te alǵash ret Altaıdyń zámzámdaı káýsárine shólin bir qandyrdy...

Qoıyn qarsy bettegi kúngeıge salyp qoıyp, qyr asyp ketpesin dep anda-sanda aıqaılap qoıyp otyrǵan. Qolyńdy jumsasań aıaǵyń tusaýly, aıaǵyńdy jumsasań qolyń qosa eredi.

Bir adamdy qaq bólý Allanyń da qolynan kelmes. Oılana kele qasqa buzaýdy qazyqqa tas qyp baılap, bes qulyndy aǵytty da qasqa aıǵyrǵa saýsaǵyn shoshaıtty.

— Qanaǵat! Uqtyń ba, qanaǵat! Basyndy tasqa ursań da bes baıtaldy basqadan taba almaısyń! Otyrmyz ǵoı, beseý turmaq jalǵyz báıbishege jete almaı!..

"Baıǵus-aý, bireýdi sen kópsinbeseń, beseýdi men azsynyp qaıteıin!". Qasqa aıǵyr ılanǵandaı ıekti bes ret qaǵyp plennen qutylǵan bes bıeni sýatqa aıdap ketti. Vettehnık taqasyn kıip óriske ketti. Angor, angor dep Erǵalı jalǵyz eshkisin tyqpalap qoımap edi, munysy angor emes ań ǵoı! Kún qyzsa sýmańdap tynym tappaıdy, kún sýysa kiretin tesik tappaıdy, taý-tasqa órmelep taban tozdyrdy, azaby bir otar qoıdan ozdy. Myrzekeń taǵy da qyr asyp bara jatqan jalǵyz eshkini egiz laǵymen empeńdep júrip zorǵa qaıyrǵan. Qolyna ilikken qolaqpandaı tasty atyp uryp edi, bir múıizin qaǵyp tústi. "Qap, ádeıi kózdesem ǵoı áste tımes edi". Aq eshki baq etti de bizden dep jóneldi. "Já, óz soryńnan kór! Bul dúnıede bútin nárse joq, ólmeısiń!".

Ol da bir jarymaǵan ıt. Eshki asyraǵan eki jylda baı bolady deıtuǵyn qazaqtyń qyrt sózine shynymen sendi me Omyryq jylda bir eshki satyp alyp, jylda jep qoıady da tańqıyp qala beredi. Ekeý emes, úsheý emes, beseý emes, ol nege bireý?.. Ósimi joq shybysh ta qyp-qyzyl shyǵyn, soǵan ketken jyl saıynǵy pulǵa túıe satyp alsa, endigi quryǵanda esiginiń aldynda qumalaq jatatyn edi ǵoı. Elýden asqanda ezýin jibite almaı qurap otyrǵany anaý. Áı, ıt-aı!.. Urpaǵym sulý bolady dep Óteýden keıin orystan qatyn alǵan Shońmuryn áýletindegi ekinshi seri osy. Sazandaı appaq qatyndy tek bóksesi úshin kórmege qoıýǵa bolatyn. Ara-tura monshasyn syltaýratyp barǵanda jaıdaqtaǵan jorǵa júrisine, erkektiń tynysyn qaradaı tunshyqtyratyn kórikteı kókiregine qarap otyryp: "oı, osydan túbi aıyrylyp qalasyń-aý" deýshi edi, aıtqandaı-aq Omyryqtyń úsh qyzdyń ortasynda jesir qalǵanyna eki jyl. Japan túzdiń jalǵyz adamnyń esine salmaıtyny joq, Typ-tynysh oıda jatqan Omyryqta nesi bar edi? Eshki de bolsa tuıaqty, onyń múıizin qaǵyp nesi bar edi? Aıdalada albasty adam kózine eshki bop kórinedi deýshi edi. Ótirik -shynyn kim bilsin, Adaıhan degen bir aǵalary ıen qystaýdyń tusynan óte berip, mańyrap júrgen bir laqty kóripti te kóshten qalyp qoıǵan shyǵar dep aldyna óńgerip alypty. Mal dese tisine deıin tekseretin qazaq emes pe, urǵashy ma, erkek pe dep artyna saýsaǵyn júgirtse: "oıbaı, uıat boldy-aý" dep sekirip ketip joq bolypty.

Álginde ǵana qoı ishinde qaıyryp salǵan jalǵyz eshki taǵy da joq. Osy páleket eshki emes albasty shyǵar. Álgi Omyryq eshki emes, albasty satyp alyp júrgen bolar. Áıtpese jyl saıyn jalǵyz eshkiniń joǵalyp ketýi qalaı?.. Ornynan tura berip etekten áldebireýdiń erbeıgen tóbesin kórdi de el kóship kele jatqandaı qýandy. Erbeıgen attyń basy eken, artynda adam tárizdi birdeńe qarańdaıdy. Aqymaq pa, taǵy da albasty ma, at turyp jaıaý salpaqtaǵan, taqym turyp kóliktiń kótin ıiskegen kim boldy eken?..

Kimdi aıtsań sol keledi. Erǵalı Omyryqtyń ózi eken. Jóni túzý bireýdiń kelmegenin qarashy. Albastydan adam jasaı almaı otyrǵanda osyǵan da qudaıǵa shúkir. Aıaz qysyp bara jatqandaı ústinde qoltyǵy jyrtyq sholaq qara ton, basynda eltiri tymaq, aıaǵynda kóshege kıetin shandyma sharqaıdan kús-kús baqaıy erinin shyǵaryp tur. Basy qys, aıaǵy jaz. Búıtpeseń Omyryq bolarmysyń!.. Burlyǵyp qalypty. Baıtaly ózinen beter sharshaǵan. Ózinen de kári yrsıǵan baıǵusty etekke tastap, yrsyldap zorǵa kóterildi. Baıaǵy sol Omyryq qalpy.

— Ashalaýmaǵaleıkúm, — dedi.

— Eı, sen osy tisińdi nege saldyrmaısyń?

Meniń ketigimdi jańa kórip turmysyń degendeı sálemine qaıtarym kútken Omyryq aǵaıyny Vettehnıkke syǵyraıa qarap, uzaq synady.

— Álde jutyp qoıdyń ba, — dep Vettehnık onyń aýyz problemasyn dáp qazir sheship beretindeı qaıta qadaldy. — Aýylda altynnan azý baılaǵan jalǵyz sen ediń, baıǵus-aý, tezegińdi aqtaryp, teksermediń be?

Omyryq Vettehnıktiń qasyna tize búkti de ıegin saýyp otyryp jaıbaraqattana:

— Iegime turmady, — deı saldy. — Aýzyma shımaǵan shoń aldyryp tashtadym. Adamnan aıyrylyp otyrǵanda meniń aýzymdy shanap naǵylasyń.

— E, ne bop qaldy?

— Óteýden aıyrylyp qaldym.

— Ne deıdi?!

— Óteý ólip qaldy deımin.

— Nege ólipti?

— Ólgen adamnan nege óldiń dep kim surapty.

— Kózińmen kórdiń be?

— Kórgem joq.

— Kórmeseń ne ottap otyrsyń?

— Mámıdiń Qaıyrkóni aıtty. Shybyndy bulaqta shóp shaýyp jatyr edim, habardy shaǵan jetkiz dedi. Aramqatqyr áneý traqyny jetelep jetkenim oshy.

— Ol kórip pe?

— It biledi, Qarańqaǵyr aıtty deıdi ǵoı.

— Qıanǵa qashyp ketsem de Qarańqaǵyrdyń quryǵynan qutyla almaıtyn boldym-aý, — Vetthnık ýh dep demaldy. — Óteýdiń ólgeni birinshi me edi...

Qarańqaǵyr aıtypty degen soń ǵana kóńili ornyqqan Vettehnık temekisin alyp tutatqan, ómiri qaltasyna synyq shyrpy salmaıtyn Omyryq qolyn qosa sozǵanda kúbirtke jep qoıǵan tyrnaq kóbesi kón qazǵan taýyqtyń tuıaǵyndaı eken.

— Tula boıyńda bútin bir múshe joq. Qalaı tiri júrgensiń?

— Júrmiz ǵoı, júrmiz... Álde júrgenimdi kópshinip otyrshyń ba?

— Júr, júr... Seniń júrgenińnen jer qaıysyp ketpes. —Myrza sıgarettiń bir sabaǵyn qımastyqpen usynyp edi, Omyryq qasqa tisiniń úńireıgen ketigine shoshaıtyp qystyra saldy.

Óteý ólip qaldy degenge áýelde júregi lúp ete qalǵan. Qarańqaǵyrdyń kezekti janjalyn kóz aldyna elestetti de ıt úrse de aıqaı qosatyn abysyn-ajynnyń oshaq basyndaǵy aıqasyn kórdi. Bireýge tátti, bireýge qatty, qatyn deıtuǵyn qasıettiń tósekten ozsa boldy, shynjyrdan bosaǵan aıýdaı aýyldy basyna kóshirip, abyroıyn ashyp, zárin shashyp, erkekti jerge qaratatyn ádeti emes pe. Vettehnık sýyq habardy qaperine de alǵan joq.

— Já, eki-úsh kún jatyp demal, qulaǵyńnan kún kórinip qapty, jyrtylyp ketpeı turǵanda jamap qoı, — dedi. — Tic qana emes, qulaqta kerek.

— Ózim de shóıteıin dep keldim.

— Endeshe ana egiz laqtyń birin soı.

— E, ol neniń aqyly.

— Báribir jep qoıasyń. Jeýdiń erte-keshinde turǵan ne bar. Kázir laq pisti, eti dári, oıǵa túskenshe aryqtap ketedi.

— Meıli,-dep Omyryq kóne saldy da qoınyna tyqqan bótelkeniń tóbesin kórsetti. — Shaǵan dep ádeıi ákeldim.

— Óziń ne ishesiń?

— Bar ǵoı, — dep ekinshisin shoshań etkizdi de, yrjıyp kúlip edi, rasynda tis toqtaıtyn qyzyl ıeginde kemer qalmapty.

— Tipti jetistik. Seniń arqanda men da aýyz shaıqap qalaıyn, — dep Vettehnık bul joly záýimen shynyn aıtyp ornynan turdy. — Shybyshyna tıispe, erkegin usta. Tanymasań artyna saýsaǵyńdy tyǵyp baıqa.

— Qudaıǵa shúkir, qatynshyz júrshek te erkek pen urǵashyny ajyratatyn hálden ketkenim joq.

— Aıtpaqshy, ana baıtalyńdy úı mańyna aparyp arqanda.

— Urshyǵy tarshyldap zorǵa jetti, qaıda qashar deıshiń, — dep Omyryq áli kúngi otqa basyn salmaı meńireıip qalǵan baıtalyna músirkeı qaraǵan.

— Aıǵyr shaınap tastaıdy, — dep bóten ıisti sezip osylaı qaraı oıqastap kele jatqan jıren qasqaǵa ıek qaqty.

— Ne, bu nemeń erkek-urǵashyny aıyrmaıtyn bolǵan

ba?

— Seniń sarpaıy sidikten tozǵan traqyndy qaıtesiń.

— Áı, sheniń oshyń jylqy emesh.

— Albasty dep pe ediń?

— Albashty bolmasha da adamnan azǵan birdeme. Áıteýir qazymyrlyǵy men aqyly shenen artyq.

Albasty ma, adamnan azdy ma, qulaǵyn jymyryp, moınyn salyp jiberip baıǵus baıtalǵa tap bergen jıren qasqany kórgende Omyryq ta jany shyrqyrap etekke domalaı jónelgen. Qashanda sorlyǵa soıyl buryn tıedi, ózi sińirine ilinip júrip, aǵaıyn dep janashyrlyqpen izdep kelgen Omyryqty aıap ketti de Vettehnık ishteı ózin-ózi biraz sógip aldy. Atqa mingenge máz, astyń býyna qarq bop, jer ortasyna jetkenshe aǵaıynnyń muńymen aýyrmapty-aý. Atalas bir aýyldyń ár tútinin sanap otyrsa, ne súıeý bolatyn eshkimi joq, ne súıeı qoıatyn eti tiri eshkimdi súıremepti. Keshe ókimet óltirmeıdi, partıa ógeısitpeıdi dep sol ókimette jalda júrgenin ańǵarmaı, aıaǵyna súıretken jyrtyq sharqaıyn da qanaǵat tutypty. Búgin baıqasa, áıeli qam, erkegi ań, biri erge qarasa, biriniń jerge qaraýǵa da shamasy joq, ótkenniń jurtynda qap ketken ensiz azban sıaqty, ne kósh bastaýǵa joq, ne kóshke ere almaıtyn, tobyrdan tóbesi ozbaǵan óńsheń bir alasa. Azamattyń túri álgi, aýyldyń túri Óteý me? Ótirik ólgennen basqa qolynan ne keledi? Ólgennen basqa nesi qaldy? Óziniń sodan nesi artyq? Elden qashyp, elsiz jaılaýda jalǵyz jatqanda qaı ketigin toltyrypty, kimniń ketigin toltyrypty? Omyryq durys aıtady: mal ekesh mal — qasqa aıǵyrdyń da budan aqyly artyq, jabyny jolatpaıtyn, jaýyrdy jaratpaıtyn onda da qasıet bar. "Átten, sábet ókimetiniń qulaıtynyn bilgende ǵoı!". Iá, bilgende ne isteıtin ediń... Kóp bolsa áldekimder sıaqty kópti zar eńiretip ortaq qazandy qarpyp qalar ma ediń? Kóp bolsa babańnyń baılyǵyna jeter ediń. Ol da bir juttan aspaıtyn, búgin bar, erteń joq, joqshylyqpen qońsy otyrǵan oınamaly dáýlet bolatyn. "Ákeń!.. Mal ekenbiz-aý! Qasqa aıǵyr adamnan azbaǵan, biz maldan azǵan ekenbiz-aý!"..

Erǵalı bir laqty jaıratyp salyp, Vettehnık keshki maldy jaıǵap bolǵansha keshki asty jaınatyp qoıǵan. Kópten biltesine ot tımegen aspaly shamdy qasqa mańdaıǵa ilip, alasa jozyny qazandyqtyń búıirine taqaı jasaǵan eken, Myrzanyń aldymen kózine túskeni — kók bótelke, kók te bolsa úsh-tórt túıekten men tańsyq qıar, sabaqty sarymsaq Omyryqtyń qorjynymen kelse kerek. Torsıyp búıenge quıǵan qansoqta kelgende Vettehnık kádimgideı máz bop qaldy.

— E, qatynyn nege tastady desem, bir úıge eki aspaz artyq bolǵan eken-aý!.. Áı, ıt-aı, jatqa qýǵanda jaqynǵa aspazdyqqa qımadyń-aý!

— Qatyndy men tashtadym ba, qatyn meni tashtady ma, ózim de bilmeımin. Áıteýir qaıta-qaıta qyz taba bergen shoń kónilimniń shýyǵany rash.

— Barǵan jerinde jańa baıynan ul taýypty ǵoı.

— Qudaı berem deshe, almaımyn desheń de úıip-tógetin kórinedi, onyń burynǵy qatynynan da tórt uly bar edi.

— Senen shyqqanda sol uryq ishte ketipti degen ras pa? Mordasy da bizdiń áýletten aýmaıdy deıdi.

— It biledi, balanyń kimnen ekendigine anadan basqa áreket joq qoı.

— Sen sony qaıtadan surap alsań qaıtedi? Eki jyldyń amortızasıasyn daýlamaı-aq qoı. Ózi de jetisip júrgen joq deıdi.

— Joǵalǵan pyshaqtyń shaby altyn, ólgen qatynnyń aýy altyn dep... Shodan bashqa urǵashy quryp qap pa?

Urǵashydan úı turǵyzsań da jetedi-aý, biraq elýden asqan Omyryqqa ondy qatyn qaıdan tabyla qoısyn. Qylshyldap turmasań da baıaǵydaı batyp jeıtin de, satyp jeıtin de máıegiń joq. Import pen zagatskottyń zamanynda gýrtoprav bolyp tý sonaý Semeıdiń et kombınatyna mal aıdaǵan shaǵynda betińniń maıy bes eli edi, Myń qol mal bermeı zagatskot qurdymǵa ketken soń "kórtopyraq" bop otyrǵan túriń mynaý. Ózinen on bes jas kishi ýyzdaı jetim qyzdy kombınatta qarynnyń boǵyn arshyp júrgen jerinen jetelep kelgende aǵaıyn jınalyp bata bergen. Qatyn semirdi me, álde qaırat kemidi me, kim bilsin, áıteýir jer ortasyna jete berip jetim qaldy. "Baqpasań mal ketedi, qaramasań qatyn ketedi" degen osy shyǵar. Mal bitip kórgen joq, qatynǵa jarydy-aý degende ony da uzaǵynan súıindirmegen taǵdyryna ókpelesin de. Áýelde-aq kózin urlyqpen ashqan beıbaq edi, talaı ret sottalyp kete jazdap, talaı ret aǵaıynnyń arashasymen aman qalǵan. Esesine san dúrkin soqqyǵa jyǵylyp, búkil tisti saýdaǵa berip Omyryq atanyp shyǵa keldi.

— Áı, rashynda qatynǵa barsham qaıtedi, úıge qaıt deshem qaıtedi?..

Vettehnık keńsirigi túskenshe keńkildep kúldi. Qaljyńdy qaırady dep túsingen qaıran Omyryǵym-aı! Aljasaıyn dedi me, aqyl kireıin dedi me?.. Bir qaǵynǵan qatyn taıaqtasań qaıtar ma?! Qaıtqan kúnde de qaımana jurt saýyrlap tastaǵan qatynda qasıet qala ma?! Zaman qaıtyp kelmeıdi, qatyn bir attaǵan bosaǵasyn eki ret qaıtyp kórmeıdi, Omyry-ǵe-em!..

...Tóbesinde de túk qalmapty. Búıirdegi peshtiń qyzýyna bir-birden tastap jibergen aıǵyr stakannyń býy qosylǵan soń qadaý-qadaý qylshyqtyń túbinen tesip shyqqan qara ter qaıys bop ketken quıqanyń shel-maıyńdaı byshyrap, samaıǵa qaraı bozdap keledi eken, Vettehnık júkke qol sozyp, taza oramal tastap edi:

- Óı, mynaýyń jańa ǵoı, — dep arzan shúberekti "qymbat" quıqasyna qımaı maılyqpen terin súrtti. Kóneni qıa almaǵan, jańany jıa almaǵan qaıran bas. Osynyń ǵoı, quldan tómen, qýlyqtan quralaqan qalǵany. Bul ıt baıaǵyda urlyqty qalaı jasaǵan?..

Qulazyǵan kóńilge serik bola ma dese dertin qozǵaǵan Omyryqqa qarap otyryp qańǵyp ketkisi keldi. Astan da, araqtan da lázzát alǵan joq. Keýjirine deıin omyryp tastaǵan laktyń qalaqtaı basy kóz súıegi úńireıip bajyraıa qalǵan eken, atyp turyp beze jóneletindeı kóringen. Búginde árkimniń ishinde bir albasty. Onyń ústine albasty jegen soń Altaıdyń basyna shyǵyp ketpeı aman otyr de. Ac qaıyrǵansha Omyryq dalaǵa on kirip on shyqty. At dúbiri estilgen saıyn aýzyndaǵysyn jutpastan súrine-qabyna jóneledi, súrinip-qabynyp qaıta kiredi. Sholaq ómirde sholaq ta bolsa bir baıtal kerek eken.

— It asyramaǵanyń qandaı jaqsy bolǵan.

— Nemene, ıt qapqan aýrýyń bar ma edi?

— Joǵa, qasqa aıǵyr turǵanda ıttiń ne keregi bar. It eken ǵoı!

— It te bolsa qazyna emes pe, oqasy joq, ekeý boldyńdar.

— Talashar jaıym joq, ashyraýy menen jaqshy kórinedi. Tek jaman baıtalymdy jaryp tashtamasha boldy.

Erekeń kelgen sharýasyn esine de alǵan joq. Jarty ǵumyryn at ústinde, malǵa erip, malmen birge órip, jaıdaq tirlikke otyǵyp alǵan salt júristi pendeniń ot basynyń ýáıimine qulqy da joq bolsa kerek. It arqada jatyr ma, ıt kirmede otyr ma, mynaý jalǵan dúnıeniń esik pen tóri, rahaty men kóri bóri birdeı. Lypanyń sánin sıǵanymen mólsherlep, tamaqtyń nárin tańdaıymen tańdamaı, qarynnyń qanaǵatymen ólsheıtin qasqyr qursaqqa qatyn ustaýdyń da qajeti shamaly sıaqty. Bilmeıtin isi joq, bir nárseni bilmeımin dep aıtpaıtyn, bilgenin buldamaıtyn jáne oǵan pul tilemeıtin Omyryqtaı jaryq dúnıede sirá da bir adam joq shyǵar. Kúndiz qoı qamaıtyn sharbaqtyń tórt buryshynan jeroshaq qazyp jatqanda Vettehnık soıǵan maldyń qan-jynyn, tamaqtyń qaldyǵyn kómetin shyǵar dep oılaǵan. Tórteýine de ot jaǵyp, shorymyqpen bastyryp tastady da:

— Jyltyldaǵan ot pen tútin ıisine aıý ólse de jolamaıdy, qasqyrǵa da jan kerek, — dedi. — Baıǵus-aý, o basta osyny istegeninde qatynyń qasynda jatatyn edi ǵoı.

Qaraǵaıdyń shorymyǵy aı jatsa da taýsylǵansha óshpeıdi. Tereń qazylǵan jeroshaqtan esh ýaqytta ot ketpeıdi. Qashanda qara qostyń erejesi osy. Mal kórdim degen Vettehnıktiń bul mıyna da kirmepti-aý.

Vettehnık jylqyny ymyrttap qaıtqanda Omyryq ydys-aıaqty jylan jalaǵandaı tazartyp, osy úıdegi bardy-joqtydan tósek te salyp qoıǵan eken, sheshinbesten kıimsheń qısaıa ketti. Túngi kúzet seniń mindetiń dep aıta ma dep qıpaqtap otyrǵan Ómekeń:

— Al endi qasqa aıǵyr tynyshtyq berse qasqaıyp turyp uıyqtaımyz, — dep aıtyp aýyz jıǵansha bolǵan joq, túp-tura irgeden qasqyr ulydy.

Myrza qosaýyzǵa umtylǵan.

— Áı mynaý ıt, — dedi Ómekeń.

— Qaıdaǵy ıt?

— Senbeseń shamdy alyp tysqa shyqshy.

Rasynda ıt eken. Syrttan qaıtyp kelipti. Ánsheıinde erkelep ıesiniń aıaǵyna oralatyn mańtóbet tapjylmaı kúresin basynda otyryp aldy. Ash bolar dep Myrza ıtaıaqqa as quıyp edi, oǵan da qaraǵan joq, eki aıaǵyn ıegine jastanyp mólıip kep qarasyn. Kózi jaman eken. "Iapyraý, bul nege ketti? Nege keldi? Nege ulydy?"... Sonda ǵana Myrzanyń mıyna bir jamandyqtyń úreıi sart etti... Óteý!.. Óteý!..

---