InfoHub Logo

Qoljazba “Sadaq” jýrnaly 1915-1918 jyldary Beıimbet Maılın men Jıenǵalı Tilepbergenovtyń bastamasymen úzbeı jaryqqa shyǵyp turdy. Jýrnaldyń maqsaty oqýǵa kelgen kelgen qazaq jastaryna árip tanytyp, qalam ustap, ótkendegi ómirdiń jaqsylyq jaǵyn ónege etý bolatyn. “Sadaq” jýrnaly óz materıaldarynda mádenı-aǵartýshylyq ıdeologıa baǵytyn ustandy. Oǵan dálel, “shákirtterdi ádebıetpen tanystyrdy, qoldaryn qalamǵa úıretti, ónerge berdi”. Bul árkim óz qolymen kóshirip jazyp otyrǵan qoljazba bolmady. Qazaq jýrnalısıkasynyń damý tarıhynda eleýli ról atqarǵanyn biz aıtpasaq ta, kótergen máselelerimen moıyndaımyz. Jýrnalısik mamandyqty qadir tutqan Tilepbergenov sıaqty muǵalim, aqyn-jazýshylar tárbıelenip shyqty. 

Jıenǵalı Tilepbergenov jýrnaldyń 1917 jylǵy bes nomerinde “Muǵalimdik týraly” degen progresshil pedagogıkany jáne ozat aǵartýshylyq ıdeıalardy nasıhattaıdyn iri kólemdi maqala jarıalaıdy. Munda medrese bitirip shyqqandarǵa “burynǵy aldaýshy, satylǵysh aramza moldalardyń izine túsip ketpeýdi” eskertedi. Ári jańa álippemen tóte oqytatyn muǵalim balalarǵa meıirimdi qarap, bilim men jazýdy birge úıretýge, jurt aldynda ustamdy bolýǵa tıistigin jazady. Ol tek balalardy oqytýmen tynbaı, el arasynda mádenı-aǵartý jumystarymen aınalysyp, saýattandyrý, gazet, kitap oqyp berý, muǵalimder daıarlaıtyn kýrstar ashý jańa halyqtyq muǵalimderdiń ardaqty boryshy bolmaq deıdi. Sadaqtan ónege alǵan qazaq jastary óz synyptarynda “Tuzaq”, “Bultartpas” degen kúlki-syqaq jýrnaldar shyǵaryp bastaǵan. Al keıbir jýrnaldy oqıtyn oqyrmandar óz mektepteriniń qabyrǵa gazetin shyǵarǵan. Mysaly, bir aýylda “Sáýle” mektebiniń muǵalimi Kenjeǵalı Ǵabdýllın “Talpyn” degen gazet shyǵara bastap, onyń alǵashqy nomerin “Sadaq” basqarmasyna jibergen. “Sadaq” qoljazba jýrnaly tek aǵartýshylyq materıaldar ǵana shyǵaryp qoımady. Keıinnen avtonomıalyq senzýranyń mánin túsingeni materıaldarynda baıqalady. Jýrnaldyń ózi Ýfa qalasynda shyǵyp turǵannan, basynda “Ǵalıa” medresesinde oqıtyn qazaq jastary Qazaqstanda bolyp jatqan máselelerge jete qanyq bolmady. 

1918 jyly 10 aqpandaǵy sońǵy nomerinde Orynbordy bólshevıkter alǵandyǵy týraly habarlanady:

«Bul qadirli jańa jolda bizdiń qazaqtardan da joq emes edi. Ǵalıbek Jankeldın degen kisi bólshevıkterdi ertip kelip,  «Qazaq» basqarmasyn japtyrdy. Bul ýakytta ondaǵy myrzalar qazaq ishine kashyp ketpek edi. Falıbek Jankeldın degen kisi «Qazaq» basqarmasyn tintip, jańa shyqqan «Qazaqtyń» bir nomer gazetin - «Baıaǵydan beri sen bizdiń aıaǵymyzǵa qandaı tusaýlar salmadyń!»- dep, qosqoldap turyp aıyryp-aıyryp tastapty» delingen.

Jýrnalda bul habardyń jarıalanýy Jıenǵalı Tilepbergenovtyń kózuarasynda progresshil revolúsıashyl demokratıalyqqa qaraı ózgeris bastalǵandyǵyn ańǵartady. Odan keıin Sadaqtyń 1917 jylǵy 18 noıabrindegi 4 nomerinde Ombyda oqıtyn qazaq jastary “Birlik” degen uıym ashqanyn, basqarmaǵan oryssha basylǵan ýstavy keldi, maqsaty halyqty bilimge taratý degen maqalalar jarıalandy. Bul mádenı-aǵartýshy emes, patsha ókimetiniń qysymyna qarsy saıası kúres boldy. 

Qoryta aıtqanda, “Sadaq” jýrnaly qoljazba kúıinde bolsa da, qoǵamdyq máselelerde jastarǵa jazý men bilimde ózindik ról atqaryp, qazaq ádebıetiniń ósip jetilýine úles qosty.

Paıdalanǵan ádebıetter tizimi:

1. Q. Bekhojın “Qazaq baspasóziniń damý joldary” 2. Q. Bekhojın “Qazaq baspasóziniń tarıhynyń ocherki” (1860-1958) Almaty “Mektep” 1981 3. Atabaev Q. Qazaq baspasózi Qazaqstan tarıhynyń derek kózi (1870-1918). Ǵylymı monografıa. – Almaty: Qazaq ýnıversıteti, 2000.

Aıgerim ESİMHAN,
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ
Jýrnalısıka fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti.

---