InfoHub Logo

Kýrorttan qaıtyp bara jatqan saparlarynda jolaı úıge soqpaq bolǵan balalaryn kútip, Erǵabyl shal tún ortasy aýǵanda jatsa da, erteńine kún shyqpaı oıandy. Alageýimde úndemeı júrip kıinip aldy. Másisin de, shulǵaýyn da eshkimnen suraǵan joq. Kenet ájeptáýir qatqyl daýyspen:

— Áı, shaqsham qaıda? — dedi uıqyly-oıaý jatqan kempirine.

— Kempir estidi me, estimedi me — miz baqpady. Erǵabyl onyń ústine sál tóne túsip:

— Kempir, shaqsha kórmediń be? — dedi jumsaryp.

— Baıǵus, «qaıdalaıdy» da júredi ekensiń! Qoıǵan jerińdi umytyp qalasyń ba?!. Má.

Erekeń lám-mım demeı, aldymen bir atym nasybaıdy ernine tastap, shaqshasyn qaltasyna saldy. Kempiri basyn ustap, qaıtadan tósegine jantaıdy.

— Basym synyp, óleıin dep jatyrmyn, mazalaı bermeshi.

— Ólseń, Baǵıla kempirdi alyp kelemin, — dedi shal baǵanaǵydaı emes, kóńildenip.

— Iá, jetisersiń! Bala bir jaqta, biz bir jaqta. Myna qý moladan súıegimizdi tabar bir kúni. Osy Qaratúbektiń basynda jumaq turǵandaı eki eli qıa baspaısyń... Búgin kelsin balalar, kórersiń, erip ketemin. Qal jalǵyz óziń, omalyp. Keshe noqtanyń saǵaǵyn baılamapsyń ǵoı, ker kulyn aǵytylyp ketti.

— Ie, búǵan birdeńe aıtsań, bul birdeńe aıtady.

— E, neǵyl deısiń maǵan. Bala... yh... tartyp jibershi myna shetin, kóterseıshi basyńdy... myqtap usta... eshqaıda ketpes, oralar... Týyp-ósken jeri, eli... Usta deımin, qattyraq usta. Qaraıǵan maldy tastap, qaıda barasyń?

— Sen shal aljısyń. Osy ǵoı mine, aljyǵan degen osy shyǵar. Eki bıe seniń basyńa kóktas qoıa ma? A-a-a, osyny almaǵan qudaıdyń tamaǵy toq.

Erekeń yńyrana ándetip, taıaǵyna súıendi.

—Oıpyr-aý, belim shoıyrylyp qalǵany nesi?! Osy men tań namazyn oqydym ba?

— Namazdy oqıtyn bolsań oqy da, oqymaıtyn bolsań qoı, ne ol, bir kún tastap, bir kún oqyp.

— Qudaıdyń ózi keshirer, men bir ádeıi isteıdi deımisiń sony. Júregim basynda jel turǵanyn qarashy... Qoı, sen kempir myljyńdaı beresiń. Namazymdy oqyp, bıege keteıin.

Erekeń syrtqa shyqty. Kúnshyǵys appaq. Aýa sál-pál dymqyl eken. Qolyn kólegeılep, mańaıyna qarady. Kókjıek shyńyltyr ashyq bolatyn. Biraq shalǵa tumanytyp kórindi. «Keshe ker qulyndy bostaý qosaqtap edim, oralyp qalmady ma eken, — dep oılady ol. — Anaý Qarabıdaıdyqtyń tabanynda júrgen solar shyǵar. Tusaýymen sonsha jerge ketedi. Bul ıtterdi baılap qoıamyn ba, ne isteımin?»

Bir qolymen belin ustap, shyq basqan kók shópterdi taıaǵymen anda-sanda qaǵyp qoıyp, shabylǵan bıdaıdyqtyń jıegimen kele jatty. Lezde beli uıyp, sharshap qaldy. Taıaǵyna súıenip az turdy da, býyndary sytyrlap, súrleý jıegindegi tómpeshikke kelip otyrdy.

— Kárilik! E-e, jaryqtyq-aı! Ýh! — Oramalyn alyp, terin súrtti. Kún jylynǵan shyǵar dep juqa barqyt beshpentin sheship, qolyna aldy. Ýqalanǵan óńirin jazyp jatyp: «Erteń súıegime shapan jetpeı qalsa, — dedi ishinen, — Bektemirden qalǵan jalǵyz Erǵabyldyń basynda túk bolmady degen ataqqa qalarmyn».

Áldeqalaı shaldyń kóz aldyna ólgennen keıin muny jurttyń qalaı shyǵaryp salatyny elestedi. Elestegende «qudanyń qudiretimen» ótkendegi Aıtys súıegin shyǵarǵandaǵydan bir aınymaıdy. Bir jurtqa úlestiretin kıimi odan kóp eken.

Saryózek tegis kelgen sekildi. Bata keıin atpen jarysyp, múshe alyp qashqandar da Jurttyń bári:

— E-e, qaıran dúnıe kimge opa bergen, bul kisiler de ketti-aý dúnıeden. Mundaı kisiler endi týmaıdy, týmaıdy, — dep aza tutyp, endi bireýler:

— Shirkin, bala degen osy ǵoı! Sapabek ókesin qańdaı qyp jóneltti, á! Oıpyrmaı, mundaı uly dúbirmen bizdiń elde áli eshbir shal attanbaǵan shyǵar, — desin, tań qalysyp bara jatqanǵa uqsaıdy.

Shal kúlimsirep, taıaǵyn ustady. «Aıdalada ólgen kóri qasqyrǵa uqsamaı, el-jurttyń aldynda abyroımen ótý — osydan artyqtyń endi keregi joq». Ornynan tura berip — Sapabekjandar keshe kelmegeni nesi, — dedi kúshene sóılep, — telegramda keshe edi ǵoı.

Álsin-álsin damyldaýmen Qarabıdaıdyqtyń tabanyna keldi. Baǵanaǵy oı beker eken. Jylqylar óride — Shaıtankóńniń mańynda júr.

Erekeń zırattardyń tusyna kelgende, ishinen deńelerdi kúbirlep, kóp sozbaı, qolymen betin saldy. Kóp tómpeshikterdiń ishinen jaqynda ólgen baıdyń qabirin kórdi. Qyzylkúreń, jas topyraq qyl kúıi. Qurǵamapty.

Shimirkenip, tezirek júrdi. Salqyn ter óne boıyn shymyrlatyp, jylqyǵa jetkenshe dem alǵan joq.

«Ǵarip pende... Arýaǵy rıza bolsyn. Jasaǵan qaı kezde dám-tuzdy taýysamyn dese ózi biledi... Ózi menen birer jas kishi bolý kerek. Jylym ulý degendeı bolyp edi.. Erekeń qaıtyp jaıaý jetpesin bildi de, ker qulyndy aǵytyp, bıeni tusaýymen noqtalap aldy. Aryqtyń ishine engizip, jıekten asylyp mindi. Áreń degende otyrdy.

— A-a-a, jetpis bes, — dedi daýystap, kózge tap sondaı bireýmen sóılesip turǵandaı, — sen bolar ma ekensiń meni alyp ketetin, joq seksen bes pe eken. Túsimde aıyryp estı almaǵanymdy qarashy. Fú-fú, áı, jeter túnimen ottaǵanyń.

Erekeń endi baıqady, kún shyǵypty. Biren-saran qaraıǵan maldar bolmasa, tóńirekte qybyr etken pende joq. Áli uıqydan oıanbaǵan sekildi. Ker bıe dymqyl kók shópti anda-sanda bir shalyp, kúrt-kúrt shaınap, birese pysqyryp, birese «durys qoı, durys qoı» degendeı basyn shulǵyp qoıady. Ker qulyn shapqylap, ozyp ketti de, oınaqtap qaıta oralyp, qaıta shapty.

«Balamysyń degen, biz de osylaı oınaqtadyq-aý». Shaldyń esine ótken ómirinen bir qyzyq oqıǵa túsken bolý kerek, bolmashy jymıyp qoıdy. (Kóbine eske túsiretini jigitshilik dáýreni bolatyn).

Ker bıe úırenshikti jeliniń basyna toqtady.

— Nemene, uzap ketip pe? — dedi kempiri, qulyndy baılap jatyp. — Qajyǵan shyǵarsyń, shaı qoıaıyn ba, myzǵyp alasyń ba?

— Shóldedik. Shaıyńdy qoı.

Erekeń esik aldyndaǵy bógetke shyqty. Áldebir muńdy ándi yńyldaı aıtyp, taıaǵyna súıenip, biraz turdy. Ózen jıegindegi qystaýyn kórip, baǵanaǵy kempiriniń sózin esine aldy. «Osy Qaratúbek basynda jumaq turǵandaı eki eli qıa baspaısyń. Balalarǵa erip ózim ketem».

«Áı, kempir, — dedi ishinen, baǵanaǵy jerde aıtatyn sózi oıyna jańa túsip, — men saǵan deıin úsh qatynnan aıyrylǵanmyn. Azdy-kópti ǵúmyrymnyń ishinde talaı baqtan aıyrylyp, talaı baqqa qolym jetti. Dúnıe birde aldyn berse, birde artyn beredi. Biraq ákem kórgen, ákemniń ákesi kórgen qara ornymnan aıyrylyp kórgen kúnim joq. Ne tantyrap otyrsyń!» Erekeń jeli basynda áli kúıbeńdep júrgen kempirine zekip jibergisi kep, ýyttanyp, shaqshıa qarady. Kenet onyń túk jazyǵy joq ekeni esine túsip, sabyrmen oıǵa shomdy.

Erterekte, osydan alpys jyldaı buryn sonaý qystaý mańy tizilgen úıler bolatyn. Bektemir áýleti tegis osy arany qystaıtyn. Ómir-baqı jan-jaqqa pyshyrap korgen emes, aǵaıynshyl edi ǵoı bári de. Kóktemde el qystaýdan kóp uzamaı, ózen jıegine qaz-qatar kıiz úı tigedi. Jıen Qazybaılar da maly joqtyǵyn syltaýratyp, osynda keletin. Erekeńniń bala kezi. Aýyl jigitterine qosylyp jylqy baǵady. Tentek-aý, sen de adam bolyp, jylqy baǵatyn boldyń-aý, — dep kúletin Qanshaıym jeńgesi. Qanshaıymnyń basynda shashaqtadǵan ak jaýlyq bolady. Ajarly edi pátshaǵar...

Áli esinde, birde keshkilik qyz-kelinshekterdiń kózinshe altybaqan syrtynan kelip, at ústinen «Jeńeshe» ánine bir salǵan edi-aý.

Aıdap saldym jylkymdy tepseń jerge, jeńeshe-aý,

Sendeı adam tabylmas eksem jerge, jeńeshe-aý...

Taıaǵyna qattyraq súıengen Erekeńniń jaq etteri jybyrlap, kózderi qyzaryp, jasaýrap ketti. Tym áride, kóz nury, kóńil quryǵy jetpeıtin tym áride qalǵan beıshara bir saǵynysh júreginiń túbin álsiz túrtip, onsyz da qaýsaǵaly turǵan ádire qalǵyr ıt janyn kúızeltkendeı boldy.

«Iá, odan beri talaı alasapyran jyl ótti... Olar Syr boıyna kóship ketken. Sodan oralǵan joq... Qaıran Qanshaıym tiri me eken búl kúnde! O, pánı jalǵan! Ol tiri bolyp, júzdese qalsaq, óshkenimiz janyp, ólgenimiz tirilgendeı bolmas pa edik». Erekeńniń alqymyna ystyq jas tireldi. «Bizden ketken bir qora Bektemir áýletiniń ne kúıde ekenin bilmes pe edik. Ózi... Oıbaı-aý, tiri me deımin, meniń ózim jetpis beske keldim. Ol menen kóp úlken edi-aý».

Ol kúnderdiń kýási bolarlyq bir pendeni tiri kúıinde kezdestirem be degen úmitiniń shyndyqqa úılespeıtinin sezgen shal ózin-ózi sógip, qaı-qaıdaǵy oıdyń qaıdan keletinine keıip, shoshynyp, «aljyppyn» dep moıyndap, bógetten tústi. Erekeń shaı ústinde kóp sóılemeıtin. Sol ádetimen únsiz tuqıyp, qoldarynyń bileýlengen tamyrlaryn ustap, aq seleý saqalyn sıpap, oılanyp otyr. Bas jaǵynda súıeýli turǵan eski dombyraǵa shuqshıyp qarady, qolyna alǵan joq.

— Bir quı, — dedi tershigen aqshyl bilegimen kesesin nusqap, — shól qanatyn emes. İshim keýip ketti.

— Sapashjandar nege keshikti eken? Keshe emes pe kelem degeni.

— Keletin shyǵar búgin.

— Sen shal osy jónińdi aıtshy durystap. Osy kelgende Jeńistaıdy alyp qalamyn dep tursyń ba? Joq, álde erip ózimiz ketemiz be?

— Bos sóz sóıleme.

— Nesi bos sóz. Meniń óleıin dep otyrǵanym mynaý. Shaı qaınatyp berýge de shamam keletin emes.

— Yh. Baıaǵsha qosylarda kárisinip eń, jaramaýǵa aınaldyń ba?

— Joǵalshy ári. Uıat joq, aıat joq, qartaıǵanda ne bolsa sony... Qudaı biledi, osyny jurttyń kózinshe de aıtasyń ǵoı.

Erekeń keńkildeı kúlip, oramalmen kózin súrtti.

— Qaıdan bileıin, qıt etse shamam joq, shamam joq dep shyǵa keledi. Álde...

— Erekeń sózin aıaqtamaı tizesin ustap, — eki tizem qaqsaıtyńdy shyǵarypty, kempir, — dedi nege qaqsaıtynyna túsinbegendeı aqjemdenip ketken boz kózderimen ajyraıa qarap.

Kempir jaýap qatpaı, samaýyrdy alyp, shyǵyp ketti. Erekeń shalqasynan jatyp, ashyq túndikten aspanǵa qarady. Aq sharby bulttar kóshpeı, bir orynda tur eken.

— Qara arǵymaq arysa, qarǵa adym jer muń bolar, — dep maqaldap, kózin jumdy. Erekeń uıyqtamasa da kózin jumyp otyrýdy unatatyn. «Ýaqyt shirkin zymyrap ótti de shyqty. Táńiriniń qudireti kúshti-aý. Endi mine, tirliktegi yryzdyq-nesibeniń taýsylýy da taqady. Áıteýir artymyzda bir jaman bar. Tuıaqsyz pende emespiz... Jylda qoldaryna shaqyrady. — Erekeńniń oıyna kempiriniń sózi tústi. — Ýaı, aqymaq kempir. Óler shaqta turmys qýyp, tentirep júre almaspyn. Aǵaıyn jurt, óz elińdeı eldi tabamyn dep otyrsyń ba basqa jaqtan... Aıdaladaǵy bir qaladan».

Erekeń kózin ashyp qalyp edi, shańyraqta turǵan aq sharby bultty taǵy kórdi. «Bul dúnıeniń bulaı tez óterin kim bilgen. Zamanymyzda biz de shalqydyq. Saırańdap baqtyq. Biraq eshteńe bitirmeppiz. E, shirkin, baıaǵynyń kisileri-aı! Osy kúnginiń adamy usaqtap ketti ǵoı. Áınekibaılar tizerlep otyrǵanda túregep turǵan adammen birdeı edi. Paı-paı, jaryqtyqtar-aı! Biz kúzektemiz sonda... Atty qazaqtar ústimizden ótip, adamdardy atyp, aýyldy tonap, jylqy alyp ketip jatty. Sonda Áınekibaı ekeýimiz aýyl adamdaryn jıyp, qol bastap, uıyqtap jatqan orystardy baılap tastap edik».

Erekeń ýaqyt boıynsha qýalap, óziniń ǵumyryndaǵy birli-jarymdy erlik isterin kóz aldynan ótkizip jatty.

«E-e, eske túsirgenmen ne paıda. Bizdiń qoldan keleri tek osy jerde dám-túz bitse, ata-baba qabiri tusynan bir ýys topyraq búıyrsa, qalǵanyn bir qudaıǵa tapsyryp, rızashylyq bildirý». Sóıtip jatyp Erekeńniń kózi ilinip ketti.

Mashınanyń gúrilinen oıandy. Shańqaı tús. İrgege sozylǵan sol qolyna kún sáýlesi túsip, qyzdyryp tur.

— Oıbaı, bala kelip qaldy, — dep kempir úıge júgirip kirdi. — Áı, bilip em ǵoı búgin kelerin.

Zamatta gúril úı syrtyna keldi. Bir-eki ret ústemelete aryldap, óship qaldy. Mashınadan ýlap-shýlap túsip jatyr. Bala daýsy, áıel daýsy... Erekeń qapelimde tura almaı qaldy. Tyrbyńdap, qolymen jer tirep jatqanda:

— Assalaýmaǵaleıkúm, — degen birneshe daýys qatarynan shyqty. Aýyl jigitteriniń biri bolý kerek:

— Úıbaı-úıbaı, shaldy qara, tura almaı jatyr, — dep shıqyldap kúlip jiberdi.

— Qýanysh qoı, qýanysh. Qýanǵan men qoryqqan birdeı deıdi ǵoı.

— Qýanysh qutty bolsyn!

Erekeń jańa qaz turǵan balasha táltirekteı kóterilip, at jaqty, qapsaǵaı sary jigitti qushaǵyna qysty. Odan soń omyraý, jeńderi ashyq, shubar kóılek kıgen, shashyn qıdyrǵan top-tolyq, aqsary, ajarly kelinshekti shimirkenińkirep, mańdaıynan súıgen boldy.

— Álgi jaman qaıda? Ákelip pe edińder?

— Ákeldik qoı. Áı, Jeńis qaıda? Jeńis!

— Jeńis!

Jaıýly sóreden qurt alyp úlgirgen aıaq-qoly shıdeı, kózi qıtar, altylar shamasyndaǵy ul bala tabaldyryqty kesip tura qaldy.

— Bar, bar, atańa bar.

Shal ózine zorǵa kelgen nemeresin baýyryna basyp, betinen súıdi. «Oı, tentek, atany saǵynbaısyń-aý», — dep jaýlyqtaı úlken aq oramalynyń shetimen kózin

súrtti.

— Kel, kele ǵoı, áı, — dedi esik jaqtan kórshi kempirlerdiń biri qolyn sozyp. — Shaldyń balasysyń ǵoı, kel.

Qıtar ul endi eshkimge barmady. Tipti shaqyrǵan Erekeńniń ózine de jolaǵan joq.

— Kelseńshi, eı, jaman neme. Ózi qazaqsha biletin be edi, Sapabekjan? — dep álgi kempir qapsaǵaı sary jigitke qarady.

Sapabek aldyna kelgen balanyń qysqa kekiline qolyn tıgizip:

— Eptep túsinedi, — dedi.

— Qoı, qazaqsha úıretińder.

— Aldymen anaý otyrǵan sheshesi qazaqsha bilmeıdi, qaıta buǵan kiná joq, — dep Sapabek qazaqsha bilmeıtinine rıza bolǵandaı kúlimsirep, aq sary kelinshegine qarady. — Toma, mynanyń bet-aýzy kir, jýyndyrshy, — dedi orysshalap.

Kóp uzamaı aýyl qonaqtary da jınalyp qaldy. Erekeń syrtqa shyǵyp, qoı-eshkilerin jınap, bir semiz toqtysyn ustap, baýyzdap, «qolyńnyń qarýy bar ǵoı» dep kepkesin teris kıgen bir jigitke terisin irettirtip, múshe-múshege bóldirip, qalǵandaryn qatyndarǵa tapsyryp, úıge kirgende baǵanaǵydaı emes, áńgime qyza túsipti. Kórshi aýyldan shaldar kelgen. Sóılep otyrǵan Sapabek.

— Jalpy geologıa halyq tirshiliginiń eń basty qajettiligine aınaldy, — dedi ol «muny tyńdap alyńdar, bul óte qajet jeri» dep balalardy ózine qaratqan muǵalimdeı jastar jaǵyn kózimen sholyp. — Mynaý turǵan jerdiń asty — tunǵan baılyq. Bizdiń Qazaqstanda óte sırek kezdesetin elementter bar. Asyl tastar qanshama! Merýert, marjan, injý, jaqut, gaýhar — ne kerek, bári bar. Granıtke baılanysty paıda bolatyn móldir, qyzyl, kók tústi slúda, ashyq kyzyl mıkroklın, móldir kók flúorıt, qoıý jasyl týrmalın, qan qyzyl granıtterdiń ózi nege turady. Bul jóninen bar ǵoı, bul jóninen bizdiń Qazaqstan búkil dúnıe júzine áıgili.

— Shyraǵym-aý, — dedi qatar otyrǵan qońqaq muryndy Abyl qart. — Sol tasyńnan ózi paıda bar ma? Maǵan bireýin ákep berseńshi.

Tili ashshy shaldyń qıqar sózine buryn kúlip úırenip qalǵandar qarqyldap kúlisip aldy.

— Onyń paıdasy degen paıda shash-etekten, aqsaqal. Máselen, sonaý Ýkraına granıtti bizden alady. Ony óńdeý tásilin shyǵarǵan da bizdiń ǵalym. Jalpy munyń mańyzy degen mańyz tipten keremet.

— Qaıdam, — dedi Erekeń. Osynyń mańyzyna onsha túsingisi kelmeı, — osy bir tastardyń sońynda kettiń ǵoı ózińmen óziń bolyp. Tym bolmasa jylyna úıge bir apta da túnep ketpeısińder.

Sapabek áldenege qynjyla kúldi. №2 fermanyń sanıtary, jýan qara Ermentaı shaldyń nadańdyǵyn betine basty.

- Shaldar bar ǵoı, áıteýir keri tartasyndar da otyrasyńdar. Al seniń qasyńda qaldy, bala baqty, seni baqty. Al sonda ne bitirmek. Osynsha oqyp, myna kolhozdyń jumysyn istemek pe? Meıli, baǵy alda. Ǵylym qýdy... Abaı aıtqan emes pe: «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim», — dep. Sol aıtqandaı, osy sender men biz qur qalǵan qalpymyzda qala bereıik. Balalarǵa tyıym salýǵa bolmaıdy. Solaı emes pe, Báke?

— Árıne, árıne, — desti bireýler.

Budan soń Sapabek dúıim jurtty aýzyna qaratyp, óziniń Londonǵa, Býdapeshtke, Marokkoǵa, Italıaǵa barǵan saparlaryn áńgimeledi. Bóten, jat halyqtardyń dástúrin, mádenıetin, adamdaryn maqtady. Italıadaǵy kedeılerdiń aýyr turmysyna aıanysh bildirdi. Shaldarǵa bul áńgimeni túsiný tym qıyn edi. Sondyqtan olar jastarǵa aralaspaı, ózderine túsinikti basqa áńgimege aýysty. Bosaǵada otyrǵan Toma múlde jalǵyz qaldy. Qala qyzdaryna tán epsizdikpen kishkentaı qıyqsha kórpeniń ústinde qalaı otyraryn bilmeı, birese qolymen jer tirep, bir jambastap, jurttyń sózderine tolyq túsine qoımaı, árkimge bir qarap, únsiz otyrdy. Kenet enesiniń samaýyr kóterip kele jatqanyn kórip, júgirip baryp:

— Aje, ber, daıte mne, daıte, — dedi elpektep.

Burqyrap samaýyr keldi. Qyzyl jolaq dastarqan jaıylyp, maıy shylqyǵan kúreń baýyrsaqtar tógildi. İİİaıdy Toma quıdy. Kempir onsha senińkiremeı, qarsy otyryp, qosarlanyp sút quıyp: «bylaı, bylaı, ıá, solaı, sút quı, aq sý, shaı» dep bir-birine baılanyspaıtyn bir sózderdi aıtyp otyr. Sóıtse jaqsyraq túsinedi dep oılaıtyn sekildi.

Sapabek jastyqqa shyntaqtaı jatyp:

— Geologıanyń bolashaǵy degen bolashaq keremet qoı. Árıne, eshbir qoǵam munsyz kún kóre almas edi, — degende ázilqoı shaldardyń biri Erekeńe:

— Óletin keziń boldy. Kezek seniki, endi nege ólmeısiń, — dep qolqalap otyrǵan kezi edi.

— Iá, ıá, Qazybaı tuqymyńda jetpis beske kelgen eshkim joq. Myna Bektemis jetpiske jańa jetti. Kezek ózińdiki. Kıimderińdi qımaı otyrsyń ba? Bórkińdi, esińde bolsyn, ózim alamyn, — dedi shoqsha saqaldy, qara shal qýlana kúlip.

Erekeń kózi jumýly, rıza bolǵandaı: «E-e», — dep jymıyp qoıady.

— Ereke-aý, ishigiń meniki onda, — deıdi Abyl qart.

— E-e.

— Byltyrǵy bir oıýlanǵan másiń qaıda...

— Áı, shal, beshpentińdi maǵan berersiń.

— E-e.

— Taıaǵyńdy men alam.

Erekeń kózin adyraıtyp ashyp aldy.

— Shatpa, — dedi kózderi qyzaryp, — oı, jaman Qazybaıdyń tuqymy, shatpaı otyr... Taıaqty eshkimge de bermeımin. Balamdiki.

Shaldar nasybaıdan sarǵaıyp ketken soıdaq tisterin kórsetip, árqaısysy árqalaı, qarqyldap, keńkildep, qaısybiri jótel qysqandaı býlyǵyp kúldi.

Daladan júgirip kelgen qıtar ul Tomanyń janyna tizerlep otyra qaldy:

— Mama, mama, rebáta ıdýt k ozerý...

— Ty chto sýma soshel! — dedi Toma ári sóıletpeı. Daýysy shańq ete qalǵandaı boldy, óıtkeni osy kezde shaldar oqys jalt qaraǵan edi. Toma uıalǵandaı bolyp, balasynyń qulaǵyna zárin tógip sybyrlady.

— Bizdiń mynaý da geolog bolamyn dep júr, — dedi Sapabek ıegimen ulyn kórsetip.

— Áke jolyn qýalaıyn degen ǵoı.

— Bos sóz sóılemevder! — Erekeń jastar jaǵyna zekip qaldy. — Áke jolyn qýsa, myna meniń jolymdy qýsyn, Ie bolsyn myna qý shańyraqqa!

Jurttyń bári tym-tyrys.

— Jastardyń bóri sol, Ereke, — dedi Abyl kúrsinip. — Meniń álgi kishkentaıym, qudaı-aý, nemene deıdi... birdeńe bolamyn deıdi. Meni baqpaısyń badesem, he-he-he... baqpaımyn deıdi. He-he-he.

— Eh-eh-eh... sol-sol.

Erekeń kúlgen joq.

— Sonda bular kim úshin týǵan, — dedi keıip. — Kimge kerek sonda bular.

Sapabek osy sózderdiń týra ózine aıtylyp otyrǵanyn moıyndaǵandaı, mańaıyndaǵylarǵa kózin qysyp, jymıyp qoıdy.

Jurttyń bóri shaı iship bolyp, Erekeń bále-jalanyń bárin jatqa jiberip, baq pen yrys, nesibeni ot basy, oshaq qasyna qaldyryp, shańyraqtyń amandyǵyn tilep, bata qaıyrdy. Shaldar da, jastar da, tipti Toma da qoldarymen betin sıpady.

Kún eńkeıip, shańyraqtan qulaǵan aq sáýle joǵaryǵa, týyrlyqqa shyǵyp ketti. Shaldar qubylaǵa qatar turyp, besin namazdaryn oqydy. Birazdan soń et keldi. Sapabek jastar jaǵyna chemodanynan ıýgoslavıalyq konák alyp quıdy. Jurtqa burandaly tyǵynyn kórsetip, ıýgoslavıalyqtardyń konákty sol tyǵynǵa quıyp ishetinin aıtty. Jalpy eýropalyqtardyń ishimdik jaǵyna joq halyq ekenin áńgimeledi. Aýyl qonaqtary etten soń tarap ketti. Keshkilik taǵy da qonaqtar keldi. Taǵy da et asyldy, ıýgoslavıalyq konák quıyldy. Iýgoslavıalyqtardyń burandaly tyǵynǵa quıyp ishetini aıtyldy.

Erekeń etten soń uzyn, súıir arshasymen tisin shuqyp otyrǵanda, Sapabek qaıdaǵy bir qar adamy jaıynda, Amerıkadaǵy ulttardyń teńsizdigi jaıynda, qazirgi jetilgen tehnıka jaıynda qyzyq bir áńgimelerdi soǵyp otyr edi.

— Áı, doǵarshy endi, — dedi Erekeń shydaı almaı. — Anaý ózimizdiń Aspandıarǵa dombyra bershi, án salsyn.

— Al án tyńdaıyq, — dep, kısaıyp jatqan jurt bastaryn kóterip aldy.

Iegi shyǵyńqy, iri, qapsaǵaı jigit kishkene eski dombyransh ishekterin arbıǵan saýsaqtarymen erine shertip, qulaǵyn burady. Biraz dyńyldatyp otyryp, sen úshin aıtyp otyrmyn degendeı Sapabekke qarap, jýan qońyr daýyspen jeńil bir ándi bylqyldatyp bastap ketti. Ándi tolyq aıtpaı, ortasynan úzip tastap, dombyrasyn qaıta burady.

Erekeń ashyq túndikten juldyzdarǵa qarap jatqan. Áldeqalaı kóńili onsha kóterilmeı, nemeresiniń shaqyrǵanǵa kelmegenine, kelininiń aıaq-qolynyń jalańash otyrǵanyna, Sapabektiń taýsylyp bitpeıtin myljyń áńgimesine qyrystanyp otyrǵan.

— Áı, aıtatyn bolsań, aıtsańshy, — dedi aqyryp. — Keshegi ákeń Dúısenbi dombyra saýsaǵyna tıer-tımeste aıǵaılaıtyn. Neden munsha jaman bolyp týdyńdar.

Aspandıar baǵanadan osy sózdi kútip otyrǵandaı, dombyrany tyrnańqyrap qaǵyp-qaǵyp jiberip, tamaǵyn kenep aldy. Kenet sonshalyqty zor, bıik daýyspen shyrqaı kóterip, tynyp qalyp, dombyrany qaıta sóıletti. Odan soń alǵashqy ashshy aıqaıǵa túk qatysy joq joǵarǵy ishekten kúmpildegen bir ánge ilesip ketti:

— A-a-a-a...

Neǵylyp jónge kelmeı tur.

Dombyramnyń pernesi...

Erekeńniń kózinen bir ot jylt etip:

— E, osylaı termeńe bas, — dedi.

— Balaly arqar baýraıdy,

Balasyz arqar zarlaıdy.

Atasy jaman qandaı-dy,

Bas bilmeıtin nardaı-dy.

—  O, shirkin, sóz-aq qoı!

Aspandıar termeni aıaqtap, dombyrasyn qaıta tyńqyldatyp az-kem otyrdy. Syrttan án tyńdaýǵa kelgen qyz-kelinshekterge esik jaqtan oryn bolmaı, qaısybireýleri úıge kirmeı, daladan syǵalap tur.

— Qaraǵym, basshy aıǵaıǵa, — dedi Erekeń qýana kúlimsirep.

Aspandıar irkilgen jok. Baǵanaǵydan da zor, aıbardy, bıik únmen:

— Eı, qalqa-a-a, a-a, a, a, — dep tolqyndatyp, sozyp áketti. Kómekeı buǵaqtary qan tolyp, bileýlenip, kúreńitip ketti. Erekeń tula boıy shymyrlap, ótip ketken bir oqıǵany aıqynyraq kórgisi kelip, kózin jumdy. Toma osynsha zor daýystan shoshyp ketip, bári sodan bolyp tur ma degendeı, Aspandıardyń kózge birden túsetin shyǵyńqy, úlken ıegine qarady. Erekeń taǵy da kózin ashyp qalyp edi: «Eı, qalqa» degen kúıinishti qaharly únnen tún silkinip, túndiktegi juldyzdar diril qaǵyp tur eken.

— Aıyrylyp senen, sáýlem, qaıtqan túni Ánine bir basaıyn Altybasar...

— Bas, — dedi aıǵaılap. Kózine ystyq jas tirelip, «Ba-a- as» degisi keldi taǵy da barqyrap. Biraq olaı etken joq. — E, e, jastyq shirkin, — dep dirildegen saýsaqtarymen saqalyn salalady.

Aspandıar ánniń kóteriler kezinde turyp ketkisi kelip otyrǵan adamdaı joǵary eminip, aýzyn keń ashyp, kókke qarap shyrqady.

— İshindi... — dedi án bitken kezde Erekeń kimdi boqtap otyrǵanyn ózi de bilmeı. Án bitti. Sapabek qaıran qalyp, basyn shaıqady.

— Tamasha, tamasha! Ne isteısiń qazir, Aspandıar?

— Traktorshy, — dedi basqa bireý ol úshin.

— Traktorıspin, — dedi sodan keıin Aspandıardyń ózi.

— Mynaý daýysty qurtýǵa bolmaıdy. Mynaý degen naǵyz opernyı barıton ǵoı. Tak je, Toma? Tebe kak, nravıtsá?

— Moshnyı golos, — dedi Toma basyn shaıqap.

Birazdan soń qonaqtardyń bári tarqap, úı ishi ózderimen ózderi qaldy. Óz tóseginde maldasyn quryp otyrǵan Erekeń:

— Taǵy bir qonyp, ketesińder me? Joq, bolasyńdar ma biraz? — dedi balasyna týra qarap.

— Erteń júrýimiz kerek. Otpýskamyz bitti, kóke-aý, Onsyz da keshigetin boldyq. Kýrorttan qaıtarda sizderge soǵa almaı ketemiz be dep ábden sastym ózim. Jol boıynda ushaqqa otyrýdyń ózi qudaıdyń bir azaby, halyq kóp...

— Balany she? Jeńisti tastap ketpeısińder me? Ekeýden-ekeý qashanǵy otyramyz soıdıyp.

— Ony ózderiń bilesińder, mazalaryńdy alady demeseńder...

Erekeń úndegen joq. Tósegin saldyryp, jatyp qaldy. Biraq uıyqtamady. Mazasy ketip, júregi qatty soǵyp, áldebir qolaısyz jaǵdaıǵa tap bolǵaly turǵandaı órekpı berdi. Birese kempiriniń baıaý qorylyna, birese shymyldyqtyń ar jaǵynda sybyrlasyp jatqan balasy men kelininiń oryssha sózderine qulaq túrip, únsiz jatyr. Eshteńe de túsingen joq. Biraq kelininiń ashynǵan, batyl únine qarap, onsha jaǵymdy birdeńe aıtyp jatpaǵanyn sezgen edi. Sezip qana qoıǵan joq, anyq bildi.

Erteńine turysymen Sapabek qaıtýǵa jınaldy. Áke-sheshesine alǵan bazarlyqtaryn, biraz jınaǵan aqshalaryn qaldyrdy.

— Osynyń bári Tomanyń jınap júrgeni. Sizderge dep osy shybyn-shirkeı bolyp júredi. Men bolsam, qaltama túsken zatty sol kúni qurtam ǵoı, — dep qoıdy. Osydan barysymen posylka salatynyn aıtty. Odan soń:

— Al endi myna balalaryń, — dedi Jeńisti kórsetip, — bir túıir qazaqsha bilmeıdi. — Chemodanynyń aýzyn jaba almaǵan bolyp biraz qınaldy, — tattanyp qalǵan ba nemene? ...Al endi oqý ýje bastalyp qaldy. Bul arada orys mektebi joq. Muny qalaı oqytamyz dep otyrsyńdar. Bıyl jetige keldi.

Erekeń tómen qarap, ún-túnsiz uzaq otyrdy.

— Alyp ket ózińmen birge, — dedi bir kezde daýsy qarlyǵyp. — Oqyt, ózińdeı qańǵybas etip shyǵar.

Sapabek taǵy da qynjyla kúldi.

— Oı, kóke-aı, meni bir balasyrap barady dep oılaısyń ba? Orys mektebiniń joq ekenin aıtyp otyrmyn ǵoı. Áıtpese...

— Bar, bar, alyp ket, — dedi Erekeń. — Joldaryń bolsyn!

Tústen keıin jaldap alǵan mashınalarynyń kabınasyna Jeńis pen Tomany otyrǵyzyp, syrtqa Sapabektiń ózi otyryp, áke-sheshelerimen týra ótken jylǵydaı súıisip qoshtasyp, «renjimeńder» dep aqyl aıtyp, aýyldan shyǵyp ketti. Mashına qarasy úzilgen kezde ǵana kempir ún-túnsiz jaýlyǵynyń shetimen kóziniń jasyn súrtti.

— Kóziń aǵarsyn seniń, — dedi shal aqyryp, — jylama!

* * *

Kelesi kúni Erekeń ketpenin alyp «qysqa otyn joq, bar kezinde qı oıyp alaıyn» dep qystaý janyndaǵy qoraǵa ketti. Ýaıymyn basý úshin taǵy da jigittik dáýrenin, burynǵynyń adamdaryn eske túsirmek boldy. Qanshaıymdy, baıaǵy Syrǵa kóshken aǵaıyn jurtty oılady. Biraq qulazyǵan kóńiline eshteńe aldanysh bolmady. Tek tóbesi shurq-shurq, eski qoranyń ishine enip, qońyrsy ıisi múńkigen qara qoshqyl, dymqyl qıǵa ótkir jalpaq ketpenin qulashtaı sermep, jumysqa kirisip ketkende ǵana kári sińirleri jazylyp, qurystary tarqap, kóńilindegi ashshy ýaıymy da birte-birte joǵala bastaǵandaı boldy.

---